М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

Transcript

1 М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті Физика математика факультеті Физика жəне математика кафедрасы 5В «Физика» мамандығы бойынша кредиттік оқу жүйесінде оқитын студенттерге арналған Астрономия (пəннің атауы) ПƏННІҢ ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ Курс ІІI Семестр 5 Кредит саны -2 Дəріс 15 сағат Практикалық сабақ 15 сағат Зертханалық жұмыс 15 сағат Оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысы (ОЖСӨЖ) 45 сағат СӨЖ 45 сағат Емтихан 5 -ші семестрде Барлығы 135 сағат Орал ж.

2 Пəннің оқу əдістемелік кешені Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты мен «Физика» типтік оқу бағдарламасы негізінде құрастырылған. (типтік бағдарлама атауы, қаласы, жылы) Курс бағдарламасын құрастырған - п.ғ. кандидаты, профессор Сырым Ж.С. Физика жəне математика кафедрасының отырысында қарастырылды ж. 1 хаттама Физика-математика факультетінің оқу-əдістемелік Кеңесінің отырысында бекітілді ж. 1 хаттама

3 ТИПТІК ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ Астрономия Кіріспе. Мамандықтың қысқаша сипаттамасы. Астрономия пəні. Астрономия тараулары. Іргелес ғылымдар. Астрономиярың теориялық жəне танымдық мəні. Астрономия əдістемесі. Бақылаудың мəні. Ғалам құрылымына қысқаша шолу. Сфералы жəне тəжірибелі Астрономияның негіздері.аспан сферасы, сфералы астрономиярың негіздері. Жұлдызды аспан жəне аспан сферасының тəулік бойынша айналуы. Əлем осінің горизонтқа қатысты орналасуы. Аспан сферасындағы нүктелер мен сызықтар. Астрономиялық коордираталар: горизонттық жəне экваторлық координаталар жүйелері. Кульминация. Меридиандағы жарық көзінің биіктігі. Жарық көзінің көріну шарттары. Аспан сферасының əр ендіктегі айналуы. Жердің күнді айнала қозғалуы жəне Күннің эклиптика бойынша жылдық қозғалысы. Эклиптиканың негізгі нүктелері. Эклиптикалық коордираталар жүйесі. Тропикалық жыл. Зодиакты шоқ-жұлдыздар. Жыл мезгілдерінің алмасуы жəне климаттық белдеулер. Уақытты өлшеу проблемасы. Уақыттың өлшеу бірліктері. Күндік жəне жұлдыздық уақыт. Нақты жəне орташа күндік уақыт. Уақыттың теңдеуі. Жергілікті уақыт жəне бойлық. Поястық жəне декреттік уақыт. Бүкілəлемдік уақыт. Уақыттың атомдық стандарты. Күнтізбектің пайда болу жəне дамуы тарихы. Жаңа жəне ескі стильдегі күнтізбек. Жұлдызды каталогтар жəне астрономиялық жылнамалар, жұлдызды аспан картасы. Универсалды құрал. Жарық көзінің зениттік арақашықтығының өлшеу арқылы енділік пен уақытқа түзету енгізу. Географиялық координаталар мен Күнніің түскі сызығының бағытын анықтаудың жуық əдістері. Əлемнің құрылымы туралы көзқарастардың дамуы. Күн жүйесінің кинематикасы. Астрономия ілімінің туындауы. Ежелгі халықтардың əлем туралы көзқарасы. Планеталардың көзгекөрінер қозғалысы. Планеталардың символикасы. Ежелгі Грециядағы астрономияның дамуы. Пифагор, Аристотель, Гиппарх, Птолемей. Əлемнің геоцентрлік жүйесі. Орта Азияда астрономияның дамуы. Бируни жəне Ұлықбектің уңбектері. Планеталардың конфигурациясы. Коперник жəне əлемнің Гелиоцентрлік жүйесі. Гелиоцентризм үшін күрес. Бруно, Галилей, Ломоносов. Астрологияның маңызы. Тихо, Браге, Кеплер жəне планеталардың қозғалысы туралы заңдар. Қазіргі көзқарас бойынша Күндік Жүйенің құрылымы. Тəуліктік параллакс. Күннің параллаксы. Астрономиялық бірлік. Арақашықтықты анықтаудың радиолокациялық əдісі. Күннің, Айдың жəне планеталардың өлшемдерін анықтау. Жердің Күнді айнала қозғалуын дəлелдеу: жылдық параллакс, жұлдыздық абберациясы. Айдың жұлдыздарға жəне Күнге байланысты көрінетін салыстырмалы қозғалысы. Ай фазаларының алмасу кезегі. Сидерикалық жəне синодикалық айлар. Түйіндер сызығының қозғалысы. Айдаһар жылы мен айы. Күннің жəне айдың тұтылуы. Тұтылудың шарттары мен жиілігі. Сарос. Тұтылуды бақылаудың ғылыми мағынасы. Аспан механикасының негіздері. Бүкіл əлемдік тартылыс заңдары.планеталық орбиталардың элементтері. Тартылыс заңының əмбебаптылығы. Кеплердің жалпылама заңдары. Аспан денелерінің массасын анықтау. Ауытқу (возмущение) теориясының элементтері. Плутон жəне Нептун планеталарының ашылуы. Жер осінің прецессиясы, оның себептері мен салдары. Нутация. Су деңгейінің көтерілуі (прилив) мен төмендеуі (отлив). Космонавтика элементтері. ЖЖС, ИНТ орбитасын есептеудің қарапайым тəсілдері. Астрофизика жəне радиоастрономияның құралдары мен əдістері. Телескоптар, олардың қолданылуы, көрсеткіштері: ұлғайтуы, шешуші қабілеті, жарықтылығы. Рефракторлар, рефлекторлар. Рефректорлардың жəне рефлекторлардың кемшіліктері, артықшылықтары. Айналы-линзалы телескоптар. Мектептегі телескоптар. Телескоптардағы сəулелердің өту жолы. Астрофотометрия негіздері. Погсон формуласы. Абсолют жұлдыздық шамалар. Спектралдық анализ негіздері. Спектралдық приборлар. Сəуле шығару заңдары. Доплер принципі. Электрмагниттік толқындар диаппазондары. Атмосферадағы оптикалық сəулелер мен радио толқындар «терезесі». Радиотелескоптар. Радиоастрономияның ролі. Аспан денелерін зерттеудің атмосферадан тыс жүргізілетін əдістері. Негізгі астрономиялық обсерваториялар жəне əлемдегі аса ірі телескоптар. Күн жүйесінің физикасы. Күн жүйесі жайлы жалпы мағлұмат. Күн. Өлшемі, массасы, тығыздығы. Осьтік айналу. Күннің температурасы, толық сəуле шығару. Күннің. Күн энергиясының көздері. Күннің ішкі құрылымының моделі. Фотосфера. Грануляция, шырақтар, күннің дақтары. Күннің спектрлік жəне химиялық құрамы. Хромосфера, хромосфералық жарқылдар. Протуберанцтар. Еəж. Күннің радио толқындарды шығаруы. Күндегі жел. Күн энергиясын қолданудың проблемалары. Күн активтілігінің циклі. Күн активтілігінің Жердегі геофизикалық жəне биологиялық процестерге əсері. Жер туралы жалпы түсінік. Жердің массасын анықтау. Жердің ішкі құрылымын зерттеу əдістері. Жер құрылымы жайында қазіргі көзқарас. Жер атмосферасының құрылымы мен құрамы. Магнитосфера, Жердің радиациялық белдеулері. Күн жүйесіндегі үлкен планеталардың (Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, Плутон) негізгі сипаттамалары, Күннен қашықтығы, айналу периодтары, өлшемдері,

4 массасы, тығыздығы, критикалық жылдамдықтары, температурасы, тəуліктің ұзақтығы, осьтерінің көлбеуі, серіктерінің саны. Əрбір планетаның физикалық ерекшеліктері. Атмосферасы, беттік ерекшеліктері. Планеталардың серіктері. Планеталардың сақинасы. Күн жүйесі планеталарындағы өмір туралы проблемалар. Планеталарды космостық станциялар арқылы зерттеудің нəтижелері. Планеталардың физикалық сипаттамасы бойынша екі топқа бөлінуі, əрбір топтағы планеталардың өзіндік ерекшеліктері. Кіші планеталар. Олардың ашылу тарихы. Астероидтің айналу периоды, массасы, өлшемдері. Орбиталарының ерекшеліктері. Ерекше қызықты астероидтар. Кометалар. Сыртқы түрі. Кометалардың орбиталары. Қысқа периодты жəне ұзақ периодты кометалар. Кометалардың құрылымы, ядросы, басы жəне құйрығы. Кометалардың жарықтану механизмі. Кометалардың жəне комета құйрығының ыдырауы. Ерекше қызықты кометалар. Кометалардың пайда болу гипотезасы. Метеорлы шоғырдың пайда болуы. Метеорлық ағындар жəне олардың радианттары. Болидтер. Метеориттер, олардың классификациясы. Метеориттердің химиялық құрамы жəне физикалық табиғаты. Метеориттердің жасын анықтау. Ерекше қызықты метеориттер. Зодиакалдық жарық. Жұлдыздар физикасы.жұлдызға дейінгі арақашықтықты анықтаудың тригонометриялық əдісі. Парсек. Жарық жылы. Жұлдыздардың регізгі көрсеткіштері: температурасы, радиустары, жарықтылығы. Жұлдыздардың спектрі жəне спектрлік классификациясы. Жұлдыз атмосферасының химиялық талдауы. Жұлдыздардың анықталатын көрсеткіштерінің арасындағы байланыс. Герцшпрунт-Рессель диаграммасы. Негізгі кезектесу. Аса үлкен алыптар, айрықша үлкен алыптар, айрықша кіші ергежейлілер, ақ түсті ергежейлілер. Қос жəне еселі жұлдыздар. Спектрлі қос жұлдыздар. Тұтылушы қос жұлдыздар. Айнымалы жұлдыздар. Лүпілді айнымалылар. Ұзақ периодты айнымалылар. Бұрыс айнымалылар жəне эруптикалық жұлдыздар. Жаңа жəне өте жаңа жұлдыздар. Пульсарлар жəне нейтронды жұлдыздар. «Қара құрдымдар». Біздің галактика.галактика құрылымы туралы қысқаша мағлұмат: өлшемдері, галактикаға кіретін объектілер. Жұлдыздардың галактикада орналасуы. Құс жолы. Жұлдызды статистиканың əдістері. Жұлдыздардың шоғырлануы жəне ассоциациясы. Күннің Галактикада орналасуы. Галактиканың айналуы. Галактиканың ядросы. Күннің галактикалық орбитасы. Жергілікті жүйе. Жұлдыз аралық орта. Жарықтың тозаңды ортамен жұтылуы, оның жұлдыздық арақашықтқты анықтауға əсері. Бейтарап сутектің таралуы. Галактиканың спиралдық құрылымы. Галактикадан тыс астрономияның негіздері. Хаббл бойынша галактикалардың классификациясы. Галактикаларға дейінгі арақашықтық-ты анықтау. Галактикалардың физикалық қасиеттері: өлшемдері, массасы, жарықтылығы, айналуы. Галактикалардың ядролары. Галактикалардың спектрі. Галактикалардың спектріндегі қызыл ығысу. Хаббл заңы. Өзара əсерлесуші галактикалар. Квазарлар. Галактикалардың топталуы. Метага-лактика. Галактикалардың жəне галактика жүйелерінің жасырын массасы. Космогонияның негіздері жəне космология мəселелері. Күн жүйесінің космогониясы. Кант пен Лапластың космогониялық болжамдары. Жер мен планеталардың жасы. Экзопланеталар. Космология пəні. Жұлдыздардың пайда болуы, эволюциясы, жасы, галактикалар эволюциясы жайындағы болжамдар. Фотометриялық, гравитациялық жəне термодинамикалық парадокстар. Иерархиялық құрылым. Кеңейу түсетін Ғалам проблемасы. Критикалық тығыздық. Хаббл тұрақтысы. Ыстық Ғалам жəне рэликтивтік сəуле жайында түсінік. Бұлыңғыр энергия. Арықталмаған ұшқыш объектілер жəне жерден тысқары орналасқан өркениет. 2. КУРС БАҒДАРЛАМАСЫ (SILLABUS). 2.1 Оқытушы (оқытушылар) туралы мəлімет Сырым Жалел Сырымұлы педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент Физика жəне математика кафедрасы Достық даңғылы Е mail: 2.2 Пəн туралы мəлімет Пəн атауы: Астрономия. Семестр 15 оқу аптадан жəне 2 апта сессиядан тұрады. Бір аптада мысалы 2 кредит сағат (оқу үрдісі кестесі жəне жұмыс оқу жоспарына сəйкес ауыстырылады), əр кредит-сағат бір байланыс сағаттан (дəріс немесе зертханалық жұмыс) жəне бір сағат оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысынан (ОЖСӨЖ), студенттің өзіндік жұмысынан (СӨЖ) тұрады. Кредиттің аптаға бөліну кестесі : Сабақтар Байланыс сағаты 1 (1 дəріс) Өткізу Сабақтар Өткізу уақыты уақыты 50 мин. ОЖСӨЖ, СӨЖ мин.

5 Байланыс сағаты 2 (1 практика) Байланыс сағаты 3 (1зертханалық жұмыс) 50 мин. ОЖСӨЖ, СӨЖ мин. 50 мин. ОЖСӨЖ, СӨЖ мин. Кредит саны 3 Өту орны: 1 оқу ғимараты, сабақ кестесі бойынша Оқу жоспарынан көшірме: Курс Семестр Кре дит саны Дə ріс Практ ика Зертханал ық жұмыс ОЖС ӨЖ СӨЖ Барлығы Бақылау түрі емтихан Пəн бойынша мағлұмат: 2.3 Кіріспе Астрономия курсы 5В Физика мамандығын даярлайтын оќу жоспарына сəйкес жасалынды. Астрономия дүниетану ғылымдарының ішінде алдыңғы сапта келе жатқан ғылым. Астрономия аспан денелері мен олардың жүйелерінің қозғалысын жəне құрылымын, пайда болуын жəне дамуын зерттейтін ғылым. Астрономия табиғат аясында туындайтын-күн мен түннің ауысуы, жыл мезгілдері мен ай фазаларының алмасуы, теңіздер деңгейінің көтерілуі мен төмендеуі, əр ендіктегі тəулік уақытының өзгерісі, аспан денелерінің қозғалысы, кометалар мен метеорлар шоғырының пайда болуы, аспан денелерінің физикалық табиғаты секілді сұрақтарға жауап береді. Астрофизикалық зерттеулер саласындағы ғылыми мағлұматтың мөлшері мен құндылығы жылдан-жылға арта түсуде. Сондықтан адамзат өркениетінің дəуірі болып табылатын бұл процестердің барлығының жоғарғы оқу орындары деңгейінде астрономия курсында орын алуы, яғни пəннің бағдарламасының астрофизикалық бағытты ұстануы заңды үрдіс. Курстың мазмұны бір-біріне логикалық жалғастағы келесі бөлімдерден тұрады: Сфералы жəне тəжірибелі астрономия негізі; Күн жүйесінің құрылымы, аспан механикасы мен теориялық астрономия негіздері; Астрофизика мен жұлдызды астрономия негіздері; Ғаламның құрылымы жəне эволюциясы. Курс мақсаты: Аспан денелерінің құрылымы, қозғалысы жəне дамуы жөніндегі жалпы түсініктерді қалыптастыру. Студенттерді Ғаламның дамымалы моделімен таныстыру. Курс мəселелері: əлемнің қазіргі кезеңдегі ғылыми бейнесі туралы түсінікті қалыптастыру; космостық объектілерді зерттеудің қазіргі заманғы ғылыми əдістері мен құралдары туралы терең білім беру; орасан зор кеңістік пен уақыт сиятын өлшемдерді пайдалану, бақылау нəтижелерін талдау жəне астрофизикалық құбылыстардың күрделі табиғатын түсіну; көптеген ғалымдардың еңбексүйгіштігі мен ерлігінің, мақсатқа жетудегі табандылығының куəсі болып келетін, тарихи тағылымдарға толы Астрономия ілімін жастарды ғылымға тəрбиелеудің негізгі құралына айналдыру; студенттің эстетикалық жəне тəлімдік тəрбиесін жетілдіру; курсты оқыту студенттерге физика мен астрономияның түпкілікті мəселелерінен терең білім алудың арқауы болуы тиіс. Астрономия курсы өтілер алдында оқылатын пəндер: математика, физика, философия. Пəнді оқу нəтижесінде студенттер келесі мəселелерді игеріп шығады: Жұлдызды аспанның негізгі шоқ жұлдыздары мен айқын көрінетін жұлдыздарды таба білуі; Жұлдызды аспанның жылжымалы картасымен жұмыс істеу; Өз бетінше астрономиялық бақылаулар жүргізу; Күннің аспан сферасындағы қозғалыс заңдылығын жəне Жердің климаттық белдеулерінің астрономиялық себептерін түсіну; Уақытты өлшеудің негізгі принциптерін, сағаттарға (жұлдыздық жəне күндік) түзету енгізу; Планеталардың конфигурациясын, Айдың фазасын, Кеплер заңдарын толық игеру; Жердің жасанды серіктері мен зымырандардың қозғалысын есептеу үшін Кеплердің жəне бүкілəлемдік тартылыс заңдарын қолдана білу; Күн жүйесінің құрылымы жəне аспан денелерінің табиғаты туралы нақты түсініктің болуы; Ғарыштық денелерді зерттеудің соңғы əдістері туралы мағлұматтың болуы;

6 Жұлдыздық каталогпен атластармен жұмыс істей білу; Кеңейе беретін Ғалам жөніндегі ғылымның соңғы жетістіктерінен хабардар болу. Пререквизиттер: Астрономия курсын зерттеуге қажетті пəндер: Мектеп курсындағы физика-астрономия пəні. Астрономия университеттік курсы: Негізгі түсініктер, заңдар, экспериментті орындау; Физика: Механика: физикалық шамалардың өлшем бірліктері жүйесі, Ньютонның бүкілəлемдік тартылыс заңы. Мектеп курсындағы география пəні. Постреквизиттер: Астрономия курсында үйренетін білім, дағдылары қажет болатын пəндер: Оқыту əдістемесі: Оқыту негізгі оқу материалдары қамтылған дəрістер мен зертханалық жұмыстар негізінде жүргізіледі жəне алынған практикалық дағдылар, түсініктер бекітіліп отырады. Студенттердің білімін бақылау үй тапсырмаларын тексеру, электрондық оқулық т.б. оқу құралдарында берілген тестілерді орындау, ауызша сұрау, жеке семестрлік тапсырмалар жəне коллоквиум қабылдау арқылы жүзеге асады. Оқыту əдістемелігі: Аспан денелерін зерттеудің физикалық əдістеріне ғылыми таным білу əдістеріне зейін қою: сипаттау, өлшеу, эксперимент, формализация (яғни абстрактілі математикалық моделдерді құру), аксиоматизация (аксиомалар негізінде теорияларды құру), гипотезалық дедуктивті əдіс (бір-бірімен байланысты гипотезалар жүйесін құру) 2.4 Сабақ мазмұны мен кестесі 1 апта 1 кредит сағат 1 дəріс Тақырып: Кіріспе. Астрономия. Дəрістің мазмұны: Астрономия пəніне қысқаша сипаттама. Астрономияның пайда болуы жəне даму тарихы. Астрономия пəнінің басқа ғылымдармен байланысы. Теориялық жəне танымдық мəні. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Астрометрия» 2007 Орал Кіріспе 4-8 бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр 5-13 ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович, В.И. Мороз «Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр ОЖСӨЖ мазмұны: Аспан сферасы элементтері. Аспан координаттары. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Астрометрия» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин,Э.В.Кононович,В.И. Мороз «Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр СӨЖ мазмұны: Кульминация. Жарық көздерінің көріну шарттары. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Астрометрия» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович, В.И. Мороз «Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр кредит сағат 1 практикалық сабақ Сабақтың таќырыбы: Аспан сферасы жəне астрономиялық координаталар жүйесі. Əдебиет: [6] 1; ОЖСӨЖ мазмұны: Астрономиялық координаталар жүйесінің түрлері. Əдебиет: [6] 1; СӨЖ мазмұны: Жұлдызды аспанның шоқжұлдыздары. Əдебиет: [6] 1; Үш кредит сағат 1 зертханалық жұмыс Тақырып: Кіріспе. Жалпы ережелермен танысу. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, ДагаевМ.М. Лабораторный практикум по курсу общей астрономии. М.: 1972

7 ОЖСӨЖ мазмұны: Өлшеудің қателіктерін бағалау теориясы. Зертханалық жұмыс құралдарымен танысу Əдебиет: əдістемелік нұсқау СӨЖ мазмұны: Зертханалық жұмыс бойынша есеп беруге əзірлену. Əдебиет: əдістемелік нұсқау 2 апта 1 кредит сағат 2 дəріс Тақырып: Уақыт өлшеу. Дəрістің мазмұны: Күннің көрінерлік қозғалысы. Эклиптикалық координаттар жүйесі. Əдебиет: 1/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 2/П.И.Бакулин,Э.В.Кононович,В.И.Мороз «Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр ОЖСӨЖ мазмұны: Уақыт өлшеу бірліктері жəне жүйелері. Уақыт теңдеуі. Атомдық уақыт. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Астрометрия» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр41-49 СӨЖ мазмұны: Жергілікті, белдеулік, бүкілəлемдік жəне декреттік уақыт. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Астрометрия» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 2 кредит сағат 2 практикалық сабақ Сабақтың таќырыбы: Əртүрлі географиялық ендіктердегі жұлдыздардың көрінерлік қозғалысы. Əдебиет: [6] 2; ОЖСӨЖ мазмұны: Аспан сферасының көрінерлік тəуліктік айналысы. Əдебиет: [6] 2; СӨЖ мазмұны: Жұлдыздардың тəуліктік қозғалысы. Əдебиет: [6] 2; Үш кредит сағат 2 зертханалық жұмыс. Тақырып: Аспан сферасының негізгі элементтері. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 ОЖСӨЖ мазмұны: Зертханалық жұмыс бойынша бақылау сұрақтарына əзірлену. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 СӨЖ мазмұны: 1 зертханалық жұмысты дəптерге жазып, əзірленіп келу. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М апта 1 кредит сағат 3 дəріс Тақырып: Күнтізбе. Дəрістің мазмұны. Күнтізбелер. Күнтізбе реформасының проектілері. Уақыт қызметі. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Астрометрия» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» ОЖСӨЖ мазмұны: Практикалық астрономияның міндеттері.

8 Географиялық координаттарды анықтаудың əдістері. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Астрометрия» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр50-56 СӨЖ мазмұны: 1. Жұлдызды каталогтар, карталар, жылнамалар. 2. Универсалды құрал, оны қолдану. 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр кредит сағат 3 практикалық сабақ Сабақтың таќырыбы: Эклиптика бойынша Күннің көрінерлік жылдық қозғалысы. Əдебиет: [6] 3; ОЖСӨЖ мазмұны: Тəуліктік жəне жылдық қозғалыс. Əдебиет: [6] 3; СӨЖ мазмұны: Тəуліктік жəне жылдық қозғалыс. Əдебиет: [6] 3; 3 кредит сағат 3 зертханалық жұмыс. Тақырып: Жұлдызды аспанның жылжымалы картасы. Əдебиет: Жұлдызды аспанның жылжымалы картасы, Михайловтың кіші жұлдыздық атласы. ОЖСӨЖ мазмұны: Жұлдызды аспанның жылжымалы картасымен танысу Əдебиет: Жұлдызды аспанның жылжымалы картасы, Михайловтың кіші жұлдыздық атласы. əдістемелік нұсқау СӨЖ мазмұны: 2 зертханалық жұмысты дəптерге жазып, əзірленіп келу. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М апта 1 кредит сағат 4 дəріс Тақырып: Əлемнің құрылымы туралы көзқарастардың дамуы. Дəрістің мазмұны. Планеталардың көрінерлік қозғалыстары, конфигурациялар. Астрономиялық əлем жүйелері. Птолемей жүйесі. Коперниктің əлемдік жүйесі. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Аспан механикасы» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр 78-79, 51 стр /П.И.Бакулин,Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр71-81 ОЖСӨЖ мазмұны: Жер пішінін анықтау. Ежелгі грек жəне араб астрономдары. Əдебиет:3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр СӨЖ мазмұны: Гелиоцентризм үшін күрес. Бруно, Галилей, Ломоносов Астрологияның маңызы. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр 84-86; 2 кредит сағат 4 практикалық сабақ Сабақтың таќырыбы: Практикалық астрономия негіздері. Əдебиет: [6] 5; ОЖСӨЖ мазмұны: Жердегі дененің азимутын анықтау. Əдебиет: [6] 5; СӨЖ мазмұны: Пунктің географиялық ұзақтығын анықтау. Əдебиет: [6] 5;

9 3 кредит сағат 4 зертханалық жұмыс. Тақырып: Планеталардың қозғалыс заңы. Əдебиет: 1.Дагаев М.М., Астрономия 5 тарау 44-57, 7 тарау Бакулин Б.И., Кононович, Мороз, Курс общей астрономии, 2 тарау ОЖСӨЖ мазмұны: Зертханалық жұмыс бойынша бақылау сұрақтарына əзірлену. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 СӨЖ мазмұны: 3 зертханалық жұмысты дəптерге жазып, əзірленіп келу. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М апта 1 кредит сағат 5 дəріс Тақырып: Күн жүйесінің кинематикасы. Дəрістің мазмұны: Кеплер заңдары. Күн жүйесінде қашықтықтарды анықтау əдістері. Планеталардың өлшемдерін анықтау. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Аспан механикасы» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр 87-90, 57 стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр92-94 ОЖСӨЖ мазмұны: Айдың көрінерлік қозғалысы. Фазалары. Айдың орбита элементтері. Күн мен ай тұтылулары. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Аспан механикасы» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр СӨЖ мазмұны: Жердің күнді айнала қозғалуының дəлелдері: жылдық параллакс, жұлдыздық абберация. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Аспан механикасы» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр126 1 кредит сағат 5 практикалық сабақ Сабақтың таќырыбы: Планеталардың жəне Айдың көрінерлік жəне шынайы қозғалысы. Əдебиет: [6] 7; ОЖСӨЖ мазмұны: Сыртқы планеталардың конфигурациясы. Планета орбиталарының элементтері. Əдебиет: [6] 7; СӨЖ мазмұны: Ай қозғалысы. Ай фазалары. Əдебиет: [6] 7; Үш кредит сағат 5 зертханалық жұмыс. Тақырып: Оптикалық телескоптар. Əдебиет: оптикалық телескоптар, əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 ОЖСӨЖ мазмұны: Зертханалық жұмыс бойынша бақылау сұрақтарына əзірлену. Əдебиет: оптикалық телескоптар, əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 СӨЖ мазмұны: 4 зертханалық жұмысты дəптерге жазып, əзірленіп келу. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972

10 6 апта 1 кредит сағат 6 дəріс Тақырып:Аспан механикасының негіздері. Бүкілəлемдік тартылыс заңдары. Дəрістің мазмұны: Планеталық орбиталардың элементтері. Тартылыс заңының əмбебаптығы. Кеплердің заңдары. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Аспан механикасы» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр , - 72 стр 140; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр79-87 ОЖСӨЖ мазмұны: Ауытқу теориясының элементтері. Плутон жəне Нептун планеталарының ашылуы. Əдебиет: 1/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр 138, 74 стр 143 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр103 СӨЖ мазмұны: 1. Космонавтика элементтері. 2.ЖЖС, ИНТ орбитасын есептеудің қарапайым тəсілдері Əдебиет: 1/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр кредит сағат 6 практикалық сабақ Сабақтың таќырыбы: Айды жəне планеталарды астрономиялық бақылау. Айдың селенографиялық координаталары. Əдебиет: [6] 8; ОЖСӨЖ мазмұны: Ай беті. Айды бақылау. Əдебиет: [6] 8; СӨЖ мазмұны: Планеталарды бақылау. Əдебиет: [6] 8; 3 кредит сағат 6 зертханалық жұмыс. Тақырып: Айдың физикалық табиғаты. Əдебиет: 1. Дагаев М.М., Астрономия 4 тарау 58-63, 9 тарау 108 Бакулин П.И., Кононович, Мороз, Курс общей астрономии 5 тарау 76-83, 138 ОЖСӨЖ мазмұны: Зертханалық жұмыс бойынша бақылау сұрақтарына əзірлену. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 СӨЖ мазмұны: 5 зертханалық жұмысты дəптерге жазып, əзірленіп келу. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М апта 1 кредит сағат 7 дəріс. Тақырып: Астрофизика жəне Радиоастрономияның құралдары мен əдістері. Дəрістің мазмұны. Астрофотометрия негіздері. Погсон формуласы. Спектралдық анализ негіздері Сəуле шығару заңдары. Доплер принципі. Əдебиет:1/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр , стр , - 88 стр 189 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр ОЖСӨЖ мазмұны:. Телескоптар, олардың қолданылуы, көрсеткіштері. Рефракторлардың жəне рефлекторлардың кемшіліктері, артықшылықтары. Əдебиет:1/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр 162

11 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр СӨЖ мазмұны:. Атмосферадағы оптикалық сəулелер мен радиотолқындар «терезесі». Радиотелескоптар. Əдебиет:1/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр кредит сағат 7 практикалық сабақ Сабақтың таќырыбы: Күн жəне Ай тұтылуы. Аспан денелерінің тұтылуының түрлері. Əдебиет: [6] 9; ОЖСӨЖ мазмұны: Күннің толық тұтылуы. Толық ай тұтытлуы. Əдебиет: [6] 9; СӨЖ мазмұны: Аспан денелерінің тұтылуының түрлері. Əдебиет: [6] 9; Үш кредит сағат 7 зертханалық жұмыс. Тақырып: Жұлдыздардың фотометриясы. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 ОЖСӨЖ мазмұны: Зертханалық жұмыс бойынша бақылау сұрақтарына əзірлену. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 СӨЖ мазмұны: 6 зертханалық жұмысты дəптерге жазып, əзірленіп келу. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М апта 1 кредит сағат 8 дəріс Тақырып: Күн жүйесінің физикасы. Дəрістің мазмұны. Күн жүйесі жайлы жалпы мағлұмат. Осьтік айналу. Фотосфера, грануляция, шырақтар, күннің дақтары. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» ,95,96 стр 193 ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр ОЖСӨЖ мазмұны: Күннің спектрлік жəне химиялық құрамы. Хромосфера. Протуберанцтар. Тəж. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» ,97,98103 стр 195 ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» , 124 стр268, 288 СӨЖ мазмұны: 1. Күн энергиясы. 2.Күн активтілігінің циклы. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» ,102,103 стр 208 ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр кредит сағат 8 практикалық сабақ Сабақтың таќырыбы: Жердің жасанды серіктері жəне оларды бақылау. Əдебиет: [6] 10-11; ОЖСӨЖ мазмұны: Космостық жылдамдықтар. Перигейде жəне апогейде Жердің жасанды серіктерінің жылдамдықтары. Əдебиет: [6] 10-11; СӨЖ мазмұны: ЖЖС-нің орбиталары жəне айналу периодтары.

12 Əдебиет: [6] 10-11; Үш кредит сағат 8 зертханалық жұмыс. Тақырып: Жұлдыздарды фотометриясы. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 ОЖСӨЖ мазмұны: Зертханалық жұмыс бойынша бақылау сұрақтарына əзірлену. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 СӨЖ мазмұны: 6 зертханалық жұмысты дəптерге жазып, əзірленіп келу. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М апта 1 кредит сағат 9 дəріс Тақырып: Күн жүйесіндегі үлкен планеталар. Дəрістің мазмұны. Жер туралы жалпы түсінік. Жер құрылымы жайында қазіргі көзқарас. Магнитосфера, Жердің радиациялық белдеулері. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр 219 ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр ОЖСӨЖ мазмұны: Күн жүйесіндегі үлкен планеталардың негізгі сипаттамалары. Планеталардың атмосферасы, беттік ерекшеліктері, серіктері, сақинасы. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр СӨЖ мазмұны: 1. Планеталардағы өмір туралы проблемалар. 2. Планеталардың зерттеу нəтижелері, топтары. 2 кредит сағат 9 практикалық сабақ Сабақтың таќырыбы: Метеорларды жəне метеорлық ағындарды бақылау. Жалпы түсініктер жəне анықтаулар. Əдебиет: [6] 12; ОЖСӨЖ мазмұны: Метеорларды жəне метеорлық ағындарды бақылау. Жалпы түсініктер жəне анықтаулар. Əдебиет: [6] 12; СӨЖ мазмұны: Метеорларды жəне метеорлық ағындарды бақылау. Жалпы түсініктер жəне анықтаулар. Əдебиет: [6] 12; 3 кредит сағат 9 зертханалық жұмыс. Тақырып: Жұлдыздардың спектрі жəне жарықтылығы. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 ОЖСӨЖ мазмұны: Зертханалық жұмыс бойынша бақылау сұрақтарына əзірлену. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 СӨЖ мазмұны: 7 зертханалық жұмысты дəптерге жазып, əзірленіп келу. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М апта 1 кредит сағат 10 дəріс Тақырып: Күн жүйесіндегі кіші планеталар. Дəрістің мазмұны. Кіші планеталар, ашылу тарихы. Астероидтар жəне кометалар орбиталары, айналу периодтары.

13 Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр ОЖСӨЖ мазмұны: Кометалардың жарықтану механизмі, ыдырауы. Кометалардың пайда болу гипотезасы. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; СӨЖ мазмұны: 1. Метеорлы шоғырдың пайда болуы. Метеориттер классификациясы. 2. Зодиакалдық жарық. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр кредит сағат 10 практикалық сабақ Сабақтың таќырыбы: Жұлдызды астрономия негіздері. Жарықтылық түсінігі жəне жұлдыздық шамалар. Əдебиет: [6] 13; ОЖСӨЖ мазмұны: Жұлдызды астрономиядағы қашықтық бірліктері. Жұлдыздардың өлшемдерін анықтау. Əдебиет: [6] 13; СӨЖ мазмұны: Жұлдыздардың өлшемдерін анықтау. Əдебиет: [6] 13; 3 кредит сағат 10 зертханалық жұмыс. Тақырып: Жұлдыздардың спектрі жəне жарықтылығы. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 ОЖСӨЖ мазмұны: Зертханалық жұмыс бойынша бақылау сұрақтарына əзірлену. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 СӨЖ мазмұны: 7 зертханалық жұмысты дəптерге жазып, əзірленіп келу. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М апта 1 кредит сағат 11 дəріс Тақырып: Жұлдыздар физикасы. Дəрістің мазмұны. Жұлдызға дейінгі арақашықтықты анықтаудың тригонометриялық əдісі. Парсек. Жұлдыздардың негізгі көрсеткіштері. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; /П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» ,149, стр 398 ОЖСӨЖ мазмұны: Жұлдыздардың спектрі. Жұлдыз атмосферасының химиялық талдауы. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» ,153 стр 392 СӨЖ мазмұны: 1. Герцшпрунг-Рессель диаграммасы. 2. Алыптар мен карликтер. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр кредит сағат 11 практикалық сабақ

14 Сабақтың таќырыбы: Жұлдыздар мен Күннің қозғалысы. Жұлдыздардың меншікті қозғалысын анықтау əдістері. Əдебиет: [6] 14; ОЖСӨЖ мазмұны: Спектрлік сызықтардың толқын ұзындығын жəне ығысуын анықтау. Əдебиет: [6] 14; СӨЖ мазмұны: Жұлдыздардың сəулелік жылдамдықтарын есептеу. Əдебиет: [6] 14; 3 кредит сағат 11 зертханалық жұмыс. Тақырып: Жасанды серіктер мен ғарыштық аппараттар. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 ОЖСӨЖ мазмұны: Ғарыштық аппараттармен танысу, Зертханалық жұмыс бойынша бақылау сұрақтарына əзірлену. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 СӨЖ мазмұны: 8 зертханалық жұмысты дəптерге жазып, əзірленіп келу. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М апта 1 кредит сағат 12 дəріс Тақырып: Жұлдыздар. Дəрістің мазмұны. Қос жəне еселі жұлдыздар. Тұтылушы қос жұлдыздар. Айнымалы жұлдыздар. Əдебиет: /П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр ОЖ СӨЖ мазмұны: Лүпілді, ұзақ периодты жəне бұрыс айнымалылар. Эруптикалық жұлдыздар. Əдебиет: /П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр СӨЖ мазмұны: Жаңа жəне өте жаңа жұлдыздар. Пульсарлар жəне нейтронды жұлдыздар. Əдебиет: /П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр кредит сағат 12 практикалық сабақ Сабақтың таќырыбы: Астрофизика негіздері. Əдебиет: [6] 15; ОЖСӨЖ мазмұны: Жарық температурасын анықтау əдістері. Əдебиет: [6] 15; СӨЖ мазмұны: Электромагниттік сəулелену. Əдебиет: [6] 15; 3 кредит сағат 12 зертханалық жұмыс. Тақырып: Жасанды серіктер мен ғарыштық аппараттар. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 ОЖСӨЖ мазмұны: Зертханалық жұмыс бойынша бақылау сұрақтарына əзірлену. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 СӨЖ мазмұны: 8 зертханалық жұмысты дəптерге жазып, əзірленіп келу. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М апта 1 кредит сағат 13 дəріс Тақырып: Біздің галактика.

15 Дəрістің мазмұны: Галактика құрылымы туралы қысқаша мағлұмат Жұлдыздардың галактикада орналасуы. Күннің Галактикада орналасуы. Жұлдыздардың шоғырлануы жəне ассоциациясы. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр ОЖСӨЖ мазмұны: Құс жолы. Жұлдызды статистиканың əдістері. Галактиканың спиралдық құрылымы. Əдебиет:2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; СӨЖ мазмұны: Жергілікті жүйе. Жұлдыз аралық орта. Жарықтың тозаңды ортамен жұтылуы, оның жұлдыздық арақашықтқ анықтауға əсері. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр кредит сағат 13 практикалық сабақ Сабақтың таќырыбы: Жұлдыздардың фотометриясы. Жұлдыздардың жарықтылығын анықтау əдістері. Əдебиет: [6] 16; ОЖСӨЖ мазмұны: Фотометриялық каталогтар жəне стандарттар. Əдебиет: [6] 16; СӨЖ мазмұны: Астробақылау. Əдебиет: [6] 16; Үш кредит сағат 13 зертханалық жұмыс. Тақырып: Бүкілəлемдік тартылыс заңы жəне екі дене есебі. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 ОЖСӨЖ мазмұны: Зертханалық жұмыс бойынша бақылау сұрақтарына əзірлену. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 СӨЖ мазмұны: 9 зертханалық жұмысты дəптерге жазып, əзірленіп келу. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М апта 1 кредит сағат 14 дəріс Тақырып: Галактикадан тыс Астрономияның негіздері. Дəрістің мазмұны: Хаббл бойынша галактикалардың классификациясы. Хаббл заңы. Галактикалардың физикалық қасиеті. Галактикалардың ядролары. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр ОЖСӨЖ мазмұны: Галактикалардың спектрі. Өзара əсерлесуші галактикалар. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ;

16 П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр СӨЖ мазмұны: Галактикалардың топталуы. Метагалактика. Əдебиет: П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр кредит сағат 14 практикалық сабақ Сабақтың таќырыбы: Жасады ғарыштық объектілердің фотометриясы. Ғарыштық объектілердің фотометриялық мақсаттары. Əдебиет: [6] 17; ОЖСӨЖ мазмұны: Ғарыштық объектілердің жарықтылығының өзгеру себептері. Ғарыштық объектілердің фазалары. Əдебиет: [6] 17; СӨЖ мазмұны: Ғарыштық объектілердің абсолют жұлдыздық шамалары. Əдебиет: [6] 17; Үш кредит сағат 14 зертханалық жұмыс. Тақырып: Бүкілəлемдік тартылыс заңы жəне екі дене есебі. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 ОЖСӨЖ мазмұны: Зертханалық жұмыс бойынша бақылау сұрақтарына əзірлену. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 СӨЖ мазмұны: 9 зертханалық жұмысты дəптерге жазып, əзірленіп келу. Əдебиет: əдістемелік нұсқау, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М апта 1 кредит сағат 15 дəріс Тақырып: Космогонияның негіздері жəне космология мəселелері. Дəрістің мазмұны: Космогония пəні. Күн жүйесінің космогониясы. Кант пен Лапластың болжамдары. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» , стр 355 П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» ,179,180 стр 500 ОЖСӨЖ мазмұны: Жұлдыздардың пайда болу эволюциясы. Фотометриялық, гравитациялық жəне термодинамикалық парадокстар. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр 358 ; П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр 500 СӨЖ мазмұны: Хаббл тұрақтысы. Ыстық Ғалам жайында түсінік. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр 357 ; П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр кредит сағат 15 практикалық сабақ Сабақтың таќырыбы: Күн активтілігін анықтау. Күнді астробақылау. Əдебиет: [6] 18; ОЖСӨЖ мазмұны: Вольф санын анықтау. Əдебиет: [6] 18; СӨЖ мазмұны: Вольф санын анықтау. Əдебиет: [6] 18;

17 3 кредит сағат 15 зертханалық жұмыс. Тақырып: Зертханалық жұмыстарды қорытындылау. Əдебиет: конспектілер ОЖСӨЖ мазмұны: Қорытынды есеп Əдебиет: Конспектілер СӨЖ мазмұны: Қорытынды есеп Əдебиет: Конспектілер Қолданылған əдебиеттер тізімі Орыс тілінде: Бакулин П.И., Кононович Э.В., Мороз В.И. Курс общей астрономии. М,: Наука. 1983, 560 с. Дагаев М.М., Демин В.Г., Климишин В.Г., Чарушин В.М. Астрономия. М.: Просвещение. 1983, 384с. ДагаевМ.М.Сборник задач по астрономии. М.:Просвещение.1980, 128с. КурышевВ.И.Практикум по астрономии. М.: Просвещение. 1986, 144с. Дагаев М.М. Наблюдение звездного неба. М.: Наука. 1980, 454с. Климишин И.А. Астрономия наших дней. М.: Наука. 1980, 456с. Андрианов Н.К., Марленский А.Д. Астрономические наблюдения в школе. М. : Просвещение. 1987, 112с. Куликовский П.Г. Справочник любителя астрономии. М.: Физматгиз. 1961, 494с. Бронштэн В.А., Дагаев М.М., Кононович Э.В., Куликовский П.Г. Астрономический календарь. Постояррая часть. М.: Наука. 1981, 704с. Физика космоса.маленькая энциклопедия. М.:Советская энциклопедия. 1986, 783с. Лейзер Д. Создавая картину Вселенной. М.: Мир. 1988, 324с. Б.А. Воронцов-Вельяминов. Сборник задач и практических упражнений по астрономии. М.: Наука Рябов Ю.А. Движение небесных тел. М.: Наука. 1988, 240с. Климишин И.А. Релятивистская астрономия. М.: Наука. 1983, 208с. Цветков К.А.,-Курс практической астрономии, -М.-Л.: ОНТИ, Попов Л.И.,-Общедоступная практическая астрономия,-м.: ОГИЗ, Перельман Я.И.,-Занимательная астрономия,-м.: ОГИЗ, Шур Я.И., Рассказы о календаре, -М.: Пирожный Н.А.,-Астрономия: М.: Высшая школа, Завельский Ф.С., -Время и его измерение от биллионных долей секунды до миллиардов лет: М.: Наука, Б.А. Воронцов-Вельяминов. Астрономия: Орта мектептің 11-класына арналған оқулық. Карпенко Ю.А.,-Название звездного неба. М.,Наука, Климишин И.А.,-Календарь и хронология.-м.: Наука, Цыбульский В.В.,-Календари и хронология стран мира. М.:Просвеще-ние, Астрономический календарь, постоянная часть: М.: Наука, Буткевич А.В., Зеликсон М.С.,-Вечные календари. М.: Наука, БановскиА.,-Мифы и легенды о созвездиях,-алма-ата: Казахстан, Дагаев М.М.Лабораторный практикум по курсу общей астрономии М1972 Левитан Е.П.,- Астрономия: учебник для 11 класса общеоб-разовательных учреждении. М.: Просвещение, Энгельгардт И.,-Когда наступит 21 век. : Наука и жизнь. 1, С ЛевитанЕ.,-Современные и старинные созвездия:наука и жизнь10, Левитан Е.,-Когда же все таки начнется 21 век: Наука и жизнь, 11, 1999, Левитан Е.,-Имена звезд: Наука и жизнь, 1999, с Левитан Е.,: Наука и жизнь, 10,2000, с.78,80. Дубошин Г.Н.,-Введение в небесную механику.-м-л. ОНТИ НКТП СССР ГребениковЕ.А,РябовЮ.А.,Что такая небесная механика,м.наука, Байндер О.,- Загадки астрономии М.: Мир, Зигель Ф.Ю.,-Малые планеты.-м.: Наука, Комаров В.Н.,- Новая занимательная астрономия.-м., Наука, Демин В.Г.,-Судьба солнечной системы. М., Наука, Қазақ тілінде: Кенжалиев Д.И. Астрометрия, Орал 2007 Кенжалиев Д.И. Аспан механикасы, Орал 2007 Қазақстан жоғарғы мектебі, 2005 Əбішұлы Х.,-Халық астрономиясы,-алматы, Қазақ мем. Баспасы, Əбішев Х.,-Аспан сыры, -Алматы, Ысқақов М.И.,-Халық календары, -Алматы, 1980.

18 Қарамұрзин А.,-Астрономиядан қосымша оқуға арналған кейбір мəселелер.-алматы, Рауан, Бекбасаров Н.М.,-Астрономияға кіріспе. Орта мектептің 11 сыныбында астрономияны оқытуға арналған көмекші құрал,-алматы, Рауан, Имажанова Қ.И.,-Астрономия терминдерінің қысқаша орысша-қазақша түсіндірме сөздігі.-алматы, Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік: физика жəне астрономия, Алматы, Рауан, Бекбасар Н.М.,-Практикалық астрономия, -Алматы, Башарұлы Р., Қазақбаева Д., Тоқбергенова У., Бекбасар Н.-Физика жəне астрономия. Жалпы білім беретін мектептің 9 сыныбына арналған байқау оқулығы. Алматы, Рауан, ПƏН БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУ ЖƏНЕ ТАПСЫРУ КЕСТЕСІ Жұмыс түрі 1 ОЖСӨЖ тапсырмалар ын орындау 2 СӨЖ тапсырмасы Тапсырманың мақсаты мен мазмұны Теориялық дайындығын тексеру Жеке тапсырманы тексеру Ұсынылатын əдебиеттер Кенжалиев Д.И Астрометрия, Орал 2007; Аспан механикасы Орал 2007 Кенжалиев Д.И. Астрометрия, Орал 2007; Аспан механикасы, Орал 2007 Орындау мерзімі жəне тапсыру уақыты (аптасы) Балл Бақылау түрі 1 апта 100 Тапсырмалардың орындалуын, сұрақтарға жауап беру қабілетін тексеру 1 апта 100 Тапсырмалардың орындалуын, сұрақтарға жауап беру қабілетін тексеру 3 Глоссарий Студенттердің өз бетінше жұмысының жəне терминдарды меңгеру активтілігі 4 микроемтиха Білімдерін н тексеру 5 Емтихан Білімді кешенді тексер -//-//-//-//- 6,14 апта 100 ауызша 7,15 апта 100 Тест тапсырмалары 15 апта Тест Тест тапсырмасы 4. ПƏННІҢ ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК ҚАМТЫЛУ КАРТАСЫ Дəрісханалық (дəріс, практикалық, семинарлық, лабораториялық, сабақтар) жəне дəрісханадан тыс (ОЖСӨЖ: курстық жəне дипломдық жұмыстары, СӨЖ тапсырмалары) сабақтардың оқу əдебиеттерімен қамтылуын көрсетеді Барлығы Əдебиет атауы кітапханада Оқу залы Студенттерд ің қамтылу пайызы (%) Электр онды түрі Ескерту

19 1 М.М.Дагаев,В.И.Демин, И.А.Климишин,В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» 1983 БакулинП.И.,Кононович Э.В., 2 Мороз В.И. Курс общей 73 2 астрономии. М,: Наука Дагаев М.М. Сборник задач по астрономии. М.: Просвещение , 128с ПоповЛ.И.,-Общедос-тупная практическая ас-трономия,- М.:ОГИЗ, Б.А.Воронцов-Вельями-нов. 1 1 Сборник задач и практических упражне-ний по астрономии. М.: 5 Наука Пирожный Н.А.,-Астро-номия: М.: Высшая шко-ла, Куликовский П.Г. Спра-вочник любителя астро-номии. 6 М.:Физматгиз. 1961, 494с. 3 1 Курышев В.И. Практикум по астрономии. М.: Просвещение , 144с. 4 Берри А. Краткая история - астрономии. М-Л Блажко С.Н. Курс практической астрономии. М-Л Паренаго П.П. Курс звез-дной астрономии. М,1954 Волынский Б.А. Астроно-мия. М. Просвещение, 1971 Мартынов Д.Я. Курс об-щей астрофизики.м, 1971 Дагаев М.М. Лаборатор-ный практикум по курсу общей астрономии. М, 1972 ПоповП.Н.,Воронцов-ВельяминовБ.А.,КуницынР.В. Астрономия.М,1967 Воронцов-Вельяминов Б.А., Внегалактическая астрономия. М.Наука, 1978 Разбитная Е. П. Астроно-мия. Программированное издание, Владимир, 1978 Подобед В.В., Пестеров В. В. Общая астрометрия М.Наука,

20 15 16 Мартынов Д.Я., Липунов В.М. Сборник задач по астрофизике. М.Наука, 1986 «Астрономия» пəнінен электрондық оқулық Мерзімді басылымдар: физика жəне астрономия журналы. 5. ПƏН БОЙЫНША ДƏРІСТЕРДІҢ КОНСПЕКТІСІ дəріс тақырыбы: Кіріспе Дəріс мазмұны: 1.Астрономия пəніне қысқаша сипаттама. 2.Астрономияның пайда болуы жəне даму тарихы. 3.Астрономия пəнінің басқа ғылымдармен байланысы. Теориялық жəне танымдық мəні. Мақсаты: Астрономия пəнімен танысу, оның пайда болу жəне даму тарихы тірек сөздер. Астрономия. Ғалам. Планета. Аспан сферасы Астрономия пəніне қысқаша сипаттама Астрономия-аспан денелері мен олардың жүйелерінің қозғалысын жəне құрылымын, пайда болуын жəне дамуын зерттейтін ғылым. Астрономияның зерттейтін объектілері: Күн жəне жұлдыздар, жұлдыздық жүйелер жəне жұлдызаралық материя, планеталар жəне олардың серіктері, тұмандықтар, кометалар жəне метеорлық денелер. Астрономия бөлімдері: астрометрия аспан механикасы планеталар физикасы Күн физикасы Астрофизика Жұлдыздық астрономия Космогония Космология Астрономияның пайда болуы жəне даму тарихы. Астрономия дамуының бірінші дəуірі- Діни ілімді жамылған түрлі билеушілер мен абыздар бұл сатыда ғылымның дамуын қолдау арқылы оны өз ырқына көндіріп, бұғауынан босатпауға тырысты. Сол дəуірдегі ғылымның ең елеулі жетістігі-птолемейдің əлемдік жүйесі болатын. Астрономияның дамуындағы екінші дəуір-коперник ілімінің пайда болуынан жəне телескоптың астрономиялық бақылауларда қолданылуынан басталады. Күн жүйесі жайындағы көзқарас дұрыс жүйеге келтіріліп, бақылау сапасы жақсартылып, бақылау өрісі кеңейді. Жаңа планеталар табылды. Астрономияның дамуындағы үшінші дəуір- басқа ғылым салаларының кемелденген шағында, олардың жетістіктерін пайдалана бастаған кезге сəйкес келеді. Əсіресе, физиканың 19 ғасырдағы табысы-фотография мен спектрлік анализдің астрономиялық зерттеулерде қолданылуы бұл ғылымның өрісін едəуір кеңейтті. 3.Астрономия пəнінің басқа ғылымдармен байланысы. Теориялық жəне танымдық мəні. Астрономияның теориялық мəні- оның басқа ғылымдардың дамуындағы ролі жəне басқа ғылымдармен байланысы. Танымдық мəні- оның дүниедегі адамның орнын анықтауы. Халық-шаруашылық мəні- жер бетіндегі жəне ғарыштық кеңістіктегі, метеослужбадағы, пайдалы қазбалар іздеудегі, уақыт анықтаудағы т.б. бағдар анықтаушылығы. Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

21 -Астрономия пəні нені зерттейді -Астрономияның пайда болу жəне даму тарихы -Астрономия пəнінің басқа ғылымдармен байланысы қандай -Теориялық жəне танымдық мəні -Астрономия əдістемесі -Бақылаудың мəні -Ғалам құрылымы -Аспан сферасының негізі Əдебиет: Силлабусты қара. дəріс тақырыбы: Уақыт өлшеу Дəрістің мазмұны: Күннің көрінерлік қозғалысы. Эклиптикалық координаттар жүйесі. Тірек сөздер: Эклиптика. Эклиптика нүктелері. Зодиакты шоқ-жұлдыздар Мақсаты: Уақыт өлшеу проблемасымен танысу Күннің көрінерлік қозғалысы. Күннің жылдық қозғалысы оның экваторлық координатының өзгеруімен байланысты жəне аспан эклиптикасының бойымен өтеді. Ол аспан экваторына ε = бұрышпен еңкейген. Түрлі жыл мезгілдерінде Күннің болып тұратын 4 нүктесін көрсетуге болады: жазғы жəне қысқы Күн орналасу нүктелері, күзгі жəне көктемгі Күн теңелу нүктелері. Күннің орналасуына байланысты жыл мезгілдері өзгеріп тұрады. Эклиптикалық координаттар жүйесі. Негізгі шеңбер- эклиптика шеңбері. Негізгі координаттар: -эклиптикалық ендік β; -эклиптикалық бойлық λ. Эклиптикалық бойлық деп көктемгі күн мен түн теңелу нүктесінен шырақтың ендік шеңберімен қиылысқанға дейінгі эклиптиканың доғасын айтады. Эклиптикалық ендік деп эклиптикадан шыраққа дейінгі ендік шеңберінің доғасын айтады. Эклиптикалық координаттар жүйесі Күн жүйесіндегі денелердің қозғалысын сипаттау үшін қолданылады. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: -Жердің Күнді айнала қозғалуы -Күннің эклиптика бойынша жылдық қозғалысы -Эклиптиканың негізгі нүктелері -Эклиптиканың координаттар жүйесі -Тропикалық жыл -Зодиакты шоқ-жұлдыздар -Жыл мезгілдерінің алмасуы -Климаттық белдеулер Əдебиет: Силлабусты қара. 3 дəріс тақырыбы: Күнтізбе Дəрістің мазмұны: Күнтізбелер. Күнтізбе реформасының проектілері. Уақыт қызметі. Мақсаты: Күнтізбенің пайда болу, даму тарихымен танысу Тірек сөздер. Күнтізбе. Күнтізбе реформасы. Уақыт қызметі Күнтізбелер. Күнтізбе реформасының проектілері. Ұзақ уақытты өлшеу үшін күнтізбе қолданылады. Ежелгі уақыттан бері шығарылған күнтізбелік жүйелерқандай периодта шығарылғанына байланысты 3 топқа бөлінеді: 1/Ай күнтізбесі /мұсылмандық, вавиловтық т.б./ 2/Күн күнтізбесі /Юлиандық, Григориандық т.б./ 3/Ай-күндік күнтізбелері /Израильдық т.б./ Қазіргі қоғамда Григориандық күнтізбе қолданылады. Ұзақтылығы Күн күнтізбелері сияқты тропикалық жыл ұзақтылығына жақын. Ай күнтізбелерінің бастысы Ай фазасының ауысу периоды- синодикалық Ай. Ай-күндік күнтізбелер орташа екі периодпен бірдей болуға тырысады. 2.Уақыт қызметі. Ежелден 20 ғасыр ортасына дейін уақытты аспан шырақтарының тəулік бойы қозғалуымен өлшеген. Уақыттың: жұлдыздық уақыт, таза күндік уақыт, орташа күндік уақыт, эфемеридтік уақыт жəне атомдық уақыт түрлері бар. Уақыт өлшем бірлігі- тəулік, ал тəулік бөліктері сағат, минут, секунд. Эфемеридтік уақытпланеталардың динамика заңдары бойынша қозғалысымен анықталады.

22 Өзін-өзі тексеру сұрақтары: -Күнтізбенің пайда болу, даму тарихы -Жаңа стильдегі күнтізбе -Ескі стильдегі күнтізбе -Күнтізбе реформасының проектілері -Уақыт қызметі Əдебиет: Силлабусты қара. 4 дəріс тақырыбы: Əлемнің құрылымы туралы көзқарастардың дамуы Дəрістің мазмұны: 1.Планеталардың көрінерлік қозғалыстары, конфигурациялар. 2.Астрономиялық əлем жүйелері. 3.Птолемей жүйесі. 4.Коперниктің əлемдік жүйесі. Мақсаты: Əлем құрылымымен танысу Тірек сөздер: Планеталардың конфигурациясы. Астрономиялық əлем жүйесі 1.Планеталардың көрінерлік қозғалыстары, конфигурациялар. Аспандағы шырақтар көрінерлік қозғалысының ерекшеліктері бойынша 2 топқа бөлінеді: жұлдыздар жəне планеталар. Жұлдыздардың аспандағы өзара орналасуы өзгермейді. Ал планеталар болса уақыт өткен сайын баяу орын ауыстырып, аспан сферасын айналып шығады.планеталардың аспандағы қозғалысы бірқалыпты емес. Планеталардың Күнге қатысты орналасуында ерекше қалыптар болады. Оларды конфигурациялардеп атаған 2.Астрономиялық əлем жүйелері Ғылымның пайда болуы туралы сұрақ түрлі басылымдарда қозғалады. Бірінші пайда болғаны уақыт өлшеуге жəне жер бетіндегі бағдарды анықтауға арналған астрономия. Содан кейін астрономиялық білім мал шаруашылығы жəне жер шаруашылығы тайпалармен жинақталып, қоршаған əлем туралы білім жүйесі ретінде қалыптасты. 3.Птолемей жүйесі. Птолемейдің əлемдік жүйесі-планеталардың көрінерлік қозғалысын геоцентрлік тұрғысынан түсіндіреді. Ортағасырға дейін бұл модель шындық болып келді. Птолемейдің əлемдік моделінің центрінде Жер орналасқан. Басқа аспан денелері, оның ішінде Күн мен Ай,-Жерді шеңберлік траекториялармен айнала қозғалады.птолемейдің əлемдік жүйесін 4 ереже арқылы білдіруге болады: -Əлемнің центрінде Жер орналасқан. -Жер қозғалмайды. -Барлық аспан денелері Жерді айнала қозғалады. -Аспан денелердің қозғалысы шеңбер бойымен əрі бірқалыпты болады. 4.Коперниктің əлемдік жүйесі Коперниктің əлемдік жүйесі келесі ережелерге сүйенеді: -Əлем центрінде Күн орналасқан. -Шар тəрізді Жер өз осінен айналады. -Барлық планеталар жəне Жер-Күнді айнала қозғалады, осы арқылы Күннің жұлдыздар ішінде көрінерлік қозғалысы түсіндіріледі. -Барлық қозғалыстар шеңберлік орбиталармен жəне бірқалыпты болады. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: -Планеталардың көрінерлік қозғалысы -Планеталардың конфигурациясы -Астрономиялық əлем жүйелері -Птолемей жүйесі -Коперниктің əлемдік жүйесі -Планеталардың символикасы -Ежелгі Грецияда астрономияның дамуы Əдебиет: Силлабусты қара. 5 дəріс тақырыбы: Күн жүйесінің кинематикасы Дəрістің мазмұны: 1.Кеплер заңдары. 2.Күн жүйесінде қашықтықтарды анықтау əдістері. 3.Планеталардың өлшемдерін анықтау. Мақсаты: Кеплер заңдарымен танысу Тірек сөздер: Тəуліктік параллакс. Жылдық параллакс. Астрономиялық бірлік. Кеплер заңы.

23 1.Кеплер заңдары. Кеплердің 1-заңы: Əрбір планета эллипс бойымен қозғалады, оның бір фокусінде Күн орналасады. Кеплердің 2-заңы. Аудандар заңы:күннен ойша жүргізілген радиус-вектор, бірдей уақыт аралықтарында бірдей аудандар сызады. Кеплер 3-заңы:Планеталардың айналу периодтарының квадраттарының қатынасы орбиталарының үлкен жарты остерінің кубтарының қатынасындай болады. Бірінші заң-планета орбитасының түрін, пішінін көрсететін болса, екінші заң осы орбитамен қозғалу ерекшеліктерін білдіреді, ал үшінші заң-əртүрлі планеталардың қозғалысының параметрлерін бір-бірімен байланыстырады, яғникүн жүйесі планеталарын біртұтас жүйе қылады. 2.Күн жүйесінде қашықтықтарды анықтау əдістері. Күн жүйесіндегі қашықтықтарды анықтаудың 2 əдісі бар: а/ Жердің горизонтальдық экваторлық параллаксін анықтау. б/ Радиолокациялық əдіс. Параллакс дегеніміз кеңістіктің 2 түрлі нүктесінің шыраққа бағытының арасындағы бұрыш. Егер бұл екі нүкте Жер орбитасының нүктесінде жəне Күн ортасында орналасқан болса, онда бұрыш жылдық параллакс деп аталады. Ол жұлдыздарға дейінгі қашықтықты анықтауға қолданылады. Егер нүктенің біреуі Жердің ортасында, ал екіншісі оның үстінде болса онда тəулік параллакс. Бір шырақ үшін ол тəулік бойы өзгеруі мүмкін жəне оның максимальді мəні шырақ горизонттан көрінгенде. Бұл бұрышты өлшей отырып, яғни горизонтальды параллаксті, Күн жүйесіндегі денелерге дейінгі қашықтықты анықтауға болады. Радиолокациялық əдісті Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қолданды. Шыраққа бағытталған күшті элетромагниттік толқын жіберіледі сосын уақыт бойынша жаңғырықтың шағылуының кешігуіне байланысты шыраққа дейінгі қашықтық анықталады. 3.Планеталардың өлшемдерін анықтау. Жерден əртүрлі аспан денелері үлкен, кіші болып көрінеді. Бұл аспан денесінің өзіндік өлшемдеріне ғана байланысты емес, сонымен бірге оның бақылаушыдан қашқтығына тəуелді.шырақ дискісінің Жерден көріну бұрышы шырақтың бұрыштық диаметрі деп аталады.денелерге дейінгі қашықтықты жəне олардың бұрыштық радиусын анықтай отырып, денелердің сызықтық өлшедерін анықтайды. Астрономиялық бірлік- Жер мен Күн арасындағы қашықтық. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: -Кеплер заңдары -Тəуліктік параллакс -Күннің параллаксы -Астрономиялық бірлік -Күн жүйесінде қашықтықтарды анықтау əдістері -Планеталардың өлшемдерін анықтау -Жердің Күнді айнала қозғалуын дəлелдеу Əдебиет: Силлабусты қара. 6 дəріс тақырыбы: Аспан механикасының негіздері. Бүкілəлемдік тартылыс заңдары Дəрістің мазмұны: 1.Планеталық орбиталардың элементтері. 2.Тартылыс заңының əмбебаптығы. 3.Кеплердің заңдары. Мақсаты: Аспан механикасымен танысу Тірек сөздер: Тартылыс заңы. Кеплер заңы. 1.Планеталық орбиталардың элементтері. Планета орбиталары-эллпс. Орбитаны толық анықтау үшін орбита элемеенттері деп аталатын 6 өлшем беру керек. Ньютон Айдың орбитасының мəліметтеріне сүйене отырып, кез келген екі дене ортасындағы тартылу заңын ашты. 2.Тартылыс заңының əмбебаптығы. Кеплердің 3 заңына сүйеніп, Ньютон барлық денелер бір-біріне тартылатындығын көрсетті. Ньютон тартылыс күші мен ауырлық күштің бір-біріне сəйкес екендігін көрсеткеннен кейін, мынадай қорытындыға келеді:2 материалдық дененің тартылу күші олардың массаларының көбейтіндісіне пропорционал жəне ара қашықтықтарының квадратына кері пропорционал.. Бұл тұжырым бүкілəлемдік тартылыс заңы деп аталады. Осыдан екі дене есебі бір-бірімен ньютондық тартылыс күшімен əсерлесетін екі дененің қозғалысы жайындағы есеп. 3.Кеплердің заңдары. Ньютон бүкілəлемдік тартылыс заңына сүйеніп Кеплер заңдарын қайта қорытып шығарды. Осы еңбектің нəтижесінде Кеплердің 1-ші заңы бұрынғыдан да жалпы күйінде, 3-ші заң-бұрынғыдан да дəлірек күйінде алынды. Кеплердің 1-заңының жалпылама түрі: Гравитациялық тартылыс өрісінде дене тек эллипстік траекториямен ғана емес, эксцентриситеттің мəніне байланысты, парабола немесе гипербола бойымен де қозғалуы мүмкін. Кеплердің 2-заңы: Бірдей уақыт аралықтарында материалдық нүктенің радиус-векторы бірдей аудандар сызады. Кеплердің 3-заңының жалпылама түрі: Т 2 (М+m) = const а 3

24 Өзін-өзі тексеру сұрақтары: -Планеталық орбиталардың элементтері -Тартылыс заңының əмбебаптығы -Кеплердің жалпылама заңдары -Аспан денелерінің массасын анықтау Əдебиет: Силлабусты қара. 7- дəріс тақырыбы: Астрофизика жəне Радиоастрономияның құралдары мен əдістері. Дəрістің мазмұны: 1. Астрофотометрия негіздері. Погсон формуласы. 2.Спектралдық анализ негіздері 3.Сəуле шығару заңдары. Доплер принципі. Мақсаты: Астрофизика мен Радиоастрономияны меңгеру Тірек сөздер: Астрофотометрия. Погсон формуласы. Доплер принципі. 1. Астрофотометрия негіздері. Погсон формуласы. Астрофотометрия-астрофизиканың бөлімі, Жерге дейінгі аспан шырақтарының сəуле шығару интенсивтілігін оқытады. Бұл сəуле шығару жылтырмен анықталады: шырақ жарқыраған сайын, оның жылтыры көп болады. Шырақтың жылтыры жұлдыздық өлшем деп аталатын өлшем бірлігімен өлшенеді жылдан бері ағылшын астрономы Н.Р. Погсонның сөйлемі бойынша: lg 100 = 2= 5 lg ρ, мұндағы lgρ= 0,4 Lg Е1 = - 0,4(m1-m2) - Погсон формуласы. Е2 Бұл формула жылтырдың қатынастарының өлшемі арқылы жұлдыздардың өлшемдерінің айырмасын табуға көмектеседі. 2.Спектралдық анализ негіздері Оқу анализі-ең керекті астрофизикалық əдіс; біз космостық объектілер туралы біліміміздің көбін сол арқылы алдық. 3.Сəуле шығару заңдары. Доплер принципі. Сызықтық спектр бойынша сəуле жылдамдығын Доплер эффектісі арқылы өлшеуге болады.доплер эффектісі астрофизикада ең маңызды роль атқарады, себебі ол спектр сызықтарының орналасуын табу кезінде аспан денелерінің қозғалысын да сипаттай алады. Доплер принципі тек қана сəуле шығаратын денелердің қозғалысын анықтамайды, сонымен қатар оның айналуын да анықтайды. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: -Астрофотометрия негіздері -Погсон формуласы -Абсолют жұлдыздық шамалар -Спектралдық анализ негіздері -Спектралдық приборлар -Сəуле шығару заңдары -Доплер принципі -Электрмагнитті толқындар диапозондары Əдебиет: Силлабусты қара. 8 дəріс, тақырыбы: Күн жүйесінің физика Дəрістің мазмұны: 1.Күн жүйесі жайлы жалпы мағлұмат. 2.Фотосфера, грануляция, шырақтар, күннің дақтары. Мақсаты:Күн жүйесінің физикасымен танысу Тірек сөздер: Күн жүйесі. Осьтік айналу. Фотосфера. Грануляция. Күннің дақтары 1.Күн жүйесі жайлы жалпы мағлұмат. Күн жүйесі дегеніміз осы жүйенің центрі болып саналатын Күннің айнала қозғалатын аспан денелерінің жиынтығы. Күн жүйесіне: серіктерімен 9 үлкен планеталар, 2300-ден астам кіші планеталар, бірнеше он мың кометалар, көптеген метеорлы денелер жəне уақ шаңдар ағыны кіреді. Үлкен планеталар Күннен алшақ мына ретпен орналасқан: Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Нептун жəне Плутон. Бұлардың көлемдері Жер көлемімен шамалас. Астероидтар- Жердің диаметрінен он, жүз, мың есе кіші. ЭКіші планеталардың көбі Марс пен Юпитер орбиталарының арасында орналасқан. 2.Фотосфера, грануляция, шырақтар, күннің дақтары. Фотосфера дегеніміз үздіксіз спектрлерден тұратын көрінерлік сəуле шығарулар пайда болатын, Күн атмосферасының үлкен бөлігі. Атмосфераның жақсы уақытында фотосераны визуалдық жəне суреттік бақыласақ, оның жіңішке құрылымын табуға көмектеседі. Бұл құрылым тығыз орналасқан бұлттар тобы

25 сияқты немесе шашылған күріш дақылдары сияқты болып көрінеді. Бұндағы жарық дөңгелекше келгендері гранула деп, ал барлық құрылым грануляция деп аталады. Шырақ дегеніміз магниттік өрістің онжəне жүз эрстедке дейін күшейтілген кезде фотосферадағы пайда болатын жарықтау облыс. Факел облысында кішкене магнит өрісінің күшейту арқылы күн дақтары пайда болады. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: -Күн жүйесі жайлы жалпы мағлұмат -Күн өлшемі -Күннің температурасы -Күн энергиясының көздері -Күннің ішкі құрылымының -Фотосфера,грануляция,шырақтар, күннің дақтары Əдебиет: Силлабусты қара. 9 дəріс, тақырыбы: Күн жүйесіндегі үлкен планеталар Дəрістің мазмұны: 1.Жер туралы жалпы түсінік. 2.Магнитосфера, Жердің радиациялық белдеулері Тірек сөздер: Жер құрылымы. Магнитосфера. Жердің радиациялық белдеулері. 1.Жер туралы жалпы түсінік. Күннен бастап 3-ші орналасқан планета-жер. Жер формасы сфера тəрізді, экваторлық радиусы R=6378км жəне орташа радиусы R=6371км. Массасы M=5,98*1024кг Жердің орташа тығыздығы ρ=5,52 г/см3. Жер бетінің жалпы ауданы 510,07*106 км2. Жер атмосферасы 78,1%-ті азот, 20,9%-ті оттегі, 0,9%-ті аргон, 0,03%-ті көмірқышқыл газдан тұрады. Атмосфера 4 қабаттан тұрады: тропосфера, стратосфера, мезосфера жəне термосфера. 2.Магнитосфера, Жердің радиациялық белдеулері Жердің магниттік өрісінде қозғалатын, зарядталған бөлшектермен толтырылған жер айналасындағы кеңістіктің облысын магнитосфера деп атайды. Ол планеталараралық кеңістіктен магнитопауза арқылы бөлінген. Радиациялық белдеулердің екі түрі бар: 1/ ішкі белдеу-энергиясы 10 8 эв-ті протондар мен энергиясы кэв-ті электрондардан тұрады. Ол2400 биіктіктен басталып, 5600км аяқталады. 2/ сыртқы белдеу нан км биіктіктерде орналасқан, аз энергиялы протондар мен электрондардан тұрады. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: -Жер туралы жалпы түсінік -Жердің массасын анықтау -Жердің ішкі құрылымын зерттеу əдістері -Жер құрылымы жайында қазіргі көзқарас -Жер атмосферасының құрылымы мен құрамы -Магнитосфера, Жердің радиациялық белдеулері Əдебиет: Силлабусты қара. 10 дəріс. тақырыбы: Күн жүйесіндегі кіші планеталар Дəрістің мазмұны: 1.Кіші планеталар, ашылу тарихы. 2.Астероидтар жəне кометалар орбиталары, айналу периодтары. Мақсат: Күн жүйесіндегі кіші планеталар мен танысу. Тірек сөздер: Астероид. Комета. Метиор 1.Кіші планеталар, ашылу тарихы. Кіші планеталардың ашылуы 19 ғасырда басталды. Тициус-Боде ережесі бойынша Күннің центрінен 2,8 а.е. қашықтықта планеталар айналу керек. Бірақ оның орнында уақ дене орбиталар белдеулері табылды, ішіндегі ең үлкенінің диаметрі 1003 км-церера, 608 км-паллада, 538 км-вест. Бұл денелер Күнді айнала түрлі жазықтықта қозғалады. Кейбіреулері Жерге, Күнге жақын өтеді, ал кейбіреулері Кентавр поясын жасап Сатурн орбитасының сыртынан өтеді. Астероидтар белдеулерінің кейбір облысында орбиталар жоқ. Облыстың біреуі Кирквуд люкі деп аталады. 2.Астероидтар жəне кометалар орбиталары, айналу периодтары. Кометаның қозғалысын алғаш Галлей түсіндірді, ол кометаның орбитасы параболаға жақын екенін айтты. Кометалар ашқан кісінің фамилиясымен аталады. Периодтық кометалар эллипстік орбита бойымен қозғалады. Кометалардың орбиталары тез өзгереді. Кометалардың жоғалуы тек қана олардың орбитасының өзгеруімен байланысты емес, олар тез бұзылады. Кометалардың құйрықтары Күннен бағытталған. Галлей кометаның айналу периоды 76 жыл екенін дəлелдеді. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: -Кіші планеталар, олардын ашылу тарихы

26 -Астероидтың айналу периоды, массасы, өлшемдері -Орбиталардың ерекшеліктері -Ерекше қызықты астероидтар -Кометалар, сыртқы түрі -Кометалардың орбиталары -Қысқа периодты жəне ұзақ периодты кометалар Əдебиет: Силлабусты қара. 11 дəріс тақырыбы: Жұлдыздар физикасы Дəрістің мазмұны: 1.Жұлдызға дейінгі арақашықтықты анықтаудың тригонометриялық əдісі. 2.Парсек. Жұлдыздардың негізгі көрсеткіштері. Мақсат: Жұлдыздардың физикалық құрылымын меңгеру. Тірек сөздер: Тригонометриялық əдіс. Парсек. Жарық жылы 1.Жұлдызға дейінгі арақашықтықты анықтаудың тригонометриялық əдісі. Жұлдызға дейінгі арақашықтықты анықтаудың түрлі əдістері бар. Жақындау орналасқан жұлдыздардың параллакстік жылжуларының өлшемдері бойынша жұлдыздарға дейінгі арақашықтықты анықтауға болады. Бұл əдіс жұлдызға дейінгі арақашықтықты анықтаудың тригонометриялық əдісі деп аталады. 2.Парсек. Жұлдыздардың негізгі көрсеткіштері. Қашықтық өлшем бірліктері: парсек жəне жарық жылы. Парсек-бұл қашықтықта жер орбитасының радиусы 1 // бұрышта көрінеді. Жарық жылы-жарық толқынын 1 жылда өтіп шығатын қашықтығы. Жұлдыздарды жарықтылығынан, жарқылынан жəне спектрінен айыруға болады. Барлық жұлдыздар спектр бойынша кластарға бөлінеді: температураның төмендеу ретімен: О-В-А-М. Əр класс 10 подкласқа АО,А1,...,А9, т.б. Оларды тек қана температура арқылы емес, сондай ақ химиялық құрамы бойынша ажыратуға болады. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: -Жұлдызға дейінгі ара қашықтықты анықтаудың тригонометриялық əдісі -Парсек -Жарық жылы -Жұлдыздардың негізгі көрсеткіштері: температурасы, радиустары, жарықтылығы Əдебиет: Силлабусты қара. 12 дəріс, тақырыбы: Жұлдыздар. Дəрістің мазмұны: 1.Қос жəне еселі жұлдыздар. 2.Тұтылушы қос жұлдыздар. Айнымалы жұлдыздар. Мақсат: Жұлдыздардың түрлері мен танысу Тірек сөздер Қос, еселі, спектрлі, тұтылушы, айнымалы жұлдыздар. 1.Қос жəне еселі жұлдыздар. Аспанда жақын орналасқан екі немесе одан да көп жұлдыздар кездеседі. Олардың кейбіреулері негізі бірбірінен алыс орналасқан жəне бір бірімен байланысты емес Ондай жұлдыздар оптикалық қос жұлдыздар деп аталады. Біртұтас динамикалық жүйе құратын жұлдыздар физикалық қос жұлдыздар деп аталады. Екі жұлдыз бір-бірінен алыс орналасқан болса, қарағанда да бөлек болып көрінсе бұндай жұлдыздар еселі жұлдыздар деп аталады. 2.Тұтылушы қос жұлдыздар. Айнымалы жұлдыздар Тұтылушы айнымалы жұлдыздар- телескоптан қарағанда тығыз орналасқан қос жұлдыз, Жердегі бақылаушыға тұтылу көрінгенде олардың көлемдері өзгереді. Бұл жағдайда үлкен жарқылмен көрінген жұлдыз негізгі болады да, ал кішкене жарқылымен-серігі болады. Қазіргі уақытта тұтылушы айнымалы жұлдыздардың 4000-нан астам түрі белгілі. Белгілі минимальды периоды-1 сағаттан аз, ең көбі-57 жыл. Тұтылушы жұлдыздар туралы мəліметтер фотометриялық бақылауларды спектралдықпен толтыру арқылы маңыздырақ, əрі көбейіп келеді. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: -Қос жұлдыздар -Еселі санды жұлдыздар -Тұтылушы қос жұлдыздар -Айнымалы жұлдыздар Əдебиет: Силлабусты қара. 13 дəріс, тақырыбы: Біздің галактика Дəрістің мазмұны: 1.Галактика құрылымы туралы қысқаша мағлұмат

27 2.Жұлдыздардың галактикада орналасуы. Күннің Галактикада орналасуы. 3.Жұлдыздардың шоғырлануы жəне ассоциациясы. Мақсат:Галактика құрылымымен танысу Тірек сөздер: Галактика. Жұлдыздардың шоғырлануы. 1.Галактика құрылымы туралы қысқаша мағлұмат Жарық, айсыз түнде аспанда ұзақ ақ жолақ- Құс жолын көре аламыз. Оның телескоп арқылы қарасақ ол көп жұлдыздар жəне жарық тұмандар тобының жиынтығы. Бұл жұлдыздардың бəрі алып жұлдызды жүйе- Галактиканы құрайды. Галактикада көп элементар бөлшектер бар олар космостық сəулелер деп аталады. Күн жүйесі Галактиканың ішінде орналасқан. Галактиканың көп облысы бізден алшақ 25 мың пс. Дейін орналасқан. 2.Жұлдыздардың галактикада орналасуы. Күннің Галактикада орналасуы. Галактиканың түрлі бөлігіндегі жұлдыздар санын анықтау үшін жұлдыздық тығыздығы атты ұғым енгізілген. Жұлдыздық тығыздығыдегеніміз бірлік көлемдегі кеңістікте орналасқан жұлдыздар саны. Күн айналасында жұлдыздық тығыздығы 0,12 кубтық парсек жұлдыздардан тұрады. Орташа алғанда əр жұлдызға 8 пс-тан үлкен көлем келеді; жұлдыздар арақашықтығы орташа 2 пс-дай. Түрлі қашықтықтағы жəне түрлі бағыттағы жұлдыздық тығыздықты біле отырып, Галактика құрылымын жасауға болады. Күн Галактиканың центрінен 28000св жыл қашықтықта айнала орналасқан. 3.Жұлдыздардың шоғырлары жəне ассоциациясы. Жұлдыздардың шоғырларының 2 түрі бар: шашыраңды жəне шар тəрізді. Оларды бір- бірінен жұлдыздар саны жəне формалары арқылы ажыратуға болады. Амбарцумян олардан басқа бір типтік жұлдыздардың компактілі тобы жұлдыздар ассоциациясын тапты. Болжам бойынша жұлдыздар сол ассоциацияда пайда болады. Уақыт өте бұл ассоциациялар бөлініп кетеді. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: -Галактика құрылымы туралы қысқаша мағлұмат -Жұлдыздардың галактикада орналасуы -Күннің галактикада орналасуы -Жұлдыздардың шоғырлануы -Жұлдыздардың ассоциациясы Əдебиет: Силлабусты қара. 14 дəріс. тақырыбы: Галактикадан тыс Астрономияның негіздері Дəрістің мазмұны: 1. Хаббл бойынша галактикалардың классификациясы. 2. Галактикалардың физикалық қасиеті. Мақсат: Галактикалардың физикалық қасиетімен танысу Тірек сөздер: Хаббл классификациясы. Галактикалардың ядролары. 1. Хаббл бойынша галактикалардың классификациясы. Галактиканың сыртқы көрінісі бойынша эллипстық (E), спиралдық (S), дұрыс емес (Jr) деп бөлуге болады. Эллипстық 8 класқа бөлінеді: Е0, Е1,..., Е7, спиралдық жай S, кесілген SВ-ға бөлінеді. Хаббл Галактиканың Камертондық схема классификациясын ұсынды: S а Sв Sс Е0 Е1...Е7 Jr SВ а SВв SВс 2. Галактикалардың физикалық қасиеті. Белгілі қашықтықтармен сыртқы Галактика тұмандарының сызықтық өлшемдері олардың көрінерлік бұрыштық өлшемдері арқылы табылады. Галактиканың айналуы. Сыртқы Галактика тұмандарының түрлі бөліктерінде спектралдық жылжуларды салыстыра немесе оның барлық спектрінде сызықтың созылуын өлшеу арқылы Галактиканың айналып тұрғанын байқауға болады. Галактиканың массасы оның сыртқы бөліктерінің айналу жылдамдығы арқылы табылады. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: -Хаббл бойынша галактикалардың классификациясы -Галактикаларға дейінгі арақашықтықты анықтау -Галактикалардың физикалық қасиеті: өлшемдері, массасы, жарықтылығы, айналуы -Галактикалардың ядролары Əдебиет: Силлабусты қара. 15 дəріс. тақырыбы: Космогонияның негіздері жəне космология мəселелері Дəрістің мазмұны: 1.Космогония пəні.

28 2.Күн жүйесінің космогониясы. 3.Кант пен Лапластың болжамдары. Мақсат:Астрономияның Космогония, Космология тарауларын меңгеру Тірек сөздер: Космогония. Космология. Кант пен Лапластың болжамдары.экзопланеталар 1.Космогония пəні. Космогония-астрономияның аспан денелерінің пайда болу эволюциясын оқытатын бөлімі. Космогония проблемалар шешудің екі жолы бар: 1) Физика заңдарына сүйене отырып, бұрынғы кезде аспан денелері қазіргі кездегі көрсеткіштерімен анықталуы үшін қандай жағдай жəне қандай даму жолдарынан өту керектігін анықтау. Бұл теориялық жол. 2)Бақылаушылық жол: аспан денелерінің көрсеткіштерін салыстыра отырып, қандай ретпен бұл кезеңдер біріб-бірі ауыстырғанын табуға болады. 2.Күн жүйесінің космогониясы. Көп уақыт бойы планета ысты газдан пайда болып, ол біртіндеп суып, сосын сұйық фазаға ауысты, содан кейін қатты қабықша пайда болады делінді. Бірақ бұл қате болып шықты Сосын совет ғалымы О.Ю. Шмидт мынандай болжам айтты: планеталар салқыт газды-шаң бұлттардан пайда болады деп, осы болжамды көптеген ғалымдар құптады. 3.Кант пен Лапластың болжамдары. Космостық денелердің эволюциясын бірінші болып Бюффон/1749ж/ мен Кант (1755ж) қарастырды. Кант мынандай болжам айтты: Күн жүйесі газ жəне шаң бұлттарынан пайда болды. Бұлт ортасында Күн пайда болды, басқа бөліктерінде-планеталар. 1796жылы Лаплас планеталардың даму уақытында тұмандардың айналу ролі үлкен деген ой айтты. Осы тұманнан лақтырылған газдар планетаға айналады. Бұл болжамдардың мəні осы күнге дейін сақтаулы. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: -Күн жүйесінің космогониясы -Кант пен Лапластың космогониялық болжамдары -Жер мен планеталардың жасы -Экзопланеталар -Космология пəні Əдебиет: Силлабусты қара. 6. Практикалық сабақтардың жоспары Сабақтың тақырыбы Сабақтың мазмұны Апта Əдебиеттер 1 Аспан сферасы жəне астрономиялық координаталар жүйесі. Аспан сферасы жəне астрономиялық координаталар жүйесі. Астрономиялық координаталар жүйесінің түрлері. Жұлдызды аспанның шоқжұлдыздары. 1 [6] 1; [5] 2 Əртүрлі географиялық ендіктердегі жұлдыздардың көрінерлік қозғалысы. 3 Эклиптика бойынша Күннің көрінерлік жылдық қозғалысы. 4 Практикалық астрономия негіздері. Əртүрлі географиялық ендіктердегі жұлдыздардың көрінерлік қозғалысы. Аспан сферасының көрінерлік тəуліктік айналысы. Жұлдыздардың тəуліктік қозғалысы. Эклиптика бойынша Күннің көрінерлік жылдық қозғалысы. Тəулəктəк жəне жылдық қозғалыс. Практикалық астрономия негіздері.жердегі дененің азимутын анықтау. Пунктің географиялық ұзақтығын анықтау. 2 [6] 2 3 [6] 3 4 [6] 5

29 5 Планеталардың жəне Айдың көрінерлік жəне шынайы қозғалысы. Планеталардың жəне Айдың көрінерлік жəне шынайы қозғалысы. Сыртқы планеталардың конфигурациясы. Планета орбиталарының элементтері. Ай қозғалысы. Ай фазалары. 5 [6] 6 6 Айды жəне планеталарды астрономиялық бақылау. Айды жəне планеталарды астрономиялық бақылау. Айдың селенографиялық координаталары. Ай беті. Айды бақылау. Планеталарды бақылау. 7 Күн жəне Ай тұтылуы. Күн жəне Ай тұтылуы. Аспан денелерінің тұтылуының түрлері. Күннің толық тұтылуы. Толық ай тұтытлуы. 6 [6] 8 7 [6] 9 8 Жердің жасанды серіктері жəне оларды бақылау. 9 Метеорларды жəне метеорлық ағындарды бақылау. 10 Жұлдызды астрономия негіздері. 11 Жұлдыздар мен Күннің қозғалысы Жердің жасанды серіктері жəне оларды бақылау. Космостық жылдамдықтар. Перигейде жəне апогейде Жердің жасанды серіктерінің жылдамдықтары. ЖЖС-нің орбиталары жəне айналу периодтары. Метеорларды жəне метеорлық ағындарды бақылау. Жалпы түсініктер жəне анықтаулар. Жұлдызды астрономия негіздері. Жарықтылық түсінігі жəне жұлдыздық шамалар. Жұлдызды астрономиядағы қашықтық бірліктері. Жұлдыздардың өлшемдерін анықтау. Жұлдыздар мен Күннің қозғалысы. Жұлдыздардың меншікті қозғалысын анықтау əдістері. Спектрлік сызықтардың толқын ұзындығын жəне ығысуын анықтау. Жұлдыздардың сəулелік жылдамдықтарын есептеу. 8 [6] [6] [6] [6] Астрофизика негіздері. Астрофизика негіздері. 11 [6] 15 Жарық температурасын анықтау əдістері. Электромагниттік сəулелену 13 Жұлдыздардың фотометриясы. Жұлдыздардың 13 [6] 16

30 14 Жасады ғарыштық объектілердің фотометриясы. фотометриясы. Жұлдыздардың жарықтылығын анықтау əдістері. Фотометриялық каталогтар жəне стандарттар. Астробақылау. Жасады ғарыштық объектілердің фотометриясы. Ғарыштық объектілердің фотометриялық мақсаттары. Ғарыштық объектілердің жарықтылығының өзгеру себептері. Ғарыштық объектілердің фазалары. Ғарыштық объектілердің абсолют жұлдыздық шамалары. 14 [6] Күн активтілігін анықтау. Күн активтілігін анықтау. Күнді астробақылау. Вольф санын анықтау. 15 [6] Практикалық жəне ОЖСӨЖ сабақтар үшін əдістемелік нұсқаулар ОЖСӨЖ сабақтарға əдістемелік нұсқаулар ОЖСӨЖ мазмұны: Аспан сферасы элементтері. Аспан координаттары. Мақсаты: Аспан сферасы элементтерімен жəне Аспан координаттары туралы түсінік Өткізу түрі: Əдебиеттермен жұмыстану. Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Астрометрия» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин,Э.В.Кононович,В.И. Мороз «Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр ОЖСӨЖ мазмұны: Уақыт өлшеу бірліктері жəне жүйелері. Уақыт теңдеуі. Атомдық уақыт. Мақсаты: Уақыт өлшеу бірліктері. Уақыт теңдеуі. Атомдық уақыт туралы түсінік Өткізу түрі: Əдебиеттермен жұмыстану. Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Астрометрия» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр41-49 ОЖСӨЖ мазмұны: Практикалық астрономияның міндеттері. Географиялық координаттарды анықтаудың əдістері. Мақсаты: Практикалық астраномияның міндеттері. Географиялық координаттарды анықтаудың əдістері туралы түсінік Өткізу түрі: Əдебиеттермен жұмыстану.

31 Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Астрометрия» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр50-56 ОЖСӨЖ мазмұны: Жер пішінін анықтау. Ежелгі грек жəне араб астрономдары. Мақсаты: Жер пішінін анықтау. Ежелгі грек жəне араб астарномдарымен танысу жəне олардың еңбектері. Өткізу түрі: Əдебиеттермен жұмыстану. Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар. Əдебиет:3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр ОЖСӨЖ мазмұны: Айдың көрінерлік қозғалысы. Фазалары. Айдың орбита элементтері. Күн мен ай тұтылулары. Мақсаты: Айдың көрінерлік қозғалысы. Фазалары. Айдың орбита элементтері. Күн мен айдың тұтылуы туралы түсінік. Өткізу түрі: Əдебиеттермен жұмыстану. Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар. Əдебиет: 1/Д.И.Кенжалиев «Аспан механикасы» 2007 Орал бет; 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр ОЖСӨЖ мазмұны: Ауытқу теориясының элементтері. Плутон жəне Нептун планеталарының ашылуы. Мақсаты: Ауытқу теориясының элементтері. Плутон жəне Нептун планеталарының ашылуы жəне даму кезеңі. Өткізу түрі: Əдебиеттермен жұмыстану. Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар. Əдебиет: 1/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр 138, 74 стр 143 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр103 ОЖСӨЖ мазмұны:. Телескоптар, олардың қолданылуы, көрсеткіштері. Рефракторлардың жəне рефлекторлардың кемшіліктері, артықшылықтары. Мақсаты: Телескоптар, олардың қолданылуы, көрсеткіштері. Рефракторлардың жəне рефракторлардың кемшіліктері, артықшылықтары туралы түсінік. Өткізу түрі: Əдебиеттермен жұмыстану. Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар. Əдебиет:1/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр 162 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр ОЖСӨЖ мазмұны: Күннің спектрлік жəне химиялық құрамы. Хромосфера. Протуберанцтар. Тəж. Мақсаты: Күннің спектірлік жəне химиялық құрламы. Хромосфера. Протуберанцтар. Тəж туралы түсінік Өткізу түрі: Əдебиеттермен жұмыстану.

32 Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» ,97,98103 стр 195 ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» , 124 стр268, 288 ОЖСӨЖ мазмұны: Күн жүйесіндегі үлкен планеталардың негізгі сипаттамалары. Планеталардың атмосферасы, беттік ерекшеліктері, серіктері, сақинасы. Мақсаты: Күн жүйесінің үлкен планеталардың негізгі сипаттамалары. Планеталардың атмосферасы, беттік ерекшеліктері, серіктері, сақинасы Өткізу түрі: Əдебиеттермен жұмыстану. Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр ОЖСӨЖ мазмұны: Кометалардың жарықтану механизмі, ыдырауы. Кометалардың пайда болу гипотезасы. Мақсаты: Кометалардың пайда болуы туралы түсінік. Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; ОЖСӨЖ мазмұны: Жұлдыздардың спектрі. Жұлдыз атмосферасының химиялық талдауы. Мақсаты: Жұлдыздардың спектрі. Жұлдыз атмосферасының химиялық талдау жөнінде түсінік. Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар. Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; 3/П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» ,153 стр 392 ОЖ СӨЖ мазмұны: Лүпілді, ұзақ периодты жəне бұрыс айнымалылар. Эруптикалық жұлдыздар. Мақсаты: Эруптикалық жұлдыздардың пайда болуы. Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар Əдебиет: /П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» ОЖСӨЖ мазмұны: Құс жолы. Жұлдызды статистиканың əдістері. Галактиканың спиралдық құрылымы. Мақсаты: Құс жолы. Жұлдыздарды статистиканың əдістері. Галактиканың спиралдық құрлымы. Туралы түсінік. Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар Əдебиет:2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; ОЖСӨЖ мазмұны: Галактикалардың спектрі.

33 Өзара əсерлесуші галактикалар. Мақсаты: Галактикалардың спектрі. Өзара əсерлеуші галактикалар туралы түсінік. Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр Просвещение» , стр 355 П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» ,179,180 стр 500 ОЖСӨЖ мазмұны: Жұлдыздардың пайда болу эволюциясы. Фотометриялық, гравитациялық жəне термодинамикалық Мақсаты: Жұлдыздардың пайда болу эвалюциясы туралы түсінік. Əдістемелік нұсқаулар: Əдебиеттермен жұмыстану. Теориялық материалдар негізінде білімдерін қорытындылау. Тапсырмалар төменде көрсетілген əдебиеттерден студенттерге жеке тапсырмалар Əдебиет: 2/М.М.Дагаев, В.И.Демин, И.А.Климишин, В.И.Чаругин «Курс общей астрономии», Москва «Просвещение» стр ; П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» стр Просвещение» , стр 355 П.И.Бакулин, Э.В.Кононович,В.И. Мороз«Курс общей астрономии» Москва «Наука» ,179,180 стр 8. Зертханалық сабақтар үшін əдістемелік нұсқаулар ДƏРІСТЕРГЕ ЖƏНЕ ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТАРҒА ƏДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР Дəрістерге дайындалғанда мына нəрселерді ескерген дұрыс: Алдағы дəріс тақырыбына сəйкес: а) өткен дəрістердің материалдары бойынша конспектіні жəне оқулықты қарап шығу. б) осы тақырып бойынша мектепте не зерттелгенін еске түсіру. Дəрісте баяндалған материалды мұқият түсіну (бақылаулар, тəжірибелер, гипотезалар, теориялар, түсініктер, шамалар, заңдар жəне т.б.). Дəріс берген мұғалімнің қойған мəселелерінің шешілуіне қатысу. Сұрақты тек дəріс тақырыбына сəйкес қою. Астрономия курсын жақсы меңгеру үшін жəне жоғарғы оқу орнында оқуға əзірлену үшін ең алдымен сабақтың əдістемесін жасап алу керек. Жетістіктің негізгі шарты жүйелі түрде оқу. Кез келген кітапты оқи беру пайдасыз, оны конспектілеу қажет. Яғни өзіңе керегін, яғни өзіңнің түсінгеніңді жазып алу керек. Кітапты тұтас көшіруге болмайды. Ал түсінбей қалған нəрселеріңді келесі сабақта мұғалімнен сұрап алып, қайта қосымша конспектілеу керек. Егер кітаптың белгілі бір тарауы түсініксіз болып қалса да, бұл сіздің қабілетіңіздің көрсеткіші емес, бұл тек өзіңізге жəне басқа адамдарға сұрақ қоя білмегеніңізден. Орта мектептің көлемінде де «неге?», «не үшін?», «қайдан?» деген сұрақтарсыз оқуға мүмкін еместігі белгілі. Курста кездесетін қорытындыларды өз беттерімен жасау қажет (белгілі бір уақыт өткеннен кейін, конспектіге қарамай немесе оқулыққа қарамай жасауға тиісті.) Сіз астрономиялық жəне грамматикалық дұрыс анықтама беріп үйренгеннен кейін, астрономиялық заңдарды жазып жəне олардың, қайда жəне қалай қолданылатындығын түсіндіріңіз, өздігіңізден зертханалық жұмыстарды істеп, жоғарыда көрсетілген сұрақтарға жауап беріп, қорытынды жасап жəне есептер шығаруын үйренуіңіз керек. Бұл жағдайда, берілген тарауды оқып үйрену, аяқталған деп есептеуге болады. Қорытындыларды, анықтамаларды жəне тұжырымдамаларды жаттап алуға үйренбеу керек. Олардың мəнін түсіну қажет. Қажетті жағдайда, түсінілген жəне бекітілген оқу материалы жадымызға енеді. Оқу материалын меңгеру үшін əртүрлі оқулықтарды пайдалану тиімді. Ал, емтиханға əзірленген кезде, студенттің өзінің конспектісі жеткіліксіз. Сонымен зертханалық жұмысқа кіріспестен бұрын оның теориясын мұқият оқып, түсіну керек. Ол үшін астрономия оқулықтарын да пайдалануға тура келеді. Осыдан кейін жұмыстың істелу ретін ұғыну керек. Астрономияның зертханалық жұмыстары негізінен астрономиялық аспаптарымен (телескоп, жылжымалы карта, əртүрлі фотографиялар, карталар) жұмыс істеу дағдысын қалыптастыруды мақсат етеді. Бірақ сонымен бірге астрономиялық зертханалық жұмысының біраз тапсырмалары-есептер болып табылады. Зертханалық жұмысты тез, əрі өнімді етіп қалай орындауға болады? Жұмысқа кіріспестен бұрын, допуск тапсырылады. Яғни студент жұмыстың теориясын меңгергендігін, тапсырмаларды ұғынатындығын көрсету керек. Допускі кезінде студент түсінбейтін мəселелерін де анықтап алуына болады. Бірақ, сөзсіз,

34 студент допускіге тиянақты дайындалып келу керек. Осыдан кейін, рұқсат алған жағдайда, студент жұмысқа кірісе алады. Алдын ала дайындықтың қажеттігі сол- жұмысты тезірек орындап қою, түсініп істеу керек. Жұмыс бір сабақтың өне-бойы орындалуы тиіс. Үйге тек есептер шығаруды, жəне алынған тəжірибелік нəтижелерді математикалық жағынан өңдеуді қалдыруға болады.əр жұмыстың орындалуына бір сағат уақыт беріледі. Жұмыс толық орындалып болғаннан кейін, тапсыру сұрақтарына жауап бере отырып, істелінген жұмысына есеп береді. Жəне өзінің істеген жұмысына қорытынды жасауы тиіс. Яғни жұмыстағы приборларды, формулаларды қолдануды түсінгені, меңгергені, сонымен қатар болашақта өз тəжірибесіне қолдана алатындығы туралы қорытындыға келу керек. Зертханалық жұмыс 1 Зертханалық жұмыспен танысу Мақсаты:Зертханалық жұмыспен, құралдармен, ережелерімен таныстыру. Зертханалық жұмыс 2 Аспан сферасының негізгі элементтері. Мақсаты: Аспан сферасының моделінің көмегімен оның негізгі элементтерін жəне тəуліктік айналуын оқып үйрену. Құралдар: Аспан сферасының моделі, қара глобус, жұлдызды аспанның жылжымалы картасы. Аспан сферасының негізгі элементтерін оның моделінің көмегімен оқып үйренеді (1сур.). Тапсырмалар: 1.Аспан сферасы моделі бойынша оның негізгі элементтерін тауып үйреніңіз жəне аспан сферасының тəуліктік айналысы кезінде бұл элементтердің бақылаушыға карағанда орнының өзгеруін зерттеңіз. 2.Аспан сферасының негізгі элементтерінің нақты (шын) немесе матиматикалық горизонтқа қатысты алғанда орналасуын көрсетіңіз. 3. Қара глобустің бетінде бормен аспан сферасының кескінделуі мүмкін болатын элементтерін сызыңыз. 4. Жұлдызды аспанның жылжымалы картасында аспан сферасының қандай негізгі элементтерін көрсетілген? 5.Еңкею дөнгелегінің бірінде аспан шырақтарын бейнелейтін екі саптаманы, бірін аспан экваторы маңында, екіншісін солтүстік дүние полюсының маңында болатындай етіп бекітіңіз. Модельді аспан сферасының тəуліктік айналу бағытында айналдырып, аспан параллелдерінің орналасуында жəне аспан шырақтарының аспан экваторына жəне нақты(шын)немесе матиматикалық горизонтқа қатысты алғанда тəуліктік қозғалыстарындағы ұқсастықтары мен айырмашылығын көрсетіңіз пункттің қорытындыларына сүйеніп, аспан шырақтарының тəуліктік қозғалысының сипаты жөнінде жəне еңкеюіне байланысты тəулік бойына олардың көріну шарттары жөнінде қорытынды шығарыныз. 7. Аспан сферасының мына жазықтықтырға проекциясының кескінің салыңыз: а) аспан меридианы. б) нақты(шын) немесе матиматикалық горизонт. в) аспан экваторы. 8. Мына қалада зенит нүктесінен дүние полюсына дейін бұрыштық қашықтығын анықтаңыз. 1. Москва (φ= / ) 2. Алматы ( / ) 3. Ашхабад ( / ) 4. Баку ( / ) 5. Житомир ( / ) 6. Киев ( / ) 7. Санкт-Петербург ( / ) 8. Самарканд ( / ) 9. Семей 10.Ташкент( / ) 11. Орал ( / ) 12.Якутск ( / ) 13.Ярославль( / ) 14.Смоленск ( / ) 15. Одесса ( / ) 9. Осы қалада зенит нүктесінен өтетін параллель экватордан қандай қашықтықта орналасқан. 10. Көктемгі күн мен түн теңелу нүктесі шығып бара жатқан мезетте эклиптиканың горизонтпен жасайтын бұрышы қандай болады? 11. Коктемгі күн мен түн теңелу нүктесінің бату мезетінде эклиптиканың экваторымен жасайтын бүрышын анықта. 12. Аспан сферасында аспан меридианын тауып, өлшеу құнын анықта. 13. Аспан сферасында дүниенің оңтүстік жəне солтүстік полюстерін, олардың арасындағы бұрышты анықтаңыздар. 14. РР осі қалай аталады? 15. РР осін айналдырып аспан меридианы айналама,жоқпа соны тексер. 16.Аспан сферасы айналатын осі калай аталады?