Η πολιτική του ΚΚΕ και η στάση των σλαβόφωνων χωρικών Α. Ανδρέου, Σ. Ηλιάδου-Τάχου

Transcript

1 Η πολιτική του ΚΚΕ και η στάση των σλαβόφωνων χωρικών Α Ανδρέου, Σ Ηλιάδου-Τάχου Τα στελέχη του ΕΑΜ και του ΚΚΕ είχαν θέσει κατά την Κατοχή ως πρωταρχικό στόχο την Απελευθέρωση της χώρας από τους Γερμανούς Στα πλαίσια αυτού του στόχου προσπάθησαν να αφοπλίσουν και να συμπαρασύρουν τους κομιτατζήδες στην Αντίσταση και ταυτόχρονα να αποδυναμώσουν οποιεσδήποτε αυτονομιστικές τάσεις μέσα στους σλαβόφωνους, χωρίς όμως να έρθουν σε σύγκρουση με τους σύμμαχους Γιουγκοσλάβους Ο «εθνικοαπελευθερωτικός» χαρακτήρας του ΕΑΜ (τουλάχιστον σε επίπεδο διακηρύξεων) προωθούνταν ως πιο σημαντικός σε σχέση με το αίτημα για αλλαγή του κοινωνικού καθεστώτος 1 Το ΚΚΕ επεδίωκε να συνεχίσει την «εθνική» πολιτική του ΕΑΜ και μετά τον πόλεμο, στην προσπάθεια του να συνεχίσει να συσπειρώνει γύρω του το ελληνικό έθνος 2 Σε σχέση με το Μακεδονικό ζήτημα, και ιδίως μετά τη συμφωνία του Λιβάνου, διαγράφηκε η πολιτική επιλογή του ΚΚΕ να παραμείνουν τα σύνορα της ελληνικής Μακεδονίας όπως ήταν Τα στελέχη του ΚΚΕ είχαν αντιληφθεί το πόσο αρνητικά επηρέαζε τους πρόσφυγες και τους άλλους Έλληνες η πιθανότητα αλλαγής των συνόρων της Μακεδονίας Όπως χαρακτηριστικά ανέφερε ο Τζήμας στον επικεφαλής της σοβιετικής στρατιωτικής αποστολής στο επιτελείο του Τίτο, τον Ιούνιο του 1944: «Οι Γιουγκοσλάβοι θέλουν εξαιτίας Μακεδόνων να χάσουμε όλο τον ελληνικό λαό του οποίου η ευαισθησία για τα εθνικά θέματα το τελευταίο διάστημα έχει αναπτυχθεί σε μεγάλο βαθμό» 3 1 Όπως επισημαίνει η Νάση Μπάλτα το ΕΑΜ «τονίζει και υπογραμμίζει τον εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα του πολέμου σε κάθε περίπτωση, ενώ αποφεύγει να χρησιμοποιεί συνθήματα με κοινωνικό περιεχόμενο τέτοια που θα μπορούσαν να προκαλέσουν, να τρομάξουν και να λειτουργήσουν διασπαστικά, θεωρώντας ότι οι κοινωνικού χαρακτήρα επιδιώξεις μπορούν να πραγματοποιηθούν μετά την Απελευθέρωση», Νάση Μπάλτα, «Διαστάσεις και όψεις του εθνικού και του αντεθνικού στην κομμουνιστική και αντικομμουνιστική προπαγάνδα της περιόδου Η έννοια της εθνικής ενότητας» στο Η Ελλάδα Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες, επιμέλεια Χάγκεν Φλάισερ, Καστανιώτης, Αθήνα, 2003, σ Βλ Μιχάλης Λυμπεράτος, «Εθνικές διεκδικήσεις και πολιτικοί αποκλεισμοί Η διαμόρφωση του ιδεολογικού υποστρώματος του εμφυλίου πολέμου», Ιστορικά, τ 34, Ιούνιος 2001, σ και Θανάσης Σφήκας, Οι Άγγλοι Εργατικοί και ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα Ο ιμπεριαλισμός της «Μηεπέμβασης», Φιλίστωρ, Αθήνα, 1997, σ , όπου φαίνεται η θέληση του ΚΚΕ να μετατραπεί (ίσως και λόγω της αδιαφορίας της ΕΣΣΔ) σε μαζικό κόμμα με σαφές πολιτικό πρόγραμμα, μέσα στα πλαίσια του δημοκρατικού πολιτεύματος Επίσης, για τη γενικότερη στρατηγική του ΚΚΕ και ιδίως τα ανοίγματα του προς το κεντρώο χώρο κατά τα έτη , βλ Θανάσης Σφήκας, Πόλεμος και Ειρήνη στη στρατηγική του ΚΚΕ, , Φιλίστωρ, Αθήνα, 2001, σ Ιορντάν Μπάεφ, Μια ματιά απ έξω Ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα Διεθνείς διαστάσεις, μετάφραση Γιώργος Σιακαντάρης, Αθήνα, Φιλίστωρ, 1997, σ 34 και Σπυρίδων Σφέτας, Όψεις του μακεδονικού ζητήματος ό π, σ 112 Για τον Ανδρέα Τζήμα βλ Ιωάννα Παπαθανασίου,

2 Η πολιτική του ΚΚΕ απέναντι στους Σλαβομακεδόνες συνδεόταν άμεσα με τις σχέσεις του με τη Γιουγκοσλαβία και τις γενικότερες πολιτικές επιλογες του σε πανελλήνιο επίπεδο Έτσι όσο πλησίαζε η απελευθέρωση τόσο διαφαινόταν η βούληση του για συνεργασία με τα προηγούμενα «αστικά κόμματα» και για σύγκρουση (που πράγματι σημειώθηκε, όπως αναφέρθηκε) με τους εθνικιστές Σλαβομακεδόνες Από την άλλη όσο πλησίαζε ο Δεκέμβρης του 1944 τόσο το ΚΚΕ έκανε βήματα προσέγγισης της μειονότητας στα πλαίσια της ευρύτερης πολιτικής προσέγγισης του με τον Τίτο τον οποίο πιθανόν να χρειαζόταν σε μια ενδεχόμενη γενικότερη σύρραξη για τη διεκδίκηση της εξουσίας στην Ελλάδα Σταθερή ήταν όμως η στάση του ΚΚΕ σχετικά με την ανάγκη αναγνώρισης και ισοτιμίας της σλαβομακεδονικής μειονότητας με τους υπόλοιπους Έλληνες Όπως γράφει ανταποκριτής του Ριζοσπάστη από τη Δυτική Μακεδονία, τον Ιούλιο του 1945, συνοψίζοντας τον τρόπο που έβλεπαν τα στελέχη του ΚΚΕ τη σλαβόφωνη μειονότητα: «Δεν υπάρχει καμμιά αμφισβήτηση, ότι η μεγάλη πλειοψηφία της ελληνικής Μακεδονίας αποτελείται από Έλληνες Θα ήταν εκτός τόπου και χρόνου όποιος ισχυριζόταν σήμερα το αντίθετο Αλλά είναι επίσης σωστό, ότι στη Δυτική Μακεδονία υπάρχει ισχυρή εθνική μειονότητα, οι Σλαβομακεδόνες Από τους κατοίκους της Μακεδονίας περίπου, είναι Σλαβομακεδόνες Οι Σλαβομακεδόνες έχουν τη δική τους γλώσσα, που μοιάζει με τη βουλγαρική, όπως όλες οι σλάβικες γλώσσες, αλλά έχει και σοβαρές διαφορές απ αυτή Θα μπορούσε να πει κανείς ότι μοιάζει περισσότερο με το ιδίωμα των Σλαβομακεδόνων της νότιας Γιουγκοσλαβίας Έχουν τα δικά τους ήθη και έθιμα, τις παραδόσεις και τα τραγούδια τους, που μοιάζουν με τα ήθη, έθιμα και τραγούδια των Σλαβομακεδόνων της Γιουγκοσλαβίας Έχουν επίσης ιστορία και εθνική συνείδηση αρκετά αναπτυγμένη Η εθνότητα αυτή ανάπτυξε και διαμόρφωσε την εθνική της συνείδηση μέσα στους κόλπους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας» 4 Η μόνη «σωστή» και εθνικά «συμφέρουσα» πολιτική σύμφωνα με το Ριζοσπάστη (και σύμφωνα με το ΚΚΕ εκείνη την περίοδο) απέναντι στους Σλαβομακεδόνες ήταν η πλήρης ισοτιμία, επειδή η «ισοτιμία αποτελούσε δημοκρατική υποχρέωση και εγγύηση για ειρηνική συμβίωση με τους Σλαβομακεδόνες μέσα στα πλαίσια του «Αυτοβιογραφικά σημειώματα και εκθέσεις του Ανδρέα Τζήμα για την Εθνική Αντίσταση», Αρχειοτάξιο, τ 1, σ 7-13, Εφ Ριζοσπάστης 8/7/1945 Βλ και Ιωάννης Κολιόπουλος Λεηλασία φρονημάτων τ Β, ό π, σ 156

3 ελληνικού κράτους» 5 Αυτή την πολιτική το ΚΚΕ είχε τη δυνατότητα να την εφαρμόσει στις απελευθερωμένες περιοχές της Καστοριάς κατά το διάστημα της Κατοχής, καθώς και κατά το σύντομο διάστημα που μεσολάβησε μεταξύ της Απελευθέρωσης και του αφοπλισμού του ΕΛΑΣ (όπως προβλεπόταν από τη συμφωνία της Βάρκιζας) Στα πλαίσια αυτής της πολιτικής, οι σλαβόφωνοι αναγνωρίζονταν (στο σύνολο τους και ανεξάρτητα από τη συνείδηση και εθνικό προσανατολισμό που πιθανόν να είχαν) ως Σλαβομακεδόνες Βασικός άξονας της πολιτικής του ΕΑΜ, ήταν η «συμφιλίωση Ελλήνων και Σλαβομακεδόνων», σύνθημα που προωθήθηκε έντονα από τους επιτελείς του ΕΑΜ σε ομιλίες στελεχών του, συγκεντρώσεις, ανοιχτές συζητήσεις και χοροεσπερίδες όπου τραγουδιόνταν ελληνικά και σλαβομακεδονικά τραγούδια Ταυτόχρονα, συσχετίστηκε η επανάσταση του 1821 με αυτήν του Ίλιντεν το 1903 και σχετικά συνθήματα γράφτηκαν στην Καστοριά, ήδη από τις 3 Σεπτεμβρίου 1944, ημέρα που έφυγαν οι Γερμανοί Οι στοιχειώδεις κρατικές δομές του ΕΑΜ προσπάθησαν να δημιουργήσουν τις συνθήκες καλλιέργειας της σλαβομακεδονικής συνείδησης με εφημερίδες, θεατρικά έργα και προκηρύξεις Παράλληλα ξεκίνησαν οι προσπάθειες για τη δημιουργία του σημαντικότερου θεσμού για την ανάπτυξη εθνικής συνείδησης, του σχολείου Το Φεβρουάριο του 1945, ιδρύθηκε στο Άργος Ορεστικό το Σλαβομακεδονικό Φροντιστήριο, το οποίο λειτούργησε για 15 μέρες, με τη συμμετοχή 15 επονιτών προοριζόμενων για δασκάλους στα υπό ίδρυση σλαβομακεδονικά σχολεία Πράγματι, από τις αρχές Μάρτη 1945 μέχρι το τέλος του ίδιου μήνα λειτούργησαν σλαβομακεδονικά σχολεία στα χωριά Δενδροχώρι, Κοντορόπη, Τοιχιό καθώς και σε χωριά της Φλώρινας 6 5 Εφ Ριζοσπάστης, ό π 6 Δημήτριος Ζαφειρόπουλος, ό π, σ 115 Σύμφωνα με τον Ζαφειρόπουλο κανείς από τους δασκάλους καταγόμενους από σλαβόφωνα χωριά δεν δέχτηκε να διδάξει σε σλαβομακεδονικά σχολεία στη σλαβική γλώσσα Ο Κωτσόπουλος αναφέρει ότι πάνω από 10 ντόπιοι δάσκαλοι δέχτηκαν να διδάξουν στα σλαβομακεδονικά σχολεία, Σταύρος Κωτσόπουλος, ό π, σ Βλ επίσης Βάσκο Καρατζά, Χρονολόγιο της ζωής και των δοκιμασιών του Βάσκο Καρατζά, (αδημοσίευτο δακτυλογραφημένο κείμενο που μου παραχώρησε ο συγγραφέας), σ 7, όπου αναφέρει: «έκδοση στα γρήγορα και συμμετοχή στη συγγραφή με άλλους τρεις συντρόφους αλφαβηταρίου στα μακεδονικά πρακτική εφαρμογή της αναμενόμενης ισοτιμίας στη λαοκρατική Ελλάδα Όνειρα και οράματα που δεν πραγματοποιήθηκαν» Πρβλ ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, κ 415, φακ 23/8/75α, γράμμα Περικλή όπου επισημαίνεται ότι έχει ετοιμαστεί αλφαβητάριο και αναγνωστικό στη σλαβομακεδονική γλώσσα, ότι ζήτησαν δασκάλους από τη Φλώρινα και ότι κάνουν έρανο στα σλαβομακεδονικά χωριά για τη

4 Κατά τον Ευάγγελο Κωφό, η πολιτική της καλλιέργειας της σλαβομακεδονικής εθνικής συνείδησης αναπτύχθηκε στα πλαίσια της προσπάθειας του ΚΚΕ να εξουδετερώσει την γιουγκοσλαβομακεδονική προπαγάνδα, η οποία συνεχίστηκε και μετά την αποχώρηση του Τάγματος Γκότσε στη Γιουγκοσλαβία 7 Πράγματι, σύμφωνα με τις αναφορές των στελεχών του ΚΚΕ ο μακεδονικός εθνικός λόγος συνέχισε να έχει απήχηση σε μερίδα των Σλαβομακεδόνων Ιδίως στα Κορέστεια, στα ορεινά χωριά του Βιτσίου, βόρεια της Καστοριάς, όπου και σημειώθηκε και η σημαντικότερη ανάπτυξη του μακεδονικού εθνικιστικού λόγου από τους Γιουγκοσλάβους παρτιζάνους, οι κάτοικοι κρατούσαν (κατά τον β γραμματέα της Περιφερειακής Επιτροπής Καστοριάς, Γ Μυλωνά) επιφυλακτική στάση απέναντι στο ΕΑΜ, ενώ η προσοχή τους ήταν στραμμένη προς τη Σερβία, καθώς η μεγάλη τους πλειοψηφία συμπαθούσε το «χωριστικό κίνημα» 8 Σύμφωνα με άλλη έκθεση του ΚΚΕ το γεγονός ότι μεγάλη μερίδα των Σλαβομακεδόνων στέκονταν έξω από τις γραμμές του Κόμματος οφειλόταν στην έλλειψη σλαβομακεδονικών στελεχών Η λύση σύμφωνα με τα στελέχη του ΚΚΕ θα μπορούσε να ήταν η ανάπτυξη της τοπικής αυτοδιοίκησης με την τοποθέτηση στελεχών που θα προέρχονταν από τον σλαβόφωνο πληθυσμό Η δυσπιστία των σλαβόφωνων απέναντι στο ΚΚΕ επισημαίνεται και από τον Ζαφειρόπουλο, ο οποίος όμως την αποδίδει στα ελληνικά αισθήματα της πλειοψηφίας του σλαβόφωνου πληθυσμού Κατά τον Ζαφειρόπουλο, οι «βουλγαρόφωνοι χωρικοί» των Κορεστείων και των Καστανοχωρίων δεν ζήτησαν το άνοιγμα σχολείων στην περιοχή τους «εν αναμονή των τελικών εξελίξεων» Αν και δεν είναι ξεκάθαροι οι λόγοι της επιφυλακτικότητας με την οποία 10 9 δημιουργία σχολείων, καθώς και εφ Σπίθα, όργανο της Περιφερειακής Επιτροπής Καστοριάς του ΚΚΕ, 11/11/1944, όπου και δημοσιεύεται έκκληση να ανταποκριθούν οι Σλαβομακεδόνες στον έρανο για την οργάνωση του σλαβομακεδονικού σχολείου Για μια αναλυτική καταγραφή και λεπτομερέστερη παρουσίαση της καλλιέργειας της σλαβομακεδονικής γλώσσας την περίοδο της Κατοχής και του εμφυλίου βλ Τάσος Κωστόπουλος, Η απαγορευμένη γλώσσα, ό π, σ Ευάγγελος Κωφός, «Η Βαλκανική διάσταση», ό π, σ ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, κ 415, φ 23/8/82, ΠΕΚ προς ΚΟΠΜ, έκθεση Μυλωνά με ημερομηνία 3/12/44 και φ 23/8/84, ΠΕΚ προς Γραφείο περιοχής Μακεδονίας, 14/12/44, υπογραφή Φώτης, όπου περιγράφεται ο αντίχτυπος των Δεκεμβριανών στο σλαβομακεδονικό στοιχείο Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι στα χωριά που δεν είχε επιρροή ο Γκότσε υπήρχε η μεγαλύτερη επαναστατική διάθεση Αντίθετα στα Κορέστεια «καμία συγκίνηση, δεν συμμετέχουν στα συλλαλητήρια» 9 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, κ 415, φ 23/8/81, 28/11/44, «έκθεση δράσης μετά την ολομέλεια της Π Ε», καθώς και φ 23/8/63, ΠΕΚ, αποφάσεις του συμβουλίου των γραμματέων των αχτιδικών επιτροπών με ημερομηνία 28/8/44 όπου τονίζεται ότι πρέπει να δοθεί «τεράστια σημασία» στη Λαϊκή Αυτοδιοίκηση και να γίνει πιο δραστήρια δουλειά στους Σλαβομακεδόνες για την κατανόηση των σκοπών και των επιδιώξεων του ΕΑΜ Επιβάλλεται η «θαρραλέα ανάδειξη Σλαβομακεδόνων Στελεχών στο ΕΑΜ» και «πλώρη για συναδέλφωση Ελλήνων και Σλαβομακεδόνων» 10 Δημήτριος Ζαφειρόπουλος, ό π, σ 116

5 αντιμετώπιζαν οι σλαβόφωνοι το ΕΑΜ και το ΚΚΕ (αν δηλαδή οφείλονταν στο «γιουγκοσλαβομακεδονικό» εθνικισμό, στον ελληνικό προσανατολισμό τους ή σε άλλες αιτίες) η εξέλιξη των γεγονότων στα επόμενα δυο χρόνια θα στρέψει (όπως θα φανεί στα επόμενα κεφάλαια) μεγάλο μέρος τους να περάσουν από τη στάση της καχυποψίας και της δυσπιστίας απέναντι στο ΚΚΕ σε αυτή της συμπάθειας και της συμμαχίας