ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ - ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ Β: ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ - ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ Β: ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ΜΑΘΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ Σ. ΑΥΓΕΡΙΝΟΥ-ΚΟΛΩΝΙΑ, Ε. ΚΛΑΜΠΑΤΣΕΑ, Ν. ΜΠΕΛΑΒΙΛΑΣ, Ε. ΧΑΝΙΩΤΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΣΠΟΥΔΑΣΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ ΣΕ ΠΑΡΑΚΤΙΕΣ ΛΙΜΕΝΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΕΣ ΖΩΝΕΣ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ ΜΠΑΛΑΜΠΑΝΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2009

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1) ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2) ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ 3) ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 4) ΙΣΤΟΡΙΚΑ - Η ΛΙΜΕΝΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΖΩΝΗ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ 5) ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ - Η ΛΙΜΕΝΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΖΩΝΗ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ 5.1 Ισχύον θεσμικό πλαίσιο δόμησης Δ. Δραπετσώνας και Δ. κερατσινίου 5.2 Όρια και έκταση της περιοχής μελέτης 5.3 Ιδιοκτησιακό καθεστώς 6) ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ 7) ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ 8) ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ 8.1 Πρόταση ανάπλασης Θύμιου Παπαγιάννη και Συνεργατών ΑΕΜ (Πρότυπος Κτηματική - Τουριστική Α.Ε.) 8.2 Πρόταση ανάπλασης Ουρανίας Κλουτσινιώτη και Σέργιου-Σαχίν Μεσαρέ (Δήμος Δραπετσώνας) 8.3 Πρωτοβουλία Αγώνα για Ενιαίο Άλσος 9) ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ 10) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΣ ΥΛΙΚΟ

3 1) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αποβιομηχάνιση, φαινόμενο που χαρακτήρισε με εντεινόμενο ρυθμό τις παραγωγικές εξελίξεις στις ανεπτυγμένες χώρες, αποτέλεσε την πολύ απτή όψη της κρίσης ενός προτύπου ανάπτυξης που ονομάστηκε "φορντικό" ή βόρειο-κεντρικό. 1 Αυτό το πρότυπο ανάπτυξης μπήκε σε φάση κρίσης από τη δεκαετία του 70 με αποτέλεσμα, μέσα στα επόμενα είκοσι χρόνια, οι περισσότερες από τις παλιές βιομηχανικές περιοχές να οδηγηθούν σε ερήμωση (Βορειοανατολική Αγγλία, Νότια Ουαλία, Βόρεια Γαλλία, Ρουρ, Βαλλονία κ.ά.). "Η Ελλάδα απέκλινε πάντα από το "φορντικό" ή βορειοκεντρικό πρότυπο ανάπτυξης, παρότι πάντα έτεινε προς αυτό, προγραμματικά και ιδεολογικά. Η ανάπτυξη βαρειάς και μεγάλης βιομηχανίας, ακόμη και με την έννοια των βιομηχανικών μονάδων με συμπαγή απασχόληση, αποτέλεσε για την Ελλάδα εξαίρεση. Η ανάπτυξη των παραγωγικών δραστηριοτήτων βασίστηκε στις μικρές μονάδες με μεγάλο ποσοστό οικογενειακών επιχειρήσεων, στο μικρό βαθμό εξειδίκευσης και στην πολλαπλή απασχόληση. Δομικό δε χαρακτηριστικό των παραγωγικών σχέσεων αποτέλεσε η μικρή έγγεια ιδιοκτησία." 2 Η βαρειά και μεγάλη βιομηχανία δεν υπήρξε ποτέ για την Ελλάδα ο βασικός μοχλός ανάπτυξης και αναθέρμανσης της οικονομίας. Στη θέση της, ή τουλάχιστον παράλληλα, επελέγη ως βασικός μοχλός ανάπτυξης ο τομέας της κατασκευής και ο τουρισμός. Ωστόσο, τα παραπάνω δεν απέκλησαν τη δημιουργία ορισμένων σημαντικών βιομηχανικών πυρήνων σε διάφορες περιοχές της χώρας, ηπειρωτικές, παραλιακές και νησιωτικές (μεταλλεία στο Λαύριο, βυρσοδεψεία στην Ερμούπολη, κεραμοποιείο Τσαλαπάτα στο Βόλο κ.ά.) 3. Στο βαθμό που μπορούμε να μιλάμε για αποβιομηχάνιση και στην Ελλάδα, η διαδικασία αυτή παρακολουθεί χρονικά τις εξελίξεις στην υπόλοιπη Ευρώπη. Πράγματι, στις δεκατίες του 80 και του 90, σημαντικά βιομηχανικά συγκροτήματα στην Ελλάδα, όπως και στην Ευρώπη, μπαίνουν σε κρίση, υπολειτουργούν και τελικά ερημώνουν. Εξαιτίας της "αποβιομηχάνισης" 4, προέκυψαν ορισμένα μεγάλα αστικά κενά, στην καρδιά ή στην περιφέρεια των πόλεων, που αποτέλεσαν αντικείμενο συζήτησης και προβληματισμού σχετικά με τη διαχείριση του χώρου και των εγκαταστάσεών τους. Τα τελευταία χρόνια, αν και έχει αναγνωριστεί η αξία της λεγόμενης βιομηχανικής κληρονομιάς, "τα ερειπωμένα εργοστάσια, τα "brown fields" των πόλεών μας, αποτελούν πεδία ανάπτυξης της κερδοσκοπίας στη γη. Τα αστικά κενά που προέκυψαν εξαιτίας της αποβιομηχάνισης, αποτελούν σήμερα καλά οικόπεδα του χρηματιστηρίου της γης." 5 Σχετικά με τη διαχείριση τέτοιων τόπων φαίνεται να υπάρχουν διάφορες πιέσεις, που συνήθως έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους. Κυμαίνονται από την ολοκληρωτική εξαφάνιση τεκμηρίων του χώρου μέχρι τη «σωστική» διατήρηση τόπων και της συλλογικής τους μνήμης ή από κερδοσκοπικές προτάσεις ανάπλασης μέχρι κοινωνικά και περιβαλλοντικά ευαίσθητες λύσεις. 2) ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ Η παρούσα εργασία δεν εδιαφέρεται να μελετήσει το ζήτημα της αποβιομηχάνισης στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, που άλλωστε είναι πολύ διαφορετικό στις δύο περιπτώσεις, ούτε να μελετήσει εν γένει το ζήτημα της διαχείρισης της βιομηχανικής κληρονομιάς, επίσης πολύ διαφορετικό από χώρα σε χώρα. Ενδιαφέρεται να μελετήσει ένα συγκεκριμένο παράδειγμα εγκατάλειψης μιας βιομηχανικής περιοχής στην Ελλάδα και την προοπτική 1 βλ. Βαΐου Ντ., Χατζημιχάλης Κ., "Τοπικές αγορές εργασίας και άνιση περιφερειακή ανάπτυξη στην Βόρεια Ελλάδα", σε Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, Νο 77, σελ Βαΐου Ντ., Μαντουβάλου Μ., Μαυρίδου Μ., "Το ζήτημα της αποβιομηχάνισης", σε διδακτικές σημειώσεις Σχεδιασμός, αστικές πολιτικές και οι πόλεις. Η Ελλάδα και το Παγκόσμιο, Αθήνα 2006, σελ.66 3 βλ. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ιστορικός βιομηχανικός εξοπλισμός στην Ελλάδα, Αθήνα Η λέξη αποβιομηχάνιση μπαίνει εδώ σε εισαγωγικά γιατί, όπως υποστηρίχθηκε παραπάνω, αποκτά διαφορετική σημασία στην Ελλάδα σε σχέση με άλλες χώρες της Ευρώπης. 5 Μπελαβίλας Ν., "Λιπάσματα Δραπετσώνας. Σύντομο χρονικό μιας απώλειας", στο Ανώνυμη ελληνική εταιρία χημικών προϊόντων και λιπασμάτων ( ), Λιπάσματα Δραπετσώνας, Αθήνα 2007, σελ. 7-9

4 ανάπλασής της. Συγκεκριμένα, ενδιαφέρεται για το παράδειγμα της βιομηχανικής περιοχής στα όρια του Δήμου Δραπετσώνας μετά την, σχετικά πρόσφατη, διακοπή λειτουργίας και εγκατάλειψη της Ανώνυμης Ελληνικής Εταιρείας Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων (ΑΕΕΧΠΛ). Σχετικά με την εν λόγω βιομηχανική περιοχή, η παρούσα εργασία θα εστιάσει σε τρεις προτάσεις ανάπλασης και αξιοποίησής της 6 και θα προχωρήσει σε μια συγκριτική αξιολόγησή τους αφού πρώτα ορίσει τα κριτήρια της αξιολόγησης αυτής. Υποθέτουμε ότι η "γκρίζα ζώνη" του πρώην εργοστασίου Λιπασμάτων στη Δραπετσώνα, αφού ισοπεδώθηκε και έχασε τη σημασία της ως χώρος συλλογικής μνήμης μιας πρόσφατης κοινωνικής και παραγωγικής οργάνωσης του τόπου, αποτελεί σήμερα πεδίο ανάπτυξης της κερδοσκοπίας στη γη. Ο προνομιακός αυτός χώρος κινεί το ενδιαφέρον επενδυτικών προτάσεων με στόχο μια εντατική εκμετάλλευση της αστικής γης και την απόδοση ενός μέγιστου κέρδους. Απέναντι, όμως, σε μια τέτοια αντίληψη διαχείρισης του χώρου, διατυπώνονται και εναλλακτικές προτάσεις, άλλες πιο "συμβιβαστικές" και άλλες πιο δυναμικές με στόχο την απόδοση του χώρου σε κοινόχρηστες λειτουργίες και την περιβαλλοντική του αναβάθμιση. Σχετικά, λοιπόν, με την αξιοποίηση του χώρου, έχουν τεθεί πολλαπλοί στόχοι που μεταφράζονται σε μια υπαρκτή σύγκρουση συμφερόντων. Στην παρούσα εργασία, θα επιχειρήσουμε να θέσουμε τα κριτήρια με τα οποία θα προτείναμε να αξιολογηθούν οι προτάσεις καθώς επίσης τα κριτήρια τα οποία θα προτείναμε να μας οδηγούν γενικά στην αντιμετώπιση, διαχείριση και αξιοποίηση τέτοιων τόπων. 3) ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Η παρούσα εργασία βασίζεται σε τρεις διαφορετικές μορφές έρευνας. Καταρχάς, στη βιβλιογραφική έρευνα, δηλαδή σε πληροφορίες και απόψεις που αντλεί από την ελληνική βιβλιογραφία, από άρθρα δημοσιευμένα στον Τύπο και από ορισμένες ηλεκτρονικές διευθύνσεις στο διαδίκτυο. Έπειτα, βασίζεται σε πρωτογενές υλικό που αφορά Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια, Χωροταξικές και Πολεοδομικές Μελέτες, χάρτες και φωτογραφίες. Τέλος, η συλλογή του παραπάνω πρωτογενούς υλικού έδωσε την ευκαιρία για προσωπική επαφή με τους εμπλεκόμενους (συνομιλία με τη μελετήτρια κ. Ουρανία Κλουτσινιώτη και με την αντιδήμαρχο του Δ. Δραπετσώνας κ. Ξένια Φωτίου). 4) ΙΣΤΟΡΙΚΑ - Η ΛΙΜΕΝΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΖΩΝΗ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ Τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα δημιουργήθηκε το μέτωπο της δεύτερης γενιάς εργοστασίων του Πειραιά. Μαζί με τις λιμενικές εγκαταστάσεις, η βιομηχανία εκτεινόταν από την είσοδο του Προλιμένα μέχρι τον Άγιο Γεώργιο στο Κερατσίνι, δημιουργώντας μια συμπαγή ζώνη μήκους 3 χλμ. περίπου σε άμεση επαφή με τις περιοχές κατοικίας. 7 Στη ζώνη αυτή, η Ανώνυμη Εταιρεία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων (ΑΕΕΧΠΛ) ξεκίνησε τη λειτουργία της το 1909, εισάγοντας νέες τεχνολογίες και πολλά καινοτομικά χαρακτηριστικά για το επίπεδο της τότε ελληνικής βιομηχανικής ανάπτυξης. Μέσα στο οικόπεδο της εταιρείας αναπτύσσεται από το 1913 μέχρι και το 1935 ο συνοικισμός για το 6 Συνολικά, έχουν συνταχθεί περισσότερες από τρεις προτάσεις ανάπλασης. Γύρω στο 1995, η Δημόσια Επιχείρηση Πολεοδομίας και Στέγασης (ΔΕΠΟΣ) κατάρτισε μια από τις πρώτες σχετικές μελέτες η οποία, όμως, δεν υλοποιήθηκε. Το 2001, ο Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας (ΟΡΣΑ), προώθησε σχετικό πρόγραμμα με την ονομασία Terra Posidonia και κύριους μελετητές την αρχιτέκτονα κ. Ουρανία Κλουτσινιώτη και τον οικονομολόγο κ. Αντώνη Τορτοπίδη. Το 2003, ο Οργανισμός Λιμένος Πειραιώς (ΟΛΠ) ανέθεσε στο γραφείο Α. Ρογκάν και Συνεργάτες ΑΕ και Economics Research Associates νέα μελέτη η οποία δεν υποβλήθηκε ποτέ για έγκριση. Το 2005, η νέα διοίκηση της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (ΕΤΕ), στην οποία ανήκει η Πρότυπος Κτηματική, ένας από τους κυριότερους ιδιοκτήτες της περιοχής μελέτης, ανέθεσε στην Savills Ελλάς ΕΠΕ "Μελέτη Αξιοποίησης" της περιοχής με κριτήρια βασισμένα σε μελέτη αγοράς και λίγους μήνες αργότερα ανέθεσε την πολεοδομική μελέτη της περιοχής στο γραφείο Θύμιος Παπαγιάννης και Συνεργάτες ΑΕΜ. 7 Μπελαβίλας Ν., "Η κατάργηση της δημόσιας πόλης. Μεταλλάξεις και συγκρούσεις στον Πειραιά του 2005", ανακοίνωση στο συνέδριο Γεωγραφίες της μητρόπολης όψεις του φαινομένου στον ελληνικό χώρο, Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου 2005, σελ. 2

5 εργατικό και το υπαλληλικό προσωπικό. Στη διάρκεια της Κατοχής περιορίζει τη λειτουργία της αλλά ανακάμπτει μεταπολεμικά με τη συνδρομή του σχεδίου Μάρσαλ. Συνεχίζει να λειτουργεί δυναμικά μέχρι το 1984, οπότε δείχνει τα πρώτα σημάδια φθίνουσας πορείας. Το 1993, το εργοστάσιο αποτελεί πλέον ιδιοκτησία της Εθνικής Τράπεζας. Τελικά, το 1999, βάσει κοινής απόφασης του ΥΠΕΧΩΔΕ, του Δήμου Δραπετσώνας και της Εθνικής Τράπεζας, το εργοστάσιο διακόπτει οριστικά τη λειτουργία του. Στο παραλιακό μέτωπο της περιοχής Δραπετσώνας- Κερατσινίου, ο χώρος καταλαμβανόταν επίσης από τις εγκαταστάσεις της τσιμεντοβιομηχανίας ΑΓΕΤ Ηρακλής, το εργοστάσιο παραγωγής ρεύματος της ΔΕΗ, τις δεξαμενές καυσίμων και ορυκτελαίων της ΒΡ, το εργοστάσιο παραγωγής γύψου, τα "ταμπάκικα", και τις βιοτεχνίες επεξεργασίας δέρματος. 8 Το κλείσιμο του εργοστασίου των λιπασμάτων άφησε πίσω του μία μεγάλη έκταση 245 στρεμμάτων και ένα μεγάλο αριθμό βιομηχανικών εγκαταστάσεων. Οι 109 μονάδες κτισμένης επιφάνειας τ.μ. συγκροτούσαν μία μεσοπολεμική βιομηχανική πόλη. Από το σύνολο αυτό, το 70% είχε αξιολογηθεί ως άξιο για διατήρηση. 9 Τελικά, όμως, και ενόψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, το Κεντρικό Συμβούλιο Νεοτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ, κήρυξε διατηρητέες μόνο τις 5. Έτσι, μέχρι τον Αύγουστο του 2003, οπότε ολοκληρώθηκε η κατεδάφιση, απέμειναν τελικά μόνο δύο κτίρια. Συγκεκριμένα, κρίθηκαν διατηρητέα και δεν κατεδαφίστηκαν τα κτίρια του Υαλουργείου και της Ηλεκτρικής, η Καμινάδα και το συγκρότημα των Σιλό (εικ. 1, 2 και 3). Τελικά, με τη διακοπή της λειτουργίας του εργοστασίου των λιπασμάτων και την ισοπέδωση των εγκαταστάσεών του, ο εκτεταμένος χώρος της πρώην ΑΕΕΧΠΛ αποτελεί σήμερα μια γρίζα ζώνη 245 στρεμμάτων στον ιστό της πόλης του Πειραιά. Μαζί με τις γειτονικές εγκαταστάσεις που (υπο)λειτουργούν μέχρι σήμερα, πρόκειται για ένα παράκτιο "brown field" συνολικής έκτασης 660 περίπου στρεμμάτων. Ο προνομιακός αυτός γεωγραφικά χώρος έχει αναδειχτεί σε προνομιακό πεδίο σχεδιασμού και διατύπωσης προτάσεων ανάπλασης, οι οποίες θα αναλυθούν παρακάτω. εικ. 1 εικ. 2 τα Λιπάσματα Δραπετσώνας πριν και μετά την κατεδάφιση των περισσότερων εγκαταστάσεων 8 βλ. Σπυριδάκης Μ., "Απασχόληση και ανάπλαση στην παράκτια πόλη. Η περίπτωση των λιπασμάτων Δραπετσώνας", στο Μετασχηματισμοί του χώρου. Κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις, Αθήνα 2009, σελ Κουθούρη Ε., Κόκκινος Μπ., "Ανώνυμος Ελληνική Εταιρεία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων στη Δραπετσώνα", στο Αγριαντώνη Α., Μπελαβίλας Ν., Παναγιωτόπουλος Β., Πολύζος Γ., Ιστορικός βιομηχανικός εξοπλισμός στην Ελλάδα, Αθήνα 1998, σελ

6 εικ. 3 διατηρητέα και άλλα σημαντικά κτίρια στα Λιπάσματα Δραπετσώνας 5) ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ - Η ΛΙΜΕΝΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΖΩΝΗ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ 5.1 Ισχύον θεσμικό πλαίσιο δόμησης Δ. Δραπετσώνας και Δ. κερατσινίου Το ισχύον θεσμικό πλαίσιο δόμησης για την περιοχή μελέτης ορίζεται από τα Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια των Δήμων Δραπετσώνας και Κερατσινίου και από το σχετικό Ρυμοτομικό Σχέδιο. Από τα δύο ΓΠΣ προκύπτουν τρεις βασικές κατηγορίες χρήσεων: Για τους δύο Δήμους: α) σε μεγάλο ποσοστό, αυτή της Γενικής Κατοικίας και αυτή του Βιομηχανικού Πάρκου Για την περιοχή του πρώην εργοστασίου των Λιπασμάτων: β) ένας μικρός Αθλητικός Πυρήνας, ένας χώρος Εκπαίδευσης και δύο Οικοδομικά Τετράγωνα Πολεοδομικού Κέντρου στα ανατολικά όρια της περιοχής γ) η υπόλοιπη έκταση βρίσκεται εκτός καθεστώτος ΓΠΣ, δηλαδή χωρίς προβλεπόμενες χρήσεις και είναι εκτός Σχεδίου (εικ. 4). Εντός της περιοχής μελέτης, στο εντός Σχεδίου τμήμα, ο Συντελεστής Δόμησης κυμαίνεται μεταξύ 1,4 και 2,6. εικ.4 βασικές χρήσεις στους Δήμους Δραπετσώνας και Κερατσινίου (Γ.Π.Σ.)

7 5.2 Όρια και έκταση της περιοχής μελέτης Η περιοχή μελέτης, για την οποία έχουν διατυπωθεί οι προτάσεις ανάπλασης τις οποίες θα διερευνήσουμε, περιλαμβάνει το σύνολο της τέως Λιμενοβιομηχανικής Ζώνης 10, από την Ακτή Βασιλειάδη μέχρι το ανατολικό όριο της ΕΥΔΑΠ στην οδό Προποντίδος. Η έκταση της ευρύτερης αυτής περιοχής ανέρχεται ακριβώς σε 661,05 στρέμματα, εκ των οποίων τα 528 στρ. βρίσκονται εντός των διοικητικών ορίων του Δήμου Δραπετσώνας και τα 133,05 στρ. εντός του Δήμου Κερατσινίου. Οριοθετείται, αρχίζοντας από νότια και ανατολικά, από το δυτικό όριο της Ακτής Βασιλειάδη, τις οδούς Γρηγόρη Λαμπράκη, Μιχαληνού, 25 ης Μαρτίου, Αριστοτέλους, Πόντου, Ηρακλέους, Μάρκου Μπότσαρη, Πορφύρα, Σωκράτους, Προποντίδος, και τέλος, το ανατολικό όριο της ΕΥΔΑΠ (εικ. 5). εικ. 5 όρια της περιοχής μελέτης 5.3 Ιδιοκτησιακό καθεστώς 11 Το ιδιοκτησιακό καθεστώς της περιοχής μελέτης είναι αρκετά περίπλοκο καθώς σημαντικό τμήμα της ανήκει "κατά κυριότητα" στο Ελληνικό Δημόσιο ή στους Δήμους αλλά εξίσου σημαντικό τμήμα της έχει παραχωρηθεί "κατά χρήση" σε φορείς του ευρύτερου δημόσιου τομέα, οι οποίοι σήμερα έχουν μετατραπεί σε Ανώνυμες Εταιρείες. Επιπλέον, εμπλέκονται σημαντικοί ιδιώτες με βασικότερο τη θυγατρική εταιρεία της Εθνικής Τράπεζας "Πρότυπος Κτηματική - Τουριστική Α.Ε.", στην οποία ανήκει το εργοστάσιο των Λιπασμάτων από το 1992 κι έπειτα από καθεστώς εκκαθάρισης. Το ακριβές ιδιοκτησιακό καθεστώς φαίνεται στον παρακάτω πίνακα (εικ. 6): 10 Με την απόφαση ΧΠ/ΓΧΠ/2094/ του Εθνικού Συμβουλίου Χωροταξίας και Περιβάλλοντος απαγορεύθηκε η ίδρυση βιομηχανιών στην Πρωτεύουσα. Με τις αποφάσεις του 1979, η παράκτια ζώνη της Δραπετσώνας ήταν η μόνη, μαζί με τη Ναυπηγοεπισκευαστική Ζώνη του Περάματος, στην Πρωτεύουσα όπου επιτρεπόταν η λειτουργία βαρειάς οχλούσας βιομηχανίας. Λίγο αργότερα όμως, το 1983 δρομολογήθηκε η απομάκρυνση του εργοστασίου Λιπασμάτων. Το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας του 1983, αποχαρακτήρισε οριστικά την περιοχή από τη βιομηχανική της χρήση με στόχο την "Ποιοτική αναβάθμιση της Δραπετσώνας σε συνδυασμό με μελλοντική απομάκρυνση του (μεγαλύτερου και πλέον ρυπογόνου) εργοστασίου των Λιπασμάτων", βλ. Μπελαβίλας Ν., "Η κατάργηση της δημόσιας πόλης. Μεταλλάξεις και συγκρούσεις στον Πειραιά του 2005", ανακοίνωση στο συνέδριο Γεωγραφίες της μητρόπολης όψεις του φαινομένου στον ελληνικό χώρο, Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου 2005, σελ τα στοιχεία της ενότητας αυτής αντλήθηκαν από Κλουτσινιώτη Ο., Μεσαρέ Σ. Σ., Χωροταξική Πολεοδομική Μελέτη Ανάπλασης της Βιομηχανικής Περιοχής στα όρια του Δήμου Δραπετσώνας, Αθήνα Μάρτιος 2006, Τ. 1 Χωροταξική μελέτη Πολεοδομική προμελέτη, σελ

8 ΙΔΙΩΤΕΣ Πρότυπος Κτηματική Τουριστική Α.Ε.: (254 στρ., εκ των οποίων τα 32,25 στρ. είναι χαρακτηρισμένα ως Λιμενική Ζώνη) ΑΓΕΤ Ηρακλής: (117,40 στρ., εκ των οποίων 81,50 στρ. βρίσκονται εντός των ορίων του Δ. Δραπετσώνας ενώ τα υπόλοιπα 35,90 στρ. στο Δ. Κερατσινίου) ΒΡ Ελλάς: (82,25 στρ., εκ των οποίων 36,25 στρ. βρίσκονται στο εντός των ορίων του Δ. Δραπετσώνας -ανήκαν στη MOBIL- ενώ τα υπόλοιπα 47 στρ. στο Δ. Κερατσινίου) Σύνολο ιδιωτικής περιουσίας: 454,65 στρ. ή 68,8% της συνολικής έκτασης ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΗΜΟΣΙΟ Οργανισμός Λιμένος Πειραιώς: (93,75 στρ. -παραχώρηση κατά χρήση-) Το υπόλοιπο τμήμα 112,65 στρ. αποτελείται από δημοτικές δημόσιες εκτάσεις, κοινόχρηστες και κοινωφελείς. Σύνολο δημόσιας περιουσίας: 206,40 στρ. ή 31,2% της συνολικής έκτασης εικ. 6 ιδιοκτησιακό καθεστώς στα λιπάσματα δραπετσώνας 6) ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ Φτάνοντας στο σημείο πριν ορίσουμε τα κριτήρια με βάση τα οποία θα αξιολογήσουμε αργότερα τις προτάσεις ανάπλασης της περιοχής, οφείλουμε να εξηγήσουμε τους ιδιαίτερους λόγους για τους οποίους, στη συγκεκριμένη περίπτωση, επιλέγουμε αυτά τα κριτήρια και όχι κάποια άλλα. Άλλωστε, δεν πρόκειται για μια σειρά κριτηρίων με γενική εφαρμογή στην αξιολόγηση οποιασδήποτε περίπτωσης ανάπλασης, αλλά με εφαρμογή στη συγκεκριμένη ή σε αντίστοιχες περιπτώσεις. Για τη συγκεκριμένη περίπτωση, λοιπόν, συντρέχουν ιδιαίτεροι και επιτακτικοί λόγοι που οδηγούν, κατά τη γνώμη μας, στην επιλογή των συγκεκριμένων κριτηρίων. Καταρχάς, οφείλουμε να τοποθετήσουμε την περιοχή μελέτης στο σύνθετο χωρικό της πλαίσιο, να την εξετάσουμε δηλαδή εντός της ευρύτερης περιοχής στην οποία ανήκει και

9 σε σχέση με αυτήν. Συγκεκριμένα, η περιοχή που μας ενδαφέρει εντάσσεται στην ευρύτερη περιοχή της λιμενικής ζώνης από το Λιμάνι του Πειραιά μέχρι τον Ακροκέραμο και αποτελεί τη δυτική παράκτια ζώνη του Λεκανοπεδίου Αττικής. Η ζώνη αυτή, ιστορικά, έχει υποστεί σημαντικές μετατροπές. Παραδοσιακά, οι δραστηριότητες στο λιμάνι του Πειραιά επικεντρώθηκαν στον επιβατικό, στον εμπορευματικό και στον ναυπηγοεπισκευαστικό τομέα. Πρόσφατα, η λειτουργία του επιβατικού λιμανιού επεκτάθηκε στην Ακτή Βασιλειάδη, οι εμπορευματικές δραστηριότητες που βρίσκονταν εκεί μεταφέρθηκαν προς τον εμπορευματικό σταθμό και οι ναυπηγοεπισκευαστικές εγκαταστάθηκαν στην παράκτια ζώνη του Περάματος. Έτσι, έχουν διαμορφωθεί σήμερα οι προϋποθέσεις για τη σαφή και επιθυμητή χωρική διάκριση των τριών βασικών δραστηριοτήτων του λιμανιού (εικ. 7). Το σημαντικότερο, όμως, είναι ότι η παραπάνω παράκτια ζώνη αποτελεί μια συνεχή και "απερίσπαστη" ζώνη δραστηριοτήτων, μια συνεχή "πλάτη" προς τις περιβάλλουσες περιοχές κατοικίας που καταλαμβάνει χιλιόμετρα ακτής από τον Πειραιά μέχρι το Πέραμα και αποκλείει μια ουσιαστικά ελεύθερη πρόσβαση στη θάλασσα. Σε αντίθεση, λοιπόν, με την ανατολική παράκτια ζώνη του Λεκανοπεδίου Αττικής, που εξελίχθηκε σταδιακά σε περιοχή τουριστικών δραστηριοτήτων και αναψυχής, η δυτική παράκτια ζώνη παραμένει σε όλο της το μήκος λιμενική. εικ. 7 δυτική παράκτια ζώνη Λεκανοπεδίου Αττικής Μέχρι πρόσφατα, και για τα προηγούμενα 100 περίπου χρόνια, η περιοχή του πρώην εργοστασίου Λιπασμάτων, αποτελούσε κι αυτή κομμάτι της συνεχούς "πλάτης" προς την περιβάλλουσα περιοχή κατοικίας, που απέκλειε την πρόσβαση στη θάλασσα. Σήμερα, μετά την εγκατάλειψη και την ισοπέδωση των βιομηχανικών εγκαταστάσεων, η περιοχή των Λιπασμάτων Δραπετσώνας, αποτελεί τον μοναδικό ελεύθερο χώρο της δυτικής παράκτιας ζώνης Αττικής, μια "γκρίζα ζώνη" που περιμένει την επόμενη χρήση της. Φαίνεται ότι η γκρίζα αυτή ζώνη είναι η μοναδική ελπίδα εξόδου προς τη θάλασσα και μάλιστα όχι μόνο για τους γείτονες κατοίκους αλλά και για τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής, ακόμη και της Δυτικής Αθήνας. Η άμεση και ελεύθερη πρόσβαση στη θάλασσα αποκτά έτσι μια ιδιαίτερη σημασία και μάλιστα σε υπερτοπικό επίπεδο. Δεν είναι ζήτημα να μπορεί απλά κανείς να προσεγγίζει τη θάλασσα αλλά, επιπλέον, να υπάρχει μια ελκυστική συνθήκη που θα προκαλεί το υπερτοπικό ενδιαφέρον για κάθε λογής κατοίκους. Αν κοιτάξουμε όπισθεν της γκρίζας ζώνης των Λιπασμάτων, στις περιοχές Δραπετσώνας και Κερατσινίου, βόρεια και ανατολικά, βρίσκεται ο κατακερματισμένος αστικός ιστός των δύο Δήμων, με κύρια χρήση την κατοικία, τη βιοτεχνία-βιομηχανία και το λιανικό εμπόριο. Πρόκειται για περιοχές που στερούνται εμφανώς ελεύθερων χώρων, κοινόχρηστων και κοινωφελών εξυπηρετήσεων καθώς επίσης χώρων πρασίνου. Επιπλέον, οι συνθήκες περιβάλλοντος είναι γενικά κακές εξαιτίας της μόλυνσης των εδαφών από χημικές και άλλες ουσίες και εξαιτίας της ρύπανσης του αέρα από την κυκλοφορία βαρέων οχημάτων τα οποία διέρχονται ακόμη και σήμερα μέσα από τον αστικό ιστό. Οι υποβαθμισμένες συνθήκες περιβάλλοντος και ατμόσφαιρας, που έχουν υποστεί οι κάτοικοι για χρόνια, και συνεχίζουν να υφίστανται, επιβάλλουν πλέον την εξασφάλιση μιας καθαρής ατμόσφαιρας μέσα από την

10 απορρύπανση της περιοχής και τη δημιουργία εκτεταμένων χώρων πρασίνου που θα αποζημιώνουν τη σχετική έλλειψη στην ευρύτερη περιοχή. Η γκρίζα ζώνη των Λιπασμάτων Δραπετσώνας, φαίνεται και πάλι ως η μοναδική ευκαιρία για να ικανοποιηθούν οι παραπάνω σύγχρονες ανάγκες. Ένα ακόμη ζήτημα αποτελεί η ιστορικότητα του τόπου. Ενώ η περιοχή αποτελούσε ένα ζωντανό μνημείο βιομηχανικής αρχαιολογίας και κοινωνικής ιστορίας, ο βιομηχανικός κτιριακός πλούτος του πρώην εργοστασίου των Λιπασμάτων ισοπεδώθηκε πρόσφατα σχεδόν ολοκληρωτικά. Τα ελάχιστα εναπομείναντα διατηρητέα κτίρια αποτελούν με τη σειρά τους μοναδική ευκαιρία για την περιοχή να ανακαλέσει και να διατηρήσει για πάντα τη μνήμη της πρόσφατης κοινωνικής και παραγωγικής της οργάνωσης. Γεγονός που και πάλι έχει αξία όχι μόνο για τους κατοίκους της περιοχής αλλά για όλους μας, ως ζωντανό ιστορικό τεκμήριο μιας περασμένης ελληνικής κοινωνικής οργάνωσης. Συνοψίζοντας, φαίνεται να εξάγονται δύο πολύ σημαντικά συμπεράσματα: α) Μέχρι πρόσφατα, και για τα προηγούμενα εκατό περίπου χρόνια, οι περιοχές κατοικίας όπισθεν της λιμενοβιομηχανικής ζώνης Δραπετσώνας στερήθηκαν την πρόσβαση στη θάλασσα εξαιτίας ενός συνεχούς αδιαπέραστου μετώπου. Επιπλέον, στερήθηκαν και στερούνται ακόμη ένα υγιές περιβάλλον και μια καθαρή ατμόσφαιρα καθώς επίσης ελεύθερους χώρους και χώρους πρασίνου. Και τελικά, στερήθηκαν, μαζί με όλους τους υπόλοιπους κατοίκους της χώρας, ζωντανά τεκμήρια μιας πρόσφατης κοινωνικής και παραγωγικής οργάνωσης του τόπου. β) Σήμερα, η γκρίζα ζώνη των Λιπασμάτων Δραπετσώνας αποτελεί τη μοναδική προοπτική εξόδου προς τη θάλασσα όχι μόνο για τους γείτονες κατοίκους των Δήμων Δραπετσώνας και Κερατσινίου αλλά και για αυτούς της Δυτικής Αθήνας. Επίσης, αποτελεί τη μοναδική προοπτική δημιουργίας ενός εκτεταμένου ελεύθερου χώρου πρασίνου (μετά από κατάλληλες διαδικασίες απορρύπανσης και κυκλοφοριακής ρύθμισης), που θα αποζημιώνει τη γενική έλλειψη τέτοιων χώρων στις γειτονικές περιοχές κατοικίας. Τέλος, παρά την σχεδόν ολοκληρωτική ισοπέδωση των τεκμηρίων του χώρου, έχει ακόμη την ευκαιρία να ανακαλέσει και να διατηρήσει για πάντα τη μνήμη του ιστορικού και κοινωνικού της παρελθόντος. 7) ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ Μέσα από την παραπάνω θεώρηση της περιοχής διαφαίνονται ήδη τα κριτήρια τα οποία θα προτείναμε να λαμβάνουν υπόψιν οι σχετικές προτάσεις ανάπλασης που διατυπώνονται. Για το λόγο αυτό, είναι και τα κριτήρια με τα οποία θα αξιολογήσουμε στη συνέχεια τις προτάσεις που θα παρουσιάσουμε. Σχετικά με τις προτάσεις ανάπλασης μας ενδιαφέρει: α) η αξιοποίηση της σχέσης με τη θάλασσα Δεν εννοούμε εδώ απλά την ελεύθερη πρόσβαση στη θάλασσα αλλά τη δημιουργία ενός ελκυστικού περιπάτου που θα προκαλέσει υπερτοπικό ενδιαφέρον και θα έλξει κατοίκους της ευρύτερης περιοχής Πειραιά και Δυτικής Αθήνας. β) η εξασφάλιση εκτεταμένων ελεύθερων πράσινων χώρων, που θα αποζημιώνουν τη σχετική έλλειψη στην ευρύτερη περιοχή και θα δημιουργούν ένα υπερτοπικό εδιαφέρον. γ) η εξασφάλιση κοινόχρηστων χρήσεων και κοινωφελών λειτουργιών, που θα εξασφαλίζουν διαρκή κίνηση και ζωντάνια καθόλη τη διάρκεια της μέρας και θα δημιουργούν ένα υπερτοπικό ενδιαφέρον. δ) η ζωντανή και ασφαλής λειτουργία της περιοχής καθόλη τη διάρκεια της μέρας

11 ε) το υπερτοπικό ενδιαφέρον της περιοχής στ) η απόδοση της περιοχής Δεν εννούμε εδώ την απόδοση της περιοχής σε χρήμα για κάποιους λίγους άμεσους ενδιαφερόμενους, αλλά την απόδοσή της στους πολλούς κατοίκους Αθηνών και Πειραιά που στερούνται εκτεταμένους ελεύθερους χώρους πρασίνου και περιπάτου καθώς επίσης την ελεύθερη πρόσβαση στη θάλασσα. ζ) η ανάδειξη των διατηρητέων κτιρίων η) η ανάμνηση της πρόσφατης κοινωνικής και παραγωγικής οργάνωσης της περιοχής Παρά τη σχεδόν ολοκληρωτική ισοπέδωση των βιομηχανικών εγκαταστάσεων της περιοχής, τα ελάχιστα εναπομείναντα διατηρητέα κτίρια προσφέρουν μια ελάχιστη αλλά μοναδική ευκαιρία για την περιοχή να ανακαλέσει και να διατηρήσει για πάντα τη μνήμη της πρόσφατης κοινωνικής και παραγωγικής της οργάνωσης. ι) η ήπια εκμετάλλευση της γης κ) η εξασφάλιση ενός καθαρού περιβάλλοντος και μιας υγιούς ατμόσφαιρας, που θα αποζημιώνουν τη χρόνια ρύπανση της περιοχής. 8) ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ Έχοντας ορίσει τα κριτήρια αξιολόγησης των προτάσεων ανάπλασης, μπορούμε πλέον να τις παρουσιάσουμε ενώ παράλληλα θα τις διαπερνά μια κριτική αξιολόγηση σύμφωνη με τα παραπάνω κριτήρια. 8.1 Πρόταση ανάπλασης Θύμιου Παπαγιάννη και Συνεργατών ΑΕΜ 12 (Πρότυπος Κτηματική - Τουριστική Α.Ε.) Προτού αναπτύξει το "όραμά" της, η πρόταση Παπαγιάννη επιχειρηματολογεί υπέρ της ανάγκης για εκσυγχρονισμό όλου του τομέα της εμπορικής ναυτιλίας και των θαλάσσιων μεταφορών. Υποστηρίζει ότι ο Πειραιάς έχει χάσει το πλεονέκτημα να συγκεντρώνει ναυτιλιακές και εφοπλιστικές εταιρείες οι οποίες, χάρη στη βελτίωση των τηλεπικοινωνιών και τις καλύτερες συνθήκες περιβάλλοντος, εγκαθίστανται σε άλλες περιοχές του Λεκανοπεδίου, όπως το Φάληρο, η Γλυφάδα, η Βουλιαγμένη και η Κηφισιά. Σε πλήρη και ανοιχτή αντίθεση με την άποψη ορισμένων μελετητών (όπως της Savills και του γραφείου Ρογκάν) για κορεσμό ορισμένων χρήσεων (γραφεία ναυτιλιακών εταιρειών και ξενοδοχεία), η πρόταση Παπαγιάννη επιμένει ότι ο Πειραιάς οφείλει να αναπτύξει υποδομές "υψηλής ποιότητας" που θα ενθαρρύνουν τη συγκέντρωση του ναυτιλιακού επιχειρηματικού κόσμου. Στο πλαίσιο αυτό, αντιμετωπίζει την παράκτια ζώνη Δραπετσώνας ως χώρο ιδιαίτερης στρατηγικής σημασίας και ως πεδίο παρεμβάσεων μεγάλης κλίμακας. Αυτές οι παρεμβάσεις αφορούν δύο παράλληλες διαδικασίες. Βασικά, το σχεδιασμό μιας σύγχρονης επιχειρηματικής υποδομής της εμπορικής ναυτιλίας και παράλληλα, το σχεδιασμό "ενός εξαιρετικού οικιστικού προϊόντος που θα είναι εκτός ανταγωνισμού" 13 και θα εξασφαλίσει την επιτυχία της πρότασης (εικ. 8). 12 βλ. Παπαγιάννης Θ. και Συνεργάτες ΑΕΜ, Ανάπτυξη παραθαλάσσιας περιοχής Δραπετσώνας-Κερατσινίου. Πολεοδομική μελέτη Έκθεση Α φάσης, Αθήνα Αύγουστος ό.π., σελ. 10

12 Ως κύρια χρήση, λοιπόν, προτείνεται ένα υπερτοπικό Ναυτιλιακό Επιχειρηματικό Κέντρο διεθνούς εμβέλειας και υψηλών προδιαγραφών. Το "υπερτοπικό", βέβαια, έχει εδώ σημασία μόνο για τους άμεσα ενδιαφερόμενους (επιχειρηματίες, εργαζόμενους στο Κέντρο κλπ.) και όχι γενικά για τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής ή της Δυτικής Αττικής, όπως τέθηκε στα κριτήρια παραπάνω. Οι υπόλοιπες κύριες χρήσεις προτείνεται να είναι επίσης εμπορικές-επιχειρηματικές. Συγκεκριμένα, στους δύο όρμους της περιοχής, σχεδιάζονται δύο πυρήνες εμπορίου, εστίασης και αναψυχής. Ο βορειότερος όρμος προσανατολίζεται κυρίως στην ψυχαγωγία και την εστίαση ενώ μπορούν να ελλιμενίζονται εκεί μικρά αλιευτικά ώστε ο χώρος "να αποκτήσει χαρακτήρα ενός νέου "Μικρολίμανου" με υψηλότερη όμως ποιότητα δομημένου περιβάλλοντος". Ο νοτιότερος όρμος προτείνεται να μεταβληθεί σε "υψηλού επιπέδου" Ναυτικό Όμιλο, προσανατολισμένο στο ναυταθλητισμό. Πέρα από τις εγκαταστάσεις του Ομίλου και τον ελλιμενισμό ιδιωτικών σκαφών, προτείνεται και η δημιουργία ενός "καρνάγιου" για τα σκάφη αυτά, σε συνεργασία με τις μεγαλύτερες ναυπηγοεπισκευαστικές μονάδες του Κερατσινίου. Οι παραπάνω χρήσεις συνοδεύονται από δύο περιοχές αμιγούς κατοικίας και μία γενικής, κατοικίες "υψηλής στάθμης, ιδιαίτερα προνομιούχες, με σχετική απομόνωση και ιδιωτικότητα". Στο νοτιότερο άκρο της περιοχής, σε άμεση γειτνίαση με την κατοικία και τη θάλασσα, προτείνεται ακόμη η εγκατάσταση ξενοδοχειακής μονάδας. Ενώ τα παραπάνω οργανώνονται διαδοχικά κατά μήκος της παραλίας, όλες οι υπόλοιπες χρήσεις "υποχωρούν" στο εσωτερικό της περιοχής. Εκεί, οργανώνεται ένα τοπικό πολεοδομικό κέντρο, με μικτές χρήσεις και τοπικό εμπόριο, καθώς επίσης οι μοναδικές κοινωφελείς εγκαταστάσεις (χώροι εκπαίδευσης, ένα δημοτικό γυμναστήριο, ένα δημοτικό θέατρο και ένα Μουσείο και Κέντρο Μελέτης της Προσφυγικής Κοινωνίας του Πειραιά, στα προτεινόμενα για διατήρηση κτίρια με τις καμινάδες στο συγκρότημα της ΑΓΕΤ). Εξαίρεση αποτελεί το Μουσείο Ναυτικής και Ναυτιλιακής Ιστορίας της Αθήνας και του Πειραιά, το οποίο τοποθετείται δίπλα στη θάλασσα, στο διατηρητέο συγκρότημα της ΕΤΕ με το Υαλουργείο, τα Σιλό, την Καμινάδα και το πρώην κτίριο Ηλεκτρικής Ενέργειας. Αποτελεί, ίσως, τη μοναδική "απλόχερη" απόδοση ενός προνομιούχου χώρου σε χώρο πλατείας, πολιτισμού, συγκέντρωσης και κοινωνικής συναναστροφής. Μπορούμε, βέβαια, να υποθέσουμε ότι η επιλογή αυτή έχει έναν ιδιαίτερο συμβολισμό: τα διατηρητέα κτίρια αντιμετωπίζονται ως τοπόσημα του νέου Ναυτιλιακού Επιχειρηματικού Κέντρου ή, με άλλα λόγια, ως σύμβολα της νέας επιχειρηματικής και ναυτιλιακής δραστηριότητας και όχι ως σύμβολα μνήμης της πρόσφατης παραγωγικής και κοινωνικής οργάνωσης της περιοχής, αυτής που χαρακτήρισε την τοπική κοινωνία τα τελευταία εκατό περίπου χρόνια. Στο ίδιο πλαίσιο, χαρακτηριστική είναι η πρόταση να προστεθεί στο Μουσείο Ναυτικής και Ναυτιλιακής Ιστορίας ένα συνεδριακό κέντρο καθώς επίσης ένα Κέντρο Έρευνας και Εκπαίδευσης, εξειδικευμένο στον τομέα των θαλάσσιων μεταφορών και στην ανάπτυξη νέων μορφών επιχειρηματικότητας και νέων προοπτικών. Το διατηρητέο κτίριο των Σφαγείων, στο μυχό του νοτιότερου κόλπου, προτείνεται να ανακατασκευαστεί και να αποτελέσει τον πυρήνα του εμπορικού κέντρου που θα αναπτυχθεί γύρω από την προτεινόμενη μαρίνα, με καταστήματα και χώρους εστίασης, ενώ το διατηρητέο κτίριο Χημικών Ερευνών Ν. Κανελλόπουλου, προτείνεται να στεγάσει τα γραφεία του Φορέα Διαχείρισης της έκτασης. Όσον αφορά τους ελεύθερους πράσινους χώρους, η πρόταση προβάλλει ως κυρίαρχο στοιχείο τον παραλιακό περίπατο και τις εγκάρσιες ακτινωτές πράσινες συνδέσεις του με την περίμετρο της περιοχής μελέτης. Η παραλιακή ζώνη, όμως, αποτελεί έτσι κι αλλιώς ελεύθερο δημόσιο χώρο. Αυτό που έχει σημασία είναι οι προϋποθέσεις που δημιουργούν οι γύρω χρήσεις για έναν "ζωντανό" περίπατο που απευθύνεται σε όλους. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το θαλάσσιο μέτωπο έχει καταληφθεί από εμπορικές δραστηριότητες και αναψυχή "υψηλών προδιαγραφών", ένα Ναυτιλιακό Επιχειρηματικό Κέντρο που θα ερημώνει μετά τις απογευματινές ώρες και από ιδιωτικές και απομονωμένες περιοχές προνομιούχας αμιγούς κατοικίας. Τα παραπάνω φαίνεται να μην δημιουργούν τις προϋποθέσεις για έναν ελεύθερο συνεχή περίπατο ενώ, αντίθετα, τον "δεσμεύουν" σε συγκεκριμένους χρήστες αποδίδοντάς του ένα χαρακτήρα έντονα εμπορικό.

13 Συνολικά, η πρόταση Παπαγιάννη προτείνει μια αρκετά εντατική εκμετάλλευση της γης. Η έκταση των εκμεταλλεύσιμων Ο.Τ. καταλαμβάνει το 34,84% του συνόλου ενώ η έκταση των κοινόχρηστων/κοινωφελών καταλαμβάνει το 65,16% (εκ των οποίων μόνο το 34,59% είναι αμιγώς κοινόχρηστοι χώροι). Ο μέσος μικτός συντελεστής δόμησης (brutto) κυμαίνεται μεταξύ 0,6 και 1,35 προκειμένου να αυξήσει την εμπορική απόδοση της γης σε επιμέρους περιοχές και ιδιαίτερα την περιοχή του Ναυτιλιακού Επιχειρηματικού Κέντρου. Συνοψίζοντας, πρόκειται για μια πρόταση με έντονα επενδυτικό, επιχειρηματικό και εμπορικό χαρακτήρα καθώς επίσης με διάθεση για εντατική εκμετάλλευση της αστικής γης με βασικό στόχο την απόδοση σε χρήμα. Ο τρόπος με τον οποίο η συγκεκριμένη πρόταση κατανέμει το χώρο ανά χρήση γης, προδιαγράφει παράλληλα και τους χρήστες στους οποίους απευθύνεται. Πρόκειται, κυρίως, για τους άμεσα ενδιαφερόμενους του επιχειρηματικού ναυτιλιακού και εμπορικού κόσμου, τους ιδιοκτήτες κατοικίας "υψηλής στάθμης", και πολύ λιγότερο τους κατοίκους των γειτονικών δήμων και της ευρύτερης περιοχής. 8.2 Πρόταση ανάπλασης Ουρανίας Κλουτσινιώτη και Σέργιου-Σαχίν Μεσαρέ 14 (Δήμος Δραπετσώνας) Σε αντίθεση με την πρόταση Παπαγιάννη, η πρόταση Κλουτσινώτη-Μεσαρέ δίνει μεγαλύτερη έμφαση στους κοινόχρηστους χώρους και τους χώρους πρασίνου καθώς επίσης προτείνει μια πιο ήπια εκμετάλλευση της γης, χωρίς όμως να αποκλείει την επιχειρηματική και εμπορική αξιοποίηση της περιοχής (εικ. 9). Στη θέση του Ναυτιλιακού Επιχειρηματικού Κέντρου προτείνει τη δημιουργία πολεοδομικού κέντρου με επιλογή κατάλληλων μικτών χρήσεων, οι οποίες "θα δημιουργούν αναπτυξιακό κλίμα για την προσέλκυση επενδύσεων και τις μεγαλύτερες δυνατές πολλαπλασιαστικές επιπτώσεις στην ευρύτερη περιοχή, εμπλουτίζοντας το δυτικό παραλιακό μέτωπο της Αθήνας με δραστηριότητες αίγλης". Συνοδευτικά, προτείνει ειδικές χρήσεις ιδιωτικού τομέα (ξενοδοχείο-συνεδριακό κέντρο, κολυμβητήριο, εστίαση και αναψυχή) στον νοτιότερο όρμο και το νοτιότερο άκρο της περιοχής. Τα παραπάνω, μαζί με δύο περιοχές αμιγούς κατοικίας και μία μεγαλύτερη περιοχή γενικής, αναμένεται να εξασφαλίσουν την απαραίτητη κίνηση προκειμένου να υπάρχει ζωή καθόλη τη διάρκεια της μέρας. Μέχρι το σημείο αυτό, η πρόταση διαφοροποείται ελάχιστα σε σχέση με την προηγούμενη: συγκριτικά, μειώνει τον εμπορικό χαρακτήρα της περιοχής και αποφεύγει να προσανατολίσει αυστηρά τις επενδυτικές δραστηριότητες στον επιχειρηματικό και ναυτιλιακό κόσμο. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο παραλιακό μέτωπο, τους κοινόχρηστους χώρους και τους χώρους πρασίνου. Συγκεκριμένα, προτείνεται ένα πλέγμα κοινόχρηστων πράσινων χώρων, συνδυασμένων με ευρεία ζώνη αναψυχής κατά μήκος του, που θα συνδέει τις περιβάλλουσες περιοχές κατοικίας με την παραλία. Ξεκινώντας σπό το σύνολο του Υαλουργείου, των Σιλό και της Καμινάδας, δημιουργείται μία πρώτη μεγάλη έκταση κοινόχρηστου Πάρκου το οποίο, συνεχίζοντας βόρεια και ανατολικά, ενσωματώνει και τον μεγάλο Δημοτικό Αθλητικό Πυρήνα. Η δεύτερη μεγάλη έκταση κοινόχρηστου Πάρκου διατάσσεται στο κέντρο της περιοχής ανάπλσης, συνεχίζοντας βόρεια και δυτικά προς τη ζώνη του πρώην Γυψάδικου. Προκειμένου να εξασφαλιστούν οι παραπάνω κοινόχρηστοι πράσινοι χώροι, που πλησιάζουν το 60% της συνολικής έκτασης, ενεργοποιούνται οι προβλεπόμενες από το άρθρο 15 του νόμου 2508/97 εισφορές σε γη για κάθε ιδιοκτήτη. Συνολικά, και συγκριτικά με την προηγούμενη πρόταση, η εκμετάλλευση της γης είναι μικρότερη. Η έκταση των εκμεταλλεύσιμων Ο.Τ. καταλαμβάνει το 30,68% του συνόλου ενώ η έκταση των κοινόχρηστων/κοινωφελών καταλαμβάνει το 69,32% (εκ των οποίων το 56,34% είναι αμιγώς κοινόχρηστοι χώροι). Ο μέσος μικτός συντελεστής δόμησης (brutto) ορίζεται στο 0,4 αλλά μπορεί να κυμανθεί έως και το επίπεδο του 0,6 προκειμένου να επιτευχθεί σε επιμέρους ζώνες η απαραίτητη αστική πύκνωση. 14 βλ. Κλουτσινιώτη Ο., Μεσαρέ Σ. Σ., Χωροταξική Πολεοδομική Μελέτη Ανάπλασης της Βιομηχανικής Περιοχής στα όρια του Δήμου Δραπετσώνας, Αθήνα Μάρτιος 2006, Τ. 1 Χωροταξική μελέτη Πολεοδομική προμελέτη σελ

14 Τέλος, όσον αφορά τα διατηρητέα και τα προτεινόμενα για διατήρηση κτίρια (Υαλουργείο, Σιλό, Καμινάδα, Ηλεκτρική Εταιρεία, Σφαγεία, Ίδρυμα Κανελλόπουλου, Υδατόπυργος, εργοστάσιο ΑΓΕΤ, Γυψάδικο και άλλο λιθόκτιστο κτίριο), καταρχάς εντάσσονται στο συνεχές πλέγμα κοινόχρηστων πράσινων χώρων και έπειτα, προτείνεται να στεγάσουν κοινωφελείς δραστηριότητες, χώρους πολιτισμού και αναψυχής (τεχνολογικό Πάρκο και Πάρκο Επιστημών, Κέντρο τεχνολογικής Εκπαίδευσης, Μουσείο για το τσιμέντο, κοινωφελής δραστηριότητα συνδυασμένη με το Πανεπιστήμιο Πειραιά ή με τα Αρχεία του Κράτους κ.ά). Ενταγμένα σε έναν συνεχή πράσινο περίπατο και φιλοξενώντας κοινωφελείς δραστηριότητες, πολιτισμού και αναψυχής, τα ζωντανά αυτά δείγματα βιομηχανικής κληρονομιάς αναδεικνύοντια καλύτερα και δημιουργούν πιθανώς τις προϋποθέσεις για ένα υπερτοπικό ενδιαφέρον. 8.3 Πρωτοβουλία Αγώνα για Ενιαίο Άλσος 15 Η Πρωτοβουλία Αγώνα για Ενιαίο Άλσος συγκροτήθηκε από κατοίκους της ευρύτερης περιοχής Πειραιά και μέσα από την ιδρυτική της συνέλευση στις 3 Μαΐου 2007, με στόχο να αναδεικνύει ζητήματα ποιότητας ζωής των κατοίκων στην ευρύτερη περιοχή. Μεταξύ αυτών, κυρίαρχο ζήτημα προβληματισμού, παρέμβασης και διεκδίκησης αποτελεί, τα τελευταία δύο χρόνια, η περίπτωση των Λιπασμάτων Δραπετσώνας. Βέβαια, ως πρωτοβουλία κατοίκων, είναι σαφές ότι η σχετική της τοποθέτηση και πρόταση δεν μπορεί να φτάνει στον ίδιο βαθμό επεξεργασίας με μια χωροταξική και πολεοδομική μελέτη, ήτοι να συνοδεύεται από αναλυτικές τεχνικές, οικονομικές, νομικές, περιβαλλοντικές εκθέσεις κ.ά. Εξ αυτού, παρουσιάζουμε εδώ την πρότασή τους για την περιοχή όπως εκφράζεται στα δημοσιευμένα τους κείμενα και στο βαθμό επεξεργασίας στον οποίο έχει φτάσει. Η Πρωτοβουλία Αγώνα, όπως δηλώνει και το όνομά της, προτείνει για το σύνολο της έκτασης των 650 περίπου στρεμμάτων τη μετατροπή του σε Ενιαίο Άλσος, ένα χώρο υψηλού πρασίνου με ελεύθερη πρόσβαση στη θάλασσα. Για την υλοποίηση της πρότασης προτείνεται η απαλλοτρίωση όλων των ιδιοκτησιών από το δημόσιο με τη βοήθεια διάφορων χρηματοδοτικών ταμείων (χρηματοδότηση από την τοπική αυτοδιοίκηση, κρατική ή ευρωπαϊκή) και με την ενεργοποίηση του άρθρου 15 του νόμου 2508/97 για υποχρεωτική εισφορά σε γη από κάθε ιδιοκτήτη. Χάρη στη συγκεκριμένη νομοθεσία, η απαλλοτρίωση ή διαπραγμάτευση για αγορά της γης από το δημόσιο μπορεί να γίνει όχι για το σύνολο της ιδιοκτησίας αλλά για το κομμάτι που απομένει μετά την υποχρεωτική εισφορά σε γη. Η απαλλοτρίωση των ιδιοκτησιών από το δημόσιο και η μετατροπή της έκτασης σε Ενιαίο Άλσος έχουν στόχο να αποτρέψουν την "τσιμεντοποίηση, ιδιωτικοποίηση και εμπορευματοποίηση" του χώρου και την απόδοσή του στους γείτονες κατοίκους αλλά και στους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής, ακόμη και της Δυτικής Αττικής. Πράγματι, η δημιουργία Ενιαίου Άλσους, υψηλού πρασίνου, με ελεύθερη πρόσβαση στη θάλασσα, φαίνεται ως μια κατάλληλη συνθήκη υπερτοπικού ενδιαφέροντος, που θα έλξει επισκέπτες από διάφορες περιοχές προς τη μοναδική δυτική έξοδο στη θάλασσα. Σε ένα τέτοιο σενάριο, η εκμετάλλευση της γης αποδίδει με τον τρόπο που έθεσαν τα κριτήρια αξιολόγησης: αν και δεν αποδίδει μεγάλα κέρδη και πολύ χρήμα για κάποιους λίγους άμεσους ενδιαφερόμενους, αποδίδει ωστόσο για τους πολλούς κατοίκους Αθηνών και Πειραιά που στερούνται εκτεταμένους ελεύθερους χώρους πρασίνου και περιπάτου καθώς επίσης την ελεύθερη πρόσβαση στη θάλασσα. Βέβαια, προκειμένου να ευσταθεί η πρόταση για Ενιαίο Άλσος με τρόπο συνολικό και ρεαλιστικό, θα πρέπει να εμπλουτιστεί με μια σειρά επιπλέον προτάσεων που θα διασφαλίζουν καταρχάς τη ζωντανή και ασφαλή λειτουργία της περιοχής καθόλη τη διάρκεια της μέρας. Πρέπει για παράδειγμα να ορίσει τις χρήσεις εκείνες που δίνουν διαρκή ζωή σε έναν εκτεταμένο χώρο πρασίνου χωρίς παράλληλα να τον "απομυζούν" εμπορικά. Στην ίδια κατεύθυνση, πρέπει να προταθούν χρήσεις για τα διατηρητέα κτίρια ώστε να συμβάλλουν κι αυτά στη ζωντανή λειτουργία του χώρου, να ασκούν έλξη σε υπερτοπικό επίπεδο και να 15 Τα στοιχεία της ενότητας αυτής βασίζονται στις θέσεις της Πρωτοβουλίας Αγώνα για Ενιαίο Άλσος, έτσι όπως διατυπώνονται στα δημοσιευμένα κείμενά της στο ηλεκτρονικό ιστολόγιο:

15 ανακαλούν μνήμες της πρόσφατης κοινωνικής και παραγωγικής οργάνωσης της περιοχής. Πρόκειται για ζητήματα στα οποία δεν έχει προχωρήσει η επεξεργασία της πρότασης και ως εκ τούτου, σε κάποια από τα κριτήρια που έθεσε η παρούσα εργασία δεν δίνονται απαντήσεις. 9) ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ Έχοντας θέσει τα κριτήρια με τα οποία πρόκειται να αξιολογήσουμε τις προτάσεις ανάπλασης για τα Λιπάσματα Δραπετσώνας κι αφού εξηγήσαμε τους ιδιαίτερους λόγους που μας οδήγησαν σε αυτά, προχωρήσαμε σε μια κριτική παρουσίαση των προτάσεων και μπορούμε, πλέον, να προχωρήσουμε στην τελική αξιολόγησή τους. Στον πίνακα που ακολουθεί, αξιολογούμε τον τρόπο με τον οποίο η κάθε πρόταση ανταποκρίνεται στα κριτήρια που τέθηκαν παραπάνω. Ο πίνακας μας βοηθά να κωδικοποιήσουμε την αξιολογική μας κρίση και να κατανοήσουμε τις τρεις προτάσεις ανάπλασης συγκριτικά την καθεμιά σε σχέση με την άλλη. Βαθμός ανταπόκρισης πρότασης Χ ανά κριτήριο αξιολόγησης: υψηλός μέσος χαμηλός απουσία πρότασης κριτήρια αξιολόγησης πρόταση Παπαγιάννη πρόταση Κλουτσινιώτη Μεσαρέ Πρωτοβουλία Αγώνα για Ενιαίο Άλσος αξιοποίηση της σχέσης με τη θάλασσα εξασφάλιση ελεύθερων πράσινων χώρων εξασφάλιση κοινόχρηστων χρήσεων και κοινωφελών εγκαταστάσεων _ ζωντανή λειτουργία της περιοχής υπερτοπικό ενδιαφέρον απόδοση της περιοχής (για τον ευρύτερο πληθυσμό Αθήνας και Πειραιά) ανάδειξη των διατηρητέων κτιρίων _ ανάμνηση της πρόσφατης κοινωνικής και παραγωγικής οργάνωσης της περιοχής _ Ήπια εκμετάλλευση της γης καθαρό περιβάλλον και ατμόσφαιρα (που αποζημιώνουν τη χρόνια ρύπανση)

16 10) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Ο παραπάνω πίνακας οπτικοποιεί με εύγλωττο τρόπο το βαθμό στον οποίο οι τρεις προτάσεις ανάπλασης ικανοποιούν τα κριτήρια που τέθηκαν και μας διευκολύνει να εξάγουμε κάποια γενικά συμπεράσματα. Συγκριτικά, η πρόταση Παπαγιάννη συγκεντρώνει τις περισσότερες κόκκινες ενδείξεις ή, με άλλα λόγια, ανταποκρίνεται με τον χειρότερο τρόπο στα κριτήρια αξιολόγησης της παρούσας εργασίας. Αυτό συμβαίνει γιατί η συγκεκριμένη πρόταση βασίζεται σε μια πολύ διαφορετική θεώρηση της περιοχής και των προοπτικών της και ως εκ τούτου ικανοποιεί διαφορετικές προθέσεις από αυτές που τέθηκαν εδώ. Αν έχουμε μια κλίμακα αξιολόγησης από το κόκκινο προς το πράσινο, τότε η πρόταση Παπαγιάννη τοποθετείται μόνη της, και μακριά από τις άλλες δύο προτάσεις, αρκετά κοντά στο κόκκινο άκρο. Αντιθέτως, οι άλλες δύο προτάσεις βρίσκονται στη μέση περίπου της κλίμακας αλλά και κοντά μεταξύ τους. Δεν πρόκειται, όμως, για δυο πολύ παρόμοιες προτάσεις, απλώς εμφανίζουν μεταξύ τους μια σχετική "συμπληρωματικότητα". Παρατηρούμε πως στα κριτήρια που η μία από τις δύο ανταποκρίνεται μέτρια η άλλη ανταποκρίνεται καλά και αντιστρόφως. Φαίνεται, έτσι, σαν να μπορούσαν να δανειστούν η μία από την άλλη προκειμένου να προκύψει μία τέταρτη πρόταση, που θα ικανοποιούσε με τον καλύτερο τρόπο τα κριτήρια που τέθηκαν. Είναι σαφές πως ο παραπάνω πίνακας θα ήταν πολύ διαφορετικός αν ήταν διαφορετικά και τα κριτήρια αξιολόγησης των προτάσεων. Αν, για παράδειγμα, τα κριτήρια αφορούσαν τη μέγιστη εκμετάλλευση της γης και την απόδοση ενός μέγιστου κέρδους από την αξιοποίησή της, τότε τα χρώματα θα αντιστρέφονταν εντελώς και η πρόταση Παπαγιάννη θα συγκέντρωνε τις περισσότερες πράσινες ενδείξεις και μάλιστα σε μεγάλη απόσταση από τις υπόλοιπες δύο προτάσεις. Διευκρινίζουμε, λοιπόν, πως τα κριτήρια που τέθηκαν εδώ δεν είναι με κάποιον τρόπο απολύτως αντικειμενικά ούτε τα μοναδικά που θα μπορούσαν να τεθούν. Είναι, όμως, αυτά που υπηρετούν τη συγκεκριμένη υπόθεση εργασίας και τον συγκεκριμένο στόχο, όπως οφείλουν να κάνουν σε κάθε σχετική εργασία. Προφανώς, στην υπόθεση εργασίας και το στόχο εμπεριέχεται η προσωπική, και ως εκ τούτου υποκειμενική, θεώρηση του ερευνητή σε σχέση με την πραγματικότητατης πραγματικότητας. Αυτό, βέβαια, δεν μας οδηγεί σε μια απολύτως σχετικιστική αντίληψη για τα πράγματα. Επιχειρούμε να υποστηρίξουμε τη θέση μας και να πείσουμε τον αναγνώστη για τον επιτακτικό χαρακτήρα των κριτηρίων που θέσαμε και για την ορθότητα της αξιολογικής μας κρίσης. Θεωρούμε πως περιπτώσεις ανάπλασης όπως αυτή στα Λιπάσματα Δραπετσώνας έχουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα καταρχάς λόγω του βάρους του ιστορικού και κοινωνικού τους παρελθόντος και έπειτα λόγω της υπερτοπικής σημασίας ως κοινόχρηστοι χώροι πρασίνου, αναψυχής, περιπάτου και επαφής με τη θάλασσα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση μάλιστα, τα Λιπάσματα Δραπετσώνας αποτελούν τη μοναδική ευκαιρία δημιουργίας ενός τέτοιου χώρου σε ακτίνα πολλών χιλιομέτρων. Είναι απολύτως σαφές ότι τα Λιπάσματα Δραπετσώνας αποτελούν τη μοναδική ευκαιρία περιβαλλοντικής ανακούφισης και εξόδου προς τη θάλασσα όχι μόνο για τους γείτονες κατοίκους αλλά για ολόκληρη τη Δυτική Αττική. Η αξιοποίηση, λοιπόν, της εκτεταμένης αυτής περιοχής οφείλει να αποδώσει το χώρο στους παραπάνω σκοπούς υπερβαίνοντας κατ εξαίρεση τη συνήθη εμπορική εκμετάλλευση της αστικής γης. Δεν υποστηρίζουμε ότι η παραπάνω θεώρηση βρίσκει εφαρμογή σε οποιαδήποτε περίπτωση ανάπλασης αλλά προκύπτει οπωσδήποτε για τη συγκεκριμένη ή για αντίστοιχες περιπτώσεις. Εξ αυτού, προτείνουμε τα κριτήρια που τέθηκαν εδώ όχι μόνο ως οδηγό για την αξιολόγηση των τριών προτάσεων ανάπλασης, αλλά ως γενικό οδηγό για τη διατύπωση προτάσεων ανάπλασης σε αντίστοιχες περιπτώσεις.

17 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ _ Βαΐου Ντ., Μαντουβάλου Μ., Μαυρίδου Μ., "Το ζήτημα της αποβιομηχάνισης", σε διδακτικές σημειώσεις Σχεδιασμός, αστικές πολιτικές και οι πόλεις. Η Ελλάδα και το Παγκόσμιο, Αθήνα 2006 _ Βαΐου Ντ., Χατζημιχάλης Κ., "Τοπικές αγορές εργασίας και άνιση περιφερειακή ανάπτυξη στην Βόρεια Ελλάδα", σε Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 1990, Νο 77, σελ _ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ιστορικός βιομηχανικός εξοπλισμός στην Ελλάδα, Αθήνα 1998, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π./Εκδόσεις Οδυσσέας _ Κουθούρη Ε., Κόκκινος Μπ., "Ανώνυμος Ελληνική Εταιρεία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων στη Δραπετσώνα", στο Αγριαντώνη Α., Μπελαβίλας Ν., Παναγιωτόπουλος Β., Πολύζος Γ., Ιστορικός βιομηχανικός εξοπλισμός στην Ελλάδα, Αθήνα 1998, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π./Εκδόσεις Οδυσσέας _ Λιγδιάνος Α., "Νέο πάρκο στο λιμάνι", άρθρο στην εφημερίδα Realnews, Κυριακή 8 Νοεμβρίου 2009 _ Μπελαβίλας Ν., "Η κατάργηση της δημόσιας πόλης. Μεταλλάξεις και συγκρούσεις στον Πειραιά του 2005", ανακοίνωση στο συνέδριο Γεωγραφίες της μητρόπολης όψεις του φαινομένου στον ελληνικό χώρο, Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου 2005 _ Μπελαβίλας Ν., "Λιπάσματα Δραπετσώνας. Σύντομο χρονικό μιας απώλειας", στο Ανώνυμη ελληνική εταιρία χημικών προϊόντων και λιπασμάτων ( ), Λιπάσματα Δραπετσώνας, Αθήνα 2007, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς _ Σπυριδάκης Μ., "Απασχόληση και ανάπλαση στην παράκτια πόλη. Η περίπτωση των λιπασμάτων Δραπετσώνας", στο Μετασχηματισμοί του χώρου. Κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις, Αθήνα 2009, Νήσος ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ _ (Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας, Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής) _ (Πρωτοβουλία Αγώνα για Ενιαίο Άλσος) ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΣ ΥΛΙΚΟ _ Κλουτσινιώτη Ο., Μεσαρέ Σ. Σ., Χωροταξική Πολεοδομική Μελέτη Ανάπλασης της Βιομηχανικής Περιοχής στα όρια του Δήμου Δραπετσώνας, Αθήνα Μάρτιος 2006, Τ. 1 Χωροταξική μελέτη Πολεοδομική προμελέτη _ Παπαγιάννης Θ. και Συνεργάτες ΑΕΜ, Ανάπτυξη παραθαλάσσιας περιοχής Δραπετσώνας- Κερατσινίου. Πολεοδομική μελέτη Έκθεση Α φάσης, Αθήνα Αύγουστος 2005