ΣΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ

Transcript

1 ΣΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ Τόμος 1ος

2 Από το εξώφυλλο: ΥΜΝΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ ἒγραψε ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ ΖΑΚΥΝΘΟΣ Τόν Μάϊον Μῆνα 1823 Ἀπ τά κόκκαλα βγαλμένη Τῶν Ἑλλήνων τά ἱερά Καί σάν πρῶτα ἀνδρειωμένη, Χαῖρε, ὦ χαῖρε Ἐλευθεριά!

3 ΣΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ Τόμος 1ος

4 ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Διονύσιος Ακτύπης Αριστείδης Βελαλίδης Μαρία Καΐλα Θεόδωρος Κατσουλάκος Γιάννης Παπαγρηγορίου Κώστας Χωρεάνθης Αναθεώρηση (1997) Θεόδωρος Κατσουλάκος Αναστασία Κυρκίνη Μαρία Σταματοπούλου Εικονογράφηση Σελιδοποίηση Αρτ. Νικολαΐδου Καθοδήγηση και εποπτεία Διονύσιος Μελάς ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΉ ΤΟΥ ΒΙΒΛΊΟΥ ΓΙΑ ΜΑΘΗΤΈΣ ΜΕ ΜΕΙΩΜΕΝΗ ΌΡΑΣΗ Ομάδα Εργασίας Υπουργείου Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων

5 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ Τόμος 1ος

6 Σημείωση Όπου υπάρχουν παραθέματα χωρίς παραπομπή είναι κείμενα που έχει συνθέσει η συγγραφική ομάδα ή η ομάδα αναθεώρησης. Επίσης άλλα κείμενα που έχουν το χαρακτήρα ιστορικής πηγής είναι σε πολλές περιπτώσεις κείμενα διασκευασμένα από τη συγγραφική ομάδα.

7 Εσωτερικό της Αγίας Σοφίας μετά την άλωση 5/7

8 ΑΒΑΡΟΙ ΒΟΥΛΓΑΡΟΙ 10 1 ΧΑΖΑΡΟΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ ΑΡΑΒΕΣ Χάρτης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας την εποχή των Μακεδόνων αυτοκρατόρων (19ος-11ος αι.) 6/8

9 1. Σίρμιο 2. Σαρδική 3. Δορύστολο 4. Φιλιππούπολη 5. Θεσσαλονίκη 6. Δυρράχιο 7. Λάρισα 8. Κόρινθος 9. Ρώμη 10. Μπάρι 11. Συρακούσες 12. Κωνσταντινούπολη 13. Χερσώνα 14. Τραπεζούντα 15. Σινώπι 16. Άγκυρα 17. Ικόνιο 18. Νίκαια 19. Σμύρνη 20. Έφεσος 21. Αντιόχεια 22. Π. Ευφράτης 23. Έδεσσα 24. Θεοδοσιούπολη 25. Άνιο 26. Κύπρος 27. Κρήτη 28. Σικελία 7/8

10 1. Τι μάθαμε στην Ιστορία της Ε, τι θα μάθουμε φέτος Στην Ε τάξη διδαχθήκαμε την ελληνική ιστορία από τη ρωμαϊκή κατάκτηση ως την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Παρακολουθήσαμε τη βαθμιαία εξέλιξη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε Βυζαντινή με την επίδραση του ελληνικού πολιτισμού και του χριστιανισμού, καθώς και τις διαρκείς προσπάθειες των Βυζαντινών να αντιμετωπίσουν τους πολυάριθμους εχθρούς τους. Η Κωνσταντινούπολη, ως πρωτεύουσα του Βυζαντινού κράτους, αναδείχτηκε το μεγαλύτερο οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό κέντρο του τότε γνωστού κόσμου. Γνωρίσαμε τη ζωή των ανθρώπων στις πόλεις και στην ύπαιθρο και διαπιστώσαμε πόσα πολλά κοινά σημεία υπήρχαν με τη δική μας σημερινή ζωή. Μιλήσαμε για την εξέλιξη της οικονομίας, του εμπορίου, των γραμμάτων και των τεχνών. Είδαμε, τέλος, την παρακμή της αυτοκρατορίας και την υποταγή της στους Τούρκους το Φέτος θα μελετήσουμε την Ιστορία της νεότερης Ελλάδας, που τη χωρίζουμε σε τρεις περιόδους: τον ελληνισμό μετά την Άλωση ( ), την Επανάσταση ( ) και την ιστορία της Ελλάδας ως ανεξάρτητου κράτους (1830 και εξής). 8/9

11 1. 2. Η καραβέλα Σάντα Μαρία 1. Ο Χριστόφορος Κολόμβος ξεκίνησε από την Ισπανία με τρεις καραβέλες (εμπορικά πλοία). Διέσχισε τον Ατλα-ντικό κι έφτασε στα νησιά της Καραϊβικής, στην Κεντρική Αμερική. Το καράβι στο οποίο επέβαινε ο Κολόμβος λεγόταν Σάντα Μαρία 2. Ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος εφεύρε την τυπογραφία. Η συμβουλή του στην πνευματική πρόοδο της ανθρω-πότητας είναι ανυπολόγιστη. 9 / 10

12 3. 3. Η Αναγέννηση άρχισε στην Ιταλία. Αρκετές πόλεις της ήταν σπουδαία κέντρα ανάπτυξης γραμμάτων και τεχνών. Στη Φλωρεντία τυπώθηκαν για πρώτη φορά τα ομηρικά έπη (1488). 10 / 10

13 2. Η Ευρώπη στα νεότερα χρόνια Την εποχή που η Ελλάδα ήταν σκλαβωμένη στους Τούρκους, στην Ευρώπη σημειώθηκαν κάποια πολύ σημαντικά γεγονότα, που η επίδρασή τους έγινε φανερή σ όλο τον κόσμο. Αυτή την εποχή γενικεύτηκε στην Ευρώπη η χρήση της μπαρούτης. Κατασκευάστηκαν πυροβόλα όπλα, που έδιναν μεγάλη δύναμη σε όποιον τα είχε. Τα παλιά όπλα έχασαν την αξία τους, οι βασιλιάδες δημιούργησαν ισχυρούς στρατούς και συγκέντρωσαν όλες τις εξουσίες στα χέρια τους. Άρχισαν να συναγωνίζονται για το ποιος θα κυριαρχήσει σε περισσότερες χώρες. Αυτό τους οδήγησε στο να ενισχύσουν τις προσπάθειες για τολμηρά εξερευνητικά ταξίδια. Ο πιο ονομαστός θαλασσοπόρος ήταν ο Χριστόφορος Κολόμβος που ανακάλυψε την Αμερική (1492). Ύστερα απ αυτόν, πολλοί έκαμαν εξερευνήσεις σε άγνωστες χώρες. Το 16ο αιώνα πραγματοποιήθηκε από το Μαγγελάνο ο πρώτος γύρος της γης. Η ανακάλυψη νέων χωρών και η οικονομική ανάπτυξη που ακολούθησε δημιούργησαν νέες συνθήκες. Οι άνθρωποι απέκτησαν περισσότερες γνώσεις για τον κόσμο. Σ αυτό βοήθησε ένα σπουδαίο γεγονός: η εφεύρεση της τυπογραφίας. Ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος στη Γερμανία εφεύρε τα ξύλινα, κινητά τυπογραφικά στοιχεία, που μ αυτά μπορούσε να τυπώσει περισσότερα από ένα αντίτυπα του ίδιου βιβλίου. Το πρώτο βιβλίο που τύπωσε ήταν η Αγία Γραφή. Τότε τυπώθηκαν και μελετήθηκαν συγγράμματα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Μεγάλοι αρχιτέκτονες κατάσκεύασαν λαμπρά οικοδομήματα ζωγράφοι και γλύπτες δημιούργησαν αριστουργηματικά έργα επιστήμονες έκαμαν πολλές 11 / 11

14 [ εφευρέσεις σπουδαίοι συγγραφείς έγραψαν λογοτεχνήματα που θαυμάζονται μέχρι σήμερα. Η άνθηση αυτή των τεχνών, των επιστημών και των γραμμάτων ονομάστηκε Αναγέννηση. Πολλοί μορφωμένοι δεν παραδέχονταν πια ορισμένα από εκείνα που ο πάπας είχε επιβάλει. Έτσι δημιουργήθηκε μια κίνηση που οδήγησε στη Θρησκευτική μεταρρύθμιση και στη διάσπαση της Δυτικής Εκκλησίας. Στη συνέχεια, πνευματικοί άνθρωποι με τα έργα τους προσπάθησαν να διαφωτίσουν τους λαούς να κατανοήσουν τα δικαιώματα τους. Αυτό είναι το λεγόμενο κίνημα του Διαφωτισμού, που επηρέασε πολύ τη σκέψη και τις ενέργειες των ευρωπαϊκών λαών. Το σημαντικότερο αποτέλεσμα του Διαφωτισμού ήταν η Γαλλική επανάσταση (1789), που ανέτρεψε το καθεστώς των ευγενών και του βασιλιά στη Γαλλία. Η Γαλλική επανάσταση με τα συνθήματα της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΙΣΟΤΗΤΑ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ στάθηκε φωτεινό παράδειγμα για κάθε καταπιεσμένο λαό. Μέσα από τη Γαλλική επανάσταση αναδείχτηκε η ηγετική μορφή του Ναπολέοντα Βοναπάρτη. O Ναπολέοντας οδήγησε τις στρατιές του σε νικηφόρους πολέμους. Τελικά όμως νικήθηκε από τους Ευρωπαίους ηγεμόνες, που είχαν συμμαχήσει εναντίον του. Για να σταματήσει κάθε επαναστατική κίνηση, δημιουργήθηκε στην Ευρώπη μια συμμαχία, που ονομάστηκε Ιερή συμμαχία (1815). Ποια πρόοδο σημείωσαν οι Ευρωπαίοι στην τέχνη, τα γράμματα και την οικονομία κατά την εποχή που 12 / 11-12

15 οι Έλληνες ήταν υποδουλωμένοι στους Τούρκους;

16 Οι εκπρόσωποι του διαφωτισμού με τα έργα τους προσπάθησαν να διαφωτίσουν τους λαούς και να τους μορφώσουν, ώστε να νιώσουν σε ποια θέση βρίσκονταν. Ο Ναπολέων έγινε στρατάρχης και οδήγησε τις γαλλικές στρατιές σε περίλαμπρες νίκες. Αργότερα όμως διέψευσε τις ελπίδες των Λαών. 1. Βολταίρος 2. Ρουσσό 3. Ναπολέων 13 / 12

17 Από τη διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου (Γαλλική Επανάσταση 1789 ) Οι άνθρωποι γεννιούνται και παραμένουν ελεύθεροι. Ο νόμος πρέπει να είναι ίδιος για όλους τους πολίτες Κάθε άνθρωπος υποτίθεται ότι είναι αθώος, έως ότου αποδειχθεί ένοχος. Κανένας δεν πρέπει να διώκεται γι αυτά που πιστεύει. Κάθε πολίτης μπορεί να μιλάει, να γράφει, να δημοσιεύει ελεύθερα, αρκεί να μη φτάνει στην κατάχρηση αυτής της ελευθερίας. Η κοινωνία έχει δικαίωμα να ζητήσει ευθύνες από κάθε δημόσιο υπάλληλο. Κάθε κοινωνία που δεν εξασφαλίζει τα δικαιώματα των πολιτών δεν είναι οργανωμένη. Η ιδιοκτησία είναι απαραβίαστο και ιερό δικαίωμα. Οι αγγλικές αποικίες αποκτούν την αναξαρτησία τους Οι Ευρωπαίοι ίδρυσαν στην Αμερική αποικίες. Στη Βόρεια Αμερική υπήρχαν πολλές αγγλικές αποικίες. Η αγγλική κυβέρνηση καταπίεζε τους αποίκους και απαιτούσε απ αυτούς υπέρογκους φόρους. Γι αυτό οι άποικοι το 1776 με αρχηγό τον Τζορτζ Ουάσιγκτον επαναστάτησαν και διακήρυξαν την ανεξαρτησία τους. Η Αγγλία αντέδρασε στέλνοντας στρατό εναντίον των αποικιών, αλλά νικήθηκε από τους επαναστάτες και υποχρεώθηκε να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία τους. Έτσι δημιουργήθηκε ένα νέο μεγάλο κράτος που 14 / 13-14

18 πήρε το όνομα Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής ( United States of America ). Πρώτος πρόεδρος του νέου κράτους εκλέχτηκε ο Τζορτζ Ουάσιγκτον, από τον οποίο πήρε το όνομά της και η πρωτεύουσα της χώρας. Μερικές σπουδαίες τεχνολογικές επινοήσεις της εποχής Γουτεμβέργιος Γαλιλαίος Τορικέλι Φαρενάιτ Βατ Φούλτον Τυπογραφία Εκκρεμές Βαρόμετρο Θερμόμετρο Ατμομηχανή Ατμόπλοιο 1450 περίπου Δυσκολίες στα εξερευνητικά ταξίδια Οι μεγάλοι θαλασσοπόροι, οι οποίοι ανακάλυψαν και εξερεύνησαν νέες, άγνωστες ως τότε περιοχές της γης, αντιμετώπιζαν στα ταξίδια τους μεγάλες δυσκολίες. Το παρακάτω κείμενο έχει γραφτεί από ένα ναύτη του Μαγγελάνου. Αναφέρεται στο πρόβλημα από την έλλειψη τροφής και πόσιμου νερού στο διάρκειας 110 ημερών ταξίδι τους. «Η γαλέτα που τρώγαμε δεν ήταν πια από ζύμη, αλλά από σκόνη ποτισμένη με ούρα ποντικιών. Το νερό ήταν μουχλιασμένο και δύσοσμο. Για να μην πεθάνουμε από την πείνα, τρώγαμε κομμάτια από τα δέρματα που χρησιμοποιούσαμε για δουλειές του καραβιού. Τα βά-ζαμε πέντε μέρες να μουλιάσουν στη θάλασσα και μετά τα ψήναμε στη χόβολη. Συχνά αναγκαζόμαστε να φάμε πριονίδια. Τα ποντίκια είχαν πια γίνει περιζήτητο είδος 15 / 14-15

19 διατροφής. Αλλά η μεγαλύτερη συμφορά ήταν ότι είχαμε προσβληθεί από μια αρρώστια στα ούλα*. Τα ούλα μας πρήζονταν τόσο που εξείχαν από τα δόντια και δεν μπορούσαμε πια να φάμε τίποτε. Πολλοί σύντροφοί μας πέθαναν με αυτό τον τρόπο». (Από γαλλικό σχολικό βιβλίο) * Η αρρώστια αυτή λέγεται σκορβούτο και προκαλείται από την έλλειψη των βιταμινών που περιέχουν οι φρέσκιες τροφές. Ο χάρτης της επόμενης σελίδας: Η έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στα τέλη του 17ου αιώνα 1. ΠΟΛΩΝΙΑ 2. Βιέννη 3. Βούδα Πέστη 4. ΟΥΓΓΑΡΙΑ 5. ΤΡΑΝΣΥΛΒΑΝΙΑ 6. Βελιγράδι 7. ΒΛΑΧΙΑ 8. ΣΕΡΒΙΑ 9. Αθήνα 10. Κρήτη 11. Αλγέρι 12. Τζιτζελί 13. Τύνιδα 14. ΑΙΓΥΠΤΟΣ 15. ΚΥΠΡΟΣ 16. ΣΥΡΙΑ 17. ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ 18. Κωνσταντινούπολη 19. ΚΡΙΜΑΙΑ 20. ΜΟΛΔΑΒΙΑ 21. ΤΑΤΑΡΟΙ 22. Αζόφ 23. ΡΩΣΙΑ 24. ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ 25. ΕΥΞΕΙΝΟΣ ΠΟΝΤΟΣ 16 / 15

20 / 16 16

21 Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ 3. Η Οθωμανική αυτοκρατορία Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, ο Μωάμεθ Β ο Πορθητής και οι σουλτάνοι που τον διαδέχτηκαν συνέχισαν τις επιδρομές και τις κατακτήσεις. Έτσι την εποχή του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς η Οθωμανική αυτοκρατορία απλωνόταν σε τρεις ηπείρους: Ασία, Αφρική και Ευρώπη. Στο τέλος του 17ου αιώνα οι Τούρκοι επιχείρησαν, χωρίς αποτέλεσμα, να κατακτήσουν την Κεντρική Ευρώπη. Το γεγονός αυτό έγινε αιτία να αντιληφθούν οι Ευρωπαίοι τον κίνδυνο που τους απειλούσε. Σχημάτισαν μια συμμα-χία, νίκησαν τους Τούρκους και τους ανάγκασαν να τους παραχωρήσουν αρκετά από τα εδάφη που είχαν κατακτήσει. Οι Τούρκοι έπαψαν από τότε να αποτελούν κίνδυνο για την Ευρώπη κι έγινε φανερό πως η Οθωμανική αυτοκρατορία είχε αρχίσει να καταρρέει. Το απέραντο αυτό κράτος το κυβερνούσε ο σουλτάνος. Οι Οθωμανοί τον θεωρούσαν εκπρόσωπο του Θεού στη γη και του όφειλαν απόλυτη υπακοή. Βοηθούς του ο σουλτάνος είχε τους βεζίρηδες. Αυτοί αποτελούσαν το αυτοκρατορικό συμβούλιο που λεγόταν και Υψηλή Πύλη. Επικεφαλής του συμβουλίου ήταν ο Μ. Βεζίρης. Στις επαρχίες του κράτους διορίζονταν από το σουλτάνο πασάδες διοικητές. Μερικοί απέκτησαν κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας τόση εξουσία, ώστε έγιναν σχεδόν ανεξάρτητοι. Ένας από αυτούς ήταν και ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων. Οι Τούρκοι ασχολούνταν περισσότερο με τα στρατιωτικά από ό,τι με το εμπόριο, τις επιστήμες και 18 / 17

22 τα γράμματα. Έτσι, μόλις σταμάτησαν οι κατακτήσεις, που έφερναν το χρήμα στα ταμεία του κράτους, άρχισε η παρακμή. Για πολλά χρόνια η Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν ο «μεγάλος ασθενής», που τον κρατούσαν στη ζωή μόνο τα αντίθετα συμφέροντα και η ασυμφωνία των μεγάλων δυνάμεων, για το πώς θα μοιράζονταν τα εδάφη της αυτοκρατορίας και θα εξασφαλιζόταν η επιρροή τους στην περιοχή. Ποια ήταν η έκταση της Οθωμανικής αυτοκρα-τορίας και ποιος ο τρόπος διοίκησής της; Τα αξιώματα εξαγοράζονται «Όλα τα αξιώματα αγοράζονται στην οθωμανική διοίκηση. Δεν υπάρχουν μισθοί. Αμέσως μετά το διορισμό του κάθε Οθωμανός αξιωματούχος ξεκινούσε για την έδρα τον με συνοδεία που καθόριζε ο ίδιος. Στο πέρασμα του πολιτείες και χωριά έπρεπε να καλύψουν όλες τις ανάγκες του χωρίς καμιά αποζημίωση. Αμέσως μετά την εγκατάστασή του αναγκάζει τους δυστυχείς υπηκόους να κατάβάλουν το ποσό που στοίχισε το αξίωμά του, το ποσό που έδωσε στους προστάτες του, το ποσό που έπρεπε να στέλνει κάθε χρόνο στους ανθρώπους του στην Πόλη για να παρεμβαίνουν, όταν φθάνουν τα παράπονα των καταπιεζομένων στο Μεγάλο Βεζίρη, το ποσό που χρειαζόταν για τη συντήρηση της φρουράς του, το ποσό που έπρεπε να παραμένει στο θησαυροφυλάκιο για να, ικανοποιήσει τις φιλοδοξίες του αντιμετωπίζοντας τους ανταγωνιστές του. Όλα αυτά τα ποσά ήταν πρόσθετες επιβαρύνσεις, 19 / 17-18

23 άσχετες με τις καθιερωμένες ετήσιες φορολογικές υποχρεώσεις των υπηκόων προς το σουλτάνο». Κ. Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα

24 Λεηλασία των ελληνικών αρχαιοτήτων Η τελευταία φάση της λεηλασίας των ελληνικών αρχαιοτήτων άρχισε με την αρπαγή μιας μετόπης του Παρθενώνα από τους πράκτορες του Γάλλου Σουαζέλ Γκουφιέ και έκλεισε με την αρπαγή της Αφροδίτης της Μήλου το 1820, από τους ανθρώπους ενός άλλου Γάλλου, του Μάρκελους. Η λαφυραγωγία, ωστόσο, κορυφώθηκε στα τέλη του 18ου αι. με την επιδρομή ενός τρίτου αρχαιοθήρα, Άγγλου αυτή τη φορά, τον Λόρδου Έλγιν, πρεσβευτή της Βρετανίας στην Πόλη. Ο Αθηναίος ιστορικός Ιωάννης Μπενιζέλος γράφει: «Περί τα τέλη του έτους 1799, ο μυλόρδος Έλγιν, πληρεξούσιος πρεσβευτής της Βρετανίας στην οθωμανική Πόρτα (Πύλη), έστειλε στην Αθήνα τεχνίτες Ρωμαίους και Ναπολιτάνους, για να κατασκάψουν και να ερευνήσουν τα ενδόμυχα της γης για μάρμαρα και κτίρια παλαιά και να κατεβάσουν από τον περίφημο ναό της Αθηνάς (τον Παρθενώνα) εκείνα τα αξιολογότατα αγάλματα και ανδριάντες, που προξενούσαν θάμπωμα και έκπληξη σ όλους τους περιηγητές». Κ. Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα Η κατάρα της Αθηνάς Ατάραχος ο επισκέπτης, καθώς ατενίζει με βουβή αγανάκτηση κι οδύνη τα μάρμαρα, θαυμάζει τη λεία, περιφρονώντας τον κλέφτη. Βύρων 20 / 18-19

25 Η διοίκηση της Θεσσαλονίκης Τη Θεσσαλονίκη διοικούσε πασάς*. Συγκέντρωνε στα χέρια του όλες τις εξουσίες εκτός από τη δικαιοσύνη. Ανώτερος δικαστής, αρχηγός της αστυνομίας και της αγορανομίας ήταν ο μουλάς*. Αυτός όριζε τις τιμές των εμπορευμάτων της Θεσσαλονίκης. Ο μουφτής* της Θεσσαλονίκης ήταν επόπτης των τζαμιών. Πασάς της Θεσσαλονίκης το 1796 ήταν ο Μουσταφάς, γαμπρός του σουλτάνου. Τα κανονικά του έσοδα υπολογίζονταν σε πιάστρα**. Πολλές φορές όμως έδειχνε υπερβολική σκληρότητα κι έτσι τα έσοδα από τους αβάσταχτους φόρους των κατοίκων της πόλης ξεπερνούσαν τις πιάστρα. Κ. Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες οτην Ελλάδα (διασκευή) *πασάς, μουλάς, μουφτής = τουρκικά αξιώματα. **πιάστρα = ασημένια νομίσματα της εποχής. 21 / 19

26 Η πύλη του κάστρου της Μεθώνης 22 / 20

27 4. Βενετοί, Γενουάτες και άλλοι κατακτητές Μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Σταυροφόρους (1204), η Βυζαντινή αυτοκρατορία διασπάστηκε σε μικρότερα ελληνικά κράτη και σε κράτη που ίδρυσαν Φράγκοι, Βενετοί και άλλοι κατακτητές. Ειδικότερα πολλές περιοχές του ελληνισμού γνώρισαν σταδιακά τη βενετσιάνικη κατοχή. Οι περιοχές αυτές ήταν συνήθως νησιά και λιμάνια με στρατηγική σημασία ή παραλιακά μέρη με εύφορη ενδοχώρα*. Οι Βενετοί οχύρωναν τα λιμάνια και στο ψηλότερο σημείο της περιοχής έχτιζαν ένα είδος ακρόπολης, μέσα στην οποία υπήρχαν συνήθως οι κατοικίες των υπαλλήλων και οι εκκλησίες των καθολικών. Οι Βενετοί, επειδή ήταν ολιγάριθμοι, στηρίχτηκαν για την άμυνα των κατακτημένων εδαφών και στον ντόπιο πληθυσμό, τον οποίο στρατολογούσαν, άλλοτε με βία και άλλοτε με πολλαπλές παροχές. Οι Βενετοί, που ήταν κυρίως έμποροι, υποχρέωναν τους κατοίκους των κατακτημένων περιοχών να καλλιεργούν ορισμένα είδη που είχαν ζήτηση στο εξωτερικό. Ιδιαίτερη επίσης φροντίδα έδειχναν για τη διοίκηση, για να μπορούν να ελέγχουν απόλυτα τις περιοχές που κατείχαν. Ανώτατος άρχοντας ήταν πάντα Βενετός και είχε τον τίτλο του προβλεπτή. Κάθε περιοχή χωριζόταν σε άλλες μικρότερες που τις διοικούσαν ευγενείς Βενετοί ή και πλούσιοι Έλληνες από αρχοντική γενιά. Ο λαός πλήρωνε βαρείς φόρους και υποχρεωνόταν να κάνει αγγαρείες, κυρίως στο χτίσιμο των τεράστιων οχυρωματικών έργων. * ενδοχώρα = περιοχή στο εσωτερικό, μεσόγεια 23 / 21

28 Οι Έλληνες δε δέχτηκαν παθητικά τους κατακτητές. Αγωνίζονταν συνεχώς να υπερασπίσουν το δίκιο τους, και ιδιαίτερα να διαφυλάξουν την ορθόδοξη πίστη τους. Δεν ήταν λίγες οι φορές που η αγανάκτηση τους έφτασε ως την εξέγερση, όπως συνέβη στη Ζάκυνθο (1628) με το ονομαστό «ρεμπελιό των ποπολάρων»**. Ο λαός δεν έπαψε να επιδιώκει την απελευθέρωση του. Δεν ευτύχησε όμως στον αγώνα του αυτόν. Τα εδάφη που κατείχαν οι Βενετοί έπεσαν με τον καιρό στα χέρια των Τούρκων, έπειτα από μακροχρόνιους πολέμους. Η κατάκτηση των εδαφών αυτών συνοδευόταν από λεηλασίες και βιαιότητες, όπως έγινε στην Κύπρο (1571) και αλλού. Εξαίρεση αποτέλεσε η Κρήτη, της οποίας η κατάληψη (1669) δε συνοδεύτηκε από σφαγές και λεηλασίες. Τα Επτάνησα έμειναν στους Βενετούς το μεγαλύτερο διάστημα, ενώ στο τέλος του 18ου αιώνα γνώρισαν τη γαλλική και την αγγλική κυριαρχία. Τέλος, τα νησιά του Αιγαίου παρέμειναν σκλαβωμένα για αρκετό διάστημα στους Γενουάτες και σε άλλους Λατίνους κατακτητές. ** ρεμπελιό των ποπολάρων = επανάσταση του λαού Ο χάρτης της επόμενης σελίδας: Οι κατακτήσεις των Οθωμανών, Φράγκων, Βενετών και άλλων ως το 16ο αιώνα Εδάφη που κατέκτησαν οι Βενετοί Εδάφη που κατέκτησαν οι Γενουάτες Εδάφη που κατέκτησαν οι Οθωμανοί Άλλες Λατινικές κτήσεις 24 / 21-22

29 Πώς διοικούσαν οι Βενετοί τις περιοχές που είχαν κατακτήσει και πώς αντιδρούσαν οι Έλληνες; Θράκη 2. Μακεδονία 3. Ήπειρος 4. Θεσσαλία 5. Στερεά Ελλάδα 6. Εύβοια 7. Πελοπόννησος 9. Ναυαρίνο 10. Μεθώνη 11. Κρήτη 12. Ρόδος 13. Μύκονος 14. Άνδρος 15. Χίος

30 8. Ναύπλιο 16. Λέσβος 25 / 22

31 Μια βενετσιάνικη βόμβα καταστρέφει τον Παρθενώνα Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης πολύ γρήγορα οι Τούρκοι εξαπλώθηκαν και στον υπόλοιπο ελληνικό χώρο. Στα νησιά, όμως, κυριαρχούσαν οι Λατίνοι και κυρίως οι Βενετοί. Οι Τούρκοι, που είχαν βάλει σκοπό να κατακτήσουν και τις ελληνικές θάλασσες, διεξήγαγαν μακροχρόνιους πολέμους μ αυτούς. Κατά το βενετοτουρκικό πόλεμο, που έγινε στα τέλη του 17ου αιώνα ( ), οι Βενετοί, αφού πήραν από τους Τούρκους την Πρέβεζα, τη Λευκάδα και σχεδόν ολόκληρη την Πελοπόννησο, βάδισαν κατά της Αττικής. Αποβίβασαν στον Πειραιά ισχυρές δυνάμεις, οι οποίες πήραν θέση μάχης γύρω από την Ακρόπολη. Αρχηγός των Βενετών ήταν ο Μοροζίνι. Οι Τούρκοι εγκατέλειψαν την Αθήνα, αφήνοντας μια φρουρά που οχυρώθηκε μέσα στην Ακρόπολη. Στις 26 Σεπτεμβρίου 1687 μια βενετική βόμβα έπεσε μέσα στον Παρθενώνα, που οι Τούρκοι τον είχαν μετατρέψει σε αποθήκη πυρομαχικών. Ακολούθησε μεγάλη έκρηξη και ο ναός έπαθε φοβερές καταστροφές. Τις καταστροφές από την έκρηξη συμπλήρωσε η προσπάθεια των Βενετών να αφαιρέσουν πολύτιμα μάρμαρα από το ναό. Γραικός, Γενίτσαρος και Βενετσιάνος Βρισκόμαστε στα 1687, στην Αθήνα. Οι Τούρκοι κλεισμένοι στο Κάστρο. Οι Βενετσιάνοι τριγυρίζουν σαν τ αγρίμια στη χώρα. Οι Αθηναίοι είναι τρυπωμένοι στα σπίτια τους. Σβηστό ήταν το καντήλι της Αγίας Γλυκερίας στο Γαλάτσι, κοντά στην Αθήνα. Κανείς δεν πηγαίνει να 26 / 23-24

32 προσκυνήσει... Μα, να, κάτω από της όμορφης εκκλησιάς το δρόμο κάποιος προβάλλει... Πάει κατά την εκκλησιά, στέκεται, γονατίζει σε έναν τάφο εμπρός και φιλεί το μάρμαρό του. Άμοιρε Αθηναίε, χορτάριασε του γονιού σου ο τάφος! Ξάφνου από τα Τουρκοβούνια, κάποιος άλλος προβάλλει. Η αγριεμένη όψη τον φαίνεται πιο άγρια μέσα στο σκοτάδι. Μα όσο πλησιάζει στην εκκλησιά κοντά, τόσο ημερώνει. Γιατί κιτρίνισες και τρέμεις σαν κορίτσι, άγριε Γενίτσαρε; Σε λίγο βλέπει ένα μαύρο πράμα να στέκεται από το κάτω μέρος. Βαθύ σκοτάδι και δε διακρίνει τι να είναι. Μα σε μια ξαφνική αστραπή βλέπει πως ήταν άνθρω-πος. Ήταν Βενετσιάνος! Ο Γενίτσαρος έγινε πάλι Γενίτσαρος, βγάζει το χατζάρι και χύνεται καταπάνω του. Μα κι ο Βενετσιάνος δε χωρατεύει. Σκουντιούνται σαν τ αγρίμια και με τα πολλά έρχονται κοντά στον τάφο. Πετιέται ο Αθηναίος με το σπαθί στο χέρι και βρίσκεται μπροστά τους. Τραβηχτείτε από δω! Δε θ αφήσω να χυθεί αίμα ανθρώπινο στου πατέρα μου, του γερο Χωραφά τον τάφο! Γιατί μια φωνή από δυο στόματα ακούγεται: «Αδερφέ μου!;» Ποιος το λπιζε, ο πρώτος, που μικρό παιδί τον πήραν οι Γενίτσαροι, ο δεύτερος, που παιδάκι τον ξαγόρασαν οι Βενετσιάνοι, και ο μικρός, που τάχα στάθηκε πιο τυχερός, να σμίξουν, και σαν εχθροί, στου πατέρα τους τον τάφο; Δ. Καμπούρογλου, Ο αναδρομάρης της Αττικής 28 / 24-25

33 Ο Φωτεινός Το κύριο πρόσωπο του ποιήματος, ο Φωτεινός, τολμά να αντιμιλήσει στο Φράγκο άρχοντα της Λευκάδας, του οποίου τα σκυλιά χάλασαν τα σπαρτά του Φωτεινού. Εγώ... ο φτωχός ο Φωτεινός, ο γέρος ο ξεσκλιάρης*, που ρίχνω εδώ το σπόρο μου για να μου τόνε πάρεις. Εγώ που με τον ίδρωτα τα χώματα ζυμώνω για να τρώγει άλλος το ψωμί. Που τρέχω και κεντρώνω** την αγριλίδα του βουνού και που δεν έχω λάδι ν ανάφτω το καντήλι μου και ζω μέσα στον άδη. Αυτός, αυτός είν ο Λαός. Τ άψυχο τό κουφάρι αυτό ναι το καματερό***, το ψόφιο το κριάρι... Μη ρίξεις άλλο φόρτωμα στην έρμη μου την πλάτη... Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, Φωτεινός * ξεσκλιόρης = κουρελής ** κεντρώνω = μπολιάζω *** καματερό = βόδι που οργώνει 29 / 25

34 Οικουμενικός πατριάρχης. Η πατερίτσα και ο μανδύας είναι διακριτικά του βαθμού του. 29 / 26

35 5. Ο σουλτάνος παραχωρεί «προνόμια» Την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) ακολούθησε η ανασφάλεια και ο τρόμος. Όσοι γλίτωσαν από τη σφαγή ή την αιχμαλωσία, εγκατέλειψαν τις εστίες τους με οποιονδήποτε τρόπο μπορούσαν. Έτσι η Πόλη σχεδόν ερημώθηκε. Ο Μωάμεθ Β όμως, θέλοντας να την κάνει πρωτεύουσα του κράτους του, ζήτησε από τους κατοίκους να γυρίσουν πίσω. Υποσχόταν ακόμη ότι θα τους δώσει τα σπίτια τους και εγγύηση για τη ζωή τους. Κάποιοι τότε γύρισαν και η ρημαγμένη πρωτεύουσα του Βυζαντίου ζωντάνευε σιγά σιγά. Μια από τις πρώτες ενέργειες του Μωάμεθ Β ήταν να επιβάλει στον πατριαρχικό θρόνο το Γεννάδιο, οπα-δό της ανθενωτικής μερίδας. Ο σουλτάνος αναγνώρισε συγχρόνως τον πατριάρχη ως θρησκευτικό και πολι-τικό αρχηγό όλων των ορθοδόξων. Στον κλήρο ανατέ-θηκαν και δικαστικές εξουσίες, κυρίως για θέματα που αφορούσαν διαζύγια, κληρονομιές κ.ά. Στα εκκλησια-στικά αυτά δικαστήρια προσέφευγαν μερικές φορές και οι Τούρκοι, γιατί τα εμπιστεύονταν περισσότερο. Πα-τριάρχης και κλήρος βρέθηκαν στο πλευρό του ταπει-νωμένου ραγιά σ όλη τη διάρκεια της σκλαβιάς και τον βοήθησαν να μην χάσει την πίστη του. Η προσφορά αυτή στάθηκε ανεκτίμητη, γιατί όποιος κρατούσε την πίστη του, κρατούσε και την ελληνική του ταυτότητα. Γύρω από το Πατριαρχείο, που ύστερα από αρκετές περιπέτειες μεταφέρθηκε στη συνοικία Φανάρι της Κωνσταντινούπολης, εγκαταστάθηκαν πολλοί Έλληνες. Αυτοί με τη μόρφωσή τους και τις θέσεις που πήραν στην οθωμανική διοίκηση πρόσφεραν, σε αρκετές 30 / 27

36 περι-πτώσεις, μεγάλες υπηρεσίες στο Γένος. Από το όνομα της συνοικίας οι Έλληνες αυτοί ονομάστηκαν Φαναριώτες.

37 Οι Τούρκοι, εκτός από τις θρησκευτικές, έκαμαν και άλλες παραχωρήσεις στους υπόδουλους Έλληνες. Οι λόγοι για τους οποίους έκαμαν αυτές τις παραχωρήσεις, που επικράτησε να λέγονται προνόμια, είναι πολλοί: Γενικά οι Τούρκοι ασχολούνταν με τα πολεμικά έργα. Άφησαν λοιπόν το πεδίο ελεύθερο στους χριστιανούς να καταγίνονται με το εμπόριο, τη βιοτεχνία και τη γεωργία. Αναγνώρισαν ακόμη κάποια αυτόδιοίκηση στις κοινότητες που υπήρχαν από παλιά, για να εξασφαλίσουν την είσπραξη των φόρων, αφού δεν είχαν οργανωμένο υπαλληλικό προσωπικό. Εξάλλου οι μουσουλμάνοι, που επιδίωκαν τον εξισλαμισμό των λαών τους οποίους υπέτασσαν, έδειχναν κάποιο σεβασμό για τους χριστιανούς και τους Εβραίους. Οι Τούρκοι βέβαια έκαμαν τις παραχωρήσεις για να εξυπηρετήσουν δικές τους ανάγκες. Οι Έλληνες όμως μπόρεσαν να τις αξιοποιήσουν για δική τους ωφέλεια: διατήρησαν τη θρησκεία και την ενότητα τους προόδευσαν με τον καιρό στο εμπόριο, τη ναυτιλία και τη βιοτεχνία ενίσχυσαν την αυτοδιοίκηση στις κοινό-τητες τους και κράτησαν τη γλώσσα τους, τα ήθη, τα έθιμα και τις παραδόσεις τους. Ποια «προνόμια» είχαν οι Έλληνες στα χρόνια της Τουρκοκρατίας; Σουλτανικό Βεράτιο Ο Μωάμεθ έστειλε βεράτιο (συμφωνητικό) στον πατριάρχη, με το οποίο τον βεβαίωνε ότι: Κανείς δε θα τον ενοχλεί στα θρησκευτικά του καθήκοντα, ότι ο ίδιος και οι μητροπολίτες και αρχιεπίσκοποι που υπάγονται σ αυτόν δε φορολογούνται, ότι 31 / 27-29

38 μπορούν να έχουν ασφαλείς τις εκκλησίες τους, χωρίς να μεταβάλλονται σε τζαμιά, να εκτελούν τους γάμους και τους ενταφιασμούς κι όλες τους τις χριστιανικές συνήθειες ελεύθερα και να γιορτάζουν το Πάσχα τρεις μέρες με όλες τους τις τελετές. Τα προνόμια αυτά τα έδωσε ο Μωάμεθ τέσσερις μέρες μετά την άλωση της Πόλης, θέλοντας μέσω της θρησκείας να έχει τους Έλληνες περισσότερο υποταγμένους. Κ. Κούμα, Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων Οι Φαναριώτες Οι Φαναριώτες αποτελούσαν μιαν ιδιαίτερη τάξη λαϊκών και εκκλησιαστικών αξιωματούχων. Κατοικούσαν στο Φανάρι, συνοικία της Κωνσταντινούπολης που βρισκόταν στο μυχό* του Κερατίου Κόλπου. Ήταν άνθρωποι μορφωμένοι που, επειδή γνώριζαν τις ευρωπαϊκές γλώσσες, χρησιμοποιήθηκαν σε καίριες διπλωματικές και διοικητικές θέσεις της Οθωμανικής αυτόκρατορίας. Αξιοποιήθηκαν ως «διερμηνείς της Υψηλής Πύλης» στις διπλωματικές σχέσεις με τους εκπροσώπους των ευρωπαϊκών χωρών στην Κωνσταντινούπολη. Ως «δραγουμάνοι του στόλου» συνόδευαν τον αρχιναύαρχο του τουρκικού στόλου στο Αιγαίο. Τέλος, διορίζονταν, σχεδόν απόκλειστικά αυτοί, ως ηγεμόνες στις Παραδουνάβιες χώρες ( Βλαχία και Μολδαβία ). Αρκετοί απ αυτούς προσέφεραν πολύτιμες υπηρεσίες στον υπόδουλο ελληνισμό. Περιόρισαν αυθαιρεσίες της οθωμανικής εξουσίας, βοήθησαν τους λόγιους, δημιούργησαν σχολεία, φρόντισαν για τη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας. βοήθησαν τους λόγιους, 32 / 28-29

39 δημιούργησαν σχολεία, φρόντισαν για τη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας. Μερικοί μάλιστα απ αυτούς πλήρωσαν με τη ζωή τους τις υπηρεσίες τους προς τους συμπατριώτες τους. Ονομαστές φαναριώτικες οικογένειες υπήρξαν οι Υψηλάντες, οι Μαυροκορδάτοι, οι Μουρούζηδες, οι Καλλιμάχες κ.ά. * Το πιο βαθύ μέρος ενός τόπου, ιδίως κόλπου ή λιμανιού. Σκλαβοπάζαρο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας πειρατές πωλούν αιχμαλώτους. 33 / 29-30

40

41 6. Οι συνθήκες ζωής των υποδούλων Οι σκλαβωμένοι Έλληνες υπέφεραν πολλά από τους Τούρκους. Σύμφωνα με τους τουρκικούς νόμους, ο ραγιάς (υπόδουλος), για να έχει το δικαίωμα να ζει στην επικράτεια του σουλτάνου, Θα έπρεπε να πληρώνει το λεγόμενο κεφαλικό φόρο (χαράτσι). Ακόμα έπρεπε οι χριστιανοί να πληρώνουν και το φόρο της γης, για να έχουν δικαίωμα να την καλλιεργούν. Οι φόροι αυτοί πληρώνονταν κάθε χρόνο. Οι Τούρκοι, γενικά, θεωρούσαν τους ραγιάδες κατώτερους. Τους ανάγκαζαν να ντύνονται φτωχικά, να κατοικούν σε μικρά σπίτια και σε φτωχογειτονιές, να εκτελούν αγγαρείες, να παραμερίζουν στο δρόμο και να σκύβουν, όταν περνούσαν Τούρκοι. Κι ακόμη τους ταπείνωναν και τους εξευτέλιζαν, τους αδικούσαν και πολλές φορές τους περνούσαν από φοβερά βασανιστήρια. Ιδιαίτερα οδυνηρός ήταν για τους Έλληνες ο «φόρος αίματος», το παιδομάζωμα. Οι νέοι που στρατολο-γούνταν με το παιδομάζωμα προορίζονταν για τα τάγ-ματα των γενιτσάρων, για ακόλουθοι του σουλτάνου ή για αξιωματούχοι. Εκπαιδεύονταν έτσι, ώστε να γίνουν φανατικοί μουσουλμάνοι και να ξεχάσουν ολωσδιόλου την οικογένειά τους, την πατρίδα τους, τη θρησκεία τους. Μια φοβερή δοκιμασία για τους χριστιανούς ήταν ο εξισλαμισμός. Οι Τούρκοι ανάγκαζαν συχνά τους χρι-στιανούς να ασπαστούν τη μουσουλμανική θρησκεία. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που προτίμησαν μαρτυρικό θάνατο παρά να αλλάξουν την πίστη τους. Πολλούς απ αυτούς τους νεομάρτυρες η εκκλησία τους τιμά ως αγίους. Ωστόσο, αρκετοί απ αυτούς, που 34 / 31

42 υποχρεώ-θηκαν να ασπαστούν τον ισλαμισμό, εξωτερικά έκαναν

43 πως είναι μουσουλμάνοι, κρυφά όμως παρέμεναν χριστιανοί ήταν οι λεγόμενοι κρυπτοχριστιανοί. Μεγάλο χτύπημα για τον ελληνισμό ήταν και η ναυτολογία των χριστιανών ραγιάδων. Οι Τούρκοι υποχρέωναν τους σκλαβωμένους να υπηρετήσουν στα τουρκικά καράβια κι αυτό γιατί οι Έλληνες γνώριζαν θαυμάσια τη ναυτική τέχνη. Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, εκείνη την εποχή τα παραθαλάσσια μέρη και τα νησιά υπέφεραν πολύ από την πειρατεία. Τούρκοι, Αλγερινοί, Τυνήσιοι, Φράγκοι και Έλληνες πειρατές κούρσευαν πλοία και έκαναν επιδρομές σε παραθαλάσσιους οικισμούς για να αρπάξουν ανθρώπους, ζώα, γεννήματα κι ό,τι άλλο μπορούσαν. Οι σκληρές συνθήκες της τουρκικής κατοχής ανάγκασαν πολλούς να εγκαταλείψουν τον τόπο τους. Με τις μετακινήσεις αυτές των Ελλήνων άρχισαν να δημιουργούνται σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης ελληνικές παροικίες. Σπουδαίες παροικίες ήταν της Βενετίας, της Βιέννης, της Τεργέστης και της Οδησσού. Μια περιοχή ιδιαίτερα ευνοϊκή για την εγκατάσταση Ελλήνων ήταν οι Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Μολδαβία και Βλαχία), που είχαν αυτόνομία και, από μια εποχή και μετά, Έλληνες ηγεμόνες. Αρκετοί Έλληνες υπηρετούσαν στις αυλές των ηγεμόνων και άλλοι ασχολούνταν με το εμπόριο και τη βιοτεχνία. Πολλοί πρόκοψαν στις τέχνες και τα γράμματα. Οι παροικίες του Βουκουρεστίου και του Ιασίου ήταν από τις πιο σημαντικές. Οι πλούσιες παροικίες πρόσφεραν πολλά στον ελληνισμό. Διέθεταν χρήματα, για να γίνουν σχολεία, βοηθούσαν νέους να σπουδάσουν, άνοιγαν τυπογραφεία, όπου τυπώνονταν ελληνικά βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες. Δε θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι οι Έλληνες του εξωτερικού προετοίμασαν την αναγέννηση 35 / 31-32

44 του ελληνισμού και ενίσχυσαν τον αγώνα της ανεξαρτησίας. Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες δοκιμασίες που περνούσαν οι Έλληνες στα χρόνια της σκλαβιάς; Βενετία: Ο Αγ. Γεώργιος των Γραικών 2. Σελίδες από τη Γραμματική του Κ. Λασκαρέως, Μιλάνο 1476 (Το πρώτο τυπωμένο ελληνικό βιβλίο) 36 / 32

45 3. Έντυπα που εκδίδονταν σε ελληνικές παροικίες.

46 [ Xάρτης μετακινήσεων. Σπουδαιότερες ελληνικές παροικίες. 1. Λισσαβόνα 2. Μασσαλία 3. Γένοβα 4. Βενετία 5. Αγκόνα 6. Μεσσήνη 7. Ρήγιο 8. Τεργέστη 9. Βουδαπέστη 10. Βουκουρέστι 11. Κωνστάντζα 12. Σεβαστούπολη 13. Οδησσός 14. Ιάσιο 15. Κίεβο 16. Βίλνα 17. Αγία Πετρούπολη 18. Αλεξάνδρεια 19. Κάιρο 37 / 33

47 Αιχμάλωτος των πειρατών Σαράντα κάτεργα* ήμαστε κι εξήντα δυο φρεγάδες, κι είχαμε σκλάβους εκατό στον άλυσο βαλμένους, στον άλυσο, στα σίδερα και στη βαριά καδένα. Κι ο σκλάβος αναστέναξε κι εστάθηκε η φρεγάδα. Ποιος είναι που αναστέναξε και στάθηκε η φρεγάδα; Αν είναι από τους σκλάβους μου να τον ελευτερώσω, κι αν είναι απ τους λεβέντες μου μ άσπρα** να τον χρυσώσω. Εγώ είμαι που αναστέναξα και στάθηκε η φρεγάδα. Σκλάβε, πεινάς, σκλάβε, διψάς, σκλάβε, γυμνός πηγαίνεις; Μήτε πεινώ, μήτε διψώ, μήτε γυμνός πηγαίνω θυμήθηκα της νιότης μου, της δόλιας μου γυναίκας, * κάτεργο = μεγάλο μεσαιωνικό πλοίο με πανιά και με διπλή ή τριπλή σειρά κουπιών, γαλέρα ** άσπρο = ασημένιο νόμισμα 38 / 34

48 που μουν τριώ μερώ γαμπρός, δώδεκα χρόνους σκλάβος χτες πούλησαν τα ρούχα μου, σήμερα τ άρματά μου κι αύριο τη γυναίκα μου μ άλλον τηνε βλογάνε. Σκλάβε, ξανατραγούδησε, για να σε λευτερώσω. Εγώ πολλά τραγούδησα, μα λευτεριά δεν είδα... Δημοτικό τραγούδι της Μικράς Ασίας Εξισλαμισμός Ο εξωμότης πρέπει εμπρός σε όλους να πει: «Ένας είναι ο Θεός και ο Μωάμεθ είναι ο αληθινός προφήτης του». Κι όταν το πει αυτό, τον οδηγούν στον ανώτατο 39 / 34-35

49 ιεροδικαστή πρέπει τότε να επαναλάβει τις παραπάνω λέξεις και να αρνηθεί τη χριστιανική πίστη. Κι όταν το κάμει αυτό, του φορούν καινούριο φόρεμα και ο ιεροδικαστής του δίνει ένα καινούριο σαρίκι στο κεφάλι του Στη συνέχεια ζητά απ όλους να φορέσουν τις τις πανοπλίες τους, ή, όποιος έχει άλογο να το ιππεύσει. Όταν έρθουν όλοι, τον ανεβάζουν επάνω σ ένα άλογο. Το πλήθος πρέπει να προχωρεί πριν απ αυτόν και οι ιερωμένοι να πηγαίνουν από πίσω του με σάλπιγγες, κύμβαλα και φλογέρες Κι έτσι τον περιφέρουν στην πόλη Αν είναι φτωχός, συγκεντρώνουν με έρανο πολλά χρήματα και οι άρχοντες τον τιμούν ιδιαίτερα και τον κάνουν πλούσιο Ιωάννη Σιλτμπέργκερ, Αιχμαλώτου των Τούρκων το 15ο αι. Φόροι και δωροδοκίες Από ένα έγγραφο του μοναστηριού της Ζερμπίτσας Λακωνίας (4 Φεβρουαρίου 1798) φαίνεται ότι από τα 1700 γρόσια που ήταν τα συνολικά έξοδα του μοναστηριού, τα 700 περίπου ήταν φόροι και δωροδοκίες προς τους Τούρκους. Παρακάτω αναφέρονται αναλυτικά φόροι και δωροδοκίες: 40 / 35-36

50 115 γρόσια εις χαράτζια1 και σπάντζες1 των καλογήρων 100» εις νόμιστρα1 προβάτων και γιδιών 40» τοπιάτικον1 δια ξεχειμαδιόν των ζώων 20» εις τους σπαχήδες2 δια αμπελιάτικα1 και προβατιάτικα1 10» γαι κρασιάτικα1 50» εις τζαρούχια των Μπαρδουνιωτών μπουλουμπασήδων2 100» εις μέλι και βούτυρον δια ραβανιά1 των Τούρκων 250» εις λιανικά έξοδα του Ηγουμένου, πισκέσια1* των ζαπιτάδων2 και ρουσφέτια1 των μπουλουμπασήδων και Μπαρδουνιωτών τζερεμιέδες1 1. διάφοροι φόροι δωροδοκίες 2. αξιωματούχοι Τούρκοι 41 / 36

51 7. Οι κοινότητες, μια μορφή αυτοδιοίκησης Οι Έλληνες στα χρόνια της Τουρκοκρατίας είχαν μια μορφή κοινοτικής αυτοδιοίκησης. Αυτή η κοινοτική διοίκηση, με κάποιες διαφορές, υπήρχε από τα αρχαία και τα βυζαντινά χρόνια. Οι Τούρκοι την προσάρμοσαν στις ανάγκες της δικής τους διοίκησης και πέτυχαν να ελέγχουν καλύτερα τους ραγιάδες και να εισπράττουν τους φόρους χωρίς έξοδα και φροντίδες. Οι κοινοτικοί άρχοντες, γνωστοί με πολλά ονόματα, όπως κοτζαμπάσηδες, δημογέροντες, πρόκριτοι, προε-στοί κ.ά. προέρχονταν κυρίως από εύπορες οικογένειες. Εκλέγονταν συνήθως για ένα χρόνο από τη συνέλευση του λαού (μάζωξη), που γινόταν στον αυλόγυρο της εκ-κλησίας. Την εκλογή όμως έπρεπε να την εγκρίνουν οι Τούρκοι. Αυτό δείχνει ότι οι κοινοτικοί άρχοντες έπρεπε να είναι αρεστοί στις οθωμανικές αρχές. Οι δημογέροντες εκπροσωπούσαν τους Έλληνες κι ήταν υπεύθυνοι να τηρούν την τάξη, όσες φορές η κρατική εξουσία δεν ήταν σε θέση να τη διατηρήσει. Κύριο έργο τους ήταν να συντάσσουν τους φορολογικούς καταλόγους ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες κάθε οικογένειας και να εισπράττουν τους φόρους. Το κράτος καθόριζε το ποσό που θα πλήρωνε κάθε κοινότητα κι αν κάποιοι δεν είχαν να πληρώσουν το ποσό, το πλήρωναν οι υπόλοιποι. Οι δημογέροντες δίκαζαν κιόλας κτηματικές και άλλες διαφορές ανάμεσα στους κατοίκους της κοινότητας κι έβγαζαν τις αποφάσεις τους με βάση τα έθιμα (πατρο-παράδοτες συνήθειες). Οι Έλληνες είχαν πιο πολύ εμπιστοσύνη σ αυτά τα δικαστήρια παρά στα τουρκικά. 42 / 37

52 Ξεχωριστό ενδιαφέρον έδειχνε η κοινότητα για την παιδεία. Πολλά σχολεία ιδρύθηκαν και λειτούργησαν τότε με δαπάνες των κοινοτήτων.

53 Μερικές κοινότητες, εξαιτίας της θέσης τους, της πα-ραγωγής που είχαν ή για άλλους λόγους, κατάφερναν να πετύχουν από το σουλτάνο το λεγόμενο «κοινοτικό προνόμιο». Στην περίπτωση αυτή πλήρωναν λιγότερους φόρους και γλίτωναν από ποικίλες καταπιέσεις. Το προνόμιο αυτά βοήθησε κάποιες περιοχές ( Μέτσοβο, Ζαγόρι, Κυκλάδες, Χίος κ.ά.) να γνωρίσουν μεγάλη ανάπτυξη. Ποια ήταν τα καθήκοντα των προκρίτων; Οι Προεστοί προστάτευαν τους ραγιάδες Σε όλα τα μέρη, ο υποδουλωμένος πληθυσμός είχε τους μεσολαβητές τον απέναντι στην οθωμανική εξουσία. Επίσκοποι, κοτζαμπάσηδες, προεστοί, δημογέροντες όπως κι αν ονομάζονταν ήσαν όλοι τους υπερασπιστές του καταπιεσμένου ελληνικού πληθυσμού. Είχαν την εξουσία να ρυθμίζουν όλες τις διαφορές μεταξύ των Ελλήνων, και οι Τούρκοι σέβονταν τις αποφάσεις τους, εφόσον στηρίζονταν στους βασικούς νόμους της χριστιανικής θρησκείας. Η δικαιοσύνη έβγαινε μέσα από τα έθιμα τον τόπου, και από τους βυζαντινούς νόμους που είχαν διατηρηθεί μέσω της εκκλησίας. Ήταν πια στο χέρι των Ελλήνων να επωφεληθούν απ αυτό το γεγονός και να αναδείξουν για αρχηγούς τους τίμιους και άξιους ανθρώπους, γιατί ο ελληνικός λαός, απ τη στιγμή που πέτυχε το δικαίωμα να έχει δικούς του προστάτες, έπρεπε να αισθάνεται μεγαλύτερη ασφάλεια μπροστά στις αυθαιρεσίες του δυνάστη. Μπορούσε, με τη μεσολάβηση των προεστών του, κάτι να περισώσει για τον εαυτό του από τον καθημερινό μόχθο της δουλειάς του, να υποστεί λιγότερες ταπεινώ43 / 37-38

54 σεις, να εκφράσει πιο ελεύθερα τη θρησκευτική του πίστη, να φτιάξει σχολεία, που θα τον άνοιγαν το δρόμο της πολιτικής του αναγέννησης, τέλος να προετοιμαστεί για να κατακτήσει και πάλι την ελευθερία του. Μάουρερ, Ο ελληνικός λαός Οι Προεστοί καταπίεζαν τους ραγιάδες Οι κοτζαμπάσηδες ήταν χωρισμένοι σε δύο παρατάξεις και καθεμιά ακολουθούσε και υπηρετούσε αντίστοιχη τουρκική παράταξη. Κάθε παράταξη ήθελε να έχει την εξουσία, για να διοικεί τον τόπο και να πλουτίζει. Για να αποκτήσει την εξουσία η μια ή η άλλη παράταξη, έστελνε στο σουλτάνο αντιπροσώπους της, για να προστατέψουν τάχα τους ραγιάδες από τις καταχρήσεις των Τούρκων, ενώ στην πραγματικότητα τους έστελναν για να διώξουν τους αντιπάλους τους από την εξουσία και να την πάρουν αυτοί. Όλα τα έξοδα που γίνονταν για την απόστολή και διαμονή των αντιπροσώπων στην Κωνσταντινούπολη από τον ίδιο το ραγιά πληρώνονταν. Και η μια και η άλλη φατρία ξόδευαν και οποιαδήποτε έπειτα φαινόταν νικήτρια και είχε και πασά δικό της, όλα τα έξοδα τα φόρτωνε στους ραγιάδες. Φωτάκου, Απομνημονεύματα Περί της Ελληνικής επανάστασης Κοτζαμπάσης της Λιβαδειάς 44 / 38-39

55 1. Η αγορά της Κορίνθου 2. Σκηνή στο λιμάνι της Ρόδου 3. Το εσωτερικό ενός καραβανσερ άι (μεγάλο χάνι) 45 / 40

56

57 8. Οι οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων Την τελευταία περίοδο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας το εμπόριο και η ναυτιλία βρίσκονταν σε παρακμή. Τα πράγματα χειροτέρεψαν με την τουρκική κατάκτηση. Οι περισσότεροι Έλληνες ζούσαν από τη γεωργία και την κτηνοτροφία και πολύ λίγοι από τη βιοτεχνία. Το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής το έπαιρναν οι κατακτητές, είτε ως ιδιοκτήτες γης είτε με μορφή φόρων. Αργότερα σχηματίστηκαν μεγάλες αγροτικές ιδιοκτησίες (τσιφλίκια), που ανήκαν κυρίως σε Τούρκους. Εκεί καλλιεργούνταν προϊόντα που είχαν μεγάλη ζήτηση: σιτάρι, βαμβάκι, σταφίδα, καπνός. Σιγά σιγά οι Έλληνες κατάφεραν να πάρουν στα χέρια τους το εμπόριο, που γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη. Τα προϊόντα πουλιόνταν στο παζάρι, που έμοιαζε με τη σημερινή λαϊκή αγορά και γινόταν μια φορά την εβδομάδα στο κεφαλοχώρι της περιοχής. Σε ορισμένα μέρη γίνονταν εμποροπανηγύρεις μια φορά το χρόνο, όπως και σήμερα. Τον άλλο καιρό πλανόδιοι έμποροι (πραματευτάδες, γυρολόγοι) έφερναν στα χωριά αγαθά που έλειπαν. Επειδή μάλιστα υπήρχε ανασφάλεια, μετακινούνταν πολλοί μαζί (καραβάνια) με μουλάρια ή καμήλες και διανυκτέρευαν στα χάνια, που βρίσκονταν σε απόσταση 30 χιλιόμετρα περίπου το ένα από το άλλο. Εμπόριο, βέβαια, γινόταν και με το εξωτερικό, ιδιαίτερα με την Ευρώπη. Εισάγονταν κυρίως βιομηχανικά προϊόντα και υφάσματα, και εξάγονταν γεωργικά. Η ελληνική ναυτιλία αναπτύχθηκε ιδιαίτερα ύστερα από τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), που 46 / 41

58 έγινε ανάμεσα στη Ρωσία και την Οθωμανική αυτοκρα-

59 τορία. Από τότε τα ελληνικά πλοία μπορούσαν να υψώνουν ρωσική σημαία και να ταξιδεύουν ανενόχλητα σε όλες τις θάλασσες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η Ύδρα, οι Σπέτσες, τα Ψαρά και άλλα νησιά απέκτησαν μεγάλο εμπορικό στόλο και γνώρισαν οικονομική άνθηση. Στις ναυτικές επιχειρήσεις οι καραβοκύρηδες έβαζαν τα κεφάλαια, οι τεχνίτες και οι ναύτες τη δουλειά τους κι όλοι είχαν μερίδιο στην ιδιοκτησία και στα κέρδη. Κάτι παρόμοιο έγινε και με αρκετές βιοτεχνίες, που αναπτύχθηκαν εκείνη την εποχή. Σημαντικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις δημιουργήθηκαν στην Καστοριά με τα γουναρικά, στα Αμπελάκια Θεσσαλίας με τη βαφή κόκκινων νημάτων, στα 24 χωριά του Πηλίου με τα μεταξωτά είδη και τα μάλλινα σκεπάσματα και σε άλλα μέρη. Ακόμα και σε κάποια επαγγέλματα, όπως του χτίστη, του μαραγκού, του βοσκού κ.ά. δημιουργούνταν παρέες, που μετακινούνταν και δούλευαν συντροφικά. Πώς γινόταν το εμπόριο στη στεριά και πώς στη θάλασσα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας; Στις σελίδες 49, 51 & 53 οι χάρτες με τα οικονομικά κέντρα στον ελληνικό χώρο κατά το 18ο αιώνα 47 / 41-42

60 Τόποι όπου αναπτύχθηκε το εμπόριο. 1. Σέρρες 16. Σκόπελος 2. Θεσσαλονίκη 17. Πάτρα 3. Μοσχόπολη 18. Κόρινθος 4. Κοζάνη 19. Μέγαρα 5. Σιάτιστα 20. Τριπολιτσά 6. Κόνιτσα 21. Ναύπλιο 7. Μέτσοβο 22. Ναβαρίνο 8. Ιωάννινα 23. Μεθώνι 9. Κέρκυρα 24. Κορώνη 10. Άρτα 25. Καλαμάτα 11. Λάρισα 26. Πάρος 12. Αμπελάκια 27. Νάξος 13. Πρέβεζα 28. Μύκονος 14. Μεσολόγγι 29. Άνδρος 15. Λιβαδιά 30. Χίος 48 / 42

61 [ Τόποι όπου αναπτύχθηκε το εμπόριο. 49 / 42

62 Λιμάνια εισαγωγικού και εξαγωγικού εμπορίου. 1. Λάγος 2. Καβάλα 3. Θεσσαλονίκη 4. Κασσάνδρα 5. Βόλος 6. Κέρκυρα 7. Ληξούρι 8. Ζάκυνθος 9. Πάτρα 10. Ναβαρίνο 11. Κορώνη 12. Ναύπλιο 13. Πειραιάς 14. Χανιά 15. Χάνδακας-Ηράκλειο Τόποι όπου αναπτύχθηκε η ναυτιλία. 1. Μυρίνα 2. Σκόπελος 3. Σκύρος 4. Κύμη 5. Χίος 6. Σάμος 7. Άνδρος 8. Μύκονος 9. Σύρος 10. Σίφνος 11. Πόρος 12. Σπέτσες 13.Ύδρα 14. Γαλαξίδι 15. Μεσολόγγι 16. Αργοστόλι 17.Ληξούρι 50 / 42

63 Τόποι όπου αναπτύχθηκε η ναυτιλία. Λιμάνια εισαγωγικού και εξαγωγικού εμπορίου. 51 / 42

64 Έδρες βιοτεχνιών 1. Δράμα 2. Σέρρες 3. Θεσσαλονίκη 4. Βέροια 5. Καστοριά 6. Κοζάνη 7. Μέτσοβο 8. Ιωάννινα 9. Αμπελάκια 10. Καλαρίτες 11. Ζαγορά 12. Πάτρα 13. Σάλωνα 14. Δημητσάνα 15. Καλαμάτα 16. Χανιά Έδρες ετήσιων εμποροπανηγύρεων. 1. Δράμα 2. Αβρέτ Χισάρ 3. Μαυροχώρι 4. Κόνιτσα 5. Ιωάννινα 6. Άρτα 7. Φάρσαλα 8. Κισσός 9. Ζητούνι 10. Αγρίνιο 11. Τριπολιτσά 12. Αρκαδία 13. Σάλωνα 52 / 42

65 Έδρες βιοτεχνιών. Έδρες ετήσιων εμποροπανηγύρεων. 53 / 42

66 Η ζωή στο Αιγαίο Ο Γάλλος περιηγητής Σονίνι ντε Μονανκούρ περιγράφει τη ζωή των νησιωτών του Αιγαίου, κατά το τέλος του 18ου αιώνα. Οι γυναίκες της Κιμώλου γνέθουν μπαμπάκι και πλέκουν κάλτσες και σκούφους. Τις βλέπεις στα σπίτια τους ή στους δρόμους με το αδράχτι και το βελόνι στο χέρι. Το αδράχτι είναι μια στριφογυριστή σιδερόβεργα με γάντζο στο πάνω μέρος για να κρατάει το νήμα. Οι κάλτσες που πλέκουν με μεγάλη δεξιοτεχνία αποτελούν το μοναδικό εμπορεύσιμο προϊόν του νησιού. Η κτηνοτροφία είναι ομαδική. Μαντριά δεν υπάρχουν ούτε ζυγώνουν τα ζωντανά στο χωριό. Γυρίζουν από βουνό σε βουνό και γεννοβολούν στο ύπαιθρο. Κι όταν σαρώνουν τον τόπο οι καταιγίδες καταφεύγουν στις σπηλιές με τον τσοπάνη τους. Οι βοσκοί δεν είναι μισθωτοί. Πληρώνονται από τους νοικοκυραίους σε είδος, μαλλί ή τυρί. Η ζωή των κατοίκων του Αιγαίου είναι απλή και καθόλου επιδεικτική. Ο πλούτος και η κάθε λογής πολύτέλεια δεν τολμούν να δείξουν το πρόσωπό τους, κρύβονται με επιμέλεια, γιατί ο τύραννος παραμονεύει να χυμήξει πάνω στα προϊόντα του μόχθου των υποδούλων. Οι Έλληνες ασκούν με μυστικότητα το εμπόριο τους. Κι όσοι ευδοκίμησαν (πρόκοψαν) στις συναλλαγές τους τρέμουν όχι μόνο για τα κέρδη τους αλλά και για τη ζωή τους. Η ευημερία πάλι των αγροτών, όπου υπάρχει, δεν κρύβεται, γι αυτό οι εργατικοί γεωργοί πρέπει να είναι άγρυπνοι μήπως πέσουν στα νύχια τον αρπακτικού δυνάστη τους. Έτσι συχνά η γη 54 / 43

67 μένει ακαλλιέργητη και σε κανένα σπίτι δε βλέπεις σημάδια επικίνδυνης ευημερίας. Κ. Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα Τα Αμπελάκια «Τα Αμπελάκια με τη δραστηριότητα τους μοιάζουν μάλλον με κωμόπολη της Ολλανδίας, παρά με χωριό της Τουρκίας. Το χωριό αυτό σκορπίζει με τη βιοτεχνία του, την κίνηση, και τη ζωή σε όλη τη γύρω χώρα και δημιουργεί ένα απέραντο εμπόριο που συνδέει τη Γερμανία με την Ελλάδα με χίλια νήματα Ο πληθυσμός τους, που τριπλασιάστηκε εδώ και δεκαπέντε χρόνια, ανέρχεται σήμερα σε τέσσερις χιλιάδες άτομα και όλος αυτός ο πληθυσμός ζει μέσα στα βαφεία, όπως ένα σμήνος μέλισσας ζει μέσα στην κυψέλη. Στο χωριό αυτό τα κακά και οι έγνοιες, που γεννάει η οκνηρία, είναι άγνωστα. Οι καρδιές των Αμπελακιωτών είναι αγνές και τα πρόσωπά τους ευχαριστημένα. Η σκλαβιά που μαραίνει στα πόδια τους τις πεδιάδες, τις οποίες βρέχει ο Πηνειός, δεν έχει ανεβεί καθόλου στους λόφους τους.. Υπάρχουν στα Αμπελάκια είκοσι τέσσερα εργαστήρια, όπου βάφονται κάβε χρόνο δύο χιλιάδες πεντακόσιες μπάλες βαμβάκι, των εκατό οκάδων η μπάλα.οι δύο αυτές χιλιάδες πεντακόσιες μπάλες διοχετεύονται όλες στη Γερμανία και μοιράζονται στην Πέστη, τη Βιέννη, τη Λιψία, τη Δρέσδη, το Άνσπαχ και το Μπάρεθ». Φ. Μπωζούρ, «Πίνακας εμπορίου της Ελλάδας» 55 / 44-45

68 Αγροτικές εργασίες στο χρόνια της Τουρκοκρατίας 56 / 46

69 9. Χαρές και λύπες της καθημερινής ζωής Στα χρόνια της σκλαβιάς οι Έλληνες οργάνωσαν τη ζωή τους σύμφωνα με τις ασχολίες και τα έθιμά τους. Με βάση τις γεωργικές και τις κτηνοτροφικές ασχολίες χώρισαν το χρόνο σε δύο περιόδους: τη θερινή, που άρχιζε του Αγίου Γεωργίου και τη χειμερινή, που άρχιζε του Αγίου Δημητρίου. Την άνοιξη την προσδιόριζαν με τον ερχομό των χελιδονιών και το φθινόπωρο με την αναχώρησή τους. Οι μεγάλες γιορτές της χριστιανοσύνης Χριστούγεννα, Πάσχα έδιναν την ευκαιρία στους σκλαβωμενους να συναντιώνται και να ξεχνούν τα βάσανα τους. Σημαντικό γεγονός ήταν η γιορτή του τοπικού Αγίου. Άλλαζε για λίγο η ζωή και το χωριό έπαιρνε χαρούμενη όψη. Τη γιορτή έκλεινε ο χορός στην κεντρική πλατεία με τους ήχους των παραδοσιακών οργάνων. Οι γάμοι, οι γεννήσεις και οι βαπτίσεις με τις ετοιμασίες και τις ευ-χές χάριζαν ωραίες στιγμές στους συγγενείς και φίλους. Πάντα όμως βάραινε ή σκιά του κατακτητή. Λένε πως, όταν γεννήθηκε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο παππούς του είπε: ακόμα ένας δούλος. Στις γιορτές καλούσαν συχνά και τους Τούρκους και πολλές φορές διασκέδαζαν κι αυτοί μαζί με τους χριστιανούς. Μεγάλος ήταν ο θρήνος και γενικά η συμμετοχή του λαού σε στιγμές πένθους και όλοι αποχαιρετούσαν το νεκρό με μοιρολόγια. Μια γνωστή ευχή ήταν: Να ταν να μην πεθαίναμε κι οι Τούρκοι να μην έρχουνται. Η συνεργασία και η αλληλοβοήθεια είχαν αναπτυχθεί ιδιαίτερα ανάμεσα στους Έλληνες. Και τούτο βέβαια βρίσκει την εξήγησή του. Βοήθεια δεν περίμεναν 57 / 47

70 από πουθενά. Ο φόβος του κατακτητή έφερε τους Έλληνες τον έναν πολύ κοντά στον άλλον. Έτσι όλοι έτρεχαν να προσφέρουν τη βοήθειά τους στο χτίσιμο του σπιτιού, στις δουλειές που απαιτούσαν χέρια, όπως στο μάζεμα των ελιών, στον τρύγο κ.ά. Με συνεργασία και αλληλοβοήθεια γίνονταν και πολλές σπιτικές δουλειές όπως το ξάσιμο* των μαλλιών, το ξεφύλλισμα του καλαμποκιού, το σπάσιμο των αμυγδάλων κ.ά. Οι δουλειές αυτές γίνονταν συνήθως τα βράδια, στα λεγόμενα νυχτέρια. Η διατήρηση των εθίμων και των παραδόσεων συντέλεσε στο να διατηρήσουν οι Έλληνες και την πολιτισμική τους ταυτότητα. Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές διαπιστώνουμε ανάμεσα στην καθημερινή ζωή των σκλαβωμένων και τη δική μας σήμερα; * ξάσιμο = κατεργασία μαλλιού 58 / 47

71 Σκηνή ποιμενικής ζωής Σκηνή από γλέντι σε σπίτι Εσωτερικό σπιτιού στην Αττική 59 / 48-49

72

73 Σ ένα ελληνικό σπίτι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Οι κάτοικοι της πόλης δεν έχουν καθόλου τζάκια στα σπίτια τους. Ζεσταίνονται με το χαλκωματένιο ή πήλινο μαγκάλι που τοποθετούν πλάι στους σοφάδες. Τοποθετούν τη θρακιά κάτω από ένα στρογγυλό τραπέζι με πολλά χαλιά. Απ αυτά ένα, φοδραρισμένο με χρωματιστό μπαμπακερό ύφασμα, πέφτει ως το πάτωμα, απ όλες τις μεριές και συγκρατεί τη θερμότητα της θρακιάς κάτω από το τραπέζι. Η εστία της ζεστασιάς είναι μερικά κάρβουνα αναμμένα και σκεπασμένα με στάχτη. Ένας πάγκος με μαξιλάρια τοποθετημένος γύρω στο τραπέζι επιτρέπει σε πολλά πρόσωπα να καθίσουν, να απλώσουν τα πόδια τους προς το μαγκάλι και να δέχονται τη ζεστασιά ως τη μέση. Αυτό το τραπέζι, φαίνεται πως έχει ελληνική προέλευση γιατί δεν συνηθίζεται στα μουσουλμανικά σπίτια. Όταν πιάσουν τα κρύα, οι γυναίκες δεν απομακρύνονται καθόλου απ αυτά. Εκεί ξημεροβραδιάζονται, δουλεύουν, δέχονται τις φίλες τους, τρώνε. Γύρω απ αυτό γίνονται τα νυχτέρια Γ. Δ. Ολιβιέ, Γάλλος περιηγητής το 18ο αι. Στην Όθωμανική Αυτοκρατορία Κ. Σιμόπουλου, ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα. Οι Μανιάτισσες Αξίωμα όλων των Ελλήνων είναι «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος». Αυτό το αξίωμα τηρείται με ευλάβεια στη Μάνη. 60 / 49-50

74 Οι γυναίκες της Μάνης συναγωνίζονται επάξια τις αρχαίες Σπαρτιάτισσες. Δεν ξέρουν τι θα πει φιλαρέσκεια ή οκνηρία. Στον καιρό της ειρήνης ασχολούνται με τα οικιακά. Στον πόλεμο μοιράζονται τους κόπους των συζύγων τους. Ενώ εκείνοι πολεμούν, αυτές κουβαλούν εφόδια, αλλά και συμμερίζονται τους κινδύνους. Η γυναίκα που θα δει τον άντρα της να σκοτώνεται ζώνεται τα άρματα του και δε θα τα αφήσει, ώσπου να εκδικηθεί το θάνατό του. Κ. Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα «Το λεν τ αηδόνια» Το παρακάτω τραγούδι δείχνει την επιθυμία των ανθρώπων του ελληνικού χωριού, με τον ερχομό της άνοιξης, να φύγουν από τον κάμπο, όπου κινδύνευαν από τους Τούρκους, και να ανέβουν στα βουνά για να αναπνεύσουν καθαρό αέρα, αλλά και να νιώσουν ελεύθεροι: Τώρα είν Απρίλης και χαρά, τώρα είναι καλοκαίρι, το λεν τ αηδόνια στα κλαριά, κι οι πέρδικες στα πλάγια, το λεν οι κούκοι στα ψηλά, ψηλά στα καταράχια, παν τα κοπάδια στα βουνά, να ξεκαλοκαιριάσουν παν και κοντά οι τσοπάνηδες, βαρώντας τη φλογέρα, να τα τυροκομήσουνε και τη νομή να βγάλουν και να γιορτάσουν τ αϊ Γιωργιού, να ρίξουν στο σημάδι, να πιουν νερό από τα βουνά, να πάρουν τον αέρα. Δημοτικό 61 / 50-51

75 «Ξενιτιά» Πολλοί Έλληνες, στα χρόνια της σκλαβιάς, αναγκάστηκαν να ξενιτευτούν κυνηγημένοι από τους Τούρκους ή αναζητώντας καλύτερη ζωή σε μιαν άλλη χώρα. Εκεί πρόκοψαν και βοήθησαν με πολλούς τρόπους την πατρίδα. Ο λαός μας με απλά λόγια μας περιγράφει την πίκρα που νιώθουν όσοι αναγκάζονται να ζήσουν στην ξενιτιά: Την ξενιτιά, την αρφανιά, την πίκρα, την αγάπη, τα τέσσερα τα ζύγιασαν, βαρύτερα είν τα ξένα. Ο ξένος εις την ξενιτιά πρέπει να βάνει μαύρα, για να ταιριάζει η φορεσιά με της καρδιάς τη λάβρα. Δημοτικό 62 / 51

76 Η Γοργόνα σε ξυλόγλυπτο κρητικό τέμπλο του 1690 Τα σύμβολα του Βυζαντίου επιβιώνουν: ο δικέφαλος αετός σε κεραμεικό αυγό εκκλησιαστικού πολυελαίου από την Κιουτάχεια (17ος αι.). 63 / 52

77 10. Θρύλοι και παραδόσεις συντηρούν την ελπίδα Οι πικρές αναμνήσεις από το πάρσιμο της Πόλης, οι πόθοι και οι ελπίδες για λευτεριά εκφράστηκαν από τους Έλληνες με θρήνους, θρύλους, διηγήσεις, παραμύθια, τραγούδια, παροιμίες, έργα λαϊκής τέχνης αλλά και μέσα από τα ήθη και τα έθιμα τους. Όλα αυτά μεταδόθηκαν από γενιά σε γενιά, διατηρήθηκαν σε όλη τη μακρόχρονη σκλαβιά και αποτέλεσαν την εθνική παράδοση, η οποία σαν ένας κρίκος ενώνει το παρελθόν με το μέλλον. Αμέσως μετά την άλωση οι ποιητές θρήνησαν το χαμό της Πόλης. Παράλληλα δημιουργήθηκαν και θρύλοι με παράξενα και θαυμαστά επεισόδια. Αυτοί οι θρύλοι στήριζαν τις ελπίδες του Έθνους μέσα στους αιώνες της σκλαβιάς. Δεν έλειψαν και οι προφητείες, που μιλούσαν για την ανάσταση του Γένους και έδιναν κουράγιο και δύναμη στους σκλαβωμένους. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, οι Έλληνες ένιωθαν την ανάγκη να μιλάνε για τους καημούς, τους πόθους και τις ελπίδες τους. Επειδή οι Τούρκοι δεν τους επέτρεπαν κάτι τέτοιο, κατέφευγαν σε συμβολικές φράσεις και τραγούδια που μπορούσαν να πάρουν και άλλες σημασίες. Η Εκκλησία με τους ύμνους και τα τροπάρια έδινε πολλές τέτοιες ευκαιρίες. Έτσι στις φράσεις: «Σώσον, Κύριε, τον λαόν Σου», «Εκ παντοίων με κινδύνων ελευθέρωσον», «Χριστός Ανέστη», «Καλή ανάσταση», οι σκλαβωμένοι έδιναν ιδιαίτερο νόημα. Τα δημοτικά τραγούδια, όπως «Ένας αϊτός περήφανος», «Κρυφά το λένε τα πουλιά» και η παράδοση για τη Γοργόνα που κρατάει ζωντανή τη μνήμη 64 / 53

78 για το Μέγα Αλέξανδρο είχαν συμβολικό περιεχόμενο και εκφράζανε αισιοδοξία ότι ο ελληνισμός δε θα χαθεί. Και στη λαϊκή τέχνη τα θέματα είχαν συμβολικό περιεχόμενο. Οι τεχνίτες σκάλιζαν πάνω στο ξύλο, στα μέταλλα και στην πέτρα δικέφαλους αετούς, γοργόνες και σχέδια της Αγίας Σοφίας. Στο θέατρο σκιών οι πρωταγωνιστές, όπως ο Μ. Αλέξανδρος που φονεύει το καταραμένο φίδι, είναι συμβολικοί ήρωες. Στα παραμύθια και τους μύθους, αντί για σουλτάνος και σουλτάνα, χρησιμοποιούσαν τις λέξεις βασιλιάς και βασίλισσα. Με όλα αυτά οι Έλληνες καλλιεργούσαν το εθνικό συναίσθημα και πίστευαν ότι δε θ αργούσε η μέρα της λευτεριάς. [ Γιατί οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν πολλές εκφρά-σεις με συμβολικό περιεχόμενο στα χρόνια της σκλαβιάς; Τα μισοτηγανισμένα ψάρια Όταν έπαιρναν οι Τούρκοι την Πόλη, ένας καλόγερος ετηγάνιζε εφτά ψάρια στο τηγάνι. Τα είχε τηγανίσει από τη μια μεριά, κι όταν ήταν να τα γυρίσει από την άλλη, έρχεται ένας και τον λέει πως πήραν οι Τούρκοι την Πόλη. Τότε θα το πιστέψω αυτό, λέει ο καλόγερος, αν τα τηγανισμένα ψάρια ζωντανέψουν... Δεν απόσωσε το λόγο και τα ψάρια πήδησαν από το τηγάνι ζωντανά κι έπεσαν στο νερό εκεί κοντά. Κι είναι ως τα σήμερα τα ζωντανεμένα εκείνα ψάρια στο 65 / 53-54

79 Μπαλουκλί και θα φαίνονται έτσι μισοτηγανισμένα, ως να ρθει η ώρα να πάρουμε την Πόλη. Τότε, λένε, θα έρθει ένας άλλος καλόγερος να τ αποτηγανίσει. Λαϊκή παράδοση Το κυπαρίσσι του Μυστρά Οι σκλαβωμένοι Έλληνες ποτέ δεν έπαψαν να ελπίζουν ότι η μέρα της απελευθέρωσης πλησίαζε. Πολλοί θρύλοι και παραδόσεις εκφράζουν τον πόθο αυτόν. Ένας από αυτούς είναι και ο παρακάτω: Κάποτε στο Μυστρά οργίστηκε πολύ ένας Τούρκος πασάς, όταν ένα Ελληνόπουλο του μίλησε για την πίστη των ραγιάδων ότι θα ελευθερωθούν. Τότε ο πασάς έμπηξε οργισμένος στο χώμα μια ξύλινη σούβλα, από αυτές που ψήνουν τα αρνιά, και φώναξε: «Μόνο αν βλαστήσει και καρπίσει η σούβλα αυτή, θα ελευθερωθείτε εσείς οι Έλληνες». Μετά από λίγο καιρό, λέει η παράδοση, η σούβλα έβγαλε κλαδιά και φύλλα και έγινε ένα περήφανο κυπαρίσσι, σημάδι ότι η λευτεριά δε θα αργούσε να έλθει. Επειδή μάλιστα ο πασάς έμπηξε τη σούβλα ανάποδα στο χώμα, τα κλαδιά του κυπαρισσιού είχαν κλίση προς τα κάτω. Λαϊκή παράδοση 66 / 54

80 11. Τα σχολεία και οι δάσκαλοι του Γένους Τον πρώτο καιρό της σκλαβιάς το σκοτάδι της αμάθειας σκέπασε τον ελληνισμό. «Ο ήλιος εσκοτείδιασε και το φεγγάρι εχάθη», όπως είπε ο λαός. Οι περισσότεροι λόγιοι του Βυζαντίου κατέφυγαν στη χριστιανική Δύση, όπου βοήθησαν στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων. Ο σκλαβωμένος λαός έμεινε χωρίς δασκάλους και σχολεία. Τα πρώτα σχολεία ιδρύθηκαν με τη φροντίδα της εκκλησίας. Παπάδες και καλόγεροι, κυρίως, προσπαθούσαν σ εκείνα τα δύσκολα χρόνια να μάθουν στα παιδιά λίγα γράμματα μέσα από τα βιβλία της εκκλησίας. Αυτό φαίνεται πως δημιούργησε το θρύλο για «Το κρυφό σχολειό», ότι δηλαδή τα σχολεία σε κάποια εποχή λειτουργούσαν κρυφά, επειδή οι Έλληνες φο-βούνταν τους Τούρκους. Σχολεία ακόμα ίδρυσαν και κάποιοι μορφωμένοι Έλληνες, που είχαν σπουδάσει στην Ευρώπη, και δίδαξαν σ αυτά. Την προσπάθεια αυτή ενίσχυσαν πλούσιοι Έλληνες του εσωτερικού και του εξωτερικού. Έτσι, το 18ο αιώνα ο αριθμός των σχολείων αυξήθηκε σημαντικά. Στη μόρφωση του λαού βοήθησε αποφασιστικά και η τυπογραφία. Στα τυπογραφεία της Ευρώπης εκδόθη-καν για πρώτη φορά τα έργα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και άλλα σύγχρονα βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες. Οι ιδέες διαδίδονταν ευκολότερα. Έτσι, γρήγορα έφτασαν και στην Ελλάδα τα κηρύγματα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Αυτό δυνάμωσε ακόμα περισσότερο την προσπάθεια για μόρφωση και τη λαχτάρα για απελευθέρωση. 67 / 55

81 Σ αυτή την προσπάθεια, να βγει το σκλαβωμένο Γένος από την αμάθεια και τη δουλεία, μεγάλη ήταν

82 [ η προσφορά των «δασκάλων του Γένους». Αυτοί ήταν μορφωμένοι άνθρωποι και είχαν φλογερή αγάπη για την πατρίδα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουμε τον Κοσμά τον Αιτωλό και τον Αδαμάντιο Κοραή. Ο Κοσμάς ο Αιτωλός όργωσε την Ελλάδα διδάσκοντας. Απ όπου πέρασε ίδρυσε και από ένα σχολείο. Έφτασε να ιδρύσει διακόσια «κοινά» σχολεία (δημοτικά, θα λέγαμε) και δέκα «ελληνικά» (γυμνάσια). Ο λαός τον λάτρευε και τον τιμούσε σαν άγιο. Πέθανε με μαρτυρικό θάνατο στην Ήπειρο (1779). Ο Αδαμάντιος Κοραής είναι ο σημαντικότερος δάσκαλος του Γένους. Σπούδασε στη Γαλλία και έζησε από κοντά τη Γαλλική επανάσταση. Πίστευε ότι η απελευθέρωση του Γένους θα πραγματοποιηθεί με τη μόρφωση. Γι αυτό κύρια προσπάθειά του ήταν να γίνουν ευρύτερα γνωστοί οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς. Γιατί κάποιοι πνευματικοί άνθρωποι ονομάστηκαν δάσκαλοι του Γένους; 68 / 55

83 69 / 56

84 Χάρτης με τις πόλεις όπου άνθισαν οι κυριότερες ελληνικές σχολές στο χώρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. 1 2 Ιωάννινα 3 Κυδωνίες 4 Σμύρνη Θεσσαλονίκη 2. Μοσχόπολη 3. Αμπελάκια 4. Ζαγορά 5. Μεσολόγγι 6. Δημητσάνα 7. Αθήνα 8. Σίφνος 9. Πάτμος 10. Χίος 70 / 57

85 Οι δυσκολίες για μόρφωση στα χρόνια της σκλαβιάς τροφοδότησαν το θρύλο για το κρυφό σχολειό. Ο ποιητής Ι. Πολέμης σ ένα σχετικό ποίημα γράφει: Εκεί καταδιωγμένη κατοικεί του σκλάβου η αλυσόδετη πατρίδα. Βραχνά ο παπάς, ο δάσκαλος εκεί θεριεύει την αποσταμένη ελπίδα με λόγια μαγικά εκεί η ψυχή πικρότερο αγροικά τον πόνο της σκλαβιάς της, εκεί βλέπει τι έχασε, τι έχει, τι της πρέπει. Σ ένα σχολείο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Τα παιδιά μάθαιναν ανάγνωση από τον Οκτώηχο, το Ψαλτήρι, τον Απόστολο και από άλλα εκκλησιαστικά βιβλία. Μάθαιναν ακόμα αρίθμηση και γραφή κατά τα υποδείγματα που τους έδινε ο δάσκαλος. Οι μαθητές κάθονταν πάνω σε ψάθα, προβιά ή χαλί, ενώ ο δάσκαλος πάνω σε σκαμνί Έγραφαν πάνω σε πλάκες, με κοντύλι. Πάνω στην πλάκα ήταν γραμμένο το αλφάβητο, ενώ πριν απ αυτό ήταν χαραγμένο το σημείο τον σταυρού με τις λέξεις «Σταυρέ βοήθει». Τα παιδιά έλεγαν το αλφάβητο δυνατά και όλα μαζί («εν χορώ»), κρατώντας με το αριστερό χέρι την πλάκα και με το δεξί έδειχναν ένα ένα τα γράμματα που έλεγαν. Κοντά στο δάσκαλο υπήρχε μακρύ ραβδί, που προορισμός του ήταν να συμμορφώσει τους άτα-κτους μαθητές ή να χτυπά το δάπεδο ή την έδρα, για να γίνει μέσα στην τάξη ησυχία. 71 / 57-58

86 Οι τιμωρίες ήταν πολύ συνηθισμένες τότε. Αν όμως οι τιμωρίες προορίζονταν για τους αμελείς, στους επιμελείς μαθητές δίνονταν τιμές και βραβεία. Όποιος τελείωνε χωρίς τιμωρίες το βιβλίο του, συνοδευόταν με πομπή από τους συμμαθητές του στο σπίτι του. Εκεί ο «πρωτόσχολος» (ο πρώτος μαθητής) τον κάθιζε πάνω στο μιντέρι και, σηκώνοντας τον, τον ανακήρυττε τρεις φορές «άξιο». Οι γονείς του και οι συγγενείς του έδιναν συγχαρητήρια, του χάριζαν δώρα και φιλοδωρούσαν και το δάσκαλο με μεταξωτό μαντίλι ή νομίσματα. Ακολουθούσε κοινό τραπέζι, όπου τραγουδούσαν, χόρευαν και έπαιζαν διάφορα παιδικά παιχνίδια. Τρύφωνος Ευαγγελίδου, Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας Ευανθία Καΐρη Στα χρόνια της σκλαβιάς ελάχιστες γυναίκες είχαν την ευκαιρία να μορφωθούν. Δε λείπουν όμως τα φωτεινά παραδείγματα. Μία σπουδαία γυναίκα ήταν και η αδελφή του φιλοσόφου, αγωνιστή, φιλικού και ιερωμένου Θεόφιλου Καΐρη, η Ευανθία. Η πολυμάθεια της και οι φιλελεύθερες ιδέες της, το πάθος της για την αφύπνιση των σκλαβωμένων Ελλήνων προκάλεσαν το θαυμασμό των συγχρόνων της και ξεπέρασαν τα όρια της ελληνικής γης. Ανάμεσα στους ανθρώπους που τη θαύμαζαν ήταν κι ο Αδαμάντιος Κοραής. Η μεγάλη αυτή δασκάλα αφιέρωσε τη ζωή της στη μόρφωση των κοριτσιών της Ελλάδας. Στα χρόνια της Επανάστασης η Ευανθία Καΐρη έστειλε το 1825 μια επιστολή έκκληση σε όλες τις γυναίκες του κόσμου, με την οποία τις ενημέρωνε για τα δίκαια του ελληνικού αγώνα. Η επιστολή της βρήκε 72 / 58-59

87 μεγάλη απήχηση. Οι ξένες γυναίκες ανταποκρίθηκαν στην έκκλησή της με τρόπο συγκινητικό. Η Ευανθία Καΐρη ευτύχησε να δει την Ελλάδα ελεύθερη και να συνεχίσει το μεγάλο της έργο ως τα βαθιά της γεράματα. Αρχοντικό σπίτι στα Αμπελάκια (τοιχογραφία του 1803) 73 / 59

88

89 12. Πνευματική ανάπτυξη στη σκλαβιά Παρά τη σκλαβιά οι Έλληνες ανέπτυξαν τα γράμματα και τις τέχνες, ιδίως στις λατινοκρατούμενες περιοχές. Η άνθηση της ποίησης και του θεάτρου στην Κρήτη έμεινε στην ιστορία ως κρητική αναγέννηση. «Ο Ερωτόκριτος» και «Η θυσία του Αβραάμ» του Βιτσέν-τζου Κορνάρου και «Η Ερωφίλη» του Γεωργίου Χορτάτζη είναι έργα που διαβάζονται και σήμερα. Η ποίηση και η μουσική καλλιεργήθηκαν και στα Επτάνησα, όπου κατέφυγαν πολλοί Κρητικοί μετά την υποταγή της Κρήτης στους Τούρκους. Οι Επτανήσιοι λογοτέχνες έγραφαν στη γλώσσα του λαού πρωτότυπα έργα κι έκαναν μεταφράσεις έργων των αρχαίων Ελλήνων και Ευρωπαίων συγγραφέων. Στην Ήπειρο, ο Ιωάννης Βηλαράς έγραψε τα ποιήματά του, χρησιμοποιώντας γλώσσα δημοτική. Στη Βλαχία, ο Αθανάσιος Χριστόπουλος έγραψε πολύ ωραία ποιήματα καθώς και θεατρικά έργα σε απλή γλώσσα. Όλους όμως τους ποιητές και δημιουργούς τους ξεπέρασε ο ίδιος ο λαός. Με τα τραγούδια του έψαλε τις λύπες, τις χαρές, τους καημούς, τις ελπίδες και τα καθημερινά του προβλήματα και τραγούδησε σημαντικά πρόσωπα και γεγονότα. Η μελωδία των τραγουδιών αυτών έχει ως βάση τη βυζαντινή μουσική, η οποία εξακολουθούσε να καλλιεργείται. Σε λαϊκή γλώσσα ήταν γραμμένα και πολλά συναξάρια* αγίων και φυλλάδες**, που κυκλοφορούσαν ανάμεσα στους υπόδουλους. 74 / 61

90 Οι περιοχές που διάλεξαν να ζήσουν οι Έλληνες ήταν πλαγιές και απόμερα μέρη. Τα σπίτια τους τα έφτιαχναν μικρά, με λίγα παράθυρα. Αργότερα όμως

91 χτίστηκαν «αρχοντικά» (Πήλιο, Καστοριά, Ύδρα), έγιναν έργα κοινής ωφέλειας (γεφύρια, βρύσες) και μικρά οχυρωματικά έργα (πύργοι Μάνης, καστρόσπιτα και καστροχώρια, κυρίως στα νησιά του Αιγαίου). Σπάνια οι Τούρκοι επέτρεπαν το χτίσιμο νέων εκκλησιών. Οι χριστιανοί περιορίζονταν μόνο σε επιδιορθώσεις. Εξάλλου δεν υπήρχαν τα μέσα και ειδικευμένοι τεχνίτες. Εξαίρεση αποτελούσαν οι εκκλησίες των μοναστηριών, που χτίζονταν με δαπάνες ευεργετών. Οι χριστιανοί ζωγράφοι συνέχισαν την παραγωγή σημαντικών έργων στα μεγάλα θρησκευτικά κέντρα της εποχής (Κρήτη, Μετέωρα, Άγιον Όρος κ.α.). Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν ο Θεοφάνης, ο Πουλάκης και ο Μιχ. Δαμασκηνός. Ακόμα, αρκετοί λαϊκοί ζωγράφοι πλούτισαν την παράδοση με τα έργα τους. Γενικά η αρχιτεκτονική και η ζωγραφική συνέχισαν τη βυζαντινή παράδοση, δέχτηκαν όμως και επιδράσεις από τη Δύση, προπαντός στις λατινοκρατούμενες περιοχές. Τι σημαίνει η φράση: «Όλους τους ποιητές και δημιουργούς τους ξεπέρασε ο ίδιος ο λαός»; * συναξάρια = Βιογραφίες αγίων **φυλλάδες = Λαϊκά αναγνώσματα με ιστορικό και μυθικό περιεχόμενο 75 / 61

92 1. 1. Χαλκογραφία, που δείχνει πως το θέατρο στα λατινοκρατούμεν α μέρη ήταν σε κάποια ακμή Αρκετά έργα από την εποχή της Τουρκοκρατίας διατηρούν ως σήμερα την αξία και την ομορφιά τους και επηρέασαν τη νεότερη λογοτεχνία μας. 3. Εμμανουήλ Τζάνε Μπουνιαλή, Χριστός ένθρονος. Η βυζαντινή 76 / 62

93 παράδοση στη ζωγραφική συνεχίζεται. 3.

94 4. Πολλά γεφύρια, κατασκευασμένα από λαϊκούς μαστόρους, είναι αριστουργήματα αρχιτεκτονικής. 5. Χωριά από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Χτισμένα σε πλαγιές και σε απόμερους τόπους τα χωριά προστατεύονταν από τις διάφορες επιδρομές. 6. Ο Άγιος Κωνσταντίνος (Κουμουστά Λακωνίας) Μια βεβαίωση για επισκευή εκκλησίας (1754) 77 / 63-64

95 Με αίτηση των Παπαϊωάννου Παπαμιχαήλ, Σταματίου Ισίδωρου και Ιωάννου Γεωργίου, επιτρόπων της εκκλησίας της Παναγίας, που βρίσκεται στο χωριό Λεπτόποδα, του Δήμου Επανωχώρων της Χίου, στάλθηκε ως πραγματογνώμονας ο δικός μας μολλάς*,

96 για να επιθεωρήσει την εκκλησία αυτή. Την βρήκε να έχει επισκευαστεί χωρίς καμία εξύψωση (χωρίς να έχει ξεπεραστεί το κανονικό της ύψος) και χωρίς καμία επέκταση (χωρίς να έχει μεγαλώσει καθόλου), σύμφωνα με την έκθεση αυτοψίας που δόθηκε στα χέρια των επιτρόπων αυτής της εκκλησίας από το Ιεροδικείο. Ι. Μαυρόπουλου, Τουρκικά έγγραφα ιστορίας Χίου * μολλάς (μουλλάς) = μουσουλμάνος αξιωματούχος. Αυγή Εφάνη ολόχαρη η αυγή, και τη δροσούλα ρίχνει, σημάδια της ξεφάντωσης κείνη την ώρα δείχνει. Χορτάρια βγήκασι στη γης, τα δεντρουλάκια αθίσα, κι από τς αγκάλες τ ουρανού γλυκύς δοράς εφύσα, τα περιγιάλια λάμπασι, κι η θάλασσα κοιμάτο, γλυκύς σκοπός εις τα δεντρά κι εις τα νερά γροικάτο ολόχαρη και λαμπιρή η μέρα ξημερώνει, εγέλαν η Ανατολή κι η Δύση καμαρώνει. Βιτσέντζου Κορνάρου, Ερωτόκριτος Ο όρκος της αγάπης Ποτάμι νεπλημμύρισε, σε περιβόλι μπαίνει, ποτίζει δέντρ αριθμητά, μηλιές και κυπαρίσσια, και μια μηλιά γλυκομιλιά νερό δεν τη φελάει. Κινά η μηλιά και ψύγεται και κιτρινοφυλλιάζει. Κι άλλη μηλιά τήνε ρωτά, κι άλλη μηλιά της λέει: Τι έχεις, μηλιά, και ψύγεσαι και κιτρινοφυλλιάζεις; Μην είν τα μήλα σου βαριά, μην το νερό σου λείπει, 78 / 64-65

97 κι από τα κλωναράκια σου κανένα μη ραγίστη; Δεν είν τα μήλα μου βαριά, μηδέ νερό μου λείπει, κι από τα κλωναράκια μου κανένα δε ραγίστη. Άγουρος με ξανθή κόρη στη ρίζα μου φιλιώνταν, κι όρκο κάμαν στους κλώνους μου να μη ξεχωριστούνε, τώρα ξεχωριστήκανε και κιτρινοφυλλιάζω. Δημοτικό 79 / 65

98 1. Λημέρι κλεφτών 2. Κλέφτης 80 / 66

99 13. Κλέφτες και Αρματολοί Σ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας οι δύσκολες συνθήκες της ζωής έκαναν πολλούς να ανεβαίνουν στα βουνά και να γίνονται ληστές. Οι Αρχές τους αντιμετώπιζαν ως κακούργους ο λαός όμως θαύμαζε το ελεύθερο φρόνημα, τη λεβεντιά και την παλικαριά τους κι έκαμε τραγούδι τη ζωή και τα κατορθώματά τους. Έτσι οι κλέφτες θεωρήθηκαν λαϊκοί ήρωες. Οι Τούρκοι, για να προστατέψουν την ύπαιθρο από τους κλέφτες, οργάνωσαν ειδικά τμήματα, τους αρματολούς. Αυτοί αναλάμβαναν τη φύλαξη μιας περιοχής, που λεγόταν αρματολίκι. Πολλές φορές το οθωμανικό κράτος έδινε τα αρματολίκια σε ξακουστούς κλέφτες, που δεν μπορούσε να τους υποτάξει αλλιώς. Ο σουλ-τάνος φρόντιζε να παραμερίζει τους αρματολούς, που αποκτούσαν ιδιαίτερη δύναμη ή έδειχναν ξεχωριστή συμπάθεια στους ραγιάδες. Τότε αυτοί ξαναγίνονταν κλέφτες. Συχνά κλέφτες και αρματολοί συνεργάζονταν με αποτέλεσμα οι λέξεις κλέφτης και αρματολός να σημαίνουν το ίδιο πράγμα. Κάθε ομάδα αρματολών ή κλεφτών είχε το δικό της μπαϊράκι (σημαία), τον καπετάνιο της και το πρωτοπα-λίκαρό της, που είχε θέση υπαρχηγού. Η ομάδα μπο-ρού-σε να έχει και ψυχογιούς, δηλαδή ανήλικα κλεφτό-πουλα. Η ζωή των κλεφτών ήταν γεμάτη κακουχίες και στερήσεις. Στα σαράντα τους χρόνια οι περισσότεροι κλέφτες ήταν γέροι λίγοι όμως πέθαναν από φυσικό θάνατο. Ζούσαν σε μέρη δυσκολοπάτητα, που τα έλε-γαν λημέρια. Συχνά αναγκάζονταν ν αλλάξουν λημέρι για μεγαλύτερη ασφάλεια και πάντα έβαζαν γύρω τους καραούλια, δηλαδή σκοπιές. Στις συγκρούσεις τους με 81 / 67

100 τους Τούρκους έστηναν ενέδρες ή έκαναν αιφνιδιασμούς αυτός ο τρόπος πολέμου ονομάστηκε κλεφτοπόλεμος. Στις καλές και ειρηνικές μέρες χαίρονταν τη φύση και τη λευτεριά και φρόντιζαν τ άρματά τους, παράβγαιναν στο τρέξιμο, το πήδημα, το λιθάρι και το σημάδι, γλεντούσαν και χόρευαν. Ήταν πάντα έτοιμοι να δώσουν τη ζωή τους για τη λευτεριά και την τιμή τους. Οι κλέφτες και οι αρματολοί με τη δράση και τα κατορθώματα τους έδιναν κουράγιο στους ραγιάδες και συντηρούσαν την ελπίδα για την ανάσταση του Γένους. Κι όταν ήρθε η ώρα του μεγάλου ξεσηκωμού, αυτοί αποτέλεσαν τον πυρήνα των αγωνιστών της ελευθερίας. Γιατί οι λέξεις «κλέφτης» και «αρματολός» έφτασαν να σημαίνουν το ίδιο πράγμα; Από τη ζωή των κλεφτών... Μισθόν, όταν ήσαν αρματολοί, μοίρασμα των λαφύρων, όταν ήσαν κλέπται. Εδίδοντο και βραβεία εις τους αριστεύοντας. Όταν έσφαλλαν, ήτον το κόψιμον των μαλλιών, το ξαρμάτωμα. Σέβας προς τας γυναίκας. Παιχνίδια, ταμπουράδες, πηδήματα, χορούς, τραγούδια ηρωικά, τες ομάδες. Τα τραγούδια τα έκαμναν οι χωριάτες, οι στραβοί με τες λύρες. Τα μοναστήρια τους εβοηθούσαν. Οι γεωργοί και οι ποιμένες έδιναν είδησιν εις τους κλέπτας, ζωοτροφίας και πολεμοφόδια. Όταν εις τον πόλεμον ελαβώνετο κανένας βαρέως και δεν εμπορούοαν να τον πάρουν, τον εφιλούσαν και έπειτα του έκοφταν το κεφάλι. Το είχαν εις ατιμίαν, οπού οι Τούρκοι να πάρουν το κεφάλι του. Θεοδώρου Κολοκοτρώνη, Απομνημονεύματα 82 / 67

101 Της κλεφτουριάς τα βάσανα Παιδιά, σαν θέτε λεβεντιά και κλέφτες να γενείτε ν εμένα να ρωτήσετε να σας ομολογήσω της κλεφτουριάς τα βάσανα και των κλεφτών τα ντέρτια. Μαύρη ζωή που κάνουμε εμείς οι μαύροι κλέφτες! Ποτέ μας δεν αλλάζουμε και δεν ασπροφορούμε, ολημερίς στον πόλεμο, τη νύχτα καραούλι. Δώδεκα χρόνους έκαμα τους κλέφτες καπετάνιος. Ζεστό ψωμί δεν έφαγα, δεν πλάγιασα σε στρώμα, τον ύπνο δεν εχόρτασα, του ύπνου τη γλυκάδα, το χέρι μου προσκέφαλο και το σπαθί μου στρώμα, και το καριοφιλάκι μου σαν κόρη αγκαλιασμένο. Δημοτικό Σαράντα παλικάρια Σαράντα παλικάρια από τη Λεβαδειά, Καλά κι αρματωμένα πάνε για κλεψιά, πάνε για να πατήσουν το καλό Χωριό, πάνε για να κάψουν χώρες και νησιά. Κάνα δεν έχουν πρώτο και τρανότερο, γυρεύουν ένα γέρο για την ορμηνειά, επήγαν και τον βρήκαν σε βαθιά σπηλιά, οπόλειωνε τ ασήμι κι έφτιανε κουμπιά. Γεια σου, χαρά σου, γέρο. Καλώς τα παιδιά, καλώς τα παλικάρια, τα κλεφτόπουλα. Σήκου να βγούμε, γέρο, κλέφτες στα βουνά. Δεν ημπορώ, παιδιά μου, γιατ εγέρασα. Περάστε από τη στάνη και τα πρόβατα Και πάρτε τον υγιό μου το μικρότερο. Δημοτικό 83 / 68-69

102 Μια παλιά παράσταση των σουλιώτικων βουνών, με το Σούλι στην κορυφή (γκραβούρα) 84 / 70

103 Πύργοι κατοικίες της Μάνης: «Η Κίττα η πολύπυργος κι η Νόμια παρομοία»

104 14. Τα κάστρα της λευτεριάς Τρεις περιοχές της Ελλάδας, το Σούλι, η Μάνη και τα Σφακιά, κατάφεραν να διατηρήσουν σχετική ελευθερία. Οι Σουλιώτες, για ν αποφύγουν τον εξισλαμισμό και να γλιτώσουν από τις επιδρομές των ληστών, κατέφυγαν στα Κασσωπαία βουνά της Ηπείρου. Ήταν οργανωμένοι σε μεγάλες οικογένειες (φάρες) και διοικούνταν από ένα συμβούλιο γερόντων, που δίκαζε και τις υποθέσεις με βάση τα έθιμα. Οι Σουλιώτες αποτελούσαν ισχυρή στρατιωτική δύναμη και ήταν ένα μεγάλο εμπόδιο για τον Αλή πασά των Ιωαννίνων, που ήθελε να επεκτείνει την κυριαρχία του. Γι αυτό ξέσπασε ανάμεσα στους Σουλιώτες και τον Αλή πασά πόλεμος, που κράτησε πολλά χρόνια. Στη διάρκεια του πολέμου αυτού οι Σουλιώτες βρέθηκαν σε δύσκολη θέση, γιατί τους έλειψαν τα εφόδια ψωμί και μολύβι. Τότε έκλεισαν συμφωνία με τον Αλή να φύγουν από το Σούλι. Ο Αλής όμως δεν τήρησε τη συμφωνία. Τις στιγμές εκείνες γράφτηκαν οι πιο ένδοξες σελίδες της σουλιώτικης ιστορίας. Όταν οι Σουλιώτισσες κατάλαβαν πως κινδύνευαν να πέσουν στα χέρια του εχθρού, ανέβηκαν με τα παιδιά τους στην κορυφή του Ζαλόγγου. Εκεί, αφού τα φίλησαν για στερνή φορά, τα ριξαν στον γκρεμό. Μετά οι ίδιες πιάστηκαν σε χορό τραγουδώντας. Σε κάθε γύρο η πρώτη που έσερνε το χορό, πηδούσε στο γκρεμό, ώσπου δεν έμεινε καμιά. Από τους υπόλοιπους Σουλιώτες λίγοι μόνο κατάφεραν να σωθούν και να φτάσουν στην Κέρκυρα. Μια άλλη περιοχή της χώρας, που οι κάτοικοι της έζησαν με σχετική αυτονομία ήταν η Μάνη. Οι Μανιάτες οργανώθηκαν με βάση την οικογένεια. Έτσι, πολλές 85 / 71

105 οικογένειες, που συνδέονταν με συγγένεια, αποτελούσαν μια πατριά. Οι πατριές συχνά έρχονταν σε σύγκρουση μεταξύ τους. Τότε αρχηγός της πατριάς οριζόταν ο πιο ικανός, ο πιο ώριμος και με κάποια ηλικία. Αποφάσεις για τις σοβαρές υποθέσεις έπαιρνε η συνέλευση των πιο ηλικιωμένων, η «γεροντική». Τα σπίτια τους τα χτιζαν σε θέσεις που τους εξασφάλιζαν τον έλεγχο της περιοχής και την άμυνα σε περίπτωση κινδύνου. Στη μέση υψωνόταν ο πύργος και γύρω τα σπίτια των συγγενών. Τα τελευταία χρόνια πριν από την Επανάσταση διοικητής της Μάνης ήταν ένας καπετάνιος, που είχε τον τίτλο του μπέη. Η Μάνη χρησίμευε πάντοτε ως ασφαλές καταφύγιο αγωνιστών και διωκομένων. Όταν άρχισε ο Αγώνας, οι εμπειροπόλεμοι Μανιάτες αποτέλεσαν την πρώτη υπολογίσιμη δύναμη του έθνους. Ελεύθεροι, ως ένα βαθμό, έζησαν στην Τουρκοκρατία και οι Σφακιανοί. Τα Σφακιά είναι απόκρημνη περιοχή στα Λευκά όρη της Κρήτης. Από τον καιρό των Βενετών ακόμα οι Σφακιανοί είχαν ορισμένα προνόμια σε σχέση με τους άλλους Κρητικούς, που τα διατήρησαν και στην Τουρκοκρατία. Ζούσαν ανοργάνωτοι, σχεδόν μιαν πρωτόγονη ζωή, και ήταν ο φόβος των Τούρκων που ζούσαν στα πεδινά μέρη. Ήταν κι αυτοί μια σημαντική δύναμη για τον αγώνα του έθνους. Αναφέρω λόγους για τους οποίους ορισμένες περιοχές είχαν σχετική ελευθερία κατά τα χρόνια της σκλαβιάς. Εις τον θάνατον του Λόρδου Μπάιρον Τες εμάζωξε εις το μέρος του Τσαλόγγου* το ακρινό 86 / 72-73

106 της ελευθερίας ο έρως, και τες έμπνευσε χορό τέτοιο πήδημα δεν το είδαν ούτε γάμοι, ούτε χαρές, και άλλες μέσα τους επήδαν αθωότερες ζωές. Τα φορέματα εσφυρίζαν και τα ξέμπλεκα μαλλιά, κάθε γύρο που εγυρίζαν από πάνου έλειπε μια στα ίδια όρη εγεννηθήκαν και τα αδάμαστα παιδιά, που την σήμερο εχυθήκαν πάντα οι πρώτοι στη φωτιά. Δ. Σολωμού * Τσαλόγγου: Ζαλόγγου. Ο χορός του Ζαλόγγου, από τον Κερκυραίο ζωγράφο Χαράλ 87 / 73

107 Γράμμα στον Αλή Ο Αλή πασάς προσπάθησε με δόλιο τρόπο να εξαγοράσει τους Σουλιώτες αλλά εκείνοι του απάντησαν με την παρακάτω επιστολή: «Βεζύρ Αλή πασά σε χαιρετούμεν.η πατρίς μας είναι ασυγκρίτως γλυκυτέρα και από τα πουγκεία σου, και από τους ευτυχείς τόπους, τους οποίους υπόσχεσαι να μας δώσεις όθεν ματαίως κοπιάζεις, επειδή η ελευθερία μας δεν πωλείται, ούτ αγοράζεται σχεδόν με όλους τους θησαυρούς της γης, παρά με το αίμα και θάνατον έως του τελευταίου Σουλιώτου. Όλοι οι Σουλιώτες μικροί και μεγάλοι». Χριστόφορου Περραιβού, Ιστορία του Σουλίου Σουλιωτοπούλα Στης μάχης τον καπνό που πνίγει το λαγκάδι, ο Σουλιώτης όλα τα έχει λησμονήσει, πείνα και δίψα. Και εκεί που πολεμάει το παλικάρι, μέρα και νύχτα, ακούει μια γνώριμη φωνή. Λοιπόν το Σούλι δε χάθηκε και ζει. Ήταν η Λάμπη, η αδελφή του παλικαριού. Τι καλό φέρνεις, Λάμπη; Ζεστή κουλούρα, αδελφέ, που σου τη ζύμωσα με τα χεράκια μου και η μάνα την έψησε στην ανθρακιά μονάχη. Έλα να φας και να ξαποστάσεις. Δεν μπορώ, καημένη, να παρατήσω το τουφέκι. Αυτό είναι η συλλογή σου, Νάση; Έρχομαι εγώ. Και δώσ μου το τουφέκι. Χαμογελά ο αδελφός και δεν έχει ανάγκη να μάθει την κορασιά πώς πιάνουν το τουφέκι. 88 / 74-75

108 Ο πόλεμος βαστούσε πάντα. Με χέρι σταθερό γέμιζε εκείνη και σημάδευε. Και εκεί ένα βόλι ήρθε και πέτυχε κατάστηθα την κορασιά. Και αυτή έκανε καρδιά και δεν μιλούσε. Η Λάμπη σημάδευε και τουφεκούσε. Έφαγες, Νάση; Κοντεύω, ακόμα λίγο, Λάμπη. Η κόρη ξαναρώτησε και δεύτερη και τρίτη φορά. Και τότε μ ένα πήδημα το παλικάρι βρέθηκε κοντά της. Άρπαξε το τουφέκι και ξανάρχισε τον πόλεμο. Αμίλητη η Σουλιωτοπούλα πήγε παραπίσω κι έπεσε. Και ο πόλεμος βαστούσε... Γ. Βλαχογιάννη, Μεγάλο Χρόνια Η γέννηση του αγοριού στη Μάνη Μέσα σ ένα περιβάλλον διαρκών πολέμων, για να ζήσει κανείς, δεν αρκούσε μόνον να έχει περιουσία. Έπρεπε να έχει και προσωπική παλικαριά, αλλά κυρίως να είναι από μεγάλη γενιά, γιατί ολόκληρη η γενιά πιανότανε στις έχθρες. Η γενιά ήταν τόσο πιο μεγάλη όσο πιο πολλά ντουφέκια είχε. Λογάριαζαν δηλαδή τους σερνικούς (αρσενικούς). Για να είναι λοιπόν κανείς υπολογίσιμος και στους εχθρούς και στους φίλους ακόμη, έπρεπε να έχει πατέρα και μπαρμπάδες και ο ίδιος να έχει κάμει σερνικά παιδιά δικά του, για τη γενιά. Γι αυτό και η γέννηση αγοριού ήταν ανέκαθεν στη Μάνη αληθινό πανηγύρι. Αυτό αναφέρεται ακόμη και στου Νηφάκου το ποίημα, μια παλιά σατιρική περιγραφή της Μάνης: Για τα παιδιά τα σερνικά, οπόταν γεννηθούσι χυλόπιτες μοιράζουσι για να τα ευχηθούσι. Στην πόρτα όλοι τρέχουσι και ντουφεκιές βαρούσι 89 / 75-76

109 Και όλοι τους φωνάζουσι: καλώς ήρθε να ζήσει, καλός να γίνει στ άρματα και τους οχτρούς να σβήσει. Πέτρου Π. Κολονάρου, Μάνη Η Κρήτη στις φλόγες Στα Ορλωφικά η φλόγα του ξεσηκωμού μεταδόθηκε και στην Κρήτη. Πρώτοι κινήθηκαν οι Σφακιανοί με αρχηγό το Δασκαλογιάννη. Σε λίγο φούντωσε το νησί ολόκληρο. Μα οι Τούρκοι είχαν χιλιάδες στρατό. Όρμησαν στα χωριά και τα έκαψαν. Πήρανε τα ζώα, πιάσανε αιχμαλώτους. Οι επαναστάτες με λιγοστά άρματα άρχισαν δυνατό κλεφτοπόλεμο. Πόσο όμως να κρατήσουν χωρίς βοήθεια. Πέρασε κοντά χρόνος κι οι Τούρκοι θέλησαν διαπραγματεύσεις. Ζήτησαν όμως κάτι ακριβό: όλους τους αρχηγούς κανέναν άλλο, είπανε, δε θα πείραζαν πια. Οι πολεμιστές αρνήθηκαν, μα ο Δασκαλογιάννης, για να μη μεγαλώσει το κακό, παραδόθηκε. Κι οι Τούρκοι τον έγδαραν ζωντανό. Και πέρασέν τω χαρά πως εξεσκλαβωθήκα(ν) γιατί άλλα πάλι βάσανα κι άλλοι καημοί τσι βρήκα(ν)*. Αγνώριστα βραν τα Σφακιά, τσι γειτονιές ξεχνούσι κι όνειρο των εφαίνετο εκεί που τσι θωρούσι. Πείνα και φτώχεια κι ερημιά, κλάηματα, μοιρολόγια ακούγονταν εις τσι γιαλές** και βλέπουν εις τ αόρια*** Δημοτικό * τσι βρήκαν = τους βρήκαν. ** γιαλές = ακρογιαλιές. *** αόρια = βουνά, όρη. 90 / 76

110 [ 15. Η ένοπλη ορμή για απελευθέρωση Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας οι Έλληνες έκαμαν πολλούς αγώνες και απόπειρες για την αποτίναξη του ζυγού της δουλείας. Οι επαναστατικές τους όμως αυτές ενέργειες ήταν ανοργάνωτες και τοπικά περιορισμένες. Αξιόλογες προσπάθειες για απελευθέρωση έγιναν από τα πρώτα χρόνια στη Μάνη και στην Ήπειρο. Ήταν τότε μια εποχή που ευνοούσε την εκδήλωση επαναστατικών κινήσεων, καθώς οι Τούρκοι βρίσκονταν σε πόλεμο με τους Βενετούς και άλλους Δυτικούς. Παρόλο που τα κινήματα αυτά είχαν κάποιες επιτυχίες, δεν μπόρεσαν να φτάσουν στο σκοπό τους. Το 1611 εκδηλώθηκε στη Θεσσαλία και την Ήπειρο ένα άλλο επαναστατικό κίνημα με αρχηγό τον επίσκοπο Διονύσιο το Φιλόσοφο, που αργότερα, επονομάστη-κε Σκυλόσοφος εξαιτίας των συνεπειών του απότυχη-μένου κινήματός του εναντίον των Τούρκων. Ο φλογε-ρός αυτός ιεράρχης κατόρθωσε να ξεσηκώσει πολλούς κατοίκους της υπαίθρου εναντίον των τυράννων. Οι Τούρκοι κατέπνιξαν το κίνημα του Διονυσίου και τον ίδιο τον έπιασαν και τον θανάτωσαν με μαρτυρικό θάνατο. Σημαντικές προσπάθειες έγιναν στα τέλη του 18ου αι. Η πρώτη άρχισε το 1769 κι έμεινε γνωστή ως «Ορλω-φικά», από το όνομα των Ορλώφ, Ρώσων αρχηγών του κινήματος. Η Ρωσία που τότε βρισκόταν σε πόλεμο με τους Τούρκους, για να στρέψει την προσοχή του αντιπάλου της αλλού, ξεσήκωσε τους Έλληνες. Η επανάσταση απλώθηκε γρήγορα στην Πελοπόννησο, κι έφτασε και στη Στερεά. Οι επαναστάτες όμως νικήθηκαν κι έπαθαν μεγάλες συμφορές. Πιο πολύ πλήρωσε η Πελοπόννησος. (Η φράση «ο κατακαημένος 91 / 77

111 Μοριάς» έχει μείνει από την εποχή εκείνη ). Όμως ο Ρωσο-

112 [ τουρκικός αυτός πόλεμος είχε κι ένα καλό αποτέλεσμα, τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), με την οποία ειρήνευσαν Τούρκοι και Ρώσοι. Η συνθήκη αυτή αργότερα έδωσε τη δυνατότητα στα ελληνικά καράβια να πλέουν με ρωσική σημαία στα Στενά*. Το γεγονός αυτό συνέβαλε πολύ στην οικονομική ανάπτυξη των Ελλήνων. Μια δεύτερη επαναστατική ενέργεια ακολούθησε λίγο αργότερα (1788) με αρχηγό το Λάμπρο Κατσώνη, αξιωματικό του ρωσικού στρατού. Ο Κατσώνης κατά-φερε με το μικρό του στόλο να κυριαρχήσει στο Αιγαίο και να γίνει ο φόβος και ο τρόμος των Τούρκων και των πειρατών. Όμως η Ρωσία, που είχε κινήσει την επανά-σταση, έκαμε πάλι ειρήνη με τους Τούρκους και ο Κατσώνης εγκαταλείφθηκε, αφού προηγουμένως ο στόλος του έπαθε πανωλεθρία από τον τουρκικό έξω από την Ανδρο. Λόγοι αποτυχίας των προεπαναστατικών κινημάτων 92 / 77

113 * Στενά = Ο Ελλήσποντος και ο Βόσπορος

114 [ Του Λάμπρου Κατσώνη Ανάμεσα στην Άνδρο κι απ όξω από τη Τζια, εβρέθηκε ο Λάμπρος κι ο καπετά πασιάς κι ο Λάμπρος ο καημένος εχάρηκε πολλά, απού βρηκεν εμπρός τον Τούρκο να πολεμά. Τρεις μέρες πολεμούσε, όλο με τη φωτιά, πάνω στις τρεις ημέρες εβγάλα τα σπαθιά. πού το πολύ κανόνι κι από τον ταραμό, του Λάμπρου το καράβι εκάλαρε* νερό. Μάινα, σκύλε Λάμπρο, τις παντιέρες σου, να μη σε πάρω σκλάβο μετους λεβέντες σου. Δεν κλαίω το καράβι, μήτε τη συρμαγιά**, Μόν κλαίω τους λεβέντες, που ταν καλά παιδιά. Δημοτικό τραγούδι Καρπάθου * εκάλαρε = έμπασε, έβαλε * συρμαγιά = κεφάλαιο, χρήματα. 93 / 78

115 Ευθύμιος Βλαχάβας Ο παπά Ευθύμιος Βλαχάβας, κίνησε επανάσταση εναντίον του πασά της Ηπείρου Αλή (1808). Η επανάσταση όμως απέτυχε και ο ίδιος αιχμαλωτίστηκε. Δεμένο μες στα Γιάννενα το σέρνουν το θηρίο με τόσες τόσες άλυσες, που λες ότι φοβούνται τα σίδερα και τα σχοινιά μη κόψει, μη χαλάσει και πάρει πάλε τα βουνά, και ποιος το μεταπιάνει. Γλήγορα τα μαρτύρια, γλήγορα την κρεμάλα... Αλήπασα, ξεθύμανε, κι η ώρα σου πλακώνει. Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, Άπαντα Του Γιάννη του Σταθά Το παρακάτω τραγούδι περιγράφει τη σύγκρουση Ελλήνων και Τούρκων στην Κασάντρα στις αρχές του 19ου αιώνα: Μαύρο καράβ αρμένιζε ς τα μέρη της Κασάντρας. Μαύρα πανιά το σκέπαζαν και τ ουρανού σημαία. Κι ομπρός κορβέττα μ άλικη σημαία του προβγαίνει. Μάινα, φωνάζει τα πανιά, ρίξε τις γάμπιες κάτου. Δε τα μαϊνάρω τα πανιά κι ουδέ τα ρίχνω κάτω. Μη με θαρρείτε νιόνυφη, νύφη να προσκυνήσω; Εγώ είμαι ο Γιάννης του Σταθά, γαμπρός του Μπουκουβάλα. 94 / 79

116 Οι ραγιάδες αντιστέκονται στην πληρωμή των φόρων (1702) Κάτοικοι του χωριού Αϊβάτι (της περιοχής Λαγκαδά) στρέφονται κατά του Τούρκου φοροειοπράκτορα. «Ενώ ήταν απασχολημένος με τη διανομή των αποδείξεων του κεφαλικού φόρου στους κατοίκους του χωριού Αϊβάτι, οι προύχοντες... και εκατό άπιστοι ταραξίες ομοϊδεάτες τους που τους ακολουθούσαν συγκεντρώθηκαν, κραύγαζαν: δε δίνουμε κεφαλικό φόρο. Μετά επιτέθηκαν στο σπίτι του, έκαψαν και εξαφάνισαν αποδείξεις του κεφαλικού φόρου και γενικά προξένησαν μεγάλη ζημιά στο κράτος». Απόστολου Βακαλόπουλου, Πηγές της ιστορίας της Μακεδονίας / 80

117 16. Το όραμα του Ρήγα Φεραίου Με τις κατακτήσεις των Οθωμανών τα παλαιά σύνορα των βαλκανικών κρατών καταργήθηκαν. Οι συμφορές και τα κοινά βάσανα της σκλαβιάς ένωσαν τους Έλληνες και τους άλλους λαούς της Βαλκανικής χερσονήσου. Ο κοινός τρόπος ζωής των σκλαβωμένων δημιούργησε κάποιες κοινές παραδόσεις, πόθους και ελπίδες. Αυτά γίνονται ιδιαίτερα φανερά στις ομοιότητες που παρουσιάζουν τα δημοτικά τραγούδια, τα ήθη και τα έθιμα, η κατοικία και η ενδυμασία των βαλκανικών λαών. Κλέφτες και αρματολούς είχαν και οι Βούλγαροι, τους χαϊντούτους, οι Σέρβοι τους χαϊντούκους και οι Ρουμάνοι τους πανδούρους. Για όλους αυτούς, όπως και για τους δικούς μας κλεφταρματολούς, μιλούν τα ηρωικά τραγούδια, που εξυμνούν τις πράξεις τους και φανερώνουν τον κοινό πόθο για λευτεριά. Οι εμπορικές σχέσεις, που αναπτύχθηκαν από τη δραστηριότητα των Ελλήνων εμπόρων, έφεραν τους βαλκανικούς λαούς τον έναν πιο κοντά στον άλλο. Απ την άλλη όμως, η υποταγή στον τουρκικό ζυγό απομόνωσε τους βαλκανικούς λαούς από την Ευρώπη, που, ελεύθερη, προχωρούσε στο δρόμο της προόδου. Τα ελληνικά σχολεία, στα οποία φοιτούσαν και μαθητές 96 / 81

118 από τις άλλες βαλκανικές χώρες, δεν μπορούσαν από μόνα τους να καλύψουν το κενό της προόδου. Την κοινή επιθυμία όλων των βαλκανικών λαών για λευτεριά εξέφρασε ο Ρήγας Φεραίος. Ο Ρήγας γεννήθηκε στο Βελεστίνο (Φερές) της Θεσσαλίας (1757) και γι αυτό ονομαζόταν Βελεστινλής ή Φεραίος. Η αγάπη του για τα γράμματα γρήγορα έφερε το Ρήγα στην Κωνσταντινούπολη και από κει στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Έμαθε πολλές γλώσσες και γνωρίστηκε με πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του. Ιδιαίτερα τον συγκίνησαν οι ιδέες της Γαλλικής επανάστασης. Παρακολουθούσε με ζωηρό ενδιαφέρον τα κατορθώματα του Ναπολέοντα και φαίνεται πως ήλπιζε στη βοήθεια του. Ο Ρήγας έθεσε ως σκοπό της ζωής του την απελευθέρωση της Ελλάδας και των άλλων βαλκανικών χωρών. Ο σκοπός του αυτός απαιτούσε κατάλληλη προετοιμασία. Γι αυτό μετέφρασε στην ελληνική γλώσσα βιβλία, που θα βοηθούσαν το λαό να μορφωθεί και εξέδωσε έργα με επαναστατικό περιεχόμενο. Βούλγαροι κι Αρβανίτες, Αρμένιοι και Ρωμιοί για την ελευθερία να ζώσομεν σπαθί, λέει χαρακτηριστικά, στον περίφημο «Θούριό» του. Για το σκοπό αυτόν προσπάθησε να μυήσει πολλούς. Άφησε τη Βιέννη, που ήταν το κέντρο της επαναστατικής του δραστηριότητας, και πήγε στην Τεργέστη. Εκεί όμως τον περίμενε η αυστριακή αστυνομία και τον έπιασε, γιατί ανακαλύφθηκαν κάτι κιβώτια με επα-ναστατικές προκηρύξεις που προορίζονταν για την Ελ-άδα. Οι Αυστριακοί τον παρέδωσαν στους Τούρκους κι αυτοί τον μετέφεραν στο Βελιγράδι, όπου και τον σκότωσαν (1798) μαζί με άλλους εφτά συντρόφους του. 97 / 81

119 Τα επαναστατικά μηνύματα του Ρήγα δεν έπεσαν στο κενό. Γρήγορα ξέσπασαν επαναστατικά κινήματα που οδήγησαν τους Έλληνες και τους άλλους βαλκανικούς λαούς στην εθνική τους αποκατάσταση. Τι οραματιζόταν ο Ρήγας Φεραίος για τους λαούς της Βαλκανικής; Το εξώφυλλο της «Χάρτας» του Ρήγα Βελεστινλή «Εστάθη ο μέγας ευεργέτης της φυλής μας. Το μελάνι του θα είναι πολύτιμον ενώπιον του Θεού, όσο το αίμα του το άγιο». Θ. Κολοκοτρώνης Ο Ρήγας Φεραίος 98 / 82

120 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΙΣΟΤΗΣ ΘΟΥΡΙΟΣ, Ητοι Ορμητικός Πατριωτικός Υμνος πρώτος εις τον ήχον ΜΙΑ ΠΡΟΣΤΑΓΗ ΜΕΓΑΛΗ. Ως πότε, παλικάρια, να ζούμεν στα στενά, μονάχοι σαν λιοντάρια, στες ράχες, στα βουνά, σπηλιές να κατοικούμεν, να βλέπομεν κλαδιά, να φεύγομ απ τον κόσμον, για την πικρή σκλαβιά να χάνομεν αδέλφια, πατρίδα και γονείς, τους φίλους, τα παιδιά μας κι όλους τους συγγενείς. Κάλλιο ναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή. Το σχολείο της Ζαγοράς του Πηλίου όπου φοίτησε ο Ρήγας. 99 / 83

121 «Να ηξεύρουν γράμματα» Όλοι χωρίς εξαίρεσιν έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα. Η πατρίς έχει να καταστήσει σχολεία εις όλα τα χωρία διά τα αρσενικά και τα θηλυκά παιδιά. Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή, με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη. Να εξηγούνται οι παλαιοί ιστορικοί συγγραφείς, εις δε τας μεγάλας πόλεις να παραδίδεται η γαλλική και η ιταλική γλώσσα η δε ελληνική να είναι απαραίτητος. Ρήγα, Νέα Πολιτική Διοίκηση, α έκδοση, 1797 Το κάστρο στο Βελιγράδι, όπου ο Ρήγας και οι σύντροφοί του βρήκαν μαρτυρικό θάνατο. Ένας Βαλκάνιος ποιητής και «χαϊντούτος» Ένας Βούλγαρος ποιητής ήταν την εποχή της Τουρκοκρατίας «χαϊντούτος» (κλέφτης) στα βουνά της πατρίδας του. Στο παρακάτω απόσπασμα ποιήματος του περιγράφει τα βάσανα της σκλαβιάς. 100 / 84-85

122 Μην κλαις, μην απελπίζεσαι, μητέρα, που βγήκα στα βουνά κι έγινα κλέφτης, ένας χαϊντούτ, μητέρα, ένας αντάρτης,

123 και σ άφησα, να κλαις τον πρωτογιό σου. Οι Τούρκοι φταιν αν κλαιν τόσες μητέρες. Κι καρδιά μου, μητέρα, συ το ξέρεις τον Τούρκο δεν αντέχει να υποφέρει αφέντη στο αγιασμένο μας καλύβι όπου μέσα μεγάλωσα με τ άλλα αδέλφια και το πρώτο σου ήπια γάλα. Μετάφραση: Ρίτα Μπούμη- Παππά Έφοδος της Αστυνομίας Σ ένα σπίτι της Τεργέστης ο Ρήγας και οι σύντροφοί του συζητούν το σχέδιό τους. Σε μια στιγμή τραγουδούν. Ξαφνικά όμως μπαίνει μέσα ένας αστυνομικός. ΡΙΖΕΜΠΕΡΓΚ. (άπιαστος τόνος ειρωνείας): Πολύ ωραίο τραγούδι αυτό. Θα ήθελα να μου το μάθετε κ εμένα για να το τραγουδήσω μαζί σας. ΡΗΓΑΣ (αυστηρά): Πώς μπαίνετε, κύριε, στο σπίτι μου, ένας άγνωστος, χωρίς ν αναγγελθείτε; ΡΙΖΕΜΠΕΡΓΚ: Όπως είδατε, μπήκα από την πόρτα. Δεν είδα θυρωρό, κανείς δεν με εμπόδισε και... καθώς άκουσα τραγούδι... ξέρετε, είμαι πολύ φιλόμουσος... ΡΗΓΑΣ: Ή φύγετε αμέσως κύριε, ή συστηθείτε. ΡΙΖΕΜΠΕΡΓΚ (το ίδιο ειρωνικά): Βιάζεστε πολύ να με γνωρίσετε; Θα γίνει κι αυτό. (Βγάζει ένα επισκεπτήριο, το αφήνει πάνω στο τραπέζι. Οπισθοχωρώντας προς την έξοδο, μ ελαφριά υπόκλιση). Χαίρετε, κύριοι, (φεύγει). ΡΗΓΑΣ (παίρνει την κάρτα. Οι άλλοι τον κοιτάζουν με αγωνία. Διαβάζει): Χέρμαν Ρίζεμπεργκ. 101 / 85

124 (Οι άλλοι κοιτάζονται απορημένοι εκτός από τον Αργέντη). ΑΡΓΕΝΤΗΣ (ταράζεται, πέφτει βαριά σε μια πολυθρόνα): Αδύνατον... τόσο γρήγορα ΡΗΓΑΣ (με αγωνία): Γιατί; ΑΡΓΕΝΤΗΣ: Μ υ σ τ ι κ ή Α σ τ υ ν ο μ ί α. Σπύρου Μελά, Ρήγας 102 / 85

125 «Εφοδιαστικό» μέλους της Φιλικής εταιρείας Το έγγραφο αυτό βεβαίωνε ότι ο κάτοχός του ήταν μέλος της Εταιρείας. 103 / 86

126 Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 17. Η Φιλική εταιρεία Τον 19ο αιώνα είχε ωριμάσει η ιδέα ότι με τις δικές τους κυρίως, δυνάμεις θα απελευθερώνονταν οι Έλληνες. Το 1814 συναντήθηκαν στην Οδησσό της Ρωσίας ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, ο Νικόλαος Σκουφάς και ο Εμμανουήλ Ξάνθος οι οποίοι έμελλε να γίνουν οι πρω-τεργάτες της προετοιμασίας του Αγώνα. Ήταν και οι τρεις έμποροι, ζούσαν έξω από την Ελλάδα, αλλά πονούσαν για την άθλια κατάσταση, στην οποία είχε περιπέσει η πατρίδα την εποχή της σκλαβιάς. Αυτοί αποφάσισαν να ιδρύσουν μια μυστική οργάνωση που την ονόμασαν Εταιρεία των φιλικών, τη γνωστή περισσότερο ως Φιλική εταιρεία. Ο τελικός σκοπός της Εταιρείας ήταν ο αγώνας για την απελευθέρωση. Για να κατορθωθεί όμως αυτό, έπρεπε οι Έλληνες πρώτα να οργανωθούν, αφού μυηθούν στο μυστικό της Εταιρείας. Η μύηση στην Εταιρεία γινόταν κρυφά και έπαιρνε μορφή ιεροτελεστίας. Ο υποψήφιος έδινε όρκο ότι θα τηρήσει το μυστικό και θα ακολουθεί τις εντολές της Εταιρείας. Οι Φιλικοί δε γνωρίζονταν μεταξύ τους επικοινωνούσαν με συνθηματικές φράσεις, καθώς και με συνθηματικό αλφάβητο. Οι Φιλικοί άφηναν να εννοείται ότι πίσω από την Εταιρεία είναι μια μεγάλη δύναμη, που θέλει την απελευθέρωση των Ελλήνων. Πολλοί πίστεψαν ότι πρόκειται για τη Ρωσία, που ήταν ομόδοξη. Με το πέρασμα των χρόνων μυούνταν στη Φιλική εταιρεία όλο και περισσότεροι. Από τους πρώτους που έγιναν Φιλικοί ήταν οι κλέφτες. Στη συνέχεια μπήκαν στην Εταιρεία έμποροι, κληρικοί και άλλοι. 104 / 87

127 Για να γίνει πιο αποτελεσματική η δράση της Εταιρείας, μετέφεραν την έδρα της στην Κωνσταντινούπολη και αναζήτησαν αρχηγό. Απευθύνθηκαν στον Καποδίστρια, που ήταν τότε υπουργός εξωτερικών της Ρωσίας, αλλά εκείνος, που γνώριζε την εχθρική διάθεση των ευρωπαϊκών δυνάμεων απέναντι στα επαναστατικά κινήματα, αρνήθηκε. Στη συνέχεια οι Φιλικοί απευθύνθηκαν στον Αλέξανδρο Υψηλάντη, που δέχτηκε με ενθουσιασμό κι έγινε ο γενικός αρχηγός της Φιλικής εταιρείας. Πώς γινόταν η μύηση των μελών της Φιλικής εταιρείας; Τσακάλωφ Σκουφάς Ξάνθος Απόσπασμα του όρκου των Φιλικών «Ορκίζομαι ενώπιον τον αληθινού θεού οικειοθελώς, ότι θέλω είμαι επί ζωής μου πιστός εις την Εταιρείαν κατά πάντα. Να μη φανερώνω το παραμικρό από τα σημεία και τους λόγους της μήτε να σταθώ κατ ουδένα λόγον η αφορμή του να καταλάβωσι άλλοι ποτέ ότι γνωρίζω τι περί τούτων, μήτε εις συγγενείς μου, μήτε εις πνευματικόν ή φίλον μου...» 105 / 87-88

128 «Τέλος πάντων ορκίζομαι εις σε, ω ιερά Πατρίς! ορκίζομαι εις τας πολυχρονίους βασάνους σου ορκίζομαι εις τα πικρά δάκρυα χυνόμενα εις ταύτην την στιγμήν και εις την μέλλουσαν ελευθερίαν των ομογενών μου, ότι αφιερώνομαι όλος εις σε...» Ε. Γ. Πρωτοψάλτη, Η Φιλική εταιρεία Ο όρκος των Φιλικών (Α. Τσόκου) Η σφραγίδα της Φιλικής εταιρείας. Ο Παναγιώτης Σέκερης, πλούσιος Έλληνας που μυήθηκε από τους 106 / 88-89

129 πρώτους στη Φιλική εταιρεία. Διέθεσε όλη τη μεγάλη περιουσία του για το σκοπό της Εταιρείας.

130 Μεγάλες στιγμές Ο Εμμανουήλ Ξάνθος πήγε στην Πετρούπολη και πρότεινε στον Αλέξανδρο Υψηλάντη την αρχηγία της Φιλικής εταιρείας. Μεταξύ τους έγινε ο παρακάτω διάλογος: Υψηλάντης: Γιατί οι Έλληνες δεν προσπαθούν να ελευθερωθούν ή, τουλάχιστο, να ελαφρώσουν το ζυγό τους; Ξάνθος: Πώς να το καταφέρουν, πρίγκιπά μου; Αφού όλοι οι αξιό-λογοι συμπατριώτες μας φεύγουν στην ξενιτιά και τους αφήνουν ορφανούς; Υψηλάντης: Αν ήξερα ότι οι συμπατριώτες μου με χρειάζονται και πιστεύουν ότι μπορώ να τους βοηθήσω, σε βεβαιώνω ότι θα θυσίαζα, πρόθυμα όχι μόνο την περιουσία αλλά και τη ζωή μου. Ξάνθος: Δώστε μου τότε, πρίγκιπα, το χέρι σας για να επιβεβαιώσετε το λόγο σας. Κοιτάζοντάς τον κατάματα ο Υψηλάντης με κάποιο θαυμασμό του έδωσε το χέρι. Έτσι σιωπηλά κλείστηκε η συμφωνία εκείνη, που απόφάσιζε την τύχη ολόκληρου του ελληνικού έθνους. Πραγματικά οι στιγμές εκείνες ήταν μεγάλες για το ελληνικό έθνος. Απ. Βακαλόπουλου, Η Ελληνική επανάσταση Το μυστικό των Φιλικών Έστειλαν οι Τούρκοι μια μέρα στο δεσπότη Έλους (στη Λακωνία) Άνθιμο έναν Τούρκο, που γνώριζε καλά τη γλώσσα μας και τις θρησκευτικές μας τελετές. 107 / 90-91

131 Αυτός, καθώς πήγε στη Μητρόπολη, έπεσε, προσκύνησε το δεσπότη και του είπε: Δεσπότη μου, θέλω να σου εξομολογηθώ ως χριστιανός τις αμαρτίες μου. Ο Έλους του έδωσε την άδεια και αμέσως ο Τούρκος άρχισε να περιγράφει τις αμαρτίες του με κλάματα και προσποιητή κατάνυξη. Στο τέλος του είπε: «Πότε θα έρθει, δεσπότη μου, η άγια εκείνη ώρα να πάρουμε τα άρματα για να σκοτώσουμε τους άπιστους τυράννους μας και να ρουφήξω από το αίμα τους;». Ο δεσπότης έκανε τότε τα σημεία της Εταιρείας, αλλά, καθώς είδε ότι δεν εννόησε τίποτα, κατάλαβε ότι είναι Τούρκος κι άρχισε να τον συμβουλεύει και να του λέει: «Τέκνο, τι λόγια είναι αυτά; Μην πιστεύεις τα λόγια που λέγονται. Ο Θεός έβαλε στο κεφάλι μας το σουλτάνο για το καλό μας. Αυτόν έβαλε να μας εξουσιάζει και να είμαστε πιστοί ραγιάδες του και ευπειθείς, γιατί αυτός φροντίζει για μας, αλλιώτικα θα μας τιμωρήσει ο Θεός». Έπειτα του διάβασε τη συνηθισμένη ευχή και τον έστειλε στο καλό. Φωτάκου, Απομνημονεύματα 108 / 91

132 Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ( ) ήταν φαναριώτης, ποντιακής καταγωγής. Υπηρέτησε ως αξιωματικός στο ρωσικό στρατό και διακρίθηκε στο Γαλλορωσικό πόλεμο.στη μάχη της Λειψίας 109 / 92

133 έχασε το ένα του χέρι. Μετά την αποτυχία της επανάστασης στη Μολδοβλαχία κατέφυγε στην Αυστρία, όπου οι Αυστριακοί τον συνέλαβαν. Αποφυλακίστηκε το 1827, μα δεν πρόλαβε να χαρεί την ελευθερία στην Ελλάδα.

134 18. Η Επανάσταση αρχίζει από τη Μολδοβλαχία Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ως αρχηγός πια της Φιλικής εταιρείας, κάλεσε σε σύσκεψη τους Φιλικούς, για να εκτιμήσουν την κατάσταση και να οργανώσουν τη δράση τους. Οι Φιλικοί αποφάσισαν να αρχίσει η Επανάσταση από την Πελοπόννησο. Για πολλούς λόγους όμως η Επανάσταση άρχισε τελικά από τη Μολδοβλαχία. Στο σχέδιο δράσης προβλεπόταν: να δημιουργηθεί επαναστατική κατάσταση στη Μολδοβλαχία, για να αναγκαστούν οι Τούρκοι να διασπάσουν τις δυνάμεις τους να ξεσηκωθούν εναντίον των Τούρκων και οι άλλοι βαλκανικοί λαοί. Να συγκεντρώσει ο Υψηλάντης στρατό και να τον οδηγήσει στη νότια Ελλάδα. Το Φεβρουάριο του 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης από τη Ρωσία πέρασε στη Μολδαβία και έφτασε στην πρωτεύουσά της, το Ιάσιο. Η Επανάσταση άρχισε. Οι πρώτες δυσκολίες του Αγώνα δεν άργησαν να φανούν. Η ξένη υποστήριξη, που υποσχόταν σε προκήρυξή του ο Υψηλάντης, δεν ερχόταν. Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν έδειξαν ενδιαφέρον, όπως ήλπιζαν οι Φιλικοί. Τότε ο Υψηλάντης με τους άντρες που συγκέντρωσε προχώρησε νοτιότερα. Στην πορεία προς το Βουκουρέστι συγκρότησε τον Ιερό λόχο από Έλληνες σπουδαστές ευρωπαϊκών πανεπιστημίων, που πρόθυμα έτρεξαν να πάρουν μέρος στον αγώνα. Τέλος με αρκετή καθυστέρηση έφτασε στο Βουκουρέστι, την πρωτεύουσα της Βλαχίας. Οι δυσκολίες του Αγώνα έγιναν μεγαλύτερες. Ο πατριάρχης αναγκάστηκε να αφορίσει τον Υψηλάντη και το κίνημά του, επειδή φοβόταν τα αντίποινα των Τούρκων εναντίον των Ελλήνων. Οι Ρώσοι, που 110 / 93

135 δεσμεύονταν από την Ιερή συμμαχία, όχι μόνο δεν έστειλαν βοήθεια, αλλά επέτρεψαν στα τουρκικά στρατεύματα να μπουν στις ηγεμονίες και διέγραψαν τον Υψηλάντη από τον κατάλογο των αξιωματικών. Με λιγοστές δυνάμεις, χωρίς βοήθεια και καλή οργάνωση, οι Έλληνες αντιμετώπισαν με ηρωισμό σε πολλές μάχες τα πολυάριθμα τουρκικά στρατεύματα. Η αποφασιστικότερη μάχη δόθηκε στο Δραγατσάνι (2 Ιουνίου 1821), όπου οι Ιερολοχίτες έβαψαν με το αίμα τους το πεδίο της μάχης. Ηρωικό ήταν και το τέλος άλλων γενναίων αγωνιστών (Αθανασίου Καρπενησιώχη, Γεωργάκη Ολύμπιου και Γιάννη Φαρμάκη). Η επανάστα-ση στη Μολδοβλαχία έσβησε. Από τότε ο σουλτάνος έπαψε να διορίζει εκεί Έλληνες ηγεμόνες. Η επανάσταση στη Μολδοβλαχία, που κράτησε επτά μήνες, είχε και τη θετική της πλευρά. Ο αντιπερισπασμός, που προέβλεπε το σχέδιο, είχε πραγματοποιηθεί. Οι Τούρκοι έστειλαν στη Μολδοβλαχία αρκετό στρατό, διασπώντας έτσι τις δυνάμεις τους. Τι προέβλεπε το σχέδιο εξέγερσης στη Μολδοβλαχία; 111 / 93

136 Οι δυνάμεις των εμπολέμων Οι Τούρκοι διέθεταν ισχυρό πεζικό και οργανωμένο ιππικό, μεγάλα καράβια καθώς και κάστρα, τα οποία ήταν εφοδιασμένα με τρόφιμα και πολεμοφόδια. Είχαν ακόμη τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν και το στόλο των Αιγυπτίων. Από την άλλη πλευρά οι Έλληνες δεν είχαν αξιόλογη δύναμη στην ξηρά: Λίγοι κλέφτες και αρματολοί και κάποια οργανωμένη δύναμη στη Μάνη, στα Σφακιά και το ξαναγεννημένο Σούλι. Στη θάλασσα, όμως, τα πράγματα ήταν πιο ευνοϊκά για τους Έλληνες. Τα εμπορικά καράβια ήταν εξοπλισμένα με κανόνια και τα πληρώματα είχαν αποκτήσει πολεμική πείρα από τις συγκρούσεις με τους πειρατές. 112 / 94

137 Χάρτης της Βαλκανικής Χερσονήσου. Με έντονα χρώματα εικονίζονται η Μολδαβία και η Βλαχία Μολδαβία 2. Βλαχία 113 / 94

138 Αποσπάσματα από το κείμενο της προκήρυξης του Αλ. Υψηλάντη Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος «Η ώρα ήλθεν, ω Έλληνες! Προ πολλού οι λαοί της Ευρώπης πολεμούντες υπέρ των ιδίων δικαιωμάτων και ελευθερίας αυτών, μας επροσκάλουν εις μίμησιν. Ημείς φαινόμενοι άξιοι της προπατορικής αρετής και του παρόντος αιώνος, είμεθα ευέλπιδες να επιτύχωμεν την υπεράσπισιν των δικαίων αυτών και βοήθειαν. Κινηθήτε, ω φίλοι, και θέλετε δει μίαν κραταιάν δύναμιν να υπερασπισθή τα δίκαιά μας Ενωθήτε λοιπόν, ω ανδρείοι και μεγαλόψυχοι Έλληνες! Ας σχηματισθώσι φάλαγγες εθνικαί, ας εμφανισθώσι εθνικαί λεγεώνες και θέλετε ιδεί τους παλαιούς εκείνους κολοσσούς του δεσποτισμού να πέσωσιν εξ ιδίων απέναντι των θριαμβευτικών μας σημαιών... Εις τα όπλα λοιπόν, φίλοι! Η Πατρίς μας προσκαλεί». Η θυσία του Ιερού λόχου Έτσι έμειναν εκεί και πολεμούσαν οι Ιερολοχίτες εναντίον τόσων εχθρών ως τη δύση του ήλιου, περισσότερο από τέσσερις ώρες. Βλέποντας όμως τους εαυτούς τους εγκαταλειμμένους από κάθε συνδρομή και βοήθεια, αποφάσισαν τέλος να υποχωρήσουν. Στο μεταξύ είχαν λιγοστέψει απελπιστικά από τις εχθρικές σφαίρες, ώστε από τους τριακόσιους έμειναν μόλις εκατόν είκοσι και αυτοί αδύναμοι πια να αντέξουν τόσο πλήθος Τούρκων... Μολαταύτα δεν δείλιασαν καθόλου οι ήρωες που απέμειναν, αλλά υποχωρώντας με αργό βήμα προς τα πίσω, φώναζαν: «Εύκολα οι Έλληνες δεν 114 / 95

139 παραδίδονται», και η μάχη εξακολουθούσε μ απελπισία... Την άλλη μέρα οι εχθροί ξαναγύρισαν, για να κυνηγήσουν εκείνους που είχαν απομείνει. Οι Ιερολοχίτες τότε κατέφυγαν στα κοντινά δάση και ελάχιστοι σώθηκαν στο μοναστήρι της Κόζιας... Ηλία Φωτεινού, Οι άθλοι της εν Μολδοβλαχία Ελληνικής επαναστάσεως ΕΙΣ ΤΟΝ ΙΕΡΟΝ ΛΟΧΟΝ Ω γνήσια της Ελλάδος Τέκνα, ψυχαί που επέσατε Εις τον αγώνα ανδρείως, Τάγμα εκλεκτών Ηρώων, καύχημα νέον. Ανδρέα Κάλβου, Ωδαί 115 / 95

140 Οι χάρτες των σελίδων 116 & 118: Η έναρξη και η εξάπλωση της Επανάστασης / 96

141 Ο χάρτης της σελίδας 116: Περιοχές που επαναστάτησαν το πρώτο έτος της Επανάστασης. (1821) 1. Πολύγυρος 2. Βέροια 3. Λάρισα 4. Βόλος 5. Αλαμάνα 6. Γραβιά 7. Άμφισσα 8. Λιβαδειά 9. Αθήνα 10. Πάτρα 11. Καλάβρυτα 12. Άργος 13. Ναύπλιο 14. Τριπολιτσά 15. Καλαμάτα 16. Σπέτσες 17. Ύδρα 18. Ψαρά Ο χάρτης της σελίδας 118 : Περιοχές όπου υπήρχαν κάστρα 1. Λαμία 2. Άμφισσα 3. Λιβαδειά 4. Αθήνα 5. Ναύπακτος 6. Ρίο 7. Καλάβρυτα 8. Χλεμούτσι 9. Τριπολιτσά 10. Πύλος 11. Μεθώνη 12. Καλαμάτα 13. Πασσαβάς 14. Βάτικα 15. Ναύπλιο 117 / 96

142 / 96

143 [ 19. Η Επανάσταση εξαπλώνεται Τον ίδιο καιρό, που η Επανάσταση είχε ξεσπάσει στη Μολδοβλαχία, η Πελοπόννησος βρισκόταν σε αναβρασμό. Οι κάτοικοι είχαν πιστέψει ότι η ώρα του ξεσηκωμού είχε φτάσει και δεν το έκρυβαν. Οι φήμες για απίθανα γεγονότα, όπως ότι η Ρωσία ήταν έτοιμη να επέμβει ή ότι άλλες περιοχές είχαν ανοίξει νικηφόρο πόλεμο με τους Τούρκους, διαδέχονταν η μια την άλλη. Στο μεταξύ είχε φτάσει στην Πελοπόννησο, ως εκπρόσωπος της Φιλικής εταιρείας, ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος ή Παπαφλέσσας και είχε γίνει η ψυχή του κινήματος. Ασυγκράτητος διέτρεχε την ύπαιθρο και, διαδίδοντας ότι όλα είναι έτοιμα, σκορπούσε τον ενθουσιασμό. Στη Μάνη, εξάλλου, βρισκόταν από καιρό ο πρωτοκλέφτης Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Οι Τούρκοι, βλέποντας τις ύποπτες κινήσεις, κάλεσαν στην Τριπολιτσά τους αρχιερείς και τους προεστούς για σύσκεψη. Όσους πήγαν τους φυλάκισαν. Οι περισσότεροι όμως δεν πήγαν, γιατί ήξεραν τι τους περίμενε. Αυτό τους εξέθεσε περισσότερο στα μάτια των Τούρκων. Το Μάρτιο του 1821 ξεκίνησε η Επανάσταση από την Πελοπόννησο. Στην αρχή οι συγκρούσεις ήταν μεμονωμένες. Οι Τούρκοι ζούσαν μαζί με τους Έλληνες και είχαν προσωπικές επαφές, ακόμα και φιλίες. Μόλις άρχισε η Επανάσταση, οι σχέσεις τους άλλαξαν. Οι Τούρκοι φοβισμένοι έμπαιναν στα κάστρα κι οι Έλληνες έμεναν απ έξω για να τους πολιορκήσουν. Οι πολιορκητές, κατά οικογένειες και χωριά, χωρίς όπλα και αρχηγούς, απέκλειαν τους δρόμους ανεφοδιασμού των κάστρων. Ο αγώνας κάπως έτσι άρχισε. Όσο όμως περνούσε 119 / 97

144 ο καιρός, ο πόλεμος αγρίευε και έδειχνε το αληθινό του πρόσωπο. Στη Στερεά Ελλάδα, όπου υπήρχε αρματολική παράδοση και οργάνωση, οι επαναστάτες κινήθηκαν πιο συντονισμένα. Ο Πανουργίας κατέλαβε την Άμφισσα και ο Αθανάσιος Διάκος τη Λιβαδειά. Λίγο αργότερα επαναστάτησε και η Δυτική Στερεά. Έτσι η Επανάσταση απλώθηκε σε όλη τη Στερεά Ελλάδα, η οποία επρόκειτο να κρατήσει το μεγαλύτερο βάρος των τουρκικών επιδρομών. Η φλόγα μεταδόθηκε στο Πήλιο, τη Χαλκιδική και σε άλλες περιοχές. Από τα νησιά πρώτα επαναστάτησαν οι Σπέτσες με την Μπουμπουλίνα και ακολούθησαν τα άλλα. Σε λίγο στο Αιγαίο έπλεαν μόνο τα ελληνικά πλοία, παρόλο που ο τουρκικός στόλος ήταν ισχυρότερος. Έπρεπε να κρατηθούν ελεύθερα τα νησιά, για να ανεφοδιάζεται ο ελληνικός στόλος και να εμποδιστεί με κάθε τρόπο απόβαση Τούρκων από τη Μ. Ασία. Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β, μόλις πληροφορήθηκε για την Επανάσταση, οργίστηκε σε αφάνταστο βαθμό και έδωσε εντολή για αντίποινα εναντίον των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, το Αϊβαλί. Ανάμεσα στα πολλά θύματα του φανατισμού ήταν και ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε. Τον συνέλαβαν την ημέρα του Πάσχα και τον κρέμασαν μαζί με τρεις επισκόπους. Οι Τούρκοι ήθελαν μ αυτόν τον τρόπο να τρομοκρατήσουν τους Έλληνες και να κάμψουν το φρόνημά τους. Οι αγριότητες όμως αυτές, που συνεχίστηκαν και στη διάρκεια της Επανάστασης, είχαν το αντίθετο αποτέλεσμα. Ενίσχυσαν την αποφασιστικότητα των αγωνιστών και προκάλεσαν την αγανάκτηση των χριστιανικών λαών της Δύσης και της Ανατολής. 120 / 97-98

145 Πώς αντέδρασαν οι Τούρκοι, όταν έμαθαν για την Επανάσταση;

146 Η 25η Μαρτίου Η απόφαση ήταν να αρχίσει η Επανάσταση στις 25 του Μάρτη, που ήταν και η γιορτή του Ευαγγελισμού. Τα γεγονότα όμως εξελίχθηκαν διαφορετικά. Στην Πελοπόννησο ο Παπαφλέσσας είχε καταφέρει να εμψυχώσει το λαό και να τον πείσει ότι όλα ήταν έτοιμα και δεν έμενε παρά να δοθεί το σύνθημα. Έτσι οι επαναστατικές ενέργειες έγιναν γρήγορα κι ως ένα σημείο ανεξέλεγκτα. Αργότερα καθιερώθηκε να γιορτάζεται η επέτειος της Επανάστασης του 1821 την 25η Μαρτίου. Ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε Ο παιριάρχης Γρηγόριος ο Ε απαγχονίστηκε στην πύλη του Πατριαρχείου της Κων/πολης, η οποία από τότε παραμένει κλειστή. Ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανός Ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανός, τον οποίο κρέμασαν 121 / 98-99

147 οι Τούρκοι τον Ιούλιο του 1821, για να προλάβουν την εξέγερση των Κυπρίων.

148 Μαντώ Μαυρογένους Αρχόντισσα της Μυκόνου, που έλαβε μέρος στον Αγώνα και διέθεσε όλη την περιουσία της για τις ανάγκες του. Μπουμπουλίνα Αρχόντισσα των Σπετσών, που έλαβε μέρος με τα καράβια της σε πολλές ναυτικές επιχειρήσεις. Η Μακεδονία στον Αγώνα Λίγο πριν από την έναρξη της Επανάστασης στις Παραδουνάβιες χώρες η Μακεδονία ξεσηκώθηκε έναντίον των Τούρκων. Πρωταγωνιστής αυτής της εξέγερ122 /

149 σης ήταν ο Εμμανουήλ Παπάς, μια από τις αγνότερες και ηρωικότερες μορφές του Αγώνα της ανεξαρτησίας.

150 Ο Σερραίος αγωνιστής ορίστηκε από τη Φιλική εταιρεία αρχηγός του Αγώνα στη Χαλκιδική και το Μάρτιο τον 1821 αναχώρησε από την Κωνσταντινούπολη για το Άγω Όρος. Από εκεί άρχισε να ξεσηκώνει τις γύρω περιοχές. Ο Πολύγυρος, η Κασσάνδρα και η Σιθωνία επαναστάτησαν. Οι Τούρκοι αντέδρασαν συλλαμβάνοντας τους προκρίτους και αφοπλίζοντας τους κατοίκους των περιοχών αυτών. Οι ηγούμενοι των μονών του Αγίου Όρους σε γενική συνέλευση ονόμασαν τον Εμμανουήλ Παπά «αρχηγόν και υπερασπιστήν» της Μακεδονίας και κήρυξαν επίσημα την Επανάσταση. Οι Τούρκοι τότε με αρχηγό τον Μπαϊράμ Πασά πυρπόλησαν χωριά, σκότωσαν και αιχμαλώτισαν κατοίκους των επαναστατημένων περιοχών. Ο Εμμανουήλ Παπάς με τους συναγωνιστές του πολέμησε με γενναιότητα, αλλά στο τέλος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον αγώνα του, γιατί οι κάτοικοι είχαν τρομοκρατηθεί και οι μοναχοί ήταν απρόθυμοι να συνεχίσουν την Επανάσταση. Επίσης, τα περισσότερα μέλη της οικογένειάς του είχαν συλληφθεί, το σπίτι του είχε καεί και η περιουσία τον είχε δημευτεί. Έτσι, αναχώρησε απογοητευμένος με προορισμό την Ύδρα. Πέθανε όμως στο ταξίδι και ενταφιάστηκε με τιμές στην Ύδρα. Τον αγώνα του συνέχισαν οι τέσσερις από τους οκτώ γιους του και από αυτούς οι τρεις σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του Αγώνα. Προεπαναστατική σύσκεψη στη Βοστίτσα Στη σύσκεψη που έγινε στη Βοστίτσα, το σημερινό Αίγιο, οι πρόκριτοι και αρχιερείς που έλαβαν μέρος ήταν διστακτικοί. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ρώτησε 123 /

151 τον Παπαφλέσσα: «Πού πολεμοφόδια; Πού όπλα, Πού χρήματα πολυάριθμα; Πού στρατός πεπαιδευμένος*; Πού στόλος εφοδιασμένος; Οποίον** αρχηγόν έχομεν; Υπάρχουν βάσιμες υποσχέσεις πως θα συντρέξει κάποια ξένη δύναμη;» Ο Παπαφλέσσας προσπάθησε να τους πείσει, βεβαιώνοντάς τους ότι τάχα όλα έχουν προβλεφθεί κι ότι η επιτυχία είναι σίγουρη. Οι πρόκριτοι, εκτιμώντας πως η κατάσταση δεν είναι όπως την παρουσιάζει ο Παπαφλέσσας, αποφάσισαν να αναβάλουν την Επανάσταση. Σπύρου Μελά, Ιστορικό θέατρο * πεπαιδευμένος =εκπαιδευμένος. ** οποίον = ποιον, Δόμνα Βισβίζη, η Θρακιώτισσα «Πουλάκι, πόθεν έρχεσαι, πουλάκι μ αποκρίσου μην είδες και μην άκουσες για την κυρα Δομνίτσα την όμορφη τη δυνατή, την αρχικαπετάνα που χει καράβι ατίμητο και πρώτο μεσ τα πρώτα, καράβι γοργοτάξιδο, καράβι τιμημένο, καράβι που πολέμησε στης Ίμπρος το μπουγάζι;» Δημοτικό 124 / 101

152 «Ο κόσμος μας έλεγε τρελούς...» Ο κόσμος μας έλεγε τρελούς. Ημείς, αν δεν είμεθα τρελοί, δεν εκάναμεν την Επανάστασιν, διατί ηθέλαμεν συλλογισθεί πρώτον δια πολεμοφόδια, καβαλαρία μας, πυροβολικό μας, πυριτοθήκες μας, τα μαγαζιά μας, ηθέλαμεν λογαριάσει την δύναμιν την εδική μας, την τούρκικη δύναμη. Τώρα όπου ενικήσαμεν, οπού ετελειώσαμεν με καλά τον πόλεμό μας, μακαριζόμεθα, επαινόμεθα. Αν δεν ευτυχούσαμεν, ηθέλαμεν τρώγει κατάρες, αναθέματα». Από το λόγο του Κολοκοτρώνη στην Πνύκα (13 Νοεμβρίου 1838) «... Το καθήκον σε καλεί» Ο γιος του Εμμανουήλ Παπά Αναστάσιος σε γράμμα του (18 Απριλίου 1821) προς τον αδελφό του Αθανάσιο ανακοινώνει την απόφασή του να εγκαταλείψει τις επιχειρήσεις του στη Βιέννη και να πολεμήσει για την απελευθέρωση της Ελλάδας.... «Είναι ένας μήνας τώρα που δεν είχα ησυχία ούτε στιγμή... Μια γυναικεία μορφή στεκόταν πάντα μπροστά στα μάτια μου θλιμμένη, κλαμένη, πληγωμένη, αλυσοδεμένη. Πάντα με κοίταζε με βλέμμα απλανές χωρίς να μου μιλεί. Αλλά τέλος πριν από λίγες μέρες, μου είπε θυμωμένη: «Παιδί μου, πάψε πια να είσαι σκυθρωπός. Πάψε να είσαι μόνο ο Αναστάσιος Εμμ. Παπάς ο γιος του καλού σου πατέρα. Είσαι ένας Μακεδόνας και το καθήκον σε καλεί. Αίσχος και ανεξίτηλη ντροπή θα είναι για σένα, 125 /

153 εάν μείνεις αδιάφορος σ αυτήν τη ευκαιρία. Εμπρός λοιπόν, αγαπημένο μου παιδί, δείξε πως είσαι Μακεδόνας...». Αυτά και άλλα παρόμοια μου είπε και χάθηκε με μιας. Μου είναι αδύνατον πια, Θανασάκη μου, να μην υπακούσω στη φωνή της, το αποφάσισα, ναι, το αποφάσισα, έχετε γεια. Σπεύδω προς τα ένδοξα πεδία των μαχών του Μαραθώνος και των Θερμοπυλών... Εκεί με περιμένει το στεφάνι ενός πραγματικού στρατιώτη ή ίσως ακόμα και ο θάνατος. Αλλά για μένα είναι το ίδιο. Ο θάνατος για την πατρίδα είναι το γλυκύτερο χάρισμα. Ας γίνει ό,τι μου κλώθει η μοίρα μου. Αν πεθάνω, μη λυπάσαι, αδελφέ μου! Για την πατρίδα πεθαίνω ευχαρίστως. Γ. Λαΐου. Ανέκδοτες επιστολές και έγγραφα του 1821 και Ο Εμμανουήλ Παπάς, «αρχηγός υπερασπιστής της Μακεδονίας» στον Αγώνα του 1821 Αναφορά στο σουλτάνο Ο Τούρκος δικαστής της Θεσσαλονίκης στέλνει αναφορά στο σουλτάνο για την επαναστατική αναταραχή στην πόλη κατά τις παραμονές και την έναρξη του αγώνα του 1821: 126 /

154 Ένα βράδυ φέραν και τον Νικολή εφέντη, τον επονομαζόμενο Μπιγικλού. Αυτός μας είπε φριχτά πράγματα. Οι Έλληνες του Μοριά, εδώ κι ένα μήνα, είχαν επαναστατήσει. Κι ο Γιουσούφ Βέης είχε πληροφορίες ότι θα επαναστατούσαν και οι άπιστοι της Θεσσαλονίκης και των γύρω χωριών. Για να προλάβει κάθε ενδεχόμενο κακό, ζήτησε από τους Ρωμιούς κι από τους καλόγερους τον Άγιου Όρους να του στείλουν ομήρους. Κι έτσι μέσα στο Κονάκι βρίσκονταν φυλακισμένοι πάνω από τετρακόσιοι χριστιανοί, που οι εκατό τους ήσαν μοναχοί. Όλοι αυτοί, όπως είναι δα φυσικό, κακοπερνούν στα χέρια του Γιουσούφ, τους μαστιγώνει, τους βρίζει, τους εξευτελίζει και τους θανατώνει ακόμα. Ο Θεός ας λυπηθεί και τους χριστιανούς κι αυτόν!... Απ. Βακαλόπουλου, Πηγές της Ιστορίας της Μακεδονίας 127 / 103

155 Ο Αθ. Διάκος με τους πολεμιστές του 128 / 104

156 20. Η Επανάσταση σημειώνει επιτυχίες Στην Πελοπόννησο οι επαναστάτες απελευθέρωσαν την Καλαμάτα. Οι αρχηγοί τους άρχισαν αμέσως τις συζητήσεις για τις παραπέρα ενέργειές τους. Μερικοί πρότειναν να διασπαστούν οι δυνάμεις και να πολιορ-κηθούν τα κάστρα του Μοριά. Ο Κολοκοτρώνης είχε αντίρρηση. Πίστευε ότι όλοι μαζί έπρεπε να προσπαθή-σουν να πάρουν την Τριπολιτσά. Αν έπεφτε αυτή, τ άλ-λα κάστρα δε θα μπορούσαν να αντέξουν. Τη γνώμη του την ασπάστηκαν λίγοι. Μ αυτούς τους λίγους ξεκίνησε, αλλά, καθώς προχωρούσε, σ αυτούς προσθέ-τονταν κι άλλοι κι έγιναν μια υπολογίσιμη δύναμη. Έπιασαν τα βουνά γύρω από την Τριπολιτσά και η πολιορκία άρχισε. Στην αρχή ήταν ανοργάνωτοι όσο όμως περνούσε ο καιρός η κύκλωση στένευε και ο πόλεμος αγρίευε. Οι Τούρκοι ήταν απασχολημένοι με τον πόλεμο εναντίον του Αλή πασά. Ο Χουρσίτ όμως ανησύχησε κι έστειλε τον εμπειροπόλεμο Μουσταφάμπεη από τα Γιάννενα να βοηθήσει τους πολιορκημένους Τούρκους. Ο στρατός του Μουσταφάμπεη, παρόλο που έφτασε γρή-γορα, δεν μπόρεσε να βοηθήσει, γιατί συντρίφτηκε στο Βαλτέτσι, όπου οι Έλληνες πολέμησαν με μεγάλη αποφασιστικότητα. Η νίκη αυτή χαιρετίστηκε μ ενθουσιασμό και οι Έλληνες πίστεψαν πια ότι οι Τούρκοι δεν είναι ακατανίκητοι. Έτσι ο κλοιός γύρω από την Τριπολιτσά έγινε πιο ασφυκτικός. Οι δρόμοι του ανεφοδιασμού είχαν κοπεί. Ο Χουρσίτ στο μεταξύ είχε στείλει στην Ανατολική Ελλάδα κι άλλο στρατό με αρχηγούς τον Κιοσέ Μεχμέτ και τον Ομέρ Βρυώνη. Την πορεία αυτού του στρατού ανέλαβαν να ανακόψουν οι οπλαρ-χηγοί της Στερεάς Ελλάδας στη Χαλκομάτα και την Αλαμάνα, χωρίς όμως επιτυχία. Έπεσαν μάλιστα 129 / 105

157 στο πεδίο της μάχης κορυφαίες μορφές του Αγώνα, όπως ο επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας, ενώ ο αρχηγός των αγωνιστών της Στερεάς Ελλάδας Αθανάσιος Διάκος πιάστηκε αιχμάλωτος και θανατώθηκε με απάνθρωπο τρόπο. Ύστερα ο Ομέρ Βρυώνης κατευθύνθηκε προς την Αμφισσα με σκοπό να περάσει στην Πελοπόννησο. Δεν κατόρθωσε όμως να φτάσει ως εκεί, γιατί στο Χάνι της Γραβιάς ο Οδυσσέας Ανδρούτσος με 118 παλικάρια τού έφραξε το δρόμο.φτάνοντας στο χάνι ο Ομέρ Βρυώνης διέταξε τους Έλληνες να παραδοθούν. Η απάντηση που πήρε ήταν οι ομοβροντίες των όπλων των πολεμιστών. Η μάχη σταμάτησε το βράδυ, αφού οι Τούρκοι είχαν χάσει πάνω από 800 στρατιώτες και οι Έλληνες μόνο 6. Ο Ομέρ Βρυώνης έστειλε να φέρουν κανόνια από τη Λαμία. Ο Ανδρούτσος και τα παλικάρια του, λίγο πριν ξημερώσει, έκαμαν έξοδο και πέρασαν ανάμεσα από τους ανύποπτους Τούρκους. Οι Έλληνες πήραν έτσι εκδίκηση για το θάνατο του Διάκου. Ο Ομέρ Βρυώνης έπειτα από τη Γραβιά είδε πως έπρεπε να τελειώνει με την Εύβοια. Αλλά κι εκεί, στα Βρυσάκια, δεν είχε καλύτερη τύχη. Αποκρούστηκε από το στρατό του Αγγελή Γοβγίνα και αναγκάστηκε να στραφεί προς την Αθήνα, όπου οι Έλληνες πολιορκούσαν την Ακρόπολη. Εκεί έλυσε την πολιορκία, αλλά δεν τόλμησε να περάσει τον Ισθμό, γιατί φυλαγόταν γερά. Αναγκάστηκε τότε να γυρίσει πίσω στη Λαμία, αφού και μια άλλη τουρκική στρατιά που ξεκίνησε από τη Μακεδονία είχε αποκρουστεί στα Βασιλικά της Βοιωτίας από τον Ι. Γκούρα. Ενώ αυτά συνέβαιναν στη στεριά, στη θάλασσα ο ελληνικός στόλος πήρε την πρωτοβουλία. Οι Τούρκοι έκαμαν μια επιδεικτική κίνηση γύρω από τη Λέσβο. Οι 130 /

158 Έλληνες ανατίναξαν ένα τούρκικο καράβι στην Ερεσό με πυρπολικό.

159 Στο μεταξύ η Τριπολιτσά αβοήθητη, έπειτα από τη φοβερή πολιορκία έπεσε. Η Πελοπόννησος σχεδόν ελευθερώθηκε. Το σχέδιο του Κολοκοτρώνη είχε θριαμβεύσει. Αναφέρω τις κυριότερες επιτυχίες των αγωνιστών κατά τον πρώτο χρόνο της Επανάστασης, Οδ. Ανδρούτσος Για τον Οδυσσέα Ανδρούτσο: Σαν πύργος ειν οι πλάτες του, σαν κάστρο η κεφαλή του και τα δασιά τα στήθια του τοίχος χορταριασμένος. Ο ηρωικός επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας 131 / 106

160 Χάρτης με τις πρώτες επιτυχίες των Ελλήνων 1. Τρίκαλα 2. Μεσολόγγι 3. Ρίο 4. Πάτρα 5. Κόρινθος 6. Καλάβρυτα (Αγ. Λαύρα) 7. Ναύπλιο 8. Κλαμάτα 9. Βόλος 10. Λαμία 11. Λιβαδειά 12. Θήβα 13. Χαλκίδα 132 / 107

161 [ «Εδώ το λεν Βαλτέτσι». Οι Έλληνες ήρχοντο να πιάσουν την ρεματιάν και τον δρόμον του Βαλτετσίου, όπου υπάγει εις την Τριπολιτσάν. Οι Τούρκοι έφυγαν και αφήκαν σκοτωμένους. Πόσοι όμως ελαβώθηκαν αυτοί το γνωρίζουν. Τούτο δε μόνον εμείς γνωρίζομεν, ότι ολονυκτίς εκουβάλαγαν πληγωμένους μέσα εις την Τριπολιτσάν. Θρήνος και κλαυθμός πολύς εγίνετο μέσα εις την πάλιν και δεν ήτο κανένα σπίτι χωρίς μοιρολόγια και κλαύματα. Εκεί έβλεπέ τις τας γυναίκας των Τούρκων να «κορωνυχιάζουν» τα μάγουλά των με τα νύχια των και να τραβούνε τα μαλλιά των, τα δε παιδία να φωνάζουν και να γυρεύουν τους πατέρας των. Τοιαύτη ήτο η θέα της Τριπολιτσάς μετά το Βαλτέτσι. Αλλά ποίος μπορεί πάλιν να ζωγραφίσει την χαράν των Ελλήνων! Η ένδοξος αύτη μάχη του Βαλτετσίου είναι η σωτηρία της πατρίδος. Φωτάκου, Απομνημονεύματα Πώς έπεσε η Τριπολιτσά Τώρα θέλω διηγηθεί πώς οι Έλληνες εμβήκαν έξαφνα εις την Τριπολιτσάν. Οι Τούρκοι είχαν προσκληθεί διά γενικήν συνέλευσιν. Άφησαν λοιπόν τις τάπιες του φρουρίου αφύλακτες και τα σπίτια των ακόμη. Εις του Ναυπλίου την πόρταν, όπως την έλεγαν, ήτο μία μεγάλη τάπια και μερικά χαλάσματα. Εκεί επήγαιναν οι Έλληνες και συχνά εμπορεύοντο με τους Τούρκους. Τους έδιναν ψωμί καλό, σύκα, κρέας και έπαιρναν άρματα και άλλα πολύτιμα. Οι αρχηγοί εγνώριζαν τούτο αλλ επειδή οι περισσότεροι δεν είχαν άρματα, εκαμώνοντο ότι δεν τους έβλεπαν. Την ημέραν 133 /

162 της συνελεύσεως ανέβηκαν οι Έλληνες με σχοινιά και άνοιξαν την πόρτα που ήταν κοντά. Συγχρόνως τους είδε από το ταμπούρι του ο Κεφάλας και ο Παπατζώνης, έτρεξαν και αυτοί και εμβήκαν από του Μυστρά την πόρτα. Οι Τούρκοι ειδοποιήθηκαν ότι οι Έλληνες εμβήκαν έτρεξαν ο καθένας εις το σπίτι του διά να σώσει την φαμίλια του και καμίαν προσοχήν δεν έδωσαν δια να εμποδίσουν το έμβασμα των Ελλήνων. Φωτάκου, Απομνημονεύματα Του Διάκου Παίρνουνε τ αλαφριά σπαθιά και τα βαριά τουφέκια, στην Αλαμάνα φτάνουνε και πιάνουν τα ταμπούρια. «Καρδιά, παιδιά μου», φώναξε. «Παιδιά, μη φοβηθείτε, σταθείτ αντρειά σαν Έλληνες και σα Γρακοί σταθείτε». Ψιλή βροχούλα νέπιασε κι ένα κομμάτι αντάρα, τρία γιουρούσια νέκαμαν, τα τρία αράδα αράδα. Έμεινε ο Διάκος στη φωτιά με δεκαοχτώ λεβέντες. 134 /

163 Τρεις ώρες επολέμαε με δεκοχτώ χιλιάδες. Βούλωσαν τα κουμπούρια του κι ανάψαν τα τουφέκια... Και ζωντανό τον έπιασαν και στον πασά τον πάνουν. Κι ο Ομέρ Βρυώνης μυστικά στο δρόμο τον ερώτα: «Γίνεσαι Τούρκος, Διάκο μου, την πίστη σου ν αλλάξεις, να προσκυνήσεις στο τζαμί, την εκκλησιά ν αφήσεις;» «Πάτε κ εσείς κι η πίστη σας, μουρτάτες, να χαθείτε. Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραικός θε ν αποθάνω.» Δημοτικό Πολλοί καλλιτέχνες εμπνεύστηκαν από την καταστροφή της Χίου. 1. Λεπτομέρεια από τον πίνακα «Οι σφαγές της Χίου» του Γάλλου ζωγράφου Ντελακρουά. 135 /

164 2. «Η ανατίναξη της ναυαρχίδας στο λιμάνι της Χίου» του Νικηφ. Λύτρα. Αξίζει να σημειώσουμε ότι το όνομα της ναυαρχίδας ήταν «Μπουρλότα σαϊμάζι» (καταφρονήτρια των πυρπολικών ). 136 / 110

165 21. Η Επανάσταση εδραιώνεται Το δεύτερο έτος του πολέμου οι Τούρκοι οργάνωσαν πιο σωστά την αντεπίθεσή τους. Στρατός και στόλος θα συνεργάζονταν για να χτυπήσουν την Επανάσταση: Μια στρατιά θα κατέπνιγε την εξέγερση στη Δυτική Ελλάδα και μια άλλη στην Ανατολική. Οι δυο στρατιές θα συναντιούνταν στην Πελοπόννησο, όπου θα έφτανε και ο στόλος. Ο στόλος με αρχηγό τον Καρά Αλή κινήθηκε έναντίον της Χίου. Χιλιάδες Τούρκοι αποβιβάστηκαν στο επαναστατημένο νησί και το κατέστρεψαν. Από τους κατοίκους άλλοι σφάχτηκαν κι άλλοι πουλήθηκαν ως δούλοι. Λίγοι κατάφεραν να σωθούν στα Ψαρά και σ άλλα μέρη. Η καταστροφή αυτή προκάλεσε πολλές αντιδράσεις στην Ευρώπη. Λίγο αργότερα ο Κανάρης με το πυρπολικό του ανατίναξε την τουρκική ναυαρχίδα στο λιμάνι της Χίου. Εκεί βρήκαν το θάνατο ο Καρά Αλής και 2000 ναύτες και στρατιώτες, που γιόρταζαν το Μπαϊράμι, τη μεγαλύτερη θρησκευτική γιορτή των μουσουλμάνων. Μετά απ αυτό ο τουρκικός στόλος έκρινε σκόπιμο να πλεύσει στο Βόσπορο, χωρίς να προσφέρει ουσιαστική βοήθεια. Μετά την εξόντωση του Αλή πασά, ο Χουρσίτ με τον στρατό του ήταν ελεύθερος να καταπνίξει την Επανάσταση στη Δυτική Ελλάδα. Αποφάσισε όμως να ξεκαθαρίσει την κατάσταση στην Ήπειρο, όπου οι Σουλιώτες είχαν στο μεταξύ ξαναγυρίσει στο Σούλι. Ο Μάρκος Μπότσαρης κατέβηκε τότε στη Νότια Ελλάδα και ζήτησε βοήθεια. Η ελληνική κυβέρνηση έστειλε ένα εκστρατευτικό σώμα με επικεφαλής το Μαυροκορδάτο, που δεν ήταν στρατιωτικός. Το σώμα αυτό, στο οποίο συμμετείχαν και πολλοί φιλέλληνες, αντιμετώπισε τους Τούρκους στο Πέτα, όπου και νικήθηκε. Οι Σουλιώτες 137 / 111

166 μετά από ηρωική αντίσταση αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν και να καταφύγουν στα Επτάνησα. Μερικοί από το στρατό του Μαυροκορδάτου κατάφεραν να φτάσουν στο Μεσολόγγι και βάλθηκαν να οργανώσουν την άμυνά του. Οι Τούρκοι το πολιόρκησαν κι άρχισαν συγχρόνως διαπραγματεύσεις, που κράτησαν πολύ καιρό. Στο μεταξύ έφτασαν στο Μεσολόγγι ενισχύσεις και οι πολιορκημένοι μπόρεσαν να αποκρούσουν τις επιθέσεις που ακολούθησαν. Αρχηγός της εκστρατείας στην Πελοπόννησο ορίστηκε ο Δράμαλης, που με τεράστια δύναμη έφτα-σε στο Άργος. Ο Κολοκοτρώνης όμως, εφαρμόζοντας την τακτική της «καμένης γης», τον ανάγκασε να πάρει το δρόμο του γυρισμού. Στα στενά των Δερβενακίων, που με διαταγή του Κολοκοτρώνη είχαν καταλάβει οι Έλληνες, έγινε φονική μάχη. Οι Τούρκοι αναζήτησαν άλλους δρόμους διαφυγής, αλλά ήταν όλοι κλεισμένοι. Ελάχιστοι μπόρεσαν να σωθούν και να φτάσουν στην Κόρινθο. Στα χέρια των Ελλήνων έπεσαν πολλά λάφυρα. Ο Δράμαλης πέθανε στην Κόρινθο και ο Χουρσίτ αυτοκτόνησε. Ο Κολοκοτρώνης έγινε αρχιστράτηγος και η Επανάσταση εδραιώθηκε. Γιατί το δεύτερο έτος θεωρείται αποφασιστικό για την πορεία του Αγώνα; 138 / 111

167 Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Κανάρη! Και τα σπήλαια της γης εβόουν: Κανάρη! Και των αιώνων τα όργανα* ίσως** θέλει αντηχήσουν, πάντα Κανάρη! Ανδρέας Κάλβος

168 Κωνσταντίνος Κανάρης * των αιώνων τα όργανα : Η ιστορία ** ίσως : εξίσου 139 / 112

169 Χάρτης με τα κυριότερα γεγονότα του δεύτερου έτους της Επανάστασης 1. Κομπότι 2. Μεσολόγγι 3. Λάρισα 4. Λαμία 5. Αλαμάνα 6. Λιβαδειά 7. Θήβα 8. Κόρινθος 140 / Άργος 10. Ναύπλιο 11. Χίος

170 Του Δράμαλη Φύσα, μαΐστρο δροσερέ κι αέρα του πελάγου, να πας τα χαιρετίσματα στου Δράμαλη τη μάνα. Της Ρούμελης οι μπέηδες, του Δράμαλη οι αγάδες στο Δερβενάκι κείτονται, στο χώμα ξαπλωμένοι. Στρώμα χουνε τη μαύρη γης, προσκέφαλο λιθάρια και γι απανωσκεπάσματα του φεγγαριού τη λάμψη. Κι ένα πουλάκι πέρασε και το συχνορωτάνε: Πουλί, πώς πάει ο πόλεμος, το κλέφτικο ντουφέκι; Μπροστά πάει ο Νικηταράς, πίσω ο Κολοκοτρώνης και παραπίσω οι Έλληνες με τα σπαθιά στα χέρια. Γράμματα πάνε κι έρχονται στων μπέηδων τα σπίτια. Κλαίνε τ αχούρια γι άλογα και τα τζαμιά για Τούρκους, κλαίνε μανούλες για παιδιά, γυναίκες για τους άντρες. Δημοτικό Το Ελληνόπουλο Τούρκοι διάβηκαν. Χαλασμός, θάνατος πέρα ως πέρα. Η Χίο, τ ολόμορφο νησί, μαύρη απομένει ξέρα, με τα κρασιά, με τα δεντρά, τ αρχοντονήσι, που βουνά και σπίτια και λαγκάδια και στο χορό τις λυγερές καμιά φορά τα βράδια καθρέφτιζε μες στα νερά. Ερμιά παντού. Μα κοίταξε, κι απάνου εκεί στο βράχο, στου κάστρου τα χαλάσματα, κάποιο παιδί μονάχο κάθεται, σκύβει θλιβερά το κεφαλάκι στήριγμα και σκέπη του απομένει μόνο μιαν άσπρη αγράμπελη σαν αυτό ξεχασμένη μες στην αφάνταση φθορά... Φτωχό παιδί, πού κάθεσαι ξιπόλητο στις ράχες, 141 / 114

171 για να μην κλαις λυπητερά, τι ήθελες τάχα νά χες;... Διαβάτη, μου κράζει το Ελληνόπουλο με το γαλάζιο μάτι βόλια, μπαρούτι θέλω, νά! Βίκτορ Ουγκό, Το Ελληνόπουλο (απόσπασμα) Το νέο Ζάλογγο Το δεύτερο έτος της Επανάστασης ξεσηκώθηκε και η Δυτική Μακεδονία. Με κέντρο τη Νάουσα και αρχηγούς τους Ζαφειράκη και Καρατάσο οι επαναστάτες σημείωσαν μεγάλες επιτυχίες. Μετά όμως οι Τούρκοι με πολύ στρατό πολιόρκησαν στενά την πόλη. Παρά τον απεγνωσμένο αγώνα των κατοίκων, οι Τούρκοι την κατέλαβαν και τη λεηλάτησαν. Οι γυναίκες της Νάουσας, για να αποφύγουν τη σκλαβιά και την ατίμωση, προτίμησαν να πέσουν στον καταρράκτη του Αραπίτσα και να πνιγούν. Το Ζάλογγο ξανάζησε. Στιγμιότυπο από τη μάχη στα Δερβενάκια Αφού άκουσαν οι κρυμμένοι εις τα χαμόκλαδα την φωνήν του αρχηγού, ο καθένας έρριχναν τα τουφέκια των, ώστε όλο το πλάγι εκάπνισε και εφώναζαν όλοι: «επάνω τους!». Οι Τούρκοι βλέποντας την χωσιά* έστρεφαν ευθύς τες πλάτες όλοι... * χωσιά: ενέδρα 142 /

172 Αι φωναί του αρχηγού: «βαράτε τους», έκαμαν τους στρατιώτες να κυνηγήσουν τους Τούρκους εις όλην την ρεματιάν και το πλάγι. Δε δυνάμεθα να περιγράψομεν τον θρήνον και τες φωνές των Τούρκων. Όλοι, Τούρκοι και Έλληνες ανακατώθησαν... Ούτω λοιπόν όλον το στράτευμα του Δράμαλη εκτυπήθη από τον Κολοκοτρώνην εις το Δερβενάκι... Φωτάκου, Απομνημονεύματα 143 / 115

173

174 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1ου ΤΟΜΟΥ 1. Τι μάθαμε στην Ιστορία της Ε. Τι θα μάθουμε φέτος Η Ευρώπη στα νεότερα χρόνια...11 Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ 3. Η Οθωμανική αυτοκρατορία Βενετοί, Γενουάτες και άλλοι κατακτητές Ο σουλτάνος παραχωρεί «προνόμια» Οι συνθήκες ζωής των υπόδουλων Οι κοινότητες μια μορφή αυτοδιοίκησης Οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων Χαρές και λύπες της καθημερινής ζωής Θρύλοι και παραδόσεις συντηρούν την ελπίδα Τα σχολεία και οι δάσκαλοι του Γένους Πνευματική ανάπτυξη μέσα στη σκλαβιά Κλέφτες και αρματολοί Τα κάστρα της λευτεριάς Η ένοπλη ορμή για απελευθέρωση Το όραμα του Ρήγα Φεραίου...96 Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 17. Η Φιλική εταιρεία Η Επανάσταση αρχίζει από τη Μολδοβλαχία Η Επανάσταση εξαπλώνεται Η Επανάσταση σημειώνει επιτυχίες Η Επανάσταση εδραιώνεται

175 [ Με απόφαση της Ελληνικής Κυβέρνησης τα διδακτικά βιβλία του Δημοτικού, του Γυμνασίου και του Λυκείου τυπώνονται από τον Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτι-κών Βιβλίων και διανέμονται δωρεάν στα Δημόσια Σχολεία. Τα βιβλία μπορεί να διατίθενται προς πώληση, όταν φέρουν βιβλιόσημο προς απόδειξη της γνησιότητάς τους. Κάθε αντίτυπο που διατίθεται προς πώληση και δε φέρει βιβλιόσημο, θεωρείται κλεψίτυπο και ο παραβάτης διώκεται σύμφωνα µε τις διατάξεις του άρθρου 7, του Νόμου 1129 της 15/21 Μαρτίου 1946 (ΦEK 1946, 108, A ). Απαγορεύεται η αναπαραγωγή οποιουδήποτε τμήματος αυτού του βιβλίου, που καλύπτεται από δικαιώματα (copyright), ή η χρήση του σε οποιαδήποτε μορφή, χωρίς τη γραπτή άδεια του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.

176

177 Δεν ήθελα χρήματα και βιο, ήθελα σύνταμα δια την πατρίδα μου να κυβερνηθεί με νόμους και όχι με το «έτζι θέλω». Μακρυγιάννης

178

179 ΣΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ Τόμος 2ος

180 Από το εξώφυλλο: ΥΜΝΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ἒγραψε ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ ΖΑΚΥΝΘΟΣ Τόν Μάϊον Μῆνα Ἀπ τά κόκκαλα βγαλμένη Τῶν Ἑλλήνων τά ἱερά Καί σάν πρῶτα ἀνδρειωμένη, Χαῖρε, ὦ χαῖρε Ἐλευθεριά!

181 ΣΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ Τόμος 2ος

182 ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Διονύσιος Ακτύπης Αριστείδης Βελαλίδης Μαρία Καΐλα Θεόδωρος Κατσουλάκος Γιάννης Παπαγρηγορίου Κώστας Χωρεάνθης Αναθεώρηση (1997) Θεόδωρος Κατσουλάκος Αναστασία Κυρκίνη Μαρία Σταματοπούλου Εικονογράφηση Σελιδοποίηση Αρτ. Νικολαΐδου Καθοδήγηση και εποπτεία Διονύσιος Μελάς ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΉ ΤΟΥ ΒΙΒΛΊΟΥ ΓΙΑ ΜΑΘΗΤΈΣ ΜΕ ΜΕΙΩΜΕΝΗ ΌΡΑΣΗ Ομάδα Εργασίας Υπ. Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων

183 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΣΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ Τόμος 2ος

184 Την ηλεκτρονική ψηφιοποίηση του βιβλίου επιμελήθηκε γονέας μαθητή με μειωμένη όραση. Σημείωση Όπου υπάρχουν παραθέματα χωρίς παραπομπή είναι κείμενα που έχει συνθέσει η συγγραφική ομάδα ή η ομάδα αναθεώρησης. Επίσης άλλα κείμενα που έχουν το χαρακτήρα ιστορικής πηγής είναι σε πολλές περιπτώσεις κείμενα διασκευασμένα από τη συγγραφική ομάδα.

185 Μια παλιά παράσταση των σουλιώ-τικων βουνών, με το Σούλι στην κορυφή (γκραβούρα) 5 / 70

186 Πύργοι κατοικίες της Μάνης: «Η Κίττα η πολύπυργος κι η Νόμια παρομοία» 6 / 70

187 14. Τα κάστρα της λευτεριάς Τρεις περιοχές της Ελλάδας, το Σούλι, η Μάνη και τα Σφακιά, κατάφεραν να διατηρήσουν σχετική ελευθερία. Οι Σουλιώτες, για ν αποφύγουν τον εξισλαμισμό και να γλιτώσουν από τις επιδρομές των ληστών, κατέφυγαν στα Κασσωπαία βουνά της Ηπείρου. Ήταν οργανωμένοι σε μεγάλες οικογένειες (φάρες) και διοικούνταν από ένα συμβούλιο γερόντων, που δίκαζε και τις υποθέσεις με βάση τα έθιμα. Οι Σουλιώτες αποτελούσαν ισχυρή στρατιωτική δύναμη και ήταν ένα μεγάλο εμπόδιο για τον Αλή πασά των Ιωαννίνων, που ήθελε να επεκτείνει την κυριαρχία του. 7 / 71

188 Γι αυτό ξέσπασε ανάμεσα στους Σουλιώτες και τον Αλή πασά πόλεμος, που κράτησε πολλά χρόνια. Στη διάρκεια του πολέμου αυτού οι Σουλιώτες βρέθηκαν σε δύσκολη θέση, γιατί τους έλειψαν τα εφόδια ψωμί και μολύβι. Τότε έκλεισαν συμφωνία με τον Αλή να φύγουν από το Σούλι. Ο Αλής όμως δεν τήρησε τη συμφωνία. Τις στιγμές εκείνες γράφτηκαν οι πιο ένδοξες σελίδες της σουλιώτικης ιστορίας. Όταν οι Σουλιώτισσες κατάλαβαν πως κινδύνευαν να πέσουν στα χέρια του εχθρού, ανέβηκαν με τα παιδιά τους στην κορυφή του Ζαλόγγου. Εκεί, αφού τα φίλησαν για στερνή φορά, τα ριξαν στον γκρεμό. Μετά οι ίδιες πιάστηκαν σε χορό τραγουδώντας. Σε κάθε γύρο 8 / 71

189 η πρώτη που έσερνε το χορό, πηδούσε στο γκρεμό, ώσπου δεν έμεινε καμιά. Από τους υπόλοιπους Σουλιώτες λίγοι μόνο κατάφεραν να σωθούν και να φτάσουν στην Κέρκυρα. Μια άλλη περιοχή της χώρας, που οι κάτοικοι της έζησαν με σχετική αυτονομία ήταν η Μάνη. Οι Μανιάτες οργανώθηκαν με βάση την οικογένεια. Έτσι, πολλές οικογένειες, που συνδέονταν με συγγένεια, αποτελούσαν μια πατριά. Οι πατριές συχνά έρχονταν σε σύγκρουση μεταξύ τους. Τότε αρχηγός της πατριάς οριζόταν ο πιο ικανός, ο πιο ώριμος και με κάποια ηλικία. Αποφάσεις για τις σοβαρές υποθέσεις έπαιρνε η συνέλευση των πιο ηλικιωμένων, η «γεροντική». 9 / 71

190 Τα σπίτια τους τα χτιζαν σε θέσεις που τους εξασφάλιζαν τον έλεγχο της περιοχής και την άμυνα σε περίπτωση κινδύνου. Στη μέση υψωνόταν ο πύργος και γύρω τα σπίτια των συγγενών. Τα τελευταία χρόνια πριν από την Επανάσταση διοικητής της Μάνης ήταν ένας καπετάνιος, που είχε τον τίτλο του μπέη. Η Μάνη χρησίμευε πάντοτε ως ασφαλές καταφύγιο αγωνιστών και διωκομένων. Όταν άρχισε ο Αγώνας, οι εμπειροπόλεμοι Μανιάτες αποτέλεσαν την πρώτη υπολογίσιμη δύναμη του έθνους. Ελεύθεροι, ως ένα βαθμό, έζησαν στην Τουρκοκρατία και οι Σφακιανοί. Τα Σφακιά είναι απόκρημνη περιοχή στα Λευκά όρη της Κρήτης. Από τον καιρό των Βενετών ακόμα 10 / 71-72

191 οι Σφακιανοί είχαν ορισμένα προνόμια σε σχέση με τους άλλους Κρητικούς, που τα διατήρησαν και στην Τουρκοκρατία. Ζούσαν ανοργάνωτοι, σχεδόν μιαν πρωτόγονη ζωή, και ήταν ο φόβος των Τούρκων που ζούσαν στα πεδινά μέρη. Ήταν κι αυτοί μια σημαντική δύναμη για τον αγώνα του έθνους. Αναφέρω λόγους για τους οποίους ορισμένες περιοχές είχαν σχετική ελευθερία κατά τα χρόνια της σκλαβιάς. 11 / 72

192 Εις τον θάνατον του Λόρδου Μπάιρον Τες εμάζωξε εις το μέρος του Τσαλόγγου* το ακρινό της ελευθερίας ο έρως, και τες έμπνευσε χορό τέτοιο πήδημα δεν το είδαν ούτε γάμοι, ούτε χαρές, και άλλες μέσα τους επήδαν αθωότερες ζωές. Τα φορέματα εσφυρίζαν και τα ξέμπλεκα μαλλιά, κάθε γύρο που εγυρίζαν από πάνου έλειπε μια στα ίδια όρη εγεννηθήκαν και τα αδάμαστα παιδιά, που την σήμερο εχυθήκαν πάντα οι πρώτοι στη φωτιά. Δ. Σολωμού * Τσαλόγγου: Ζαλόγγου. 12 / 73

193 Ο χορός του Ζαλόγγου, από τον Κερκυραίο ζωγράφο Χαράλ Γράμμα στον Αλή Ο Αλή πασάς προσπάθησε με δόλιο τρόπο να εξαγοράσει τους Σουλιώτες αλλά εκείνοι του απάντησαν με την παρακάτω επιστολή: «Βεζύρ Αλή πασά σε χαιρετούμεν. Η πατρίς μας είναι ασυγκρίτως γλυκυτέρα και από τα πουγκεία σου, 13 / 73-74

194 και από τους ευτυχείς τόπους, τους οποίους υπόσχεσαι να μας δώσεις όθεν ματαίως κοπιάζεις, επειδή η ελευθερία μας δεν πωλείται, ούτ αγοράζεται σχεδόν με όλους τους θησαυρούς της γης, παρά με το αίμα και θάνατον έως του τελευταίου Σουλιώτου. Όλοι οι Σουλιώτες μικροί και μεγάλοι». Χριστόφορου Περραιβού, Ιστορία του Σουλίου Σουλιωτοπούλα Στης μάχης τον καπνό που πνίγει το λαγκάδι, ο Σουλιώτης όλα τα έχει λησμονήσει, πείνα και δίψα. Και εκεί που πολεμάει το παλικάρι, μέρα και νύχια, ακούει μια γνώριμη φωνή. 14 / 74-75

195 Λοιπόν το Σούλι δε χάθηκε και ζει. Ήταν η Λάμπη, η αδελφή του παλικαριού. Τι καλό φέρνεις, Λάμπη; Ζεστή κουλούρα, αδελφέ, που σου τη ζύμωσα με τα χεράκια μου και η μάνα την έψησε στην ανθρακιά μονάχη. Έλα να φας και να ξαποστάσεις. Δεν μπορώ, καημένη, να παρατήσω το τουφέκι. Αυτό είναι η συλλογή σου, Νάση; Έρχομαι εγώ. Και δώσ μου το τουφέκι. Χαμογελά ο αδελφός και δεν έχει ανάγκη να μάθει την κορασιά πώς πιάνουν το τουφέκι. Ο πόλεμος βαστούσε πάντα. Με χέρι σταθερό γέμιζε εκείνη και σημάδευε. Και εκεί ένα βόλι ήρθε και πέτυχε κατάστηθα την κορασιά. 15 / 75

196 [ Και αυτή έκανε καρδιά και δεν μιλούσε. Η Λάμπη σημάδευε και τουφεκούσε. Έφαγες, Νάση; Κοντεύω, ακόμα λίγο, Λάμπη. Η κόρη ξαναρώτησε και δεύτερη και τρίτη φορά. Και τότε μ ένα πήδημα το παλικάρι βρέθηκε κοντά της. Άρπαξε το τουφέκι και ξανάρχισε τον πόλεμο. Αμίλητη η Σουλιωτοπούλα πήγε παραπίσω κι έπεσε. Και ο πόλεμος βαστούσε... Γ. Βλαχογιάννη, Μεγάλο Χρόνια Η γέννηση του αγοριού στη Μάνη Μέσα σ ένα περιβάλλον διαρκών πολέμων, για να ζήσει κανείς, δεν αρκούσε μόνον να έχει περιουσία. Έπρεπε να έχει και προσωπική 16 / 75-76

197 παλικαριά, αλλά κυρίως να είναι από μεγάλη γενιά, γιατί ολόκληρη η γενιά πιανότανε στις έχθρες. Η γενιά ήταν τόσο πιο μεγάλη όσο πιο πολλά ντουφέκια είχε. Λογάριαζαν δηλαδή τους σερνικούς (αρσενικούς). Για να είναι λοιπόν κανείς υπολογίσιμος και στους εχθρούς και στους φίλους ακόμη, έπρεπε να έχει πατέρα και μπαρμπάδες και ο ίδιος να έχει κάμει σερνικά παιδιά δικά του, για τη γενιά. Γι αυτό και η γέννηση αγοριού ήταν ανέκαθεν στη Μάνη αληθινό πανηγύρι. Αυτό αναφέρεται ακόμη και στου Νηφάκου το ποίημα, μια παλιά σατιρική περιγραφή της Μάνης: Για τα παιδιά τα σερνικά, οπόταν γεννηθούσι χυλόπιτες μοιράζουσι για να τα ευχηθούσι. 17 / 76

198 Στην πόρτα όλοι τρέχουσι και ντουφεκιές βαρούσι Και όλοι τους φωνάζουσι: καλώς ήρθε να ζήσει, καλός να γίνει στ άρματα και τους οχτρούς να σβήσει. Πέτρου Π. Κολονάρου, Μάνη Η Κρήτη στις φλόγες Στα Ορλωφικά η φλόγα του ξεσηκωμού μεταδόθηκε και στην Κρήτη. Πρώτοι κινήθηκαν οι Σφακιανοί με αρχηγό το Δασκαλογιάννη. Σε λίγο φούντωσε το νησί ολόκληρο. Μα οι Τούρκοι είχαν χιλιάδες στρατό. Όρμησαν στα χωριά και τα έκαψαν. Πήρανε τα ζώα, πιάσανε αιχμαλώτους. Οι επαναστάτες με λιγοστά άρματα άρχισαν δυνατό κλεφτοπόλεμο. Πόσο όμως να κρατήσουν 18 / 76

199 χωρίς βοήθεια. Πέρασε κοντά χρόνος κι οι Τούρκοι θέλησαν διαπραγματεύσεις. Ζήτησαν όμως κάτι ακριβό: όλους τους αρχηγούς κανέναν άλλο, είπανε, δε θα πείραζαν πια. Οι πολεμιστές αρνήθηκαν, μα ο Δασκαλογιάννης, για να μη μεγαλώσει το κακό, παραδόθηκε. Κι οι Τούρκοι τον έγδαραν ζωντανό. Και πέρασέν τω χαρά πως εξεσκλαβωθήκα(ν) γιατί άλλα πάλι βάσανα κι άλλοι καημοί τσι βρήκα(ν)*. Αγνώριστα βραν τα Σφακιά, τσι γειτονιές ξεχνούσι κι όνειρο των εφαίνετο εκεί που τσι θωρούσι. 19 / 76

200 Πείνα και φτώχεια κι ερημιά, κλάηματα, μοιρολόγια ακούγονταν εις τσι γιαλές** και βλέπουν εις τα αόρια***. Δημοτικό * τσι βρήκαν: τους βρήκαν. ** γιαλές: ακρογιαλιές. *** αόρια: βουνά, όρη. 20 / 76

201 15. Η ένοπλη ορμή για απελευθέρωση Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας οι Έλληνες έκαμαν πολλούς αγώνες και απόπειρες για την αποτίναξη του ζυγού της δουλείας. Οι επαναστατικές τους όμως αυτές ενέργειες ήταν ανοργάνωτες και τοπικά περιορισμένες. Αξιόλογες προσπάθειες για απελευθέρωση έγιναν από τα πρώτα χρόνια στη Μάνη και στην Ήπειρο. Ήταν τότε μια εποχή που ευνοούσε την εκδήλωση επαναστατικών κινήσεων, καθώς οι Τούρκοι βρίσκονταν σε πόλεμο με τους Βενετούς και άλλους Δυτικούς. Παρόλο που τα κινήματα αυτά είχαν κάποιες επιτυχίες, δεν μπόρεσαν να φτάσουν στο σκοπό τους. 21 / 77

202 Το 1611 εκδηλώθηκε στη Θεσσαλία και την Ήπειρο ένα άλλο επαναστατικό κίνημα με αρχηγό τον επίσκοπο Διονύσιο το Φιλόσοφο, που αργότερα, επονομάστηκε Σκυλόσο-φος εξαιτίας των συνεπειών του αποτυχημένου κινήματός του εναντίον των Τούρκων. Ο φλογερός αυτός ιεράρχης κατόρθωσε να ξεσηκώσει πολλούς κατοίκους της υπαίθρου εναντίον των τυράννων. Οι Τούρκοι κατέπνιξαν το κίνημα του Διονυσίου και τον ίδιο τον έπιασαν και τον θανάτωσαν με μαρτυρικό θάνατο. Σημαντικές προσπάθειες έγιναν στα τέλη του 18ου αι. Η πρώτη άρχισε το 1769 κι έμεινε γνωστή ως «Ορλωφικά», από το όνομα των Ορλώφ, Ρώσων αρχηγών 22 / 77

203 του κινήματος. Η Ρωσία που τότε βρισκόταν σε πόλεμο με τους

204 Τούρκους, για να στρέψει την προσοχή του αντιπάλου της αλλού, ξεσήκωσε τους Έλληνες. Η επανάσταση απλώθηκε γρήγορα στην Πελοπόννησο, κι έφτασε και στη Στερεά. Οι επαναστάτες όμως νικήθηκαν κι έπαθαν μεγάλες συμφορές. Πιο πολύ πλήρωσε η Πελοπόννησος. (Η φράση «ο κατακαημένος Μοριάς» έχει μείνει από την εποχή εκείνη ). Όμως ο Ρωσοτουρκικός αυτός πόλεμος είχε κι ένα καλό αποτέλεσμα, τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), με την οποία ειρήνευσαν Τούρκοι και Ρώσοι. Η συνθήκη αυτή αργό-τερα έδωσε τη δυνατότητα στα ελ-ληνικά καράβια να πλέουν με ρωσι-κή σημαία στα Στενά*. Το γεγονός αυτό συνέβαλε πολύ στην οικονομι-κή ανάπτυξη των Ελλήνων. 23 / 77

205 Μια δεύτερη επαναστατική ενέργεια ακολούθησε λίγο αργότερα (1788) με αρχηγό το Λάμπρο Κατσώνη, αξιωματικό του ρωσικού στρατού. Ο Κατσώνης κατάφερε με το μικρό του στόλο να κυριαρχήσει στο Αιγαίο και να γίνει ο φόβος και ο τρόμος των Τούρκων και των πει-ρατών. Όμως η Ρωσία, που είχε κινήσει την επανάσταση, έκαμε πάλι ειρήνη με τους Τούρκους και ο Κατσώνης εγκαταλείφθηκε, αφού προηγουμένως ο στόλος του έπαθε πανωλεθρία από τον τουρκικό έξω από την Ανδρο. Λόγοι αποτυχίας των προεπα-ναστατικών κινημάτων

206 * Στενά: Ο Ελλήσποντος και ο Βόσπορος 24 / 77

207 [ Του Λάμπρου Κατσώνη Ανάμεσα στην Άνδρο κι απ όξω από τη Τζια, εβρέθηκε ο Λάμπρος κι ο καπετά πασιάς κι ο Λάμπρος ο καημένος εχάρηκε πολλά, απού βρηκεν εμπρός τον Τούρκο να πολεμά. Τρεις μέρες πολεμούσε, όλο με τη φωτιά, πάνω στις τρεις ημέρες εβγάλα τα σπαθιά. πού το πολύ κανόνι κι από τον ταραμό, του Λάμπρου το καράβι εκάλαρε* νερό. Μάινα, σκύλε Λάμπρο, τις παντιέρες σου, 25 / 78

208 να μη σε πάρω σκλάβο με τους λεβέντες σου. Δεν κλαίω το καράβι, μήτε τη συρμαγιά**, Μόν κλαίω τους λεβέντες, που ταν καλά παιδιά. Δημοτικό τραγούδι Καρπάθου * εκάλαρε: έμπασε, έβαλε * συρμαγιά: κεφάλαιο, χρήματα. 26 / 78

209

210 Ευθύμιος Βλαχάβας Ο παπά Ευθύμιος Βλαχάβας, κίνησε επανάσταση εναντίον του πασά της Ηπείρου Αλή (1808). Η επανάσταση όμως απέτυχε και ο ίδιος αιχμαλωτίστηκε. Δεμένο μες στα Γιάννενα το σέρνουν το θηρίο με τόσες τόσες άλυσες, που λες ότι φοβούνται τα σίδερα και τα σχοινιά μη κόψει, μη χαλάσει και πάρει πάλε τα βουνά, και ποιος το μεταπιάνει. Γλήγορα τα μαρτύρια, γλήγορα την κρεμάλα... Αλήπασα, ξεθύμανε, κι η ώρα σου πλακώνει. Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, Άπαντα 27 / 79

211

212 Του Γιάννη του Σταθά Το παρακάτω τραγούδι περιγράφει τη σύγκρουση Ελλήνων και Τούρκων στην Κασάντρα στις αρχές του 19ου αιώνα: Μαύρο καράβ αρμένιζε ς τα μέρη της Κασάντρας. Μαύρα πανιά το σκέπαζαν και τ ουρανού σημαία. Κι ομπρός κορβέττα μ άλικη σημαία του προβγαίνει. Μάινα, φωνάζει τα πανιά, ρίξε τις γάμπιες κάτου. Δε τα μαϊνάρω τα πανιά κι ουδέ τα ρίχνω κάτω. Μη με θαρρείτε νιόνυφη, νύφη να προσκυνήσω; Εγώ είμαι ο Γιάννης του Σταθά, γαμπρός του Μπουκουβάλα. 28 / 79

213 [ Οι ραγιάδες αντιστέκονται στην πληρωμή των φόρων (1702) Κάτοικοι του χωριού Αϊβάτι (της περιοχής Λαγκαδά) στρέφονται κατά του Τούρκου φοροειοπράκτορα. «Ενώ ήταν απασχολημένος με τη διανομή των αποδείξεων του κεφαλικού φόρου στους κατοίκους του χωριού Αϊβάτι, οι προύχοντες... και εκατό άπιστοι ταραξίες ομοϊδεάτες τους που τους ακολουθούσαν συγκεντρώθηκαν, κραύγαζαν: δε δίνουμε κεφαλικό φόρο. Μετά επιτέθηκαν στο σπίτι του, έκαψαν και εξαφάνισαν αποδείξεις του κεφαλικού φόρου και γενικά προξένησαν μεγάλη ζημιά στο κράτος». Απόστολου Βακαλόπουλου, Πηγές της ιστορίας της Μακεδονίας / 80

214 16. Το όραμα του Ρήγα Φεραίου Με τις κατακτήσεις των Οθωμανών τα παλαιά σύνορα των βαλκανικών κρατών καταργήθηκαν. Οι συμφορές και τα κοινά βάσανα της σκλαβιάς ένωσαν τους Έλληνες και τους άλλους λαούς της Βαλκανικής χερσονήσου. Ο κοινός τρόπος ζωής των σκλαβωμένων δημιούργησε κάποιες κοινές παραδόσεις, πόθους και ελπίδες. Αυτά γίνονται ιδιαίτερα φανερά στις ομοιότητες που παρουσιάζουν 30 / 81

215 τα δημοτικά τραγούδια, τα ήθη και τα έθιμα, η κατοικία και η ενδυμασία των βαλκανικών λαών. Κλέφτες και αρματολούς είχαν και οι Βούλγαροι, τους χαϊντούτους, οι Σέρβοι τους χαϊντούκους και οι Ρουμάνοι τους πανδούρους. Για όλους αυτούς, όπως και για τους δικούς μας κλεφταρματολούς, μιλούν τα ηρωικά τραγούδια, που εξυμνούν τις πράξεις τους και φανερώνουν τον κοινό πόθο για λευτεριά. Οι εμπορικές σχέσεις, που αναπτύχθηκαν από τη δραστηριότητα των Ελλήνων εμπόρων, έφεραν τους βαλκανικούς λαούς τον έναν πιο κοντά στον άλλο. Απ την άλλη όμως, η υποταγή στον τουρκικό ζυγό απομόνωσε τους βαλκανικούς λαούς από 31 / 81

216 [ την Ευρώπη, που, ελεύθερη, προχωρούσε στο δρόμο της προόδου. Τα ελληνικά σχολεία, στα οποία φοιτούσαν και μαθητές από τις άλλες βαλκανικές χώρες, δεν μπορούσαν από μόνα τους να καλύψουν το κενό της προόδου. Την κοινή επιθυμία όλων των βαλκανικών λαών για λευτεριά εξέφρασε ο Ρήγας Φεραίος. Ο Ρή-γας γεννήθηκε στο Βελεστίνο (Φε-ρές) της Θεσσαλίας (1757) και γι αυτό ονομαζόταν Βελεστινλής ή Φεραίος. Η αγάπη του για τα γράμματα γρήγορα έφερε το Ρήγα στην Κωνσταντινούπολη και από κει στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Έμαθε πολλές γλώσσες και γνωρίστηκε με πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του. Ιδιαίτερα τον συγκίνησαν οι ιδέες της Γαλλικής επανάστασης. 32 / 81

217 Παρακολουθούσε με ζωηρό ενδιαφέρον τα κατορθώματα του Ναπολέοντα και φαίνεται πως ήλπιζε στη βοήθεια του. Ο Ρήγας έθεσε ως σκοπό της ζωής του την απελευθέρωση της Ελλάδας και των άλλων βαλκανικών χωρών. Ο σκοπός του αυτός απαιτούσε κατάλληλη προετοιμασία. Γι αυτό μετέφρασε στην ελληνική γλώσσα βιβλία, που θα βοηθούσαν το λαό να μορφωθεί και εξέδωσε έργα με επαναστατικό περιεχόμενο. Βούλγαροι κι Αρβανίτες, Αρμένιοι και Ρωμιοί για την ελευθερία να ζώσομεν σπαθί, λέει χαρακτηριστικά, στον περίφημο «Θούριό» του.

218 Για το σκοπό αυτόν προσπάθησε να μυήσει πολλούς. Άφησε 33 / 81

219 τη Βιέννη, που ήταν το κέντρο της επαναστατικής του δραστηριότητας, και πήγε στην Τεργέστη. Εκεί όμως τον περίμενε η αυστριακή αστυνομία και τον έπιασε, γιατί ανακαλύφθηκαν κάτι κιβώτια με επαναστατικές προκηρύξεις που προορίζονταν για την Ελλάδα. Οι Αυστριακοί τον παρέδωσαν στους Τούρκους κι αυτοί τον μετέφεραν στο Βελιγράδι, όπου και τον σκότωσαν (1798) μαζί με άλλους εφτά συντρόφους του. Τα επαναστατικά μηνύματα του Ρήγα δεν έπεσαν στο κενό. Γρήγορα ξέσπασαν επαναστατικά κινήματα που οδήγησαν τους Έλληνες και τους άλλους βαλκανικούς λαούς στην εθνική τους αποκατάσταση. 34 / 81-82

220 [ Τι οραματιζόταν ο Ρήγας Φεραίος για τους λαούς της Βαλκανικής; Το εξώφυλλο της «Χάρτας» του Ρήγα Βελεστινλή «Εστάθη ο μέγας ευεργέτης της φυλής μας. Το μελάνι του θα είναι πολύτιμον ενώπιον του Θεού, όσο το αίμα του το άγιο». Θ. Κολοκοτρώνης 35 / 82-83

221 Ο Ρήγας Φεραίος

222 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΙΣΟΤΗΣ ΘΟΥΡΙΟΣ, Ητοι Ορμητικός Πατριωτικός Υμνος πρώτος εις τον ήχον ΜΙΑ ΠΡΟΣΤΑΓΗ ΜΕΓΑΛΗ. Ως πότε, παλικάρια, να ζούμεν στα στενά, μονάχοι σαν λιοντάρια, στες ράχες, στα βουνά, σπηλιές να κατοικούμεν, να βλέπομεν κλαδιά, να φεύγομ απ τον κόσμον, για 36 / 83

223 την πικρή σκλαβιά

224 να χάνομεν αδέλφια, πατρίδα και γονείς, τους φίλους, τα παιδιά μας κι όλους τους συγγενείς. Κάλλιο ναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή. «Να ηξεύρουν γράμματα» Όλοι χωρίς εξαίρεσιν έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα. Η πατρίς έχει να καταστήσει σχολεία εις όλα τα χωρία διά τα αρσενικά και τα θηλυκά παιδιά. Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή, με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη. Να εξηγούνται οι παλαιοί ιστορικοί συγγραφείς, εις δε τας μεγάλας πόλεις να παραδίδεται η γαλλική 37 / 83-84

225 και η ιταλική γλώσσα η δε ελληνική να είναι απαραίτητος. Ρήγα, Νέα Πολιτική Διοίκηση, α έκδοση, 1797 Το σχολείο της Ζαγοράς του Πηλίου όπου φοίτησε ο Ρήγας. Το κάστρο στο Βελιγράδι, όπου ο Ρήγας και οι σύντρο-

226 φοί του βρήκαν μαρτυρικό θάνατο. 38 / 84

227 [ Ένας Βαλκάνιος ποιητής και «χαϊντούτος» Ένας Βούλγαρος ποιητής ήταν την εποχή της Τουρκοκρατίας «χαϊντούτος» (κλέφτης) στα βουνά της πατρίδας του. Στο παρακάτω απόσπασμα ποιήματος του περιγράφει τα βάσανα της σκλαβιάς. Μην κλαις, μην απελπίζεσαι, μητέρα, που βγήκα στα βουνά κι έγινα κλέφτης, ένας χαϊντούτ, μητέρα, ένας αντάρτης, και σ άφησα, να κλαις τον πρωτογιό σου. Οι Τούρκοι φταιν αν κλαιν τόσες μητέρες. 39 / 85

228 Κι καρδιά μου, μητέρα, συ το ξέρεις τον Τούρκο δεν αντέχει να υποφέρει αφέντη στο αγιασμένο μας καλύβι όπου μέσα μεγάλωσα με τ άλλα αδέλφια και το πρώτο σου ήπια γάλα. Μετάφραση: Ρίτα ΜπούμηΠαππά Έφοδος της Αστυνομίας Σ ένα σπίτι της Τεργέστης ο Ρήγας και οι σύντροφοί του συζητούν το σχέδιό τους. Σε μια στιγμή τραγουδούν. Ξαφνικά όμως μπαίνει μέσα ένας αστυνομικός. ΡΙΖΕΜΠΕΡΓΚ. (άπιαστος τόνος ειρωνείας): Πολύ ωραίο τραγούδι αυτό. Θα ήθελα να μου το μάθετε κ 40 / 85

229 εμένα για να το τραγουδήσω μαζί σας.

230 ΡΗΓΑΣ (αυστηρά): Πώς μπαίνετε, κύριε, στο σπίτι μου, ένας άγνωστος, χωρίς ν αναγγελθείτε; ΡΙΖΕΜΠΕΡΓΚ: Όπως είδατε, μπήκα από την πόρτα. Δεν είδα θυρωρό, κανείς δεν με εμπόδισε και... καθώς άκουσα τραγούδι... ξέρετε, είμαι πολύ φιλόμουσος... ΡΗΓΑΣ: Ή φύγετε αμέσως κύριε, ή συστηθείτε. ΡΙΖΕΜΠΕΡΓΚ (το ίδιο ειρωνικά): Βιάζεστε πολύ να με γνωρίσετε; Θα γίνει κι αυτό. ( Βγάζει ένα επισκεπτήριο, το αφήνει πάνω στο τραπέζι. Οπισθοχωρώντας προς την έξοδο, μ ελαφριά υπόκλιση). Χαίρετε, κύριοι, (φεύγει). ΡΗΓΑΣ ( παίρνει την κάρτα. Οι άλλοι τον κοιτάζουν με αγωνία. Διαβάζει ): Χέρμαν Ρίζεμπεργκ. 41 / 85

231 (Οι άλλοι κοιτάζονται απορημένοι εκτός από τον Αργέντη). ΑΡΓΕΝΤΗΣ (ταράζεται, πέφτει βαριά σε μια πολυθρόνα): Αδύνατον... τόσο γρήγορα ΡΗΓΑΣ (με αγωνία): Γιατί; ΑΡΓΕΝΤΗΣ: Μυστική Αστυνομία. Σπύρου Μελά, Ρήγας 42 / 85

232 «Εφοδιαστικό» μέλους της Φιλικής εταιρείας Το έγγραφο αυτό βεβαίωνε ότι ο κάτοχός του ήταν μέλος της Εταιρείας. 43 / 86

233 Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 17. Η Φιλική εταιρεία Τον 19ο αιώνα είχε ωριμάσει η ιδέα ότι με τις δικές τους κυρίως, δυνάμεις θα απελευθερώνονταν οι Έλληνες. Το 1814 συναντήθηκαν στην Οδησσό της Ρωσίας ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, ο Νικόλαος Σκουφάς και ο Εμμανουήλ Ξάνθος οι οποίοι έμελ-λε να γίνουν οι πρωτεργάτες της προετοιμασίας του Αγώνα. Ήταν και οι τρεις έμποροι, ζούσαν έξω από την Ελλάδα, αλλά πονούσαν για την άθλια κατάσταση, στην οποία είχε περιπέσει η πατρίδα την εποχή της σκλαβιάς. Αυτοί αποφάσισαν να ιδρύσουν μια μυστική οργάνωση που την ονόμασαν Εταιρεία των φιλικών, τη γνωστή περισσότερο 44 / 87

234 ως Φιλική εταιρεία.

235 Ο τελικός σκοπός της Εταιρείας ήταν ο αγώνας για την απελευθέρωση. Για να κατορθωθεί όμως αυτό, έπρεπε οι Έλληνες πρώτα να οργανωθούν, αφού μυηθούν στο μυστικό της Εταιρείας. Η μύηση στην Εταιρεία γινόταν κρυφά και έπαιρνε μορφή ιεροτελεστίας. Ο υποψήφιος έδινε όρκο ότι θα τηρήσει το μυστικό και θα ακολουθεί τις εντολές της Εταιρείας. Οι Φιλικοί δε γνωρίζονταν μεταξύ τους επικοινωνούσαν με συνθηματικές φράσεις, καθώς και με συνθηματικό αλφάβητο. Οι Φιλικοί άφηναν να εννοείται ότι πίσω από την Εταιρεία είναι μια μεγάλη δύναμη, που θέλει την απελευθέρωση των Ελλήνων. Πολλοί πίστεψαν ότι πρόκειται για τη Ρωσία, που ήταν ομόδοξη. Με το πέρασμα των χρόνων μυούνταν στη 45 / 87

236 Φιλική εταιρεία όλο και περισσότεροι. Από τους πρώτους που έγιναν Φιλικοί ήταν οι κλέφτες. Στη συνέχεια μπήκαν στην Εταιρεία έμποροι, κληρικοί και άλλοι. Για να γίνει πιο αποτελεσματική η δράση της Εταιρείας, μετέφεραν την έδρα της στην Κωνσταντινούπολη και αναζήτησαν αρχηγό. Απευθύνθηκαν στον Καποδίστρια, που ήταν τότε υπουργός εξωτερι-κών της Ρωσίας, αλλά εκείνος, που γνώριζε την εχθρική διάθεση των ευρωπαϊκών δυνάμεων απέναντι στα επαναστατικά κινήματα, αρνήθηκε. Στη συνέχεια οι Φιλικοί απευθύνθηκαν στον Αλέξανδρο Υψηλάντη, που δέχτηκε με ενθουσιασμό κι 46 / 87

237 έγινε ο γενικός αρχηγός της Φιλικής εταιρείας.

238 Πώς γινόταν η μύηση των μελών της Φιλικής εταιρείας; Τσακάλωφ Σκουφάς Ξάνθος Απόσπασμα του όρκου των Φιλικών «Ορκίζομαι ενώπιον τον αληθινού θεού οικειοθελώς, ότι θέλω είμαι επί ζωής μου πιστός εις την Εταιρείαν κατά πάντα. Να μη φανερώνω το παραμικρό από τα σημεία και τους λόγους της μήτε να σταθώ κατ ουδένα λόγον η αφορμή 47 / 87-88

239 του να καταλάβωσι άλλοι ποτέ ότι γνωρίζω τι περί τούτων, μήτε εις

240 συγγενείς μου, μήτε εις πνευματικόν ή φίλον μου...» «Τέλος πάντων ορκίζομαι εις σε, ω ιερά Πατρίς! ορκίζομαι εις τας πολυχρονίους βασάνους σου ορκίζομαι εις τα πικρά δάκρυα χυνόμενα εις ταύτην την στιγμήν και εις την μέλλουσαν ελευθερίαν των ομογενών μου, ότι αφιερώνομαι όλος εις σε...» Ε. Γ. Πρωτοψάλτη, Η Φιλική εταιρεία 48 / 88

241 Ο όρκος των Φιλικών (Α. Τσόκου)

242 εταιρείας. Η σφραγίδα της Φιλικής Ο Παναγιώτης Σέκερης, πλούσιος Έλληνας που μυήθηκε από τους πρώτους στη Φιλική εταιρεία. Διέθεσε όλη τη μεγάλη περιουσία του για το σκοπό της Εταιρείας. 49 / 89

243 [ Μεγάλες στιγμές Ο Εμμανουήλ Ξάνθος πήγε στην Πετρούπολη και πρότεινε στον Αλέξανδρο Υψηλάντη την αρχηγία της Φιλικής εταιρείας. Μεταξύ τους έγινε ο παρακάτω διάλογος: Υψηλάντης: Γιατί οι Έλληνες δεν προσπαθούν να ελευθερωθούν ή, τουλάχιστο, να ελαφρώσουν το ζυγό τους; Ξάνθος: Πώς να το καταφέρουν, πρίγκιπά μου; Αφού όλοι οι αξιόλογοι συμπατριώτες μας φεύγουν στην ξενιτιά και τους αφήνουν ορφανούς; Υψηλάντης: Αν ήξερα ότι οι συμπατριώτες μου με χρειάζονται και πιστεύουν ότι μπορώ να τους βοηθήσω, σε βεβαιώνω ότι θα θυσίαζα, 50 / 90

244 πρόθυμα όχι μόνο την περιουσία αλλά και τη ζωή μου. Ξάνθος: Δώστε μου τότε, πρίγκιπα, το χέρι σας για να επιβεβαιώσετε το λόγο σας. Κοιτάζοντάς τον κατάματα ο Υψηλάντης με κάποιο θαυμασμό του έδωσε το χέρι. Έτσι σιωπηλά κλείστηκε η συμφωνία εκείνη, που απόφάσιζε την τύχη ολόκληρου του ελληνικού έθνους. Πραγματικά οι στιγμές εκείνες ήταν μεγάλες για το ελληνικό έθνος. Απ. Βακαλόπουλου, Η Ελληνική επανάσταση Το μυστικό των Φιλικών Έστειλαν οι Τούρκοι μια μέρα στο δεσπότη Έλους (στη Λακωνία) Άνθιμο έναν Τούρκο, που γνώριζε 51 / 90-91

245 καλά τη γλώσσα μας και τις θρησκευτικές μας τελετές. Αυτός, καθώς πήγε στη Μητρόπολη, έπεσε, προσκύνησε το δεσπότη και του είπε: Δεσπότη μου, θέλω να σου εξομολογηθώ ως χριστιανός τις αμαρτίες μου. Ο Έλους του έδωσε την άδεια και αμέσως ο Τούρκος άρχισε να περιγράφει τις αμαρτίες του με κλάματα και προσποιητή κατάνυξη. Στο τέλος του είπε: «Πότε θα έρθει, δεσπότη μου, η άγια εκείνη ώρα να πάρουμε τα άρματα για να σκοτώσουμε τους άπιστους τυράννους μας και να ρουφήξω από το αίμα τους;». Ο δεσπότης έκανε τότε τα σημεία της Εταιρείας, αλλά, καθώς είδε ότι δεν εννόησε τίποτα, κατάλαβε ότι είναι Τούρκος κι άρχισε να τον συμβουλεύει και να του λέει: 52 / 91

246 «Τέκνο, τι λόγια είναι αυτά; Μην πιστεύεις τα λόγια που λέγονται. Ο Θεός έβαλε στο κεφάλι μας το σουλτάνο για το καλό μας. Αυτόν έβαλε να μας εξουσιάζει και να είμαστε πιστοί ραγιάδες του και ευπειθείς, γιατί αυτός φροντίζει για μας, αλλιώτικα θα μας τιμωρήσει ο Θεός». Έπειτα του διάβασε τη συνηθισμένη ευχή και τον έστειλε στο καλό. Φωτάκου, Απομνημονεύματα 53 / 91

247 Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ( ) ήταν φαναριώτης, ποντιακής καταγωγής. Υπηρέτησε ως αξιωματικός στο ρωσικό στρατό και διακρίθηκε στο Γαλλορωσικό πόλεμο. 54 / 92

248 Στη μάχη της Λειψίας έχασε το ένα του χέρι. Μετά την αποτυχία

249 [ της επανάστασης στη Μολδοβλαχία κατέφυγε στην Αυστρία, όπου οι Αυστριακοί τον συνέλαβαν. Αποφυλακίστηκε το 1827, μα δεν πρόλαβε να χαρεί την ελευθερία στην Ελλάδα. 55 / 92

250 18. Η Επανάσταση αρχίζει από τη Μολδοβλαχία Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ως αρχηγός πια της Φιλικής εταιρείας, κάλεσε σε σύσκεψη τους Φιλικούς, για να εκτιμήσουν την κατάσταση και να οργανώσουν τη δράση τους. Οι Φιλικοί αποφάσισαν να αρχίσει η Επανάσταση από την Πελοπόννησο. Για πολλούς λόγους όμως η Επανάσταση άρχισε τελικά από τη Μολδοβλαχία. Στο σχέδιο δράσης προβλεπόταν: να δημιουργηθεί επαναστατική κατάσταση στη Μολδοβλαχία, για να αναγκαστούν οι Τούρκοι να διασπάσουν τις δυνάμεις τους να ξεσηκωθούν εναντίον των Τούρκων και οι άλλοι βαλκανικοί λαοί. Να συγκεντρώσει 56 / 93

251 ο Υψηλάντης στρατό και να τον οδηγήσει στη νότια Ελλάδα.

252 Το Φεβρουάριο του 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης από τη Ρωσία πέρασε στη Μολδαβία και έφτασε στην πρωτεύουσά της, το Ιάσιο. Η Επανάσταση άρχισε. Οι πρώτες δυσκολίες του Αγώνα δεν άργησαν να φανούν. Η ξένη υποστήριξη, που υποσχόταν σε προκήρυξή του ο Υψηλάντης, δεν ερχόταν. Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν έδειξαν ενδιαφέρον, όπως ήλπιζαν οι Φιλικοί. Τότε ο Υψηλάντης με τους άντρες που συγκέντρωσε προχώρησε νοτιότερα. Στην πορεία προς το Βουκουρέστι συγκρότησε τον Ιερό λόχο από Έλληνες σπουδαστές ευρωπαϊκών πανεπιστημίων, που πρόθυμα έτρεξαν να πάρουν μέρος στον αγώνα. Τέλος με αρκετή καθυστέρηση έφτασε στο Βουκουρέστι, την πρωτεύουσα της Βλαχίας. 57 / 93

253 Οι δυσκολίες του Αγώνα έγιναν μεγαλύτερες. Ο πατριάρχης αναγκάστηκε να αφορίσει τον Υψηλάντη και το κίνημά του, επειδή φοβόταν τα αντίποινα των Τούρκων εναντίον των Ελλήνων. Οι Ρώσοι, που δεσμεύονταν από την Ιερή συμμαχία, όχι μόνο δεν έστειλαν βοήθεια, αλλά επέτρεψαν στα τουρκικά στρατεύματα να μπουν στις ηγεμονίες και διέγραψαν τον Υψηλάντη από τον κατάλογο των αξιωματικών. Με λιγοστές δυνάμεις, χωρίς βοήθεια και καλή οργάνωση, οι Έλληνες αντιμετώπισαν με ηρωισμό σε πολλές μάχες τα πολυάριθμα τουρκικά στρατεύματα. Η αποφασιστικότερη μάχη δόθηκε στο Δραγα-τσάνι (2 Ιουνίου 1821), όπου οι Ιερο-λοχίτες έβαψαν με 58 / 93

254 το αίμα τους το πεδίο της μάχης. Ηρωικό ήταν και

255 το τέλος άλλων γενναίων αγωνιστών (Αθανασίου Καρπενησιώχη, Γεωργάκη Ολύμπιου και Γιάννη Φαρμάκη). Η επανάσταση στη Μολ-δοβλαχία έσβησε. Από τότε ο σουλ-τάνος έπαψε να διορίζει εκεί Έλλη-νες ηγεμόνες. Η επανάσταση στη Μολδοβλαχία, που κράτησε επτά μήνες, είχε και τη θετική της πλευρά. Ο αντιπερισπασμός, που προέβλεπε το σχέδιο, είχε πραγματοποιηθεί. Οι Τούρκοι έστειλαν στη Μολδοβλαχία αρκετό στρατό, διασπώντας έτσι τις δυνάμεις τους. Τι προέβλεπε το σχέδιο εξέγερ-σης στη Μολδοβλαχία; 59 / 93

256 Οι δυνάμεις των εμπολέμων Οι Τούρκοι διέθεταν ισχυρό πεζικό και οργανωμένο ιππικό, μεγάλα καράβια καθώς και κάστρα, τα οποία ήταν εφοδιασμένα με τρόφιμα και πολεμοφόδια. Είχαν ακόμη τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν και το στόλο των Αιγυπτίων. Από την άλλη πλευρά οι Έλληνες δεν είχαν αξιόλογη δύναμη στην ξηρά: Λίγοι κλέφτες και αρματολοί και κάποια οργανωμένη δύναμη στη Μάνη, στα Σφακιά και το ξαναγεννημένο Σούλι. Στη θάλασσα, όμως, τα πράγματα ήταν πιο ευνοϊκά για τους Έλληνες. Τα εμπορικά καράβια ήταν εξοπλισμένα με κανόνια και τα πληρώματα είχαν αποκτήσει πολεμική πείρα από τις συγκρούσεις με τους πειρατές. 60 / 94

257 Χάρτης της Βαλκανικής Χερσονήσου. Με έντονα χρώματα εικονίζονται η Μολδαβία και η Βλαχία Μολδαβία 2. Βλαχία 61 / 94

258 Αποσπάσματα από το κείμενο της προκήρυξης του Αλ. Υψηλάντη Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος «Η ώρα ήλθεν, ω Έλληνες! Προ πολλού οι λαοί της Ευρώπης πολεμούντες υπέρ των ιδίων δικαιωμάτων και ελευθερίας αυτών, μας επροσκάλουν εις μίμησιν. Ημείς φαινόμενοι άξιοι της προπατορικής αρετής και του παρόντος αιώνος, είμεθα ευέλπιδες να επιτύχωμεν την υπεράσπισιν των δικαίων αυτών και βοήθειαν. Κινηθήτε, ω φίλοι, και θέλετε δει μίαν κραταιάν δύναμιν να υπερασπισθή τα δίκαιά μας Ενωθήτε λοιπόν, ω ανδρείοι και μεγαλόψυχοι Έλληνες! Ας σχηματισθώσι φάλαγγες εθνικαί, ας εμφανισθώσι εθνικαί λεγεώνες και θέλετε ιδεί τους παλαιούς εκείνους κολοσσούς 62 / 95

259 του δεσποτισμού να πέσωσιν εξ ιδίων απέναντι των θριαμβευτικών μας σημαιών... Εις τα όπλα λοιπόν, φίλοι! Η Πατρίς μας προσκαλεί». Η θυσία του Ιερού λόχου Έτσι έμειναν εκεί και πολεμούσαν οι Ιερολοχίτες εναντίον τόσων εχθρών ως τη δύση του ήλιου, περισσότερο από τέσσερις ώρες. Βλέποντας όμως τους εαυτούς τους εγκαταλειμμένους από κάθε συνδρομή και βοήθεια, αποφάσισαν τέλος να υποχωρήσουν. Στο μεταξύ είχαν λιγοστέψει απελπιστικά από τις εχθρικές σφαίρες, ώστε από τους τριακόσιους έμειναν μόλις εκατόν είκοσι και αυτοί αδύναμοι πια να αντέξουν τόσο πλήθος Τούρκων... Μολαταύτα δεν δείλιασαν καθόλου οι ήρωες που απέμειναν, αλλά 63 / 95

260 υποχωρώντας με αργό βήμα προς τα πίσω, φώναζαν: «Εύκολα οι Έλληνες δεν παραδίδονται», και η μάχη εξακολουθούσε μ απελπισία... Την άλλη μέρα οι εχθροί ξαναγύρισαν, για να κυνηγήσουν εκείνους που είχαν απομείνει. Οι Ιερολοχίτες τότε κατέφυγαν στα κοντινά δάση και ελάχιστοι σώθηκαν στο μοναστήρι της Κόζιας... Ηλία Φωτεινού, Οι άθλοι της εν Μολδοβλαχία Ελληνικής επαναστάσεως ΕΙΣ ΤΟΝ ΙΕΡΟΝ ΛΟΧΟΝ Ω γνήσια της Ελλάδος Τέκνα, ψυχαί που επέσατε Εις τον αγώνα ανδρείως, Τάγμα εκλεκτών Ηρώων, καύχημα νέον. Ανδρέα Κάλβου, Ωδαί 64 / 95

261 Η έναρξη και η εξάπλωση της Επανάστασης / 96

262 Περιοχές που επαναστάτησαν το πρώτο έτος της Επανάστασης. 1. Πολύγυρος 10. Πάτρα 2. Βέροια 11. Καλάβρυτα 3. Λάρισα 12. Άργος 4. Βόλος 13. Ναύπλιο 5. Αλαμάνα 14. Τριπολιτσά 6. Γραβιά 15. Καλαμάτα 7. Άμφισσα 16. Σπέτσες 8. Λιβαδειά 17. Ύδρα 9. Αθήνα 18. Ψαρά 66 / 96

263 / 96

264 Περιοχές όπου υπήρχαν κάστρα 1. Λαμία 9. Τριπολιτσά 2. Άμφισσα 10. Πύλος 3. Λιβαδειά 11. Μεθώνη 4. Αθήνα 12. Καλαμάτα 5. Ναύπακτος 13. Πασσαβάς 6. Ρίο 14. Βάτικα 7. Καλάβρυτα 15. Ναύπλιο 8. Χλεμούτσι 68 / 96

265 19. Η Επανάσταση εξαπλώνεται Τον ίδιο καιρό, που η Επανάσταση είχε ξεσπάσει στη Μολδοβλαχία, η Πελοπόννησος βρισκόταν σε αναβρασμό. Οι κάτοικοι είχαν πιστέψει ότι η ώρα του ξεσηκωμού είχε φτάσει και δεν το έκρυβαν. Οι φήμες για απίθανα γεγονότα, όπως ότι η Ρωσία ήταν έτοιμη να επέμβει ή ότι άλλες περιοχές είχαν ανοίξει νικηφόρο πόλεμο με τους Τούρκους, διαδέχονταν η μια την άλλη. Στο μεταξύ είχε φτάσει στην Πελοπόννησο, ως εκπρόσωπος της Φιλικής εταιρείας, ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος ή Παπαφλέσσας και είχε γίνει η ψυχή του κινήματος. Ασυγκράτητος 69 / 97

266 διέτρεχε την ύπαι-θρο και, διαδίδοντας ότι όλα είναι

267 έτοιμα, σκορπούσε τον ενθουσιασμό. Στη Μάνη, εξάλλου, βρισκόταν από καιρό ο πρωτοκλέφτης Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Οι Τούρκοι, βλέποντας τις ύποπτες κινήσεις, κάλεσαν στην Τριπολιτσά τους αρχιερείς και τους προεστούς για σύσκεψη. Όσους πήγαν τους φυλάκισαν. Οι περισσότεροι όμως δεν πήγαν, γιατί ήξεραν τι τους περίμενε. Αυτό τους εξέθεσε περισσότερο στα μάτια των Τούρκων. Το Μάρτιο του 1821 ξεκίνησε η Επανάσταση από την Πελοπόννησο. Στην αρχή οι συγκρούσεις ήταν μεμονωμένες. Οι Τούρκοι ζούσαν μαζί με τους Έλληνες και είχαν προσωπικές επαφές, ακόμα και φιλίες. Μόλις άρχισε η Επανάσταση, οι σχέσεις τους άλλαξαν. 70 / 97

268 Οι Τούρκοι φοβισμένοι έμπαιναν στα κάστρα κι οι Έλληνες έμεναν απ έξω για να τους πολιορκήσουν. Οι πολιορκητές, κατά οικογένειες και χωριά, χωρίς όπλα και αρχηγούς, απέκλειαν τους δρόμους ανεφοδιασμού των κάστρων. Ο αγώνας κάπως έτσι άρχισε. Όσο όμως περνούσε ο καιρός, ο πόλεμος αγρίευε και έδειχνε το αληθινό του πρόσωπο. Στη Στερεά Ελλάδα, όπου υπήρχε αρματολική παράδοση και οργάνωση, οι επαναστάτες κινήθηκαν πιο συντονισμένα. Ο Πανουργίας κατέλαβε την Άμφισσα και ο Αθανάσιος Διάκος τη Λιβαδειά. Λίγο αργότερα επαναστάτησε και η Δυτική Στερεά. Έτσι η Επανάσταση απλώθηκε σε όλη τη Στερεά Ελλάδα, η οποία επρόκειτο να κρατήσει 71 / 97

269 το μεγαλύτερο βάρος των τουρκικών επιδρομών. Η φλόγα μεταδόθηκε στο Πήλιο, τη Χαλκιδική και σε άλλες περιοχές. Από τα νησιά πρώτα επαναστάτησαν οι Σπέτσες με την Μπουμπου-λίνα και ακολούθησαν τα άλλα. Σε λίγο στο Αιγαίο έπλεαν μόνο τα ελ-ληνικά πλοία, παρόλο που ο τουρ-κικός στόλος ήταν ισχυρότερος. Έπρεπε να κρατηθούν ελεύθερα τα νησιά, για να ανεφοδιάζεται ο ελληνικός στόλος και να εμποδιστεί με κάθε τρόπο απόβαση Τούρκων από τη Μ. Ασία. Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β, μόλις πληροφορήθηκε για την Επανάσταση, οργίστηκε σε αφάνταστο βαθμό και έδωσε εντολή για αντίποινα εναντίον των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, 72 / 97

270 το Αϊβαλί. Ανάμεσα στα πολλά θύματα του φανατισμού ήταν και ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε. Τον συνέλαβαν την ημέρα του Πάσχα και τον κρέμασαν μαζί με τρεις επισκόπους. Οι Τούρκοι ήθελαν μ αυτόν τον τρόπο να τρομοκρατήσουν τους Έλληνες και να κάμψουν το φρόνημά τους. Οι αγριότητες όμως αυτές, που συνεχίστηκαν και στη διάρκεια της Επανάστασης, είχαν το αντίθετο αποτέλεσμα. Ενίσχυσαν την αποφασιστικότητα των αγωνιστών και προκάλεσαν την αγανάκτηση των χριστιανικών λαών της Δύσης και της Ανατολής. Πώς αντέδρασαν οι Τούρκοι, όταν έμαθαν για την Επανάσταση; 73 / 97-98

271 Η 25η Μαρτίου Η απόφαση ήταν να αρχίσει η Επανάσταση στις 25 του Μάρτη, που ήταν και η γιορτή του Ευαγγελισμού. Τα γεγονότα όμως εξελίχθηκαν διαφορετικά. Στην Πελοπόννησο ο Παπαφλέσσας είχε καταφέρει να εμψυχώσει το λαό και να τον πείσει ότι όλα ήταν έτοιμα και δεν έμενε παρά να δοθεί το σύνθημα. Έτσι οι επαναστατικές ενέργειες έγιναν γρήγορα κι ως ένα σημείο ανεξέλεγκτα. Αργότερα καθιερώθηκε να γιορτάζεται η επέτειος της Επανάστασης του 1821 την 25η Μαρτίου. 74 / 98

272 Ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε Ο παιριάρχης Γρηγό-ριος ο Ε απαγχονίστηκε στην πύλη του Πατριαρχείου της Κων/πολης, η οποία από τότε παραμένει κλειστή. Ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανός Ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανός,

273 τον οποίο κρέμασαν οι Τούρκοι τον Ιούλιο του 1821, για να προλά-βουν την εξέγερση των Κυπρίων. 75 / 99

274 Μαντώ Μαυρογένους Αρχόντισσα της Μυκόνου, που έλαβε μέρος στον Αγώνα και διέθεσε όλη την περιουσία της για τις ανάγκες του. Μπουμπουλίνα Αρχόντισσα των Σπετσών, που έλαβε 76 / 99

275 μέρος με τα καράβια της σε πολλές ναυτικές επιχειρήσεις.

276 Η Μακεδονία στον Αγώνα Λίγο πριν από την έναρξη της Επανάστασης στις Παραδουνάβιες χώρες η Μακεδονία ξεσηκώθηκε εναντίον των Τούρκων. Πρωταγωνιστής αυτής της εξέγερσης ήταν ο Εμμανουήλ Παπάς, μια από τις αγνότερες και ηρωικότερες μορφές του Αγώνα της ανεξαρτησίας. Ο Σερραίος αγωνιστής ορίστηκε από τη Φιλική εταιρεία αρχηγός του Αγώνα στη Χαλκιδική και το Μάρτιο τον 1821 αναχώρησε από την Κωνσταντινούπολη για το Άγω Όρος. Από εκεί άρχισε να ξεσηκώνει τις γύρω περιοχές. Ο Πολύγυρος, η Κασσάνδρα και η Σιθωνία επαναστάτησαν. Οι Τούρκοι αντέδρασαν συλλαμβάνοντας τους προκρίτους και αφοπλίζοντας τους κατοίκους των περιοχών 77 / 100

277 αυτών. Οι ηγούμενοι των μονών του Αγίου Όρους σε γενική συνέλευση ονόμασαν τον Εμμανουήλ Παπά «αρχηγόν και υπερασπιστήν» της Μακεδονίας και κήρυξαν επίσημα την Επανάσταση. Οι Τούρκοι τότε με αρχηγό τον Μπαϊράμ Πασά πυρπόλησαν χωριά, σκότωσαν και αιχμαλώτισαν κατοίκους των επαναστατημένων περιοχών. Ο Εμμανουήλ Παπάς με τους συναγωνιστές του πολέμησε με γενναιότητα, αλλά στο τέλος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον αγώνα του, γιατί οι κάτοικοι είχαν τρομοκρατηθεί και οι μοναχοί ήταν απρόθυμοι να συνεχίσουν την Επανάσταση. Επίσης, τα περισσότερα μέλη της οικογένειάς του είχαν συλληφθεί, το σπίτι του είχε καεί και 78 / 100

278 η περιουσία τον είχε δημευτεί. Έτσι, αναχώρησε απογοητευμένος με προορισμό την Ύδρα. Πέθανε όμως στο ταξίδι και ενταφιάστηκε με τιμές στην Ύδρα. Τον αγώνα του συνέχισαν οι τέσσερις από τους οκτώ γιους του και από αυτούς οι τρεις σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του Αγώνα. Προεπαναστατική σύσκεψη στη Βοστίτσα Στη σύσκεψη που έγινε στη Βοστίτσα, το σημερινό Αίγιο, οι πρόκριτοι και αρχιερείς που έλαβαν μέρος ήταν διστακτικοί. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ρώτησε τον Παπαφλέσσα: «Πού πολεμοφόδια; Πού όπλα, Πού χρήματα πολυάριθμα; Πού στρατός πεπαιδευμένος*; 79 /

279 Πού στόλος εφοδιασμένος; Οποίον** αρχηγόν έχομεν; Υπάρχουν βάσιμες υποσχέσεις πως θα συντρέξει κάποια ξένη δύναμη;» Ο Παπαφλέσσας προσπάθησε να τους πείσει, βεβαιώνοντάς τους ότι τάχα όλα έχουν προβλεφθεί κι ότι η επιτυχία είναι σίγουρη. Οι πρόκριτοι, εκτιμώντας πως η κατάσταση δεν είναι όπως την παρουσιάζει ο Παπαφλέσσας, αποφάσισαν να αναβάλουν την Επανάσταση. Σπύρου Μελά, Ιστορικό θέατρο * πεπαιδευμένος: εκπαιδευμένος. ** οποίον: ποιον, 80 / 101

280 Δόμνα Βισβίζη, η Θρακιώτισσα «Πουλάκι, πόθεν έρχεσαι, πουλάκι μ αποκρίσου μην είδες και μην άκουσες για την κυρα Δομνίτσα την όμορφη τη δυνατή, την αρχικαπετάνα που χει καράβι ατίμητο και πρώτο μεσ τα πρώτα, καράβι γοργοτάξιδο, καράβι τιμημένο, καράβι που πολέμησε στης Ίμπρος το μπουγάζι;» Δημοτικό «Ο κόσμος μας έλεγε τρελούς...» Ο κόσμος μας έλεγε τρελούς. Ημείς, αν δεν είμεθα τρελοί, δεν εκάναμεν την Επανάστασιν, διατί ηθέλαμεν συλλογισθεί πρώτον δια 81 / 101

281 πολεμοφόδια, καβαλαρία μας, πυροβολικό μας, πυριτοθήκες μας, τα μαγαζιά μας, ηθέλαμεν λογαριάσει την δύναμιν την εδική μας, την τούρκικη δύναμη. Τώρα όπου ενικήσαμεν, οπού ετελειώσαμεν με καλά τον πόλεμό μας, μακαριζόμεθα, επαινόμεθα. Αν δεν ευτυχούσαμεν, ηθέλαμεν τρώγει κατάρες, αναθέματα». Από το λόγο του Κολοκοτρώνη στην Πνύκα (13 Νοεμβρίου 1838) «... Το καθήκον σε καλεί» Ο γιος του Εμμανουήλ Παπά Αναστάσιος σε γράμμα του (18 Απριλίου 1821) προς τον αδελφό του Αθανάσιο ανακοινώνει την απόφα82 /

282 σή του να εγκαταλείψει τις επιχειρήσεις του στη Βιέννη και να

283 πολεμήσει για την απελευθέρωση της Ελλάδας.... «Είναι ένας μήνας τώρα που δεν είχα ησυχία ούτε στιγμή... Μια γυναικεία μορφή στεκόταν πάντα μπροστά στα μάτια μου θλιμμένη, κλαμένη, πληγωμένη, αλυσοδεμένη. Πάντα με κοίταζε με βλέμμα απλανές χωρίς να μου μιλεί. Αλλά τέλος πριν από λίγες μέρες, μου είπε θυμωμένη: «Παιδί μου, πάψε πια να είσαι σκυθρωπός. Πάψε να είσαι μόνο ο Αναστάσιος Εμμ. Παπάς ο γιος του καλού σου πατέρα. Είσαι ένας Μακεδόνας και το καθήκον σε καλεί. Αίσχος και ανεξίτηλη ντροπή θα είναι για σένα, εάν μείνεις αδιάφορος σ αυτήν τη ευκαιρία. Εμπρός λοιπόν, αγαπημένο μου παιδί, δείξε πως είσαι Μακεδόνας...». 83 / 102

284 Αυτά και άλλα παρόμοια μου είπε και χάθηκε με μιας. Μου είναι αδύνατον πια, Θανασάκη μου, να μην υπακούσω στη φωνή της, το αποφάσισα, ναι, το αποφάσισα, έχετε γεια. Σπεύδω προς τα ένδοξα πεδία των μαχών του Μαραθώνος και των Θερμοπυλών... Εκεί με περιμένει το στεφάνι ενός πραγματικού στρατιώτη ή ίσως ακόμα και ο θάνατος. Αλλά για μένα είναι το ίδιο. Ο θάνατος για την πατρίδα είναι το γλυκύτερο χάρισμα. Ας γίνει ό,τι μου κλώθει η μοίρα μου. Αν πεθάνω, μη λυπάσαι, αδελφέ μου! Για την πατρίδα πεθαίνω ευχαρίστως. Γ. Λαΐου. Ανέκδοτες επιστολές και έγγραφα του / 102

285 Ο Εμμανουήλ Παπάς, «αρχηγός και υπερασπιστής της Μακεδονίας» στον Αγώνα του 1821 Αναφορά στο σουλτάνο Ο Τούρκος δικαστής της Θεσσαλονίκης στέλνει αναφορά στο σουλτάνο για την επαναστατική αναταραχή στην πόλη κατά τις παραμονές και την έναρξη του αγώνα του 1821: Ένα βράδυ φέραν και τον Νικολή εφέντη, τον επονομαζόμενο Μπιγι85 /

286 κλού. Αυτός μας είπε φριχτά πράγματα. Οι Έλληνες του Μοριά,

287 εδώ κι ένα μήνα, είχαν επαναστατήσει. Κι ο Γιουσούφ Βέης είχε πληροφορίες ότι θα επαναστατούσαν και οι άπιστοι της Θεσσαλονίκης και των γύρω χωριών. Για να προλάβει κάθε ενδεχόμενο κακό, ζήτησε από τους Ρωμιούς κι από τους καλόγερους τον Άγιου Όρους να του στείλουν ομήρους. Κι έτσι μέσα στο Κονάκι βρίσκονταν φυλακισμένοι πάνω από τετρακόσιοι χριστιανοί, που οι εκατό τους ήσαν μοναχοί. Όλοι αυτοί, όπως είναι δα φυσικό, κακοπερνούν στα χέρια του Γιουσούφ, τους μαστιγώνει, τους βρίζει, τους εξευτελίζει και τους θανατώνει ακόμα. Ο Θεός ας λυπηθεί και τους χριστιανούς κι αυτόν!... Απ. Βακαλόπουλου, Πηγές της Ιστορίας της Μακεδονίας 86 / 103

288 Ο Αθ. Διάκος με τους πολεμιστές του 87 / 104

289 20. Η Επανάσταση σημειώνει επιτυχίες Στην Πελοπόννησο οι επαναστάτες απελευθέρωσαν την Καλαμάτα. Οι αρχηγοί τους άρχισαν αμέσως τις συζητήσεις για τις παραπέρα ενέργειές τους. Μερικοί πρότειναν να διασπαστούν οι δυνάμεις και να πολιορκηθούν τα κάστρα του Μοριά. Ο Κολοκοτρώνης είχε αντίρρηση. Πίστευε ότι όλοι μαζί έπρεπε να προσπαθήσουν να πάρουν την Τριπολιτσά. Αν έπεφτε αυτή, τ άλλα κάστρα δε θα μπορούσαν να αντέξουν. Τη γνώμη του την ασπάστηκαν λίγοι. Μ αυτούς τους λίγους ξεκίνησε, αλλά, καθώς προχωρούσε, σ αυτούς προσθέτονταν κι άλλοι κι έγιναν μια υπολογίσιμη δύναμη. Έπιασαν τα βουνά γύρω από την Τριπολιτσά και η πολιορκία άρχισε. 88 / 105

290 [ Στην αρχή ήταν ανοργάνωτοι όσο όμως περνούσε ο καιρός η κύκλωση στένευε και ο πόλεμος αγρίευε. Οι Τούρκοι ήταν απασχολημένοι με τον πόλεμο εναντίον του Αλή πασά. Ο Χουρσίτ όμως ανησύχησε κι έστειλε τον εμπειροπόλεμο Μουσταφάμπεη από τα Γιάννενα να βοηθήσει τους πολιορκημένους Τούρκους. Ο στρατός του Μουσταφάμπεη, παρόλο που έφτασε γρήγορα, δεν μπόρεσε να βοηθήσει, γιατί συντρίφτηκε στο Βαλτέτσι, όπου οι Έλληνες πολέμησαν με μεγάλη αποφασιστικότητα. Η νίκη αυτή χαιρετίστηκε μ ενθουσιασμό και οι Έλληνες πίστεψαν πια ότι οι Τούρκοι δεν είναι ακατανίκητοι. Έτσι ο κλοιός γύρω από την Τριπολιτσά έγινε πιο ασφυκτικός. Οι δρόμοι του ανεφοδιασμού είχαν κοπεί. Ο Χουρσίτ στο μεταξύ είχε 89 / 105

291 στείλει στην Ανατολική Ελλάδα κι άλλο στρατό με αρχηγούς τον Κιοσέ Μεχμέτ και τον Ομέρ Βρυώνη. Την πορεία αυτού του στρατού ανέλαβαν να ανακόψουν οι οπλαρχηγοί της Στερεάς Ελλάδας στη Χαλκομάτα και την Αλαμάνα, χωρίς όμως επιτυχία. Έπεσαν μάλιστα στο πεδίο της μάχης κορυφαίες μορφές του Αγώνα, όπως ο επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας, ενώ ο αρχηγός των αγωνιστών της Στερεάς Ελλάδας Αθανάσιος Διάκος πιάστηκε αιχμάλωτος και θανατώθηκε με απάνθρωπο τρόπο. Ύστερα ο Ομέρ Βρυώνης κατευθύνθηκε προς την Αμφισσα με σκοπό να περάσει στην Πελοπόννησο. Δεν κατόρθωσε όμως να φτάσει ως εκεί, γιατί στο Χάνι της Γραβιάς 90 / 105

292 ο Οδυσσέας Ανδρούτσος με 118 παλικάρια τού έφραξε το δρόμο.

293 Φτάνοντας στο χάνι ο Ομέρ Βρυώνης διέταξε τους Έλληνες να παραδοθούν. Η απάντηση που πήρε ήταν οι ομοβροντίες των όπλων των πολεμιστών. Η μάχη σταμάτησε το βράδυ, αφού οι Τούρκοι είχαν χάσει πάνω από 800 στρατιώτες και οι Έλληνες μόνο 6. Ο Ομέρ Βρυώνης έστειλε να φέρουν κανόνια από τη Λαμία. Ο Ανδρούτσος και τα παλικάρια του, λίγο πριν ξημερώσει, έκαμαν έξοδο και πέρασαν ανάμεσα από τους ανύποπτους Τούρκους. Οι Έλληνες πήραν έτσι εκδίκηση για το θάνατο του Διάκου. Ο Ομέρ Βρυώνης έπειτα από τη Γραβιά είδε πως έπρεπε να τελειώνει με την Εύβοια. Αλλά κι εκεί, στα Βρυσάκια, δεν είχε καλύτερη τύχη. Αποκρούστηκε από 91 /

294 το στρατό του Αγγελή Γοβγίνα και αναγκάστηκε να στραφεί προς την

295 Αθήνα, όπου οι Έλληνες πολιορκούσαν την Ακρόπολη. Εκεί έλυσε την πολιορκία, αλλά δεν τόλμησε να περάσει τον Ισθμό, γιατί φυλαγόταν γερά. Αναγκάστηκε τότε να γυρίσει πίσω στη Λαμία, αφού και μια άλλη τουρκική στρατιά που ξεκίνησε από τη Μακεδονία είχε αποκρουστεί στα Βασιλικά της Βοιωτίας από τον Ι. Γκούρα. Ενώ αυτά συνέβαιναν στη στεριά, στη θάλασσα ο ελληνικός στόλος πήρε την πρωτοβουλία. Οι Τούρκοι έκαμαν μια επιδεικτική κίνηση γύρω από τη Λέσβο. Οι Έλληνες ανατίναξαν ένα τούρκικο καράβι στην Ερεσό με πυρπολικό. Στο μεταξύ η Τριπολιτσά αβοήθητη, έπειτα από τη φοβερή πολιορκία έπεσε. Η Πελοπόννησος 92 / 106

296 σχεδόν ελευθερώθηκε. Το σχέδιο του Κολοκοτρώνη είχε θριαμβεύσει.

297 Αναφέρω τις κυριότερες επιτυ-χίες των αγωνιστών κατά τον πρώτο χρόνο της Επανάστασης, Οδ. Ανδρούτσος Για τον Οδυσσέα Ανδρούτσο: Σαν πύργος ειν οι πλάτες του, σαν κάστρο η κεφαλή του και τα δασιά τα στήθια του τοίχος χορταριασμένος. Ο ηρωικός επίσκοπος 93 / 106

298 Σαλώνων Ησαΐας

299 Χάρτης με τις πρώτες επιτυχίες των Ελλήνων / 107

300 1. Τρίκαλα 2. Μεσολόγγι 3. Ρίο 4. Πάτρα 5. Κόρινθος 6. Καλάβρυτα (Αγ. Λαύρα) 7.Ναύπλιο 8. Κλαμάτα 9. Βόλος 10. Λαμία 11. Λιβαδειά 12. Θήβα 13. Χαλκίδα «Εδώ το λεν Βαλτέτσι». Οι Έλληνες ήρχοντο να πιάσουν την ρεματιάν και τον δρόμον του Βαλτετσίου, όπου υπάγει εις την Τριπολιτσάν. Οι Τούρκοι έφυγαν και αφήκαν σκοτωμένους. Πόσοι όμως ελαβώθηκαν αυτοί το γνωρίζουν. Τούτο δε μόνον εμείς γνωρίζομεν, ότι ολονυκτίς εκουβάλαγαν πληγωμένους μέσα εις την Τριπολιτσάν. Θρήνος και κλαυθμός πολύς εγίνετο μέσα εις την πάλιν και δεν ήτο 95 / 107

301 κανένα σπίτι χωρίς μοιρολόγια και κλαύματα. Εκεί έβλεπέ τις τας γυναί-κας των Τούρκων να «κορωνυχιά-ζουν» τα μάγουλά των με τα νύχια των και να τραβούνε τα μαλλιά των, τα δε παιδία να φωνάζουν και να γυρεύουν τους πατέρας των. Τοιαύτη ήτο η θέα της Τριπολιτσάς μετά το Βαλτέτσι. Αλλά ποίος μπο-ρεί πάλιν να ζωγραφίσει την χαράν των Ελλήνων! Η ένδοξος αύτη μάχη του Βαλτετσίου είναι η σωτηρία της πατρίδος. Φωτάκου, Απομνημονεύματα Πώς έπεσε η Τριπολιτσά Τώρα θέλω διηγηθεί πώς οι Έλληνες εμβήκαν έξαφνα εις 96 /

302 την Τριπολιτσάν. Οι Τούρκοι είχαν προσκληθεί διά γενικήν συνέλευσιν.

303 Άφησαν λοιπόν τις τάπιες του φρουρίου αφύλακτες και τα σπίτια των ακόμη. Εις του Ναυπλίου την πόρταν, όπως την έλεγαν, ήτο μία μεγάλη τάπια και μερικά χαλάσματα. Εκεί επήγαιναν οι Έλληνες και συχνά εμπορεύοντο με τους Τούρκους. Τους έδιναν ψωμί καλό, σύκα, κρέας και έπαιρναν άρματα και άλλα πολύτιμα. Οι αρχηγοί εγνώριζαν τούτο αλλ επειδή οι περισσότεροι δεν είχαν άρματα, εκαμώνοντο ότι δεν τους έβλεπαν. Την ημέραν της συνελεύσεως ανέβηκαν οι Έλληνες με σχοινιά και άνοιξαν την πόρτα που ήταν κοντά. Συγχρόνως τους είδε από το ταμπούρι του ο Κεφάλας και ο Παπατζώνης, έτρεξαν και αυτοί και εμβήκαν από του Μυστρά την πόρτα. Οι Τούρκοι ειδοποιήθηκαν ότι οι Έλληνες 97 / 108

304 εμβήκαν έτρεξαν ο καθένας εις το σπίτι του διά να σώσει την φαμίλια του και καμίαν προσοχήν δεν έδωσαν δια να εμποδίσουν το έμβασμα των Ελλήνων. Φωτάκου, Απομνημονεύματα Του Διάκου Παίρνουνε τ αλαφριά σπαθιά και τα βαριά τουφέκια, στην Αλαμάνα φτάνουνε και πιάνουν τα ταμπούρια. 98 /

305 «Καρδιά, παιδιά μου», φώναξε. «Παιδιά, μη φοβηθείτε, σταθείτ αντρειά σαν Έλληνες και σα Γρακοί σταθείτε». Ψιλή βροχούλα νέπιασε κι ένα κομμάτι αντάρα, τρία γιουρούσια νέκαμαν, τα τρία αράδα αράδα. Έμεινε ο Διάκος στη φωτιά με δεκαοχτώ λεβέντες. Τρεις ώρες επολέμαε με δεκοχτώ ιλιάδες. Βούλωσαν τα κουμπούρια του κι ανάψαν τα τουφέκια... Και ζωντανό τον έπιασαν και στον πασά τον πάνουν. Κι ο Ομέρ Βρυώνης μυστικά στο δρόμο τον ερώτα: «Γίνεσαι Τούρκος, Διάκο μου, την πίστη σου ν αλλάξεις, 99 / 109

306 να προσκυνήσεις στο τζαμί, την εκκλησιά ν αφήσεις;» «Πάτε κ εσείς κι η πίστη σας, μουρτάτες, να χαθείτε. Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραικός θε ν αποθάνω.» Δημοτικό Πολλοί καλλιτέχνες εμπνεύστηκαν από την καταστροφή της Χίου. 1. Λεπτομέρεια από τον πίνακα 100 /

307 «Οι σφαγές της Χίου» του Γάλλου ζωγράφου Ντελακρουά.

308 2. «Η ανατίναξη της ναυαρχίδας στο λιμάνι της Χίου» του Νικηφ. Λύτρα. Αξίζει να σημειώσουμε ότι το όνομα της ναυαρχίδας ήταν «Μπουρλότα σαϊμάζι» (καταφρονήτρια των πυρπολικών ). 101 / 110

309 21. Η Επανάσταση εδραιώνεται Το δεύτερο έτος του πολέμου οι Τούρκοι οργάνωσαν πιο σωστά την αντεπίθεσή τους. Στρατός και στόλος θα συνεργάζονταν για να χτυπήσουν την Επανάσταση: Μια στρατιά θα κατέπνιγε την εξέγερση στη Δυτική Ελλάδα και μια άλλη στην Ανατολική. Οι δυο στρατιές θα συναντιούνταν στην Πελοπόννησο, όπου θα έφτανε και ο στόλος. Ο στόλος με αρχηγό τον Καρά Αλή κινήθηκε εναντίον της Χίου. Χιλιάδες Τούρκοι αποβιβάστηκαν στο επαναστατημένο νησί και το κατέστρεψαν. Από τους κατοίκους άλλοι σφάχτηκαν κι άλλοι πουλήθηκαν ως δούλοι. Λίγοι κατάφεραν να σωθούν στα Ψαρά και σ άλλα 102 / 111

310 μέρη. Η καταστροφή αυτή προκάλεσε πολλές αντιδράσεις στην Ευρώπη. Λίγο αργότερα ο Κανάρης με το πυρπολικό του ανατίναξε την τουρκική ναυαρχίδα στο λιμάνι της Χίου. Εκεί βρήκαν το θάνατο ο Καρά Αλής και 2000 ναύτες και στρατιώτες, που γιόρταζαν το Μπαϊράμι, τη μεγαλύτερη θρησκευτική γιορτή των μουσουλμάνων. Μετά απ αυτό ο τουρκικός στόλος έκρινε σκόπιμο να πλεύσει στο Βόσπορο, χωρίς να προσφέρει ουσιαστική βοήθεια. Μετά την εξόντωση του Αλή πασά, ο Χουρσίτ με τον στρατό του ήταν ελεύθερος να καταπνίξει την Επανάσταση στη Δυτική Ελλάδα. Αποφάσισε όμως να ξεκαθαρίσει την κατάσταση στην Ήπειρο, όπου οι Σουλιώτες είχαν στο μεταξύ ξαναγυρίσει στο Σούλι. Ο Μάρκος 103 / 111

311 Μπότσαρης κατέβηκε τότε στη Νότια Ελλάδα και ζήτησε βοήθεια. Η ελληνική κυβέρνηση έστειλε ένα εκστρατευτικό σώμα με επικεφαλής το Μαυροκορδάτο, που δεν ήταν στρατιωτικός. Το σώμα αυτό, στο οποίο συμμετείχαν και πολλοί φιλέλληνες, αντιμετώπισε τους Τούρκους στο Πέτα, όπου και νικήθηκε. Οι Σουλιώτες μετά από ηρωική αντίσταση αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν και να καταφύγουν στα Επτάνησα. Μερικοί από το στρατό του Μαυροκορδάτου κατάφεραν να φτάσουν στο Μεσολόγγι και βάλθηκαν να οργανώσουν την άμυνά του. Οι Τούρκοι το πολιόρκησαν κι άρχισαν συγχρόνως διαπραγματεύσεις, που κράτησαν πολύ καιρό. Στο μεταξύ έφτασαν στο Μεσολόγγι ενισχύσεις 104 / 111

312 και οι πολιορκημένοι μπόρεσαν να

313 αποκρούσουν τις επιθέσεις που ακολούθησαν. Αρχηγός της εκστρατείας στην Πελοπόννησο ορίστηκε ο Δράμαλης, που με τεράστια δύναμη έφτασε στο Άργος. Ο Κολοκοτρώνης όμως, εφαρμόζοντας την τακτική της «καμένης γης», τον ανάγκασε να πάρει το δρόμο του γυρισμού. Στα στενά των Δερβενακίων, που με διαταγή του Κολοκοτρώνη είχαν καταλάβει οι Έλληνες, έγινε φονική μάχη. Οι Τούρκοι αναζήτησαν άλλους δρόμους διαφυγής, αλλά ήταν όλοι κλεισμένοι. Ελάχιστοι μπόρεσαν να σωθούν και να φτάσουν στην Κόρινθο. Στα χέρια των Ελλήνων έπεσαν πολλά λάφυρα. Ο Δράμαλης πέθανε στην Κόρινθο και ο Χουρσίτ αυτοκτόνησε. Ο Κολοκοτρώνης έγινε αρχιστράτηγος και η Επανάσταση εδραιώθηκε. 105 / 111

314 [ Γιατί το δεύτερο έτος θεωρείται αποφασιστικό για την πορεία του Αγώνα; Θεόδωρος Κολοκοτρώνης 106 /

315 Κανάρη! Και τα σπήλαια της γης εβόουν: Κανάρη! Και των αιώνων τα όργανα* ίσως** θέλει αντηχήσουν, πάντα Κανάρη! Ανδρέας Κάλβος Κωνσταντίνος Κανάρης * των αιώνων τα όργανα : Η ιστορία ** ίσως : εξίσου 107 / 112

316 Χάρτης με τα κυριότερα γεγονότα του δεύτερου έτους της Επανάστασης /

317 1. Κομπότι 2. Μεσολόγγι 3. Λάρισα 4. Λαμία 5. Αλαμάνα 6. Λιβαδειά 7. Θήβα 8. Κόρινθος 9. Άργος 10. Ναύπλιο 11. Χίος Του Δράμαλη Φύσα, μαΐστρο δροσερέ κι αέρα του πελάγου, να πας τα χαιρετίσματα στου Δράμαλη τη μάνα. Της Ρούμελης οι μπέηδες, του Δράμαλη οι αγάδες στο Δερβενάκι κείτονται, στο χώμα ξαπλωμένοι. Στρώμα χουνε τη μαύρη γης, προσκέφαλο λιθάρια και γι απανωσκεπάσματα του φεγγαριού τη λάμψη. 109 /

318 Κι ένα πουλάκι πέρασε και το συχνορωτάνε: Πουλί, πώς πάει ο πόλεμος, το κλέφτικο ντουφέκι; Μπροστά πάει ο Νικηταράς, πίσω ο Κολοκοτρώνης και παραπίσω οι Έλληνες με τα σπαθιά στα χέρια. Γράμματα πάνε κι έρχονται στων μπέηδων τα σπίτια. Κλαίνε τ αχούρια γι άλογα και τα τζαμιά για Τούρκους, κλαίνε μανούλες για παιδιά, γυναίκες για τους άντρες. Δημοτικό Το Ελληνόπουλο Τούρκοι διάβηκαν. Χαλασμός, θάνατος πέρα ως πέρα. 110 / 114

319 Η Χίο, τ ολόμορφο νησί, μαύρη απομένει ξέρα, με τα κρασιά, με τα δεντρά, τ αρχοντονήσι, που βουνά και σπίτια και λαγκάδια και στο χορό τις λυγερές καμιά φορά τα βράδια καθρέφτιζε μες στα νερά. Ερμιά παντού. Μα κοίταξε, κι απάνου εκεί στο βράχο, στου κάστρου τα χαλάσματα, κάποιο παιδί μονάχο κάθεται, σκύβει θλιβερά το κεφαλάκι στήριγμα και σκέπη του απομένει μόνο μιαν άσπρη αγράμπελη σαν αυτό ξεχασμένη μες στην αφάνταση φθορά... Φτωχό παιδί, πού κάθεσαι ξιπόλητο στις ράχες, 111 / 114

320 για να μην κλαις λυπητερά, τι ήθελες τάχα νά χες;... Διαβάτη, μου κράζει το Ελληνόπουλο με το γαλάζιο μάτι βόλια, μπαρούτι θέλω, νά! Βίκτορ Ουγκό, Το Ελληνόπουλο (απόσπασμα) Το νέο Ζάλογγο Το δεύτερο έτος της Επανάστασης ξεσηκώθηκε και η Δυτική Μακεδονία. Με κέντρο τη Νάουσα και αρχηγούς τους Ζαφειράκη και Καρατάσο οι επαναστάτες σημείωσαν μεγάλες επιτυχίες. Μετά όμως οι Τούρκοι με πολύ στρατό πολιόρκησαν στενά την πόλη. Παρά τον απεγνωσμένο αγώνα των κατοίκων, οι 112 /

321 Τούρκοι την κατέλαβαν και τη λεηλάτησαν. Οι γυναίκες της Νάουσας, για να αποφύγουν τη σκλαβιά και την ατίμωση, προτίμησαν να πέσουν στον καταρράκτη του Αραπίτσα και να πνιγούν. Το Ζάλογγο ξανάζησε. Στιγμιότυπο από τη μάχη στα Δερβενάκια Αφού άκουσαν οι κρυμμένοι εις τα χαμόκλαδα την φωνήν του αρχηγού, ο καθένας έρριχναν τα τουφέκια των, ώστε όλο το πλάγι εκάπνισε και εφώναζαν όλοι: «επάνω τους!». Οι Τούρκοι βλέποντας την χωσιά* έστρεφαν ευθύς τες πλάτες όλοι... * χωσιά: ενέδρα 113 / 115

322 Αι φωναί του αρχηγού: «βαράτε τους», έκαμαν τους στρατιώτες να κυνηγήσουν τους Τούρκους εις όλην την ρεματιάν και το πλάγι. Δε δυνάμεθα να περιγράψομεν τον θρήνον και τες φωνές των Τούρκων. Όλοι, Τούρκοι και Έλληνες ανακατώθησαν... Ούτω λοιπόν όλον το στράτευμα του Δράμαλη εκτυπήθη από τον Κολοκοτρώνην εις το Δερβενάκι... Φωτάκου, Απομνημονεύματα 114 / 115

323 115 / 116

324 Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη

325 22. Την Επανάσταση κλονίζουν αδυναμίες και εσωτερικές διαμάχες Το τρίτο έτος της Επανάστασης (1823) δε συνέβησαν σημαντικά στρατιωτικά γεγονότα. Τα ταμεία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν άδεια. Οι αντιζηλίες ανάμεσα στους πασάδες (διοικητές επαρχιών) ήταν συχνές και οι εξεγέρσεις των γενιτσάρων ήταν από τα κυριότερα προβλήματα στο εσωτερικό της Τουρκίας. Από την αδυναμία αυτή των Τούρκων δεν επωφελήθηκαν οι Έλληνες, για να ελευθερώσουν κι άλλες περιοχές. Χρήματα δεν υπήρχαν αρκετά. Επιπλέον ξέσπασαν έντονες διαμάχες για τον έλεγχο της εξουσίας ανάμεσα σε στρατιωτικούς και πολιτικούς. Οι θρίαμβοι 116 / 117

326 των στρατιωτικών στις διάφορες μάχες με τους Τούρκους προκάλεσαν την αντιζηλία των πολιτικών. Η Επανάσταση κλονιζόταν από αυτές τις εσωτερικές διαμάχες και οι στιγμές που περνούσε ήταν κρίσιμες. Οι Τούρκοι, πάντως, συνέχισαν τις προσπάθειες να καταπνίξουν την Επανάσταση. Δυο στρατιές από την Ανατολική και τη Δυτική Ελλάδα κατευθύνθηκαν προς την Πελοπόννησο. Η επιχείρηση στην Ανατολική Ελλάδα απέτυχε. Στη Δυτική Στερεά την επιχείρηση ανέλαβαν ο Μουσταφά πασάς κι ο Ομέρ Βρυώνης. Θα τους ενίσχυαν και δυνάμεις από τη Θεσσαλία και την Ήπειρο για να καταλάβουν το Μεσολόγγι. Η ελληνική κυβέρνηση, για να αντιμετωπίσει την κατάσταση, 117 / 117

327 διόρισε στρατηγό το Μάρκο Μπό-τσαρη. Αυτό όμως δυσαρέστησε τους άλλους οπλαρχηγούς. Ο Μπότσαρης κάλεσε τους οπλαρχηγούς να συμφιλιωθούν και ενώμένοι να χτυπήσουν τους Τούρκους. Ο ίδιος, σχίζοντας το δίπλωμα της αρχιστρατηγίας και δίνοντας ένα λαμπρό παράδειγμα ανωτερότητας, πήρε τους λίγους Σουλιώτες του και κίνησε ν αντιμετωπίσει το στρατό του Μουσταφά. Επειδή μια ανοιχτή αναμέτρηση με τον πολυάριθμο εχθρικό στρατό δε θα είχε επιτυχία, ο Μπότσαρης εφάρμοσε σχέδιο αιφνιδιαστικής επίθεσης (γιουρούσι). Η αποφασι-στική μάχη έγινε στο Κεφαλόβρυσο κοντά στο Καρπενήσι. Το κτύπημα που 118 / 117

328 δέχτηκε ο εχθρός ήταν αρκετό για να ματαιώσει το σχέδιό του.

329 Όμως μέσα στη μάχη εκείνη ο ήρωας σκοτώθηκε και η πατρίδα έχασε ένα γενναίο αγωνιστή κι έναν τίμιο στρατιώτη. Γενικά τα τρία πρώτα χρόνια της Επανάστασης μπορούμε να πούμε ότι οι Έλληνες ενεργούσαν χωρίς σχέδιο. Είχαν πολλούς αρχηγούς, οι οποίοι δεν κατάφερναν πάντα να συννενοηθούν. Ανάμεσα στο στρατό ξηράς και στο στόλο υπήρχε ελάχιστη συνεργασία. Κι ακόμη από τα ελληνικά στρατεύματα έλειπε ο κατάλληλος οπλισμός και κυρίως κανόνια, που ήταν απαραίτητα για τις πολιορκίες των κάστρων. Υστερούσαν ακόμα στον ανεφοδιασμό, αφού συντηρούνταν μόνοι τους ή με προσφορές των ευπορότερων. Το μεγάλο λάθος όμως ήταν ότι δε δημιουργήθηκε τακτικός στρατός 119 /

330 και οι Έλληνες περιορίστηκαν στην τακτική της ξαφνικής επίθεσης (γιουρούσι). Η έλλειψη αυτή θα φανεί λίγο αργότερα, όταν θα αναγκαστούν να πολεμήσουν με τον οργανωμένο στρατό των Αιγυπτίων. Τι θα μπορούσαν να έχουν κάνει οι Έλληνες και δεν έκαναν κατά τα τρία πρώτα έτη του πολέμου; 120 / 118

331 Χάρτης με το τουρκικό σχέδιο για τη Δυτική Ελλάδα (1823) Πορεία Ομέρ Βρυώνη Μουσταφά πασά 1. Καρβασαράς 2. Καρπενήσι 3. Αγρίνιο 4. Αιτωλικό 5. Μεσολόγγι Πορεία Κιουταχή 1. Λάρισα 2. Βόλος 3. Τρίκερι 4. Λαμί 5. Λιβαδειά 6. Θήβα 7. Χαλκίδα 8. Κάρυστο 9. Αθήνα 121 / 118

332

333 Φράση του Καραϊσκάκη: «Ο Μάρκος ήτανε τρανός. Ούτε το δαχτυλάκι του δεν του φτάνουμε». 122 /

334 Μάρκος Μπότσαρης ( ) Ο Μπότσαρης σκίζει το δίπλωμα της στρατηγίας Όταν ο Μάρκος Μπότσαρης διορίστηκε από την κυβέρνηση στρατηγός, προσκάλεσε όλους τους οπλαρχηγούς και τους αγωνιστές που βρίσκονταν στο Μεσολόγγι και τους είπε; «Σπαράζεται η καρδιά μου βλέποντας τους συμπατριώτες μου χωρισμένους νομίζουν πως εγώ από 123 / 119

335 εγωισμό επιθυμώ να τους διοικώ. Εμείς παρατήσαμε την πατρίδα μας και τώρα γυρεύουμε ν αποχτήσουμε καινούρια. Σας ρωτώ: Μπορούμε να πετύχουμε όσο θα είμαστε χωρισμένοι; Εγώ, πατριώτες μου, δε ζήτησα αξιώματα από τη Διοίκηση κι ούτε αρχηγός σας διορίστηκα. Ένα βαθμό μου δώσανε. Τάχατες κι εσείς όλοι οι καπεταναίοι δεν είστε άξιοι να τον πάρετε; Για να σας αποδείξω πως δε με κατέχει κανένας εγωισμός και καμιά δίψα για μεγαλεία και πως είμαι εκείνος ο Μάρκος, που τον γνωρίσατε να πολεμάει στο πλευρό σας, να εδώ μπροστά σας σκίζω το δίπλωμα της στρατηγίας που μου στείλανε. Και σας ορκίζομαι πως κανένα άλλο αξίωμα δε θέλω από κείνο που είχανε οι πρόγονοί μας, κι εσείς οι ίδιοι έχετε. Εμάς, 124 /

336 αδέρφια, δε μας απόμεινε τίποτα να μοιράσουμε ανάμεσά μας. Το μόνο κοινό που έχουμε είναι η τιμή και η δόξα. Να ο εχθρός, μας περιμένει! Στον πόλεμο οπού θ ανοίξουμε μαζί του θα δοξαστεί και θα τιμηθεί εκείνος από μας, που Θα σταθεί αληθινό παλικάρι». Δημ. Φωτιάδη, Η Επανάσταση του Εικοσιένα 125 / 120

337 Θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη

338 Ο Νότης ετραγούδαγε Ο Νότης ετραγούδαγε στου Μάρκου το κιβούρι και λέει τραγούδια θλιβερά και παραπονεμένα. Για σήκω απάνου, Μάρκο μου, και μη βαρυοκοιμάσαι, τι ο Βάλτος επροσκύνησε κι όλο το Ξηρομέρι. Το Μεσολόγγι απόμεινε, δε θε να προσκυνήσει Στεριάς το δεν ο Κιουταχής κι Αράπης του πελάγου, πέφτουν τα τόπια σα βροχή κι οι μπόμπες σα χαλάζι κι αυτά τα λιανοντούφεκα σαν άμμο της θαλάσσης. Δημοτικό 126 / 121

339 Διχόνοια Εις τον πρώτο χρόνο της Επαναστάσεως είχαμε μεγάλη ομόνοια και όλοι ετρέχαμε σύμφωνοι. Ο ένας επήγεν εις τον πόλεμο, ο αδελφός του έφερνε ξύλα, η γυναίκα του εζύμωνε, το παιδί του εκουβαλούσε ψωμί και μπαρουτόβολα εις το στρατόπεδον και εάν αυτή η ομόνοια εβαστούσε ακόμη δύο χρόνους, ηθέλαμε κυριεύσει και την Θεσσαλία και την Μακεδονία και ίσως εφθάναμε και έως την Κωνσταντινούπολη. Τόσον τρομάξαμε τους Τούρκους, οπού άκουγαν Έλληνα και έφευγαν χίλια μίλια μακρά. Εκατόν Έλληνες έβαζαν πέντε χιλιάδες εμπρός, και ένα καράβι μιαν αρμάδα. Αλλά δεν εβάσταξεν. Ήλθαν μερικοί και 127 / 121

340 ηθέλησαν να γένουν μπαρμπέρηδες εις τον κασίδη το κεφάλι. Μας πονούσε το μπαρμπέρισμά τους. Μα τι να κάμομε; Είχαμε και αυτουνών την ανάγκη. Από τότε ήρχισεν η διχόνοια και εχάθη η πρώτη προθυμία και ομόνοια. Ο λόγος του Κολοκοτρώνη στην Πνύκα (απόσπασμα) 128 / 121

341 1. Ο Δ. Υψηλάντης, αδελφός του Αλ, Υψηλάντη, κατέβηκε στην Πελοπόννησο ως εκπρόσωπος της Φιλικής εταιρείας, για να αναλάβει την αρχηγία του Αγώνα, Μ αυτόν ήρθαν σε σύγκρουση 129 / 122

342 οι πρόκριτοι.

343 2. Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Φαναριώτης που έπαιξε σημαντικό ρόλο ως πολιτικός στην Επανάσταση. Ο επίσης Φαναριώτης Θ. Νέγρης οργάνωσε τον Άρειο Πάγο στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα. 130 / 122

344 23. Διακυβέρνηση των επαναστατημένων Ελλήνων Η Επανάσταση δε θα μπορούσε να εξαπλωθεί, να εδραιωθεί και να σημειώσει στα τρία πρώτα της χρόνια επιτυχίες, αν δεν υπήρχε μία κυβέρνηση να την κατευθύνει. Αυτή την ανάγκη την είδαν οι επαναστατημένοι Έλληνες, γι αυτό, από την πρώτη κιόλας στιγμή, κατέβαλαν προσπάθεια να συγκροτήσουν κυβέρνηση. Στην αρχή συγκρότησαν τοπικές κυβερνήσεις. Οι «Τοπικοί Οργανι-σμοί», όπως λέγονταν αυτές οι το-πικές κυβερνήσεις, ήταν: η Πελο-ποννησιακή Γερουσία για την Πελο-πόννησο, η Γερουσία για τη Δυτική Στερεά 131 / 123

345 Ελλάδα και ο Άρειος Πάγος για την Ανατολική Στερεά.

346 Οι τοπικές όμως κυβερνήσεις αδυνατούσαν να ελέγξουν την Επανάσταση σε όλη τη χώρα και να συντονίσουν τον αγώνα σε στεριά και θάλασσα. Ήταν απαραίτητο να γίνει κεντρική κυβέρνηση. Έτσι, αποφασίστηκε να εκλέξει ο λαός βουλευτές, παραστάτες του έθνους, όπως τους είπαν, που θα αποτε-λούσαν την Εθνοσυνέλευση η οποία θα έπαιρνε σημαντικές αποφάσεις. Μέσα στα τρία πρώτα χρόνια της Επανάστασης έγιναν εκλογές για δύο εθνοσυνελεύσεις. Η πρώτη Εθνοσυνέλευση, που έγινε στην Επίδαυρο το Δεκέμβριο του 1821, ψήφισε το πρώτο ελληνικό σύνταγμα, κήρυξε την ανεξαρτησία των Ελλήνων και εξέλεξε δύο σώματα: τη βουλή (βουλευτικό) και την κυβέρνηση (νομοτελεστικό). 132 / 123

347 Εδώ πρέπει να πούμε ότι ανάμεσα στους πρόκριτους και στους στρατιωτικούς υπήρχε μεγάλη αντιζηλία και διαφορά απόψεων. Οι πρόκριτοι, που διοικούσαν τις κοινότητες από την εποχή της Τουρκοκρατίας, θεώρησαν ότι είναι φυσικό να εξακολουθούν να ελέγχουν την κατάσταση. Οι στρατιωτικοί, που ο λαός τους θαύμαζε για τα κατορθώματά τους στα πεδία των μαχών, ήθελαν και αυτοί να έχουν μερίδιο στην εξουσία. Η πρώτη Εθνοσυνέλευση δεν έλυσε τα προβλήματα και οι διαμάχες συνεχίζονταν. Γι αυτό θεωρήθηκε απαραίτητο να ξαναγίνει Εθνοσυνέλευση. Η δεύτερη Εθνοσυνέλευση έγινε στο Άστρος (1823). Σ αυτήν οι αντιθέσεις πολιτικών και στρατιωτικών εκδηλώθηκαν 133 / 123

348 εντονότερες και ήταν δύσκολο να βρεθεί συμβιβαστική λύση, τη στιγμή μάλιστα που ήταν απαραίτητες η ομόνοια και η ομοψυχία. Γιατί ήταν απαραίτητο να απο-κτήσουν οι Έλληνες κεντρική κυβέρνηση; Το προοίμιο του προσωρινού πολιτεύματος της Ελλάδας, που ψηφίστηκε στην Επίδαυρο. 134 /

349 [ Είμαστε στο εμείς... Γράφουν σοφοί άντρες πολλοί, γράφουν τυπογράφοι ντόπιοι και ξένοι διαβασμένοι για την Ελλάδα ένα πράμα μόνον με παρακίνησε κι εμένα να γράψω, ότι τούτην την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζί και σοφοί και αμαθείς και πλούσιοι και φτωχοί και πολιτικοί και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι όσοι αγωνίστηκα μεν, αναλόγως ο καθείς, έχομεν να ζήσομεν εδώ. Το λοιπόν δουλέψαμεν όλοι μαζί, να την φυλάμεν κι όλοι μαζί και να μην λέγει ούτε ο δυνατός «εγώ», ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε πότε να λέγει ο καθείς «εγώ»; Όταν αγωνιστεί μόνος του και φκιάσει ή χαλάσει, να λέγει εγώ όταν όμως αγωνίζονται πολλοί και φκιάνουν, τότε να λένε «εμείς». Είμαστε εις 135 / 124

350 το «εμείς» και όχι εις το «εγώ». Και εις το εξής να μάθομεν γνώση, αν θέλομεν να φκιάσομεν χωριόν, να ζήσομεν όλοι μαζί. Έγραψα γυμνή την αλήθεια, να ιδούνε όλοι οι Έλληνες ν αγωνίζονται διά την πατρίδα τους, διά την θρησκείαν τους, να ιδούνε και τα παιδιά μου και να λένε; «Έχομεν αγώνες πατρικούς, έχομεν θυσίες, αν είναι αγώνες και θυσίες. Και να μπαίνουν σε φιλοτιμίαν και να εργάζονται εις το καλό της πατρίδας τους, της θρησκείας και της κοινωνίας. Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα (απόσπασμα) 136 / 124

351 Τα κόμματα Τέλος πάντων αποφασίσθη εις το Άστρος να γίνη η Συνέλευσις. Εσηκώθηκα και εγώ και επήγα εις το Άστρος. Εκεί είμεθα χωρισμένοι φανερά δύο κόμματα. Το ένα ελέγετο των Προεστών και το άλλο του Κολοκοτρώνη. Των προεστών ήταν οι περισσότεροι, ήταν 150 πληρεξούσιοι και 6000 στρατιώτες (Απριλ. 1823). Εγώ είχα τον Οδυσσέα, τον Μούρτζινο και άλλους σαράντα πληρεξουσίους με 800. Εμείς εκαθήμεθα εις τα Μελεγίτικα κονάκια και εκείνοι εις τα Αγιαννίτικα, μία τουφεκιά μακριά. Εκείνοι έκαμναν συνεδρίασιν και ημείς δεν επηγαίναμε. Αυτοί ήθελαν και εψήφισαν να γίνουν 50 στρατηγοί και 150 βουλευταί. 137 / 125

352 Αυτή η πολυαρχία δεν με άρεσε εμένα, διατί πολύς αριθμός ήθελε μας χάσει*, καθώς και μας έχασε. Θ. Κολοκοτρώνη, Απομνημονεύματα Επιγραφή στο χώρο της Β Εθνοσυνέλευσης, * ήθελε μας χάσει: θα μας κατέστρεφε. 138 / 125

353 Σουλιώτης Φαναριώτης 139 / 126 Πρόκριτος Νησιώτης

354 Μια μαρτυρία για την εθνοσυνέλευση στην Τροιζήνα Επειδή δεν υπήρχε ευρύχωρη αίθουσα για να χωρέσει τους αντιπροσώπους του έθνους, μετατρέψαν σε αίθουσα έναν κήπο, όπου μετέφεραν οι αγωνιστές μερικά δοκάρια, για να χρησιμεύσουν ως καθίσματα, ενώ για τον πρόεδρο έφτιαξαν ένα πρόχειρο σκαμνί και το τοποθέτησαν έτσι, ώστε να στηρίζει ο πρόεδρος τη ράχη του στον κορμό ενός δέντρου του κήπου. Μπροστά στον πρόεδρο ήταν ένα χοντροκομμένο τραπέζι με ένα κουδούνι, για να επιβάλλει την τάξη. Δίπλα του ήταν δύο γραμματείς. Ο ένας ήταν καθισμένος σταυροπόδι στο έδαφος, για να γράφει κι ο άλλος όρθιος δίπλα στον πρόεδρο, για να διαβάζει 140 / 127

355 τα πρακτικά, τις αναφορές και τα επίσημα έγγραφα. Καβάλλα σε ένα χοντρό κλαδί δέντρου καθόταν ο βροντόφωνος και μεγαλόπρεπος Κολοκοτρώνης, σα να επόπτευε τη συνέλευση. Πάνω στα δοκάρια κάθονταν οι πληρεξούσιοι. Έβλεπες εκεί όλα τα είδη των ενδυμάτων: φουστανέλλες, ράσα, φραγκικά, ασιατικά, βράκες, κάπες. Όλοι θλιμμένοι αναλογίζονταν τις συμφορές της πατρίδας. Ανάμεσά τους μια γυναίκα, η ηρωίδα Μαντώ Μαυρογένους, ήταν σα να δηλώνει με την παρουσία της ότι θαρχόταν η μέρα που οι γυναίκες θα εκλέγονταν κι εκείνες στα δημόσια αξιώματα. Οι συζητήσεις γίνονταν με τόση αταξία, ώστε κανείς δεν έδινε σημασία στο κουδούνι που με απελπισία 141 / 127

356 χτυπούσε ο γέρο-σισίνης, ο πρόεδρος, για να επιβάλει τάξη. Από τη δύσκολη θέση τον έβγαζε συνήθως ένας αγωνιστής, ο Μπαρλάς, που είχε στεντόρεια φωνή και ήταν γίγαντας πραγματικός στο σώμα και στους τρόπους και γι αυτό επιβαλλόταν στους άλλους. Παρόλα αυτά, οι πληρεξούσιοι κατόρθωσαν να συνεννοηθούν. Μια από τις σπουδαιότερες αποφάσεις της εθνοσυνέλευσης αυτής ήταν η αναγόρευση του Ι. Καποδίστρια ως Κυβερνήτη και η ψήφιση συντάγματος. Ν. Δραγούμη, Ιστορικαί Αναμνήσεις (διασκευή) 142 / 127

357 143 / 128

358 24. Οι Μεγάλες δυνάμεις απέναντι στον ελληνικό αγώνα Φιλελληνισμός Στην Ευρώπη η Ιερή Συμμαχία κράτησε από την αρχή εχθρική στάση απέναντι στην Ελληνική επανάσταση έσπευσε μάλιστα να την καταδικάσει σε επίσημα συνέδριά της το 1821 και το Την πολιτική της Ιερής Συμμαχίας εξέφραζε κυρίως ο πρωθυπουργός της Αυστρίας Μέτερνιχ. Αντίπαλος του Μέτερνιχ ήταν ο Έλληνας υπουργός εξωτερικών της Ρωσίας Ιωάννης Καποδίστριας, ο οποίος επιδίωκε να πείσει τον τσάρο να βοηθήσει τους Έλληνες. Οι προσπάθειες του Καποδίστρια εντάθηκαν ιδιαίτερα μετά από τη φρίκη που προκάλεσαν στη Ρωσία και σε όλο το χριστιανικό κόσμο οι σφαγές 144 / 129

359 των χριστιανών στην Κωνσταντινούπολη και ο απαγχονισμός του οικουμενικού πατριάρχη από τους Τούρκους. Δυστυχώς για τους Έλληνες επικράτησε η πολιτική του Μέτερνιχ ο τσάρος απομάκρυνε από τη θέση του τον Καποδίστρια. Από τον τρίτο όμως χρόνο της Επανάστασης η κατάσταση άρχισε να αλλάζει. Η πορεία του Αγώνα προκάλεσε όχι μόνο συμπάθεια αλλά και θαυμασμό στους ξένους. Μερικοί ηγέτες, όπως ο υπουργός εξωτερικών της Αγγλίας Κάννιγκ, σκέφτηκαν ότι θα μπορούσαν να συνδυάσουν την πολιτική της χώρας τους με βοήθεια προς την Ελληνική επανάσταση. Έτσι από το 1823 η αγγλική πολιτική έγινε φιλική προς τους Έλληνες και αυτό συντέλεσε στο να αλλάξει και η ρωσική 145 / 129

360 πολιτική. Η Ρωσία ήταν ο κύριος ανταγωνιστής της Αγγλίας και δεν ήθελε να αφήσει τους Άγγλους να έχουν την πρωτοβουλία των διπλωματικών κινήσεων. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα σ αυτές τις δύο μεγαλύτερες δυνάμεις της εποχής επρόκειτο, όπως και παρακάτω θα δούμε, να βοηθήσει την Ελληνική επανάσταση και να αχρηστεύσει την εχθρική στάση της Αυστρίας και της Ιερής Συμμαχίας. Ενώ οι κυβερνήσεις των δυνάμεων χάραζαν την πολιτική τους, όπως είναι φυσικό, με βάση τα συμφέροντα των χωρών τους, δημιουργήθηκε ανάμεσα στους απλούς ανθρώπους μεγάλη συγκίνηση από τα κατορθώματα αλλά και τις θυσίες των επαναστατών. Η αγάπη των ξένων για τους επαναστατημένους 146 / 129

361 Έλληνες ονομάστηκε φιλελληνισμός. Οι ίδιοι οι φιλέλληνες έκαναν εράνους για την ενίσχυση του Αγώνα και πίεζαν με διαφόρους τρόπους τις κυβερνήσεις τους να βοηθήσουν τους Έλληνες σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα έρχονταν και οι ίδιοι στην Ελλάδα και πολεμούσαν στο πλευρό των επαναστατών. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η προσφορά των ανθρώπων του πνεύματος, ποιητών και καλλιτεχνών, οι οποίοι με τα έργα τους πρόβαλλαν τον ελληνικό αγώνα και συγκινούσαν τους συμπατριώτες τους. Εξαιρετική θέση ανάμεσα τους Φιλέλληνες κατέχει ο Άγγλος λόρδος Βύρων, σπουδαίος ποιητής της εποχής, που όχι μόνο πρόσφερε υλικά και ηθικά στην Επανάσταση, αλλά θυσίασε και την ίδια του 147 /

362 τη ζωή γι αυτήν. Άλλοι διάσημοι φιλέλληνες ήταν ο Ουγκό, ο Σέλλεϊ, ο Ντελακρουά, ο Σανταρόζα και άλλοι. Ποιοι λόγοι συντέλεσαν στην ανάπτυξη του φιλελληνικού κινήματος; Λόρδος Βύρων Ουγκό Βικτόρ Πέρσι Σέλεϊ 148 / 130

363 Φιλέλληνες Στη διάρκεια της Ελληνικής επαναστασης ξένοι περιηγητές και λογοτέχνες, όπως ο Βύρων, ο Πουκεβίλ, ο Μάγιερ και ο Χάου, ήλθαν στην Ελλάδα και αγωνίστηκαν στο πλευρό των Ελλήνων. Ο Γάλλος αξιωματικός Ρεϊμπό περιέγραψε τα αισθήματά του με τα παρακάτω λόγια: «...δοκίμαζα μια μυστική ανατριχίλα χαράς με την ιδέα πως σε λίγες μέρες θα πατούσα ίσως στα ερείπια της Σπάρτης και το έδαφος όπου πέθανε ο Λεωνίδας. Αθήνα! Αθήνα! Μητέρα των τεχνών! Αφήσαμε την πατρίδα μας, για να πολεμήσουμε με το σπαθί για τον πιο ευγενικό σκοπό». Και ο ίδιος ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Μονρόε στις 4 Δεκεμβρίου 1822: «Είναι αδύνατον 149 / 131

364 να βλέπει κανείς τις ταλαιπωρίες που περνάει η Ελλάδα, χωρίς να συγκινηθεί βαθύτατα. Το όνομα της Ελλάδας γεμίζει το νου και την καρδιά με τα ευγενέστερα αισθήματα». Ο Βύρων, λίγες μέρες μετά την άφιξή του στο Μεσολόγγι, όπου και άφησε την τελευταία του πνοή πολεμώντας στο πλευρό των πολιορκημένων Μεσολογγιτών, γράφει το ποίημα: «Αν θρηνείς χαμένα νιάτα, γιατί θέλεις πλειό να ζεις; της τιμής εδώ είναι ο τάφος! Τρέξε αυτού να σκοτωθείς. Δεν σου μένει παρά να βρεις ό,τι γύρευες παντού και να τόβρεις δε μπορούσες, μνήμα ανδρός πολεμικού». Απ. Βακαλόπουλου, Ελληνική επανάσταση 150 / 131

365 Έρανος στη Γαλλία υπέρ των μαχόμενων Ελλήνων Λιθογραφία. Ο Αυστριακός καγκελάριος Μέτερνιχ 151 / 132

366 Λευτεριά, για λίγο πάψε να χτυπάς με το σπαθί τώρα σίμωσε και κλάψε εις του Μπάιρον το κορμί. Δ. Σολωμού, «Εις τον θάνατο του λόρδου Μπάιρον» Η εφημερίδα του Μεσολογγί ου «Ελληνικά Χρονικά» αναγγέλλει το θάνατο του Βύρωνα. 152 / 133

367

368 [ Η Ιερή συμμαχία και η Ελληνική επανάσταση Την εποχή που ξέσπασε η Ελληνική επανάσταση υπήρχαν δύο κυρίως μεγάλες δυνάμεις στον κόσμο. Η μία ήταν η Αγγλία, που κυριαρχούσε της θάλασσες και είχε αποικίες σε όλη σχεδόν τη γη, και η άλλη η Ρωσία, που με τη γεωγραφική της έκταση στην Ευρώπη και την Ασία ήταν η μεγαλύτερη δύναμη στη στεριά. Ανάμεσα στις δύο αυτές υπερδυνάμεις η Αυστρία, ένα κράτος με πολλούς υπόδουλους λαούς (Ούγγρους, Σέρβους, Ιταλούς, Τσέ-χους, Πολωνούς κ.ά.) προσπαθούσε να διατηρεί φιλικές σχέσεις ανάμεσα στην Αγγλία και τη Ρωσία, γιατί ένας πιθανός πόλεμος ανάμεσά τους θα συντάραζε τον 153 / 134

369 κόσμο και μπορούσε να οδηγήσει και σε διάλυση του πο-

370 λυεθνικού αυστριακού κράτους. Γι αυτό ο Μέτερνιχ, καγκελάριος (πρωθυπουργός) της Αυστρίας, ανησυχούσε πολύ κάθε φορά που η Ρωσία απειλούσε την Οθωμανική αυτοκρατορία. Φοβόταν μήπως η Ρωσία κατακτήσει εδάφη από τους Τούρκους και προκαλέσει έτσι την οργή της Αγγλίας. Επίσης σε όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρώπης τα πολιτεύματα ήταν τότε απολυταρχικά. Μετά τη Γαλλι-κή επανάσταση και την ήττα του Ναπολέοντα στο Βατερλό (1815), άλλοι λαοί, στη νότια Ευρώπη, όπως π.χ. οι Ισπανοί και οι Ιταλοί, εξεγείρονταν και προσπαθούσαν να απαλλαγούν από τους πολιτικούς τους δυνάστες. Οι χώρες μέλη της Ιερής συμμαχίας θεωρούσαν ιερό 154 /

371 χρέος τους να προστατέψουν το πολιτικό καθεστώς των ευρωπαϊκών χωρών και γι αυτό ήταν εχθρικές προς τους επαναστάτες Όταν λοιπόν οι Έλληνες ξεσηκώθηκαν, η ευρωπαϊκή διπλωματία ήταν εναντίον τους. Στη δύσκολη αυτή στιγμή πολύτιμη υπήρξε η βοήθεια του Έλληνα υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας Ιωάννη Καποδίστρια. Η Ιερή συμμαχία αρκέστηκε στο να καταδικάσει την Ελληνική επανάσταση μόνο με λόγια. 155 / 135

372 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 2ου ΤΟΜΟΥ 14. Τα κάστρα της λευτεριάς Η ένοπλη ορμή για απελευθέρωση Το όραμα του Ρήγα Φεραίου...30 Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 17. Η Φιλική εταιρεία Η Επανάσταση αρχίζει από τη Μολδοβλαχία Η Επανάσταση εξαπλώνεται Η Επανάσταση σημειώνει Επιτυχίες Η Επανάσταση εδραιώνεται Την Επανάσταση κλονίζουν αδυναμίες και εσωτερικές διαμάχες Διακυβέρνηση των επαναστατημένων Ελλήνων

373 24. Οι μεγάλες δυνάμεις απέναντι στον αγώνα Φιλελληνισμός

374 Με απόφαση της Ελληνικής Κυβέρνησης τα διδακτικά βιβλία του Δημοτικού, του Γυμνασίου και του Λυκείου τυπώνονται από τον Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων και διανέμονται δωρεάν στα Δημόσια Σχολεία. Τα βιβλία μπορεί να διατίθενται προς πώληση, όταν φέρουν βιβλιόσημο προς απόδειξη της γνησιότητάς τους. Κάθε αντίτυπο που διατίθεται προς πώληση και δε φέρει βιβλιόσημο, θεωρείται κλεψίτυπο και ο παραβάτης διώκεται σύμφωνα µε τις διατάξεις του άρθρου 7, του Νόμου 1129 της 15/21 Μαρτίου 1946 (ΦEK 1946, 108, A ). Απαγορεύεται η αναπαραγωγή οποιουδήποτε τμήματος αυτού του βιβλίου, που καλύπτεται από δικαιώματα (copyright), ή η χρήση του σε οποιαδήποτε μορφή, χωρίς τη γραπτή άδεια του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.

375

376 Δεν ήθελα χρήματα και βιο, ήθελα σύνταμα δια την πατρίδα μου να κυβερνηθεί με νόμους και όχι με το «έτζι θέλω». Μακρυγιάννης

377 ΣΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ Τόμος 3ος

378 Από το εξώφυλλο: ΥΜΝΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ ἒγραψε ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ ΖΑΚΥΝΘΟΣ Τόν Μάϊον Μῆνα 1823 Ἀπ τά κόκκαλα βγαλμένη Τῶν Ἑλλήνων τά ἱερά Καί σάν πρῶτα ἀνδρειωμένη, Χαῖρε, ὦ χαῖρε Ἐλευθεριά!

379 ΣΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ Τόμος 3ος

380 ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Διονύσιος Ακτύπης Αριστείδης Βελαλίδης Μαρία Καΐλα Θεόδωρος Κατσουλάκος Γιάννης Παπαγρηγορίου Κώστας Χωρεάνθης Αναθεώρηση (1997) Θεόδωρος Κατσουλάκος Αναστασία Κυρκίνη Μαρία Σταματοπούλου Εικονογράφηση Σελιδοποίηση Αρτ. Νικολαΐδου Καθοδήγηση και εποπτεία Διονύσιος Μελάς ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΉ ΤΟΥ ΒΙΒΛΊΟΥ ΓΙΑ ΜΑΘΗΤΈΣ ΜΕ ΜΕΙΩΜΕΝΗ ΌΡΑΣΗ Ομάδα Εργασίας Υπουργείου Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων

381 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ Τόμος 3ος

382 Την ψηφιοποίηση του βιβλίου επιμελήθηκε γονέας μαθητή με μειωμένη όραση. Σημείωση Όπου υπάρχουν παραθέματα χωρίς παραπομπή είναι κείμενα που έχει συνθέσει η συγγραφική ομάδα ή η ομάδα αναθεώρησης. Επίσης άλλα κείμενα που έχουν το χαρακτήρα ιστορικής πηγής είναι σε πολλές περιπτώσεις κείμενα διασκευασμένα από τη συγγραφική ομάδα.

383 [ Γερμανική και Ιταλική αφίσα της εποχής Παρέλαση της Ε.Ο.Ν. 5 / 228

384 42 Το διάστημα του Μεσοπολέμου Το διάστημα από το τέλος του Α Παγκόσμιου πολέμου (1918) ως την έναρξη του Δευτέρου (1939) ονομάζεται Μεσοπόλεμος. Σ αυτά τα χρόνια έγιναν σημαντικά γεγονότα, που προκάλεσαν αλλαγές σε πολλές χώρες και στην Ελλάδα. Οι χώρες βγήκαν από τον πόλεμο με τεράστιες καταστροφές και πολλές ανάγκες. Οι άνθρωποι, για να καλυτερέψουν τη ζωή τους, αύξησαν την παραγωγή. Μολονότι λοιπόν υπήρχε αφθονία προϊόντων, αυτοί που τα χρειάζονταν δεν είχαν χρήματα να τα αγοράσουν. Έτσι, τα προϊόντα έμεναν απούλητα, τα εργοστάσια άρχισαν να κλείνουν και εκατομμύρια εργαζόμενοι έμειναν άνεργοι. Η κακή αυτή οικονομική κατάσταση προκάλεσε κοινωνική αναστάτωση που εκδηλωνόταν με πορείες, διαδηλώσεις, απεργίες κτλ. Οι αντιθέσεις και η αναταραχή μεγάλωναν, καθώς oι λαοί, επηρεασμένοι από τις ιδέες της ρωσικής επανάστασης για ισότητα και δικαιοσύνη, διεκδικούσαν περισσότερα δικαιώματα. Οι ταπεινωτικοί όροι που είχαν επιβάλει στη Γερμανία οι νικητές του Α Παγκόσμιου πολέμου, ήταν ένας ακόμα λόγος για αναταραχή σ αυτή τη χώρα. Την κατάσταση εκμεταλλεύτηκαν τότε κάποιοι φιλόδοξοι που, υποσχόμενοι κοινωνική τάξη και ευημερία, κατάφεραν να επιβάλουν δικτατορικά καθεστώτα. Στην Ιταλία επικράτησε ο ιδρυτής του φασιστικού κόμματος Μπενίτο Μουσολίνι και στη Γερμανία ο αρχηγός του ναζιστικού κόμματος Αδόλφος Χίτλερ, που υποσχόταν να κάνει τη Γερμανία μεγάλη δύναμη. Λίγο αργότερα οι λαοί πλήρωσαν ακριβά την επικράτηση αυτού του φασισμού. 6 / 229

385 Στο διάστημα του Μεσοπολέμου η Ελλάδα είχε να αντιμετωπίσει πολλά και μεγάλα προβλήματα. Το σημαντικότερο απ αυτά ήταν να βρεθεί στέγη και απασχόληση για τους Έλληνες πρόσφυγες, που είχαν έρθει μετά τη μικρασιατική καταστροφή. Οι περισσότεροι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία, στη Θράκη, στην Αθήνα, στον Πειραιά και στη Θεσσαλονίκη, όπου δημιουργήθηκαν μεγάλοι προσφυγικοί συνοικισμοί: Νέα Ιωνία, Ν. Σμύρνη, Ν. Φιλαδέλφεια, Νίκαια (στην Αττική), Ν. Μηχανιώνα, Ν. Μουδανιά (στη Θεσσαλονίκη) κ.ά. Οι πρόσφυγες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην οικονομική και πνευματική ανάπτυξη της χώρας. Κατά το Μεσοπόλεμο επικράτησε στην Ελλάδα πολιτική αστάθεια με εξαίρεση την τετραετία κατά την οποία τη διακυβέρνηση της χώρας είχε ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Οι κυβερνήσεις δεν έμεναν για πολύ στην εξουσία και τα πάθη δεν έλεγαν να σταματήσουν. Την κατάσταση αυτή εκμεταλλεύτηκαν οι φιλοβασιλικοί και κατάφεραν να ξαναφέρουν το βασιλιά Γεώργιο Β. Ο βασιλιάς ανέθεσε την πρωθυπουργία στον Ιωάννη Μεταξά, ο οποίος στις 4 Αυγούστου 1936 επέβαλε δικτατορία. - Πώς εξηγείται ότι σε ορισμένες χώρες επιβλήθηκαν δικτατορικά καθεστώτα; 7 /

386 Το «θηρίο» της Κηφισιάς: Πρόδρομος του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου Αθήνας Πειραιά Βυζαντινή κληρονομιά Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας φέρνουν μαζί τους πολύτιμες παραδόσεις, αναγόμενες στο Βυζάντιο, τόσο στην ταπητουργία όσο και στην κεραμική, ώστε η Ελλάδα από τα 1926 να μπορεί να ανταγωνίζεται με επιτυχία σ αυτό το πεδίο τις χώρες της Ανατολής και προ πάντων την Τουρκία. Στα 1927λειτουργούν πε ρισσότεροι από ταπητουργικοί αργαλειοί. Αυτή η βιοτεχνία απασχολεί εργάτες. Από την παραγωγή τα 80% τα εξάγουν στις Ηνωμένες πολιτείες και το υπόλοιπο το πουλούν στην Ελλάδα και στις διάφορες χώρες της Ευρώπης. Απ. Βακαλόπουλου. Νέα Ελληνική Ιστορία 8 /

387 [ Oι πρόσφυγες κουρνιάζουν Κάποιοι πρόσφυγες κατέφυγαν στη Σκάλα της Μουριάς (χωριό της Λέσβου), όπου προσπάθησαν να ξαναρχίσουν τη ζωή τους μέσα από πολλές ταλαιπωρίες και δυσκολίες. Τις πρώτες μέρες όλοι τους κρατούσαν σφαλιστά την ψυχή μέσα τους. Σαν ένα κυνηγημένο αγρίμι, που λούφαξε σε μια κουφάλα κι από κει προβάλλει με προφύλαξη τη μουσούδα και βλέπει υποψιάρικα τον έξω κόσμο. Μέσα στο μαυράδι των άγριων ματιών τους έκαιγε το πείσμα κι η επιφύλαξη. Κοίταζαν με λοξή ματιά, έσκυβαν το κεφάλι και μιλούσαν σιγά. Τους ρωτούσες και φυλάγονταν να σου δώσουν πίσω το λόγο*. Σε μετρούσαν από την κορφή ως τα νύχια και δεν απαντούσαν ή λέγανε ψέματα χοντροκομμένα, με μιαν παιδιάτικην ασυνειδησία. Ξαφνικά οι γυναίκες με την τρύπια φτέρνα και τα ροζιασμένα χέρια καυκιόντανε στις ντόπιες για τα δίπατα και τα τρίπατα σπίτια που αφήσανε. Για περιβόλια μιλούσανε και για ελαιοχτήματα, και στα περιβόλια τρέχαν τα νερά, λαλούσαν τα πουλιά και τ άκουγες κι άνοιγε η καρδιά σου τριαντάφυλλο. Κουβέντιαζαν για τσιφλίκια αγύριστα** και σήκωναν τα βουλιαγμένα μάτια κατά την Ανατολή, σα να τα βλεπαν ακόμα, μιλούσανε γι αρχοντιές και για καλοπέρασες. Ιχ, ημείς τα τι αφήσαμε! Στράτη Μυριβήλη. Η Παναγιά η Γοργόνα * να σου δώσουν πίσω το λόγο: να σου απαντήσουν ** αγύριστα: απέραντα 9 / 233

388 [ Ε. Σ. Σ. Δ ΤΟΥΡΚΙΑ 12 ΑΦΡΙΚΗ Κράτη με δημοκρατικό καθεστώς Κράτη με δικτατορικό ή φασιστικό καθεστώς Κράτη με κουμουνιστικό καθεστώς Χάρτης με τα δικτατορικά καθεστώτα της Ευρώπης πριν από το Β Παγκόσμιο πόλεμο 10 / 232

389 Κράτη με δημοκρατικό καθεστώς 1. ΙΣΛΑΝΔΙΑ 4. ΝΟΡΒΗΓΙΑ 7. ΔΑΝΙΑ 10. ΓΑΛΛΙΑ 2. ΙΡΛΑΝΔΙΑ 5. ΣΟΥΗΔΙΑ 8. ΟΛΛΑΝΔΙΑ 11. ΕΛΒΕΤΙΑ 3. ΜΕΓ. ΒΡΕΤΑΝΙΑ 6. ΦΙΛΑΝΔΙΑ 9. ΒΕΛΓΙΟ 12 ΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΑ Κράτη με δικτατορικό ή φασιστικό καθεστώς 1. ΕΣΘΟΝΙΑ 4. ΠΟΛΩΝΙΑ 7. ΟΥΓΓΑΡΙΑ 10. ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ 13. ΙΤΑΛΙΑ 2. ΛΕΤΤΟΝΙΑ 5. ΓΕΡΜΑΝΙΑ 8. ΡΟΥΜΑΝΙΑ 11. ΑΛΒΑΝΙΑ 14. ΙΣΠΑΝΙΑ 11 / ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ 6. ΑΥΣΤΡΙΑ 9. ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ 12. ΕΛΛΑΔΑ 15. ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ

390 Δυνάμεις του Άξονα και σύμμαχοί τους Συμμαχικές δυνάμεις Ουδέτερα κράτη Οι δυνάμεις του Άξονα εξορμούν, για να κατακτήσουν την Ευρώπη 12 / 234

391 Δυνάμεις του Άξονα και σύμμαχοί τους 1. ΦΙΛΑΝΔΙΑ 2. ΓΕΡΜΑΝΙΑ 3. ΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΑ 4. ΑΥΣΤΡΙΑ 5. ΟΥΓΓΑΡΙΑ 6. ΡΟΥΜΑΝΙΑ 7. ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ 8. ΑΛΒΑΝΙΑ 9. ΙΤΑΛΙΑ Συμμαχικές δυνάμεις 1. ΝΟΡΒΗΓΙΑ 2. ΠΡΩΗΝ Ε.Σ.Σ.Δ 4. ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ 5. ΕΛΛΑΔΑ 7. ΜΕΓ. ΒΡΕΤΑΝΙΑ Ουδέτερα κράτη 1. ΣΟΥΗΔΙΑ 2. ΙΡΛΑΝΔΙΑ 4. ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 5. ΙΣΠΑΝΙΑ 13 / ΠΟΛΩΝΙΑ 6. ΓΑΛΛΙΑ 3. ΕΛΒΕΤΙΑ 6. ΤΟΥΡΚΙΑ

392 43 Ο Β Παγκόσμιος πόλεμος Στα χρόνια που ακολούθησαν τον Α Παγκόσμιο πόλεμο ο κόσμος έζησε μια μεγάλη οικονομική κρίση. Η κρίση αυτή είχε σοβαρές κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες. Σε πολλές χώρες, όπως στη Γερμανία, την Ιταλία, την Ισπανία, την Ελλάδα, επιβλήθηκε δικτατορικό καθεστώς. Στη Γερμανία, ειδικότερα, το ναζιστικό κόμμα του Χίτλερ, συνεχώς επιδίωκε να «ξεπλύνει» την ντροπή του Α Παγκόσμιου πολέμου και να κυριαρχήσει στον κόσμο. Από το 1936 ο Χίτλερ συμμάχησε με τον ηγέτη της φασιστικής Ιταλίας Μουσολίνι (Αξονας Βερολίνου Ρώμης) και από κοινού άρχισαν να εφαρμόζουν επιθετική πολιτική απέναντι σε άλλες χώρες. Η πολιτική αυτή κορυφώθηκε το Σεπτέμβριο του 1939, όταν ο γερμανικός στρατός έκανε εισβολή στην Πολωνία, που την ασφάλειά της είχε εγγυηθεί η Αγγλία. Τα γεγονότα ακολούθησαν με ραγδαίο ρυθμό. Πολλές χώρες της Ευρώπης, με πρώτες την Αγγλία και τη Γαλλία, κήρυξαν πόλεμο στις δυνάμεις του Άξονα. Το 1941 ο Χίτλερ έκανε εισβολή στη Σοβιετική Ένωση, παρόλο που είχε υπογράψει μαζί της σύμφωνο μη επίθεσης. Το Δεκέμβρη του ίδιου χρόνου η Ιαπωνία, σύμμαχος της Γερμανίας, βομβάρδισε απρόκλητα τον αμερικανικό στόλο στη Χαβάη. Τότε μπήκε στον πόλεμο και η Αμερική (Η.Π.Α.) και ο πόλεμος έγινε παγκόσμιος. Η συμμετοχή των υπερδυνάμεων Αμερικής και Ρωσίας στο πλευρό των Συμμάχων σήμανε την αρχή του τέλους για το γερμανικό στρατό, που ως τότε προχωρούσε νικηφόρα σε όλα σχεδόν τα μέτωπα και είχε υποτάξει μεγάλο μέρος της Ευρώπης. 14 / 235

393 [ Στη διάρκεια του Β Παγκόσμιου πολέμου πολλοί λαοί έγραψαν σελίδες δόξας. Οι Έλληνες αντιμετώπισαν με επιτυχία δυνάμεις υπέρτερες από τις δικές τους. Στον πόλεμο όμως αυτό διαπράχθηκαν και μεγάλα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Ανάμεσα τους μεγάλη φρίκη προκάλεσαν το ολοκαύτωμα των Εβραίων στα ναζιστικά στρατόπεδα του Χίτλερ και η ολοκληρωτική καταστροφή των ιαπωνικών πόλεων Χιροσίμα και Ναγκασάκι από ατομικές βόμβες που έριξαν οι Αμερικανοί για να εξαναγκάσουν την Ιαπωνία σε παράδοση. Ο Β Παγκόσμιος πόλεμος έληξε το 1945 με συντριπτική ήττα των δυνάμεων του Αξονα. Οι καταστροφές ήταν για όλους ανυπολόγιστες. Εκατομμύρια θύματα, ερειπωμένες πόλεις, κατεστραμμένες οικονομίες και βαθύ αίσθημα φρίκης και απελπισίας ήταν μερικές μόνο από τις συνέπειες του πολέμου για όλο τον κόσμο. Η ανθρωπότητα προσπάθησε από την επόμενη κιόλας μέρα του πολέμου να κάνει ένα καινούργιο ξεκίνημα ειρηνικό και ελπιδοφόρο. Για το σκοπό αυτό δημιουργήθηκε ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.), του οποίου η πατρίδα μας είναι ιδρυτικό μέλος. Ποιες ήταν οι συνέπειες του Β Παγκόσμιου πολέμου για νικητές και ηττημένους; 15 /

394 Λένιγκραντ Μόσχα Βερολίνο Ιουν. 44 Στάλινγκράντ Νοέμ. 42 Φεβρ. 43 Αυγ. 44 Νοέμ. 42 Ράμπατ Σεπτ. 43 Ιουλ. 43 Φθιν. 44 Ελ Αλαμέιν Νοέμ. 42 Σουέζ Η αντεπίθεση των συμμαχικών δυνάμεων 16 / 236

395 Ουδέτερες χώρες Χώρες που απελευθερώθηκαν από τις σοβιετικές δυνάμιες Πορεία του σοβιετικού στρατού Περιοχές που απελευθερώθηκαν από τις αγγλοαμερικανικές δυνάμεις Πορεία των αγγλοαμερικανικώς δυνάμεων Η διάσκεψη της Γιάλτας. Στη Γιάλτα, πόλη της Κριμαίας της Σοβιετικής Ένωσης, οι αρχηγοί των κρατών της Αμερικής, της Ρωσίας και της Αγγλίας συναντήθηκαν, λίγους μήνες πριν τελειώσει ο Β Παγκόσμιος πόλεμος. Εκεί συζήτησαν τι έπρεπε να κάνουν, για να φτάσουν στην τελική νίκη πήραν σημαντικές αποφάσεις για τη στάση που θα κρατούσαν μετά τον πόλεμο και αποφάσισαν ποιες περιοχές θα ήταν κάτω από την επιρροή καθεμιάς από τις Μεγάλες δυνάμεις. Έκρηξη ατομικής βόμβας. Σήμερα με τα πυρηνικά όπλα 17 /

396 που υπάρχουν μπορεί να καταστραφεί ολόκληρη η γη μέσα σε λίγα λεπτά.

397 Το νεκροταφείο των Συμμάχων στο Ελ Αλαμέιν Νύχτα φόβου Η Αννα Φρανκ ζει μαζί με την οικογένειά της σε μια σοφίτα, κλεισμένη όλη την ημέρα. Κρύβονται από τους Γερμανούς, που κυνηγούν τους Εβραίους. Η μικρή Άννα γράφει σε ημερολόγιο τις εντυπώσεις της. Χτες το δράδυ είχαμε ένα βραχυκύκλωμα την ώρα ακριβώς τον βομβαρδισμού. Δεν μπορώ ν απαλλαγώ από το φόβο των αεροπλάνων και των βομβών και περνάω όλες σχεδόν τις νύχτες στο κρεβάτι του μπαμπά, για να ζητήσω προστασία. Είναι πολύ παιδικό αυτό, το παραδέχομαι, αλλ αν ήξερες τι σημαίνει. Τα κανόνια κάνουν δαιμονισμένο κρότο και κανένας δεν ακούει τον άλλο. Με το φως των κεριών, η ατμόσφαιρα ήταν λιγότερο τρομερή παρά μέσα στο σκοτάδι. Έτρεμα σα να χα πυρετό και παρακαλούσα τον μπαμπά να ξανανάψει το μικρό κερί. Ήταν όμως ανένδοτος, λέγοντας ότι έπρεπε να μείνουμε στο σκοτάδι. Ξαφνικά, άρχισαν 18 /

398 να πυροβολούν με τα αυτόματα τους, κι αυτό είναι εκατό φορές πιο φοβερό από τα κανόνια. Η μαμά έδειξε σταθερότητα και είπε: «Παίρνεις λοιπόν την Άννα για παλιό στρατιώτη;» Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ Η Βόρεια Ήπειρος Στη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων ο ελληνικός στρατός, μετά τα Γιάννενα προχώρησε νικηφόρα στη Β. Ήπειρο. Με το τέλος όμως των πολέμων η περιοχή αυτή δεν περιήλθε στο ελληνικό κράτος, γιατί πρόβαλαν αντιρρήσεις οι Ιταλοί. Η Β. Ήπειρος προστέθηκε στο κράτος της Αλβανίας, που ιδρύθηκε το Οι Βορειοηπειρώτες σχημάτισαν προσωρινή κυβέρνηση με πρωθυπουργό το Γ. Ζωγράφο και κήρυξαν τη Β. Ήπειρο αυτόνομη. Τότε, η περιοχή αυτή είχε Έλληνες, 3 μητροπόλεις, 376 εκκλησίες, 360 σχολεία και μαθητές. Οι δυτικές δυνάμεις, αν και αναγνώριζαν το δίκαιο αγώνα, δεν πίεσαν την Ιταλία να υποχωρήσει. Το 1940 ο ελληνικός στρατός, απωθώντας με επιτυχία τους Ιταλούς, κατέλαβε και πάλι διαδοχικά την Κορυτσά, τη Μοσχόπολη, το Αργυρόκαστρο, τους Αγίους Σαράντα και τη Χιμάρα. Η τροπή όμως που 19 /

399 πήραν τα πράγματα αργότερα (γερμανική επίθεση, κατοχή, διεθνής κατάσταση στην Ευρώπη) δεν επέτρεψαν τη λύση του προβλήματος αυτού. Τα τελευταία χρόνια οι Έλληνες που κατοικούν στη Βόρεια Ήπειρο και την υπόλοιπη Αλβανία άρχισαν να κτίζουν τις εκκλησίες τους, να ανοίγουν περισσότερα ελληνικά σχολεία, να εκλέγουν δικούς τους βουλευτές. 20 / 239

400 «Πυροβολικό στο ποτάμι». Πίνακας του Αλ. Αλεξανδράκη εμπνευσμένος από τον ηρωικό αγώνα του ελληνικού πυροβολικού στον ελληνοϊταλικό πόλεμο. 21 / 240

401 44 Οι Έλληνες αντιμέτωποι με τους κατακτητές Η Ιταλία, που δεν έκρυβε την επιδίωξή της να κυριαρχήσει στη Μεσόγειο, είχε αρχίσει εχθρικές ενέργειες εις βάρος της Ελλάδας. Η σοβαρότερη ήταν ο τορπιλισμός του αντιτορπιλικού «Έλλη» στο λιμάνι της Τήνου στις 15 Αυγούστου Στις 28 Οκτωβρίου 1940 η Ιταλία ζήτησε από τον πρωθυπουργό Ι. Μεταξά την παράδοση της χώρας. Η απάντηση ήταν: ΟΧΙ. Λίγο αργότερα τα ιταλικά στρατεύματα εισέβαλαν στα εδάφη μας από τα ελληνοαλβανικά σύνορα. Ο ελληνικός στρατός, αφού απέκρουσε την ξαφνική επίθεση στα βουνά της Πίνδου, προχώρησε νικηφόρα και μπήκε στη Βόρεια Ήπειρο, όπου οι Έλληνες κάτοικοι τον υποδέχτηκαν ως ελευθερωτή. Ο Χίτλερ, βλέποντας ότι οι Ιταλοί παρά τον τελειότερο εξοπλισμό και τις μεγαλύτερες δυνάμεις τους δεν μπορούσαν να κατακτήσουν την Ελλάδα, αποφάσισε να επέμβει ο ίδιος τον Απρίλιο του Ο στρατός μας, που υπερασπιζόταν το Ρούπελ και τα άλλα οχυρά στα σύνορα με τη Βουλγαρία, αγωνίστηκε ηρωικά. Η Ελλάδα όμως δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει ταυτόχρονα και τους δυο επιδρομείς. Οι Γερμανοί, για να την κατακτήσουν, αναγκάστηκαν να θυσιάσουν διαλεχτά τμήματα του στρατού τους. Ο ηρωικός αγώνας του ελληνικού στρατού, εκτός από τις μεγάλες απώλειες που προκάλεσε στον Άξονα, ανάγκασε τη Γερμανία να καθυστερήσει την επίθεσή της εναντίον της Ρωσίας. Αυτή η καθυστέρηση συνέβαλε στην τελική ήττα των Γερμανών, οι οποίοι, εκτός από την αντίσταση των Ρώσων, είχαν να 22 / 241

402 αντιμετωπίσουν και τον ανυπόφορο ρωσικό χειμώνα. Οι Γερμανοί, όταν κατέλαβαν την Ελλάδα, παραχώρησαν τμήματα της Μακεδονίας και της Θράκης στους συμμάχους τους Βουλγάρους. Την υπόλοιπη χώρα τη μοιράστηκαν με τους Ιταλούς. Έτσι, για την Ελλάδα άρχιζε η φρίκη της τριπλής κατοχής. Πείνα και εξαθλίωση μάστιζε το λαό. Τα τρόφιμα ήταν ελάχιστα, αφού τα περισσότερα τα έπαιρναν οι κατακτητές. Η κατάσταση στις πόλεις και κυρίως στην Αθήνα ήταν απελπιστική. Ο λαός, όμως, δεν έσκυψε το κεφάλι, παρότι βρέθηκαν, όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη, κάποιοι άνθρωποι που δε δίστασαν να συνεργαστούν με τους κατακτητές. Σύντομα δημιουργήθηκαν αντιστασιακές οργανώσεις στις πόλεις, που αντιμετώπισαν αρχικά το ζήτημα της επιβίωσης του πληθυσμού μετά την τρομερή εμπειρία των εκατοντάδων χιλιάδων νεκρών της πείνας το χειμώνα του στην Αθήνα και τον Πειραιά, και στη συνέχεια οργάνωσαν την αντίσταση στην πολιτική επιστράτευση που επέβαλε την υποχρεωτική αποστολή Ελλήνων εργατών στη Γερμανία. Παράλληλα, άρχισε ο ανταρτοπόλεμος εναντίον των κατακτητών στα ελληνικά βουνά. Περιοχές ολόκληρες απελευθερώθηκαν και στην «Ελεύθερη Ελλάδα» που δημιουργήθηκε με τον τρόπο αυτό λειτούργησαν νέοι θεσμοί. Οι Γερμανοί αντέδρασαν με μανία: φυλάκιζαν, βασάνιζαν, κατάστρεφαν και έκαιγαν πόλεις και ολόκληρα χωριά, όπως τα Καλάβρυτα και το Δίστομο. Χιλιάδες άνθρωποι αγωνίστηκαν και θυσιάστηκαν. 23 /

403 Η Εθνική αντίσταση θέριευε και προκαλούσε στον κατακτητή σοβαρές απώλειες. Κορυφαίο κατόρθωμα, κατά την πρώτη φάση ανάπτυξης της αντίστασης, ήταν

404 η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου (25 Νοεμβρίου 1942). Με την καταστροφή της καθυστέρησε ο ανεφοδιασμός των στρατευμάτων του Άξονα, που πολεμούσαν στην Αφρική. Από την άλλη μεριά η αντίσταση ανάγκασε τους κατακτητές να διατηρήσουν πολύ στρατό στην Έλλαδα, ενώ τους ήταν απαραίτητος σε άλλα μέτωπα. Ήταν μια ακόμη προσφορά των Ελλήνων στη συμμαχική νίκη εναντίον των δυνάμεων του Άξονα. Αυτή η νίκη οδήγησε και στην απελευθέρω-ση της Ελλάδας στις 12 Οκτωβρίου Αργότερα (1947), η Ελλάδα κατάφερε να προσαρτήσει τα Δωδεκάνησα, τα οποία μέχρι τότε ήταν στην ιταλική κατοχή. Τι ήταν η τριπλή κατοχή; 24 / 242

405 Μοναστήρι Πόγραδετς Αλεξανδρούπολη Φλώρινα Κοζάνη Ιωάννινα Λάρισα Βόλος Άρτα Αγρίνιο Λήμνος Λέσβος Λαμία Θήβα Χίος Αθήνα Πάτρα Τρίπολη Καλαμάτα Ρόδος Κρήτη Χάρτης ιταλικής και γερμανικής επίθεσης κατά της Ελλάδας και της ελληνικής αντεπίθεσης Εισβολή ιταλικών δυνάμεων Αντεπίθεση ελληνικών δυνάμεων Εισβολή γερμανικών δυνάμεων 25 / 243

406 Περιοχή που κατέλαβε ο ελληνικός στρατός

407 Δράμα Θεσσαλονίκη Ιωάννινα Ξάνθη Κομοτηνή Καβάλα Λάρισα Βόλος Σμύρνη Πάτρα Πύργος Αθήνα Τρίπολη Ναύπλιο Καλαμάτα Χανιά Ρέθυμνο Αγ. Νικόλαος Ηράκλειο Χάρτης της τριπλής κατοχής στην Ελλάδα ( ) Γερμανική ζώνη Βουλγαρική ζώνη Ιταλική ζώνη 26 / 244

408 Ηπειρώτισσες μεταφέρουν στον ώμο τους πολεμοφόδια πάνω στα βουνά της Πίνδου (πίνακας). 27 /

409 Οι Έλληνες της Κορυτσάς στη Β. Ήπειρο υποδέχονται τον ελληνικό στρατό ως ελευθερωτή (πίνακας).

410 Μουσολίνι. Βοηθάτε, παιδιά, να την τραβήξουμε πάρα πέρα, γιατί οι Έλληνες μας πλησιάζουνε. Ιταλικό ανακοινωθέν: Η βροχή και η κακοκαιρία μας εμπόδισε την προέλαση. Οι σκιτσογράφοι του 1940 σατιρίζουν την ιταλική εισβολή. Στην Κορυτσά Ελληνικός στρατός μπήκε στην πόλη, στολισμένος γαλανόλευκες όπου οι Έλληνες κάτοικοι τους υποδέχτηκαν στις πόρτες των σπιτιών τους και τους πρόσφεραν ρακί και γλυκίσματα. Οι Αλβανοί κοιτούσαν το πεζικό που περνούσε και δεν πίστευαν στα μάτια τους. Ένα χρόνο τώρα οι Ιταλοί τους έδειχναν τα περίφημα όπλα τους, τα τανκς, τ αμέτρητα αεροπλάνα, τους είχαν κάνει να πιστέψουν στη δύναμη του φασισμού. Τι έγιναν τώρα τόσες μηχανές, τόσα φτερά, τόσες παράτες; τι έγιναν τόσα μεγαλεία; χάθηκαν σαν καπνός μπροστά στους Έλληνες φαντάρους... Σήμερα είχαν μάθει οι Αλβανοί τι αξίζουν οι Έλληνες... Χρήστου Ζαλοκώστα, Πίνδος Η μεγάλη έξοδος 28 /

411 Τις ημέρες εκείνες έκαναν σύναξη μυστική τα παιδιά και λάβανε την απόφαση, επειδή τα κακά μαντάτα πλήθαιναν στην πρωτεύουσα, να βγουν έξω σε δρόμους και σε πλατείες. Και επειδή σίμωνε η μέρα που το Γένος είχε συνήθιο να γιορτάζει τον άλλο Σηκωμό*, τη μέρα πάλι εκείνη ορίσανε για την Έξοδο. Και νωρίς εβγήκανε καταμπροστά στον ήλιο, οι νέοι με τα πρησμένα πόδια που τους έλεγαν αλήτες. Και ακολουθούσανε άντρες πολλοί και γυναίκες, και λαβωμένοι με τον επίδεσμο και τα δεκανίκια. Όπου έβλεπες άξαφνα στην όψη τους τόσες χαρακιές που λεγες είχανε περάσει μέρες πολλές μέσα σε λίγην ώρα. Τέτοιας λογής αποκοτιές, ωστόσο, μαθαίνοντας οι Άλλοι, σφόδρα** ταράχθηκαν. Και φορές τρεις με το μάτι αναμετρώντας το έχει τους, λάβανε την απόφαση να βγουν έξω σε δρόμους και σε πλατείες και χτυπούσανε όπου να ναι σφαλώντας τα βλέφαρα με απόγνωση. Και περάσανε μέρες πολλές μέσα σε λίγην ώρα. Και θερίσανε πλήθος τα θηρία, και άλλους εμάζωξαν***. Και την άλλη μέρα εστήσανε στον τοίχο τριάντα. Οδυσσέα Ελύτη, Άξιον εστί Η σφαγή των Καλαβρύτων... Τρεις γερμανικές φάλαγγες συναντιούνται στα Καλάβρυτα το πρωί στις 14 του Δεκέμβρη. Οι Γερμανοί συγκεντρώνουν τον πληθυσμό των Καλαβρύτων στη * τον άλλο Σηκωμό: την επανάσταση /

412 ** σφόδρα: πάρα πολύ, υπερβολικά *** εμάζωξαν: συνέλαβαν

413 [ μεγάλη αυλή του σχολείου. Κλείνουν τις γυναίκες και τα παιδιά κάτω από δεκατεσσάρων χρόνων μέσα στο σχολείο. Τους άντρες και τ αγόρια πάνω από δεκατεσσάρων χρόνων τους οδηγούν στο νεκροταφείο της πόλης, που βρίσκεται πάνω σ ένα λόφο... Ύστερα, με μια σύντομη διαταγή, μπαίνουν σ ενέργεια τα πολύβόλα. Οχτακόσιοι άντρες και έφηβοι χάνονται. Μόνο δέκα θα επιζήσουν, από θαύμα... Ανδρέα Κέδρου, Η ελληνική Αντίσταση 1940 Σεβασμός στον πληγωμένο αντίπαλο Στο ορεινό χειρουργείο που ήμουν διοικητής, την 21η Νοεμβρίου 1940 διακομίστηκαν έξι Ιταλοί τραυματίες. Ανάμεσά τους ήταν ο στρατιώτης Παβολίνι Μαρκίσιος του Γκιουζέπε, που ανήκε στο 8ο σύνταγμα Αλπινιστών με τόπο καταγωγής την πόλη Ούντινε της Β. Ιταλίας. Ο Παβολίνι παρουσίαζε προχωρημένη γάγγραινα στο δεξιό σκέλος, έπειτα από τραυματισμό του. Η κατάστασή του ήταν πολύ σοβαρή, και, για να του σώσω τη ζωή, του έκανα ακρωτηριασμό ψηλά στο μηρό. Επειδή η μονάδα μας βρισκόταν σε διαρκή μετακίνηση, αποφάσισα να διακομιστεί στο χειρουργείο της Κόνιτσας. Οι τραυματιοφορείς χρειάστηκαν να κάνουν πορεία δύο ημερών με το φορείο στους ώμους σε υψόμετρο 1600 μ. Ο τραυματιοφορέας Δημήτριος Βιτζηλαίος συμπληρώνει: «Τον τραυματία τον σκεπάσαμε με τρεις κουβέρτες μας. Κάθε τόσο του δίναμε και λίγο κονιάκ. Στο μάμα μία που ξεφώνιζε, του απαντούσαμε με στοργή και του δίναμε κουράγιο. Την ώρα του αποχαιρετισμού 30 /

414 βάλαμε στην τσέπη του χιτωνίου του τη διεύθυνσή μας την είχε ζητήσει κλαίγοντας». Ο στρατιώτης σώθηκε, επαναπατρίστηκε και ζει, καθώς πληροφορήθηκα από το δήμαρχο του Ούντινε. Βασίλης Ν. Κρεμμύδας, Επίκουρος Καθηγητής Χειρουργικής Γενικός Αρχίατρος ε.α. Τιμές τροφίμων Η ιλιγγιώδης αύξηση των τιμών άρχισε από τις πρώτες μέρες της κατοχής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η τιμή του ψωμιού (κατά οκά): Απρίλιος 1941: 10 δραχμές Ιανουάριος 1942: 230 δραχμές Ιούλιος 1943: δραχμές Ιανουάριος 1944: δραχμές Σετττέμβριος 1944: δραχμές Μια ηρωίδα της Εθνικής Αντίστασης Η Ηρώ Κωνσταντοπούλου, δεκαεφτά χρονών μαθήτρια του γυμνασίου στην Αθήνα, δε μπορούσε να ανεχθεί τη φρίκη της γερμανικής κατοχής. Οργανώθηκε λοιπόν σε αντιστασιακές οργανώσεις και έτσι πρόσφερε πολλά στον αγώνα των Ελλήνων. Στις 16 Ιουλίου 1944 συνελήφθη όμως από τους Γερμανούς και φυλακίστηκε στα κρατητήρια του Χαϊδαρίου. Εκτελέστηκε στις 5 Σεπτεμβρίου 1944 στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής κραυγάζοντας στο εκτελεστικό απόσπασμα: Χτυπάτε, λοιπόν, κακούργοι. Το 1977 τιμήθηκε με βραβείο από την Ακαδημία Αθηνών για την προσφορά της στην πατρίδα. 31 / 248

415 45 Ο εμφύλιος πόλεμος Στη διάρκεια της Κατοχής έδρασαν αρκετές αντιστασιακές οργανώσεις. Ανάμεσά τους όμως παρουσιάστηκαν διαφορές για τον τρόπο διακυβέρνησης της χώρας μετά την απελευθέρωση. Οι διαφορές αυτές με την ανάμειξη των συμμάχων, που είχαν συγκρουόμενα συμφέροντα στην περιοχή μας, μεγάλωσαν και οδήγησαν σε ένοπλες συγκρούσεις. Εξάλλου οι τρεις Μεγάλες δυνάμεις (Μ. Βρετανία, Η.Π.Α., Σοβ. Ένωση ) είχαν συμφωνήσει, ώστε καθεμιά να έχει λόγο στον τρόπο διακυβέρνησης κάποιων μικρότερων χωρών. Η Ελλάδα βρέθηκε στη σφαίρα επιρροής της Αγγλίας. Τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής οι διαφορές ανάμεσα στις αντιστασιακές οργανώσεις φάνηκε πως θα ρυθμίζονταν. Λίγο πριν την απελευθέρωση είχε σχηματιστεί στην Ελλάδα ένα είδος κυβέρνησης, η «Κυβέρνηση του βουνού», που την υποστήριζε μεγάλο μέρος των αντιστασιακών δυνάμεων. Στην Αίγυπτο υπήρχε η κυβέρνηση που είχε φύγει από την Ελλάδα, μετά την εισβολή των Γερμανών. Οι δυο αυτές κυβερ-νήσεις ήρθαν σε συνεννόηση και σχηματίστηκε κυβέρνηση εθνικής ενότητας. Η κυβέρνηση αυτή είχε να λύσει πολλά και δύσκολα προβλήματα. Τελικά όμως τα μέλη της, δε συμφώνησαν σ ένα κοινό πρόγραμμα. Από λάθη και παραλείψεις όλων των παρατάξεων και την ανάμειξη των Αγγλων, ξέσπασαν στην Αθήνα άγριες συγκρούσεις (Δεκέμβριος 1944). Νέες καταστροφές και νέοι νεκροί προστέθηκαν σ εκείνους του πολέμου και της Κατοχής. Το μίσος ανάμεσα στο λαό γινόταν ολοένα και βαθύτερο. 32 / 249

416 Το Φεβρουάριο του 1945 οι αντίπαλες παρατάξεις υπέγραψαν τη συμφωνία της Βάρκιζας για την επίλυση των διαφορών τους. Η συμφωνία αυτή όμως δεν έφερε την ηρεμία που περίμενε ο λαός. Αντίθετα, ξέσπασε ένας φοβερός εμφύλιος πόλεμος, που κράτησε 4 χρόνια, ως το Από τον εμφύλιο σπαραγμό η χώρα βγήκε κυριολεκτικά ρημαγμένη. Τα θύματα του πολέμου ήταν πολλές χιλιάδες και οι καταστροφές ανυπολόγιστες. Το χειρότερο ήταν ότι τα μίση του εμφυλίου είχαν δηλητηριάσει τις σχέσεις των Ελλήνων και εξακολούθησαν να τις δηλητηριάζουν για πολλά χρόνια. Η ομοψυχία, που χρειαζόταν η χώρα για να προκόψει, είχε λείψει. Γιατί ο εμφύλιος θεωρείται συνήθως χειρότερος από τον εθνικό πόλεμο; Το μήνυμά της Ο ποιητής βλέπει σαν όραμα την Ελλάδα, που υποφέρει από τον αλληλοσκοτωμό των παιδιών της, και μεταφέρει στους Έλληνες το μήνυμά της. «Αχ πώς το πάθαν τούτο τα παιδιά μας! Αδέρφια να σκοτώνουνε τ αδέρφια!... Τα παιδιά μου να σφάζουν τα παιδιά μου!» Κι αναπαμό απ την ώρ αυτή δεν έχω! Μήνυμα απλό σας στέλνω από το στόμα της αιώνιας Μάνας που τη λέμε Ελλάδα... Μήνυμα απλό σας γράφω από τα σπλάχνα της αιώνιας Μάνας που τη λέμε Ελλάδα... Μήνυμα απλό σας κράζω από τα βάθη του πόνου της, αδέρφια της Ελλάδας /

417 «Σώνει η σφαγή που τυραννάει τη Μάνα! Σώνει η σφαγή τη Μάνα μας που σφάζει!» Κι αχ... ακούστε με, αδέρφια της Ελλάδας! Αγγέλου Σικελιανού, Λυρικός Βίος ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Δ. ΘΡΑΚΗ Α. ΘΡΑΚΗ ΖΩΝΗ ΣΜΥΡΝΗΣ ΑΘΗΝΑ ΣΜΥΡΝΗΣ ΚΡΗΤΗ Μεταβολές στα εδαφικά όρια της Ελλάδας από τον Α ως και το Β Παγκόσμιο πόλεμο 34 /

418 Η Ελλάδα πριν από τον Α Παγκόσμιο πόλεμο Εδάφη που παραχωρήθηκαν μετά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο Εδάφη που παρέμειναν στην Ελλάδα με τη συνθήκη της Λωζάνης Εδάφη που παραχωρήθηκαν μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο 35 / 251

419 36 / 252

420 46 Η Ελλάδα μετά τον εμφύλιο πόλεμο Ο εμφύλιος σπαραγμός και οι συνέπειές του επηρέασαν αποφασιστικά την πορεία της χώρας μας, ύστερα από το Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Οι λαοί άλλων χωρών, με το τέλος του πολέμου (1945), εργάστηκαν με ομοψυχία για να αναπτυχθούν. Αντίθετα: η ανασυγκρότηση της Ελλάδας καθυστέρησε. Οι δύσκολες συνθήκες ζωής στα χωριά, που έγιναν χειρότερες με τις εχθρότητες, οι οποίες δημιουργήθηκαν και μεγάλωσαν στη διάρκεια του εμφυλίου, ανάγκασαν πολλούς να μετακινηθούν στις μεγάλες πόλεις. Οι κυβερνήσεις έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στην ανάπτυξη των μεγάλων πόλεων, όπου μπορούσε κανείς να βρει δουλειά ευκολότερα παρά στην ύπαιθρο. Πολλοί Έλληνες, για να βρουν καλύτερη τύχη, αναγκάστηκαν να φύγουν και να πάνε να εργαστούν στο εξωτερικό στην Αυστραλία και σε χώρες της Ευρώπης, της Αμερικής και της Αφρικής. Για να ξεπεράσει τα οικονομικά προβλήματα η χώρα πήρε δάνεια. Σημαντική ήταν κατά την περίοδο αυτή και η οικονομική βοήθεια από τις Η.Π.Α. Αλλά και τα χρήματα που έστελναν οι ναυτικοί και οι μετανάστες στους συγγενείς τους βοήθησαν στην ανόρθωση της ελληνικής οικονομίας, που άρχισε να αναπτύσσεται. Δύο σημαντικοί Έλληνες πολιτικοί, ο Κ. Καραμανλής και ο Γ. Παπανδρέου, ως πρωθυπουργοί, προσπάθησαν να βελτιώσουν την οικονομική και κοινωνική κατάσταση το λαού. Παρ όλα αυτά, πολλοί εξακολουθούσαν να μη βρίσκουν δουλειά ή να έχουν χαμηλά εισοδήματα. 37 / 253

421 Ακόμα, οι διαφορές που είχε δημιουργήσει ο εμφύλιος δεν είχαν ξεπεραστεί. Συχνά ξεσπούσαν διαδηλώσεις και απεργίες με αιτήματα περισσότερη δικαιοσύνη και δημοκρατία αλλά και καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Η λαϊκή δυσαρέσκεια οδήγησε πολλές φορές τη χώρα σε πολιτική αστάθεια. Η μία κυβέρνηση διαδεχόταν την άλλη, Ποια τα θετικά αποτελέσματα της μετανάστευσης; Δυστυχισμένε μου λαέ, καλέ και ηγαπημένε, Πάντοτ ευκολοπίστευτε και πάντα προδομένε. Διονύσιος Σολωμός Τι γυρεύει ο λαός Δε γυρεύει εξωφρενικά πράματα αυτός ο λαός, έτσι απλός και λιτοδίαιτος, καθώς συνηθίσαμε να λέμε πως είναι. Θέλει εργασία και μια ζωή ανθρωπινή, σχολεία για τα παιδιά του και κάποια κοινωνική πρόνοια. Και κάτι ακόμα: Θέλει να τον σέβονται. Να μην έχει το αίσθημα πως τον περιφρονούν, πως δεν τον λογαριάζουν για τίποτα. Τούτο είναι το πρώτο που πρέπει να βάλει στο νου του όποιος καταγίνεται μαζί του. Γιώργου Θεοτοκά, Η εθνική κρίση 38 /

422 47 Ανατροπή και αποκατάσταση της δημοκρατίας Ύστερα από αλλεπάλληλες αλλαγές κυβερνήσεων, τα κόμματα συμφώνησαν να γίνουν νέες εκλογές. Οι εκλογές όμως αυτές δεν πρόλαβαν να γίνουν, γιατί στις 21 Απριλίου 1967 η δημοκρατία ανατράπηκε από μια ομάδα αξιωματικών, γνωστή ως χούντα των συνταγματαρχών. Η χούντα, για να μπορεί να ελέγχει την κατάσταση, κατάργησε τη βουλή και απαγόρευσε τη λειτουργία των πολιτικών κομμάτων. Κατάργησε άρθρα του συντάγματος, που αναφέρονταν στις βασικές δημοκρατικές ελευθερίες του λαού επέβαλε λογοκρισία στον τύπο, συνέλαβε τους πολιτικούς αρχηγούς και πολίτες, που θεώρησε επικίνδυνους για το καθεστώς και τους έστειλε εξορία ή τους έκλεισε στη φυλακή. Σύστησε ειδικά δικαστήρια (στρατοδικεία), όπου δικάζονταν όσοι αντιδρούσαν στο καθεστώς ή θεωρούνταν ύποπτοι. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος στην αρχή φάνηκε να δέχεται τη δικτατορία. Αργότερα, όταν επιχείρησε να αντιδράσει, (Δεκέμβριος 1967), απέτυχε κι αναγκάστηκε να φύγει από τη χώρα. Καθώς περνούσε ο καιρός και γινόταν ολοένα και πιο φανερή η σκληρότητα της δικτατορίας, οι πράξεις αντίστασης δηλώνονταν εντονότερες, ενώ πολλοί αναγκάστηκαν να φύγουν στο εξωτερικό, όπου συνέχισαν τον αγώνα εναντίον της δικτατορίας. Η δυσαρέσκεια του λαού ήταν γενική. Ο φοιτητικός κόσμος βρισκόταν σε αναβρασμό. Οι φοιτητές κατέλαβαν τη Νομική σχολή της Αθήνας και διαλύθηκαν ύστερα από σοβαρά επεισόδια. 39 / 255

423 Κορυφαία αντιστασιακή πράξη εναντίον της τυραννίας ήταν η κατάληψη του Πολυτεχνείου από τους φοιτητές (Νοέμβριος 1973) στην Αθήνα και των πανεπιστημιακών κτιρίων στη Θεσσαλονίκη και την Πάτρα. Τότε οι δικτάτορες διέταξαν το στρατό να χτυπήσει τους φοιτητές στο Πολυτεχνείο. Νεκροί και τραυματίες προστέθηκαν έτσι στα άλλα θύματα του στρατιωτικού καθεστώτος. Οι δικτάτορες τότε προσπάθησαν να στρέψουν την προσοχή του λαού στα εξωτερικά ζητήματα. Οργάνωσαν πραξικόπημα στην Κύπρο και ανέτρεψαν τον πρόεδρο της Κύπρου αρχιεπίσκοπο Μακάριο. Η Τουρκία βρήκε ευκαιρία να εισβάλει στην Κύπρο (Ιούλιος 1974), ενώ το στρατιωτικό καθεστώς της Ελλάδας βρέθηκε τελείως ανέτοιμο να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Επικράτησε χάος και η δικτατορία κατέρρευσε. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, που ζούσε στη Γαλλία, προσκλήθηκε (Ιούλιος 1974) να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας. Σχημάτισε κυβέρνηση εθνικής ενότητας. Τότε άρχισαν να επιστρέφουν οι πολιτικοί εξόριστοι και δόθηκε γενική αμνηστία. Ποια μέτρα έλαβε το δικτατορικό καθεστώς, μόλις κατέλαβε την εξουσία; Οι φοιτητές κλεισμένοι στο Πολυτεχνείο φωνάζουν συνθήματα εναντίον της χούντας. 40 /

424 Πορεία για να τιμηθεί η επέτειος του Πολυτεχνείου. Η τελετή της επίσημης έναρξης των εργασιών της βουλής, ύστερα από την ανατροπή της δικτατορίας και την κατάργηση της βασιλείας Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις, εκεί που πάει να σκύψει με το σουγιά στο κόκαλο, με το λουρί στο σβέρκο, Νάτη, πετιέται αποξαρχής κι αντριεύει και θεριεύει και καμακώνει το θεριό με το καμάκι του ήλιου. Γιάννη Ρίτσου, 41 /

425 Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας

426 ΚΥΠΡΟΣ Κυρήνεια Αμμόχωστος Πόλη Λευκωσία Λάρνακα Πάφος Λεμεσός Κατεχόμενα από την Τουρκία εδάφη της Κύπρου Ελεύθερα εδάφη της Κύπρου 42 / 258

427 [ 48 Το κυπριακό, ένα μεγάλο εθνικό θέμα Από την εποχή των Σταυροφοριών, η Κύπρος γνώρισε πολλούς κατακτητές ώσπου έπεσε στα χέρια των Οθωμανών Τούρκων (1571). Στον ξεσηκωμό του 1821 oι Τούρκοι απάντησαν με σφαγές, διώξεις και λεηλασίες. Οι Κύπριοι δεν έχασαν όμως το κουράγιο και την ελπίδα τους για ελευθερία. Το 1878 η Τουρκία παραχώρησε την Κύπρο στην Αγγλία. Άρχισαν τότε νέοι αγώνες των Κυπρίων για ανεξαρτησία και ένωση με την Ελλάδα. Στους Παγκόσμιους πολέμους οι Κύπριοι πολέμησαν μαζί με τους άλλους Έλληνες στο πλευρό των συμμάχων. Έτσι, με το τέλος του Β Παγκοσμίου πολέμου ο Ελληνισμός είχε ελπίσει ότι η Αγγλία θα επέτρεπε την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Έγινε μάλιστα στην Κύπρο δημοψήφισμα (1950) με αποτέλεσμα το 95,7% των Ελληνοκυπρίων να ψηφίσουν υπέρ της Ένωσης. Η βρετανική κυβέρνηση όμως δεν αποδέχτηκε τη θέληση του Κυπριακού λαού. Έτσι άρχισε ένοπλος αγώνας εναντίον των Άγγλων κατακτητών ( ). Ψυχή του αγώνα ήταν η Εθνική Οργάνωση Κύπριων Αγωνιστών (Ε.Ο.Κ.Α), με αρχηγό το Γεώργιο Γρίβα (Διγενής). Τα παλικάρια της Κύπρου έγραψαν νέες σελίδες ηρωισμού και δόξας. Οι Άγγλοι τελικά υποχώρησαν και το 1969 υπέγραψαν την ανεξαρτησία της Κύπρου. Η Τουρκία όμως με τη δικαιολογία ότι προστάτευε τη μειοψηφία των Τουρκοκυπρίων πάντα δημιουργούσε προβλήματα. Όταν τον Ιούλιο του 1974 το στρατιωτικό καθεστώς της Ελλάδας οργάνωσε το πραξικόπημα στην Κύπρο, τουρκικός στρατός εισέβαλε στο νησί και κατέλαβε το βόρειο τμήμα του (σχέδιο Αττίλας). Οι Ελληνοκύπριοι, για να σωθούν, κατέφυγαν 43 / 259

428 στο ελεύθερο τμήμα της Κύπρου, πρόσφυγες στην ίδια τους την πατρίδα. Η Κύπρος για μια ακόμα φορά έζησε τραγικές στιγμές. Μεγάλος ήταν ο αριθμός των νεκρών και τω αγνοουμένων. Οι κυβερνήσεις της Κύπρου και της Ελλάδας δεν έχουν πάψει να αγωνίζονται συνεχώς στους διεθνείς οργανισμούς για μια δίκαιη λύση του κυπριακού προβλήματος, ενός από τα πιο μεγάλα εθνικά θέματα. Γιατί η Ελλάδα και η Κύπρος έχουν κάθε λόγο να συνεργάζονται στενότερα; Ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος Ελληνοκύπριος πρόσφυγας μεταφέρει εικόνες για να τις σώσει. Προσφυγόπουλο με τη φωτογραφία των αγνοούμενων γονιών του 44 /

429 Χαίρε, ω χαίρε, ελευθερία Ο δάσκαλος ήρθε. Έφεραν το παιδάριο στο «εντευκτήριο» της φυλακής. Με τα χέρια σιδερωμένα. Ανάμεσα σε δυο δεσμοφύλακες: τον ένα Τούρκο, τον άλλο Άγγλο. Του έλυσαν τα χέρια. Ο δάσκαλος άπλωσε μπρος του τα χαρτιά, του έδωσε μολύβι να γράψει, περίμενε, με την καρδιά γεμάτη λυγμούς, να ξεμουδιάσουν τα χέρια του παιδιού. Το παιδί πήρε το μολύβι, έγραψε. Έτσι, όπως τότε. Που καθόταν ήσυχα ήσυχα στο θρανίο του κι ο ήλιος έμπαινε πρόσχαρος από τα μεγάλα παράθυρα κι ήταν άνοιξη και τα χελιδόνια τιτίβιζαν και τα δέντρα θροούσαν απόξω. Έγραψε, τέλειωσε. Ο δάσκαλος προχώρησε στην προφορική εξέταση: Πρώτα τα Νέα μας Ελληνικά, του είπε. Τον ρώτησε: Ποιος είναι ο ποιητής, που πιο πολύ σου αρέσει Ο νεανίσκος αποκρίθηκε: Ο Διονύσιος Σολωμός, Τι έγραψε ο Σολωμός; Τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν.» Μήπως θυμάσαι καμιά στροφή; Μάλιστα! Κι ο νεανίσκος άρχισε ν απαγγέλνει μέσα στη φυλακή, ανάμεσα στους δεσμοφύλακες, που εκπροσωπούσαν τους παλιούς και τους νέους τυράννους, με καθάρια κι αποφασιστική φωνή; Απ τα κόκκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά, και σαν πρώτα ανδρειωμένη... Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, Η Κύπρος, ένα ταξίδι 45 / 261

430 Κερύνεια Οι δρόμοι που βγαζαν σε σένα λόγχες γιομίσανε κι αγκάθια οι δρόμοι που βγαζαν σε σένα γεμάτοι φως και λεμονάνθια. Πάνω στο κύμα ταξιδεύεις τον ονείρου ανάλαφρη βαρκούλα κι έρχεσαι φεύγεις κάθε ώρα αστέρι, του γιαλού νυμφούλα. Μα ο ήλιος, της σκλαβιάς τα σκότη σκίζοντας, πάλι θα προβάλει κι όλα θα σμίξουν τα παιδιά σου μες στη γλυκιά γλυκιά σου αγκάλη. Αντώνης Πιλλάς Τουρκική εισβολή III Τη θλίψη σου, παππούλη μου, καταλαβαίνω, μα αυτές τις μπότες σου τις λασπωμένες τι τις φυλάς τόσο πολύτιμα; Να τη φιλήσεις έμεινε τη λάσπη που παρέμεινε. Τουλάχιστο δεν τις ξεπλένεις; Σε βλέπω και λυπάμαι έτσι που μένεις και ξεχασμένος τις κοιτάς ώρες πολλές. Να τις ξεπλύνω γιε μου; Τι μου λες! Μ αυτές είν τις αγαπημένες που πότισα πορτοκαλιές για τελευταία φορά. Η λάσπη τους είναι του Μόρφου χώμα που σαν να προέβλεπε τον χωρισμό 46 / 262

431 όσο περσότερο μπορούσε κόλλησε και μένει ακόμα. Τις μπότες μου, παιδάκι μου, θα καθαρίσω όταν στο Μόρφου το περβόλι μου θα πάω ξανά να το ποτίσω. Κώστας Μόντης 47 / 262

432 49 Προς την ενωμένη Ευρώπη Η κυβέρνηση εθνικής ενότητας, που σχηματίστηκε μετά την πτώση της χούντας, είχε να αντιμετωπίσει πολλά προβλήματα. Η Κύπρος περνούσε τραγικές ημέρες με την τουρκική εισβολή. Στο εσωτερικό της χώρας η αποκατάσταση ήρεμης και δημοκρατικής ζωής συναντούσε πολλές δυσκολίες. Πολλοί απ' αυτούς που είχαν συνεργαστεί με το δικτατορικό καθεστώς κατείχαν σημαντικές κρατικές θέσεις κι έφερναν εμπόδια. Γενική επίσης ήταν η απαίτηση να τιμωρηθούν οι πραξικοπη-ματίες και να αποκατασταθούν εκείνοι που είχαν διωχθεί στη διάρκεια της δικτατορίας. Με τη συμπαράσταση του λαού, η κυβέρνηση κατάφερε να ξεπεράσει τις δυσκολίες και σε λίγους μήνες έγιναν εκλογές. Σ αυτές πήραν μέρος όλα τα κόμματα, αφού νομιμοποιήθηκε και το Κομμουνιστικό κόμμα, που ήταν παράνομο από τον εμφύλιο. Έτσι αποκαταστάθηκε η πολιτική ομαλότητα. Μετά τις εκλογές σχηματίστηκε νέα κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Η νέα κυβέρνηση έκαμε δημοψήφισμα για τη μορφή του πολιτεύματος και ο λαός, με μεγάλη πλειοψηφία, ψήφισε προεδρευόμενη δημοκρατία. Για τη λειτουργία του νέου πολιτεύματος ψηφίστηκε νέο σύνταγμα (1975). Σε δίκες που έγιναν, οι αρχηγοί της χούντας και οι στενοί συνεργάτες τους καταδικάστηκαν σε πολύχρονη φυλάκιση. Σταδιακά αποκαταστάθηκε η ομαλή λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών. Σ όλη τη χώρα επικρατούσε ομοψυχία και διάθεση για δημιουργία. Στην περίοδο αυτή η δημοτική, η γλώσσα που ένιωθε και μιλούσε ο λαός, καθιερώθηκε ως επίσημη 48 / 263

433 γλώσσα του κράτους. Τα σχολικά βιβλία, που τα περισσότερα ήταν γραμμένα στην καθαρεύουσα,

434 γράφτηκαν όλα στη δημοτική. Στη δημοτική συντάσσονταν πια και όλα τα δημόσια έγγραφα. Ενισχύθηκε η άμυνα της χώρας και ιδιαίτερα των νησιών του ανατολικού Αιγαίου για την αντιμετώπιση του τουρκικού κινδύνου. Έγινε επίσης προσπάθεια να αποκατασταθούν καλές σχέσεις με όλες τις χώρες και να ξεφύγει η χώρα από την απομόνωση, στην οποία είχε βρεθεί, εξαιτίας του δικτατορικού καθεστώτος. Η χώρα, μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης από το 1979, συμβάλλει ενεργά στην πρόοδο και τη συνεννόηση των λαών της Ευρώπης. Γιατί πολλές ευρωπαϊκές χώρες αποφάσισαν να ενωθούν; Ποια οφέλη μπορεί να προκύψουν για την Ευρώπη από αυτήν την ένωση; 49 /

435 Οι χώρες της Ε. Ε 1. Αγγλία 3. Γαλλία 5. Δανία 7. Ισπανία 9. Ιταλία 11. Ολλανδία 13. Αυστρία 15. Φιλανδία 2. Βέλγιο 4. Γερμανία 6. Ελλάδα 8. Ιρλανδία 10. Λουξεμβούργο 12. Πορτογαλία 14. Σουηδία 50 / 264

436 50 Η πνευματική άνθηση συνεχίζεται Η πνευματική ανάπτυξη του έθνους συνεχίστηκε και ύστερα από τον Α Παγκόσμιο πόλεμο. Οι δημιουργοί αυτής της περιόδου, που φτάνει ως τις μέρες μας, επηρεάστηκαν από τους προηγούμενους, αλλά και από τους ξένους, κυρίως τους Ευρωπαίους. Παράλληλα, οι δημιουργοί προσπάθησαν να βρουν τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσματα του ελληνισμού (από την παράδοση, την ιστορία, την τέχνη) και να τα δώσουν μέσα στο έργο τους. Στη λογοτεχνία και τη μουσική, ιδιαίτερα, η καλλιτεχνική δημιουργία αυτής της περιόδου έφτασε σε υψηλό επίπεδο και ξεπέρασε τα εθνικά μας σύνορα. Έτσι η χώρα μας συνέβαλε στη γενικότερη προσπάθεια για τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής. Παρακάτω δίνονται δείγματα αυτής της δημιουργίας και αναφέρονται κάποιοι από τους δημιουργούς. Διαβάζουμε και παρατηρούμε αυτά τα δείγματα και τα σχόλια που τα συνοδεύουν. Ύστερα συζητούμε γι αυτά στην τάξη. 51 / 265

437 Γιώργος Σεφέρης Οδυσσέας Γιάννης Ελύτη Ρίτσος Από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές των νεότε-ρων χρόνων: Ο Γιώργος Σεφέρης και ο Οδυσσέας Ελύτης τιμήθηκαν με το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας. Ο Γιάννης Ρίτσος τιμήθηκε με το βραβείο Λένιν, όπως και ο Κώστας Βάρναλης. Έργα τους έχουν μεταφραστεί σε πάρα πολλές χώρες. Το γιασεμί Είτε βραδιάζει είτε φέγγει μένει λευκό το γιασεμί. Από το «Μυθιστόρημα» Λίγο ακόμα θα ιδούμε τις αμυγδαλιές ν' ανθίζουν τα μάρμαρα να λάμπουν στον ήλιο 52 / 266

438 τη θάλασσα να κυματίζει λίγο ακόμα θα σηκωθούμε λίγο ψηλότερα. Γιώργου Σεφέρη, Ποιήματα

439 Ένα το χελιδόνι δ Ένα το χελιδόνι / κι η Άνοιξη ακριβή για να γυρίσει ο ήλιος / θέλει δουλειά πολλή θέλει νεκροί χιλιάδες / να ναι στους τροχούς θέλει κι οι ζωντανοί / να δίνουν το αίμα τους. Θε μου Πρωτομάστορα, μ έχτισες μέσα στα βουνά Θε μου Πρωτομάστορα, μ έκλεισες μες στη θάλασσα! Πάρθηκεν από Μάγους / το σώμα του Μαγιού το χουνε θάψει σ ένα / μνήμα του πελάγου σ ένα βαθύ πηγάδι / το χουνε κλειστό μύρισε το σκοτάδι / κι όλη η Άβυσσο. Θε μου Πρωτομάστορα, μέσα στις πασχαλιές και Συ Θε μου Πρωτομάστορα, μύρισες την Ανάσταση! Οδυσσέα Ελύτη, Το Άξιον Εστί Κουβέντα μ ένα λουλούδι Κυκλάμινο, κυκλάμινο στου βράχου τη σκισμάδα, πού βρήκες χρώματα κι ανθείς, πού μίσχο και σαλεύεις; Μέσα στο βράχο σύναζα το γαίμα στάλα στάλα, μαντίλι ρόδινο έμπλεξα κ ήλιο μαζεύω τώρα. Αυγή Λιόχαρη, μεγαλόχαρη της άνοιξης αυγούλα, και που χει μάτια να σε ιδεί, να σε καλωσορίσει; Δυο κάρβουνα στο θυμιατό και δυο κουκιά λιβάνι Κ ένας σταυρός από καπνιά στ ανώφλι της πατρίδας. Γιάννη Ρίτσου, Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας 53 / 267

440 Εκτός από την ποίηση, και η πεζογραφία γνώρισε στη νεότερη Ελλάδα σημαντική ανάπτυξη. Ο Ηλίας Βενέζης έγινε γνωστός με τα μυθιστορήματα και τα διηγήματά του, που αναφέρονται κυρίως στη μοίρα των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Ο καθένας στο δρόμο του Σ αυτό το απόσπασμα ο συγγραφέας περιγράφει το χωρισμό του από τη μητέρα του, όταν τον πήραν αιχμάλωτο στο εσωτερικό της Μικρός Ασίας. Τελείωσε. Το Αϊβαλί άδειασε πια. Το απόγευμα φεύγει το τελευταίο βαπόρι. Όσοι είναι να φύγουν θα φύγουν. Αλλιώς δεν έχει άλλο. Από τον Θάνο μαθαίνω πως κλαίνε όλοι στο σπίτι. Η μητέρα μου δε θέλει να φύγει. Ο γερο-πατέρας μου την παρακαλεί και της λέει πως έχουμε κορίτσια. Πρέπει. Έρχονται στη φυλακή και παρακαλούν τον αξιωματικό, μια τελευταία ικεσία: να τους αφήσει να μπουν μες στο υπόγειο να μ αποχαιρετίσουν. Με πολλές δυσκολίες τους δίνει την άδεια... Όμως, η μητέρα μου, που έρχεται τελευταία, δε θέλει να ξεκολλήσει από πάνω μου. Είμαστε εκεί μια μάζα, έχω χώσει το κεφάλι μου μες στο μαραμένο της κόρφο, να κρατήσω για τελευταία φορά αυτή τη ζέστη πάνω στο μάγουλό μου. Με σφίγγα, δε θέλει να μ αφήσει... Μανούλα, να φύγετε!... Θα σε θυμάμαι... Βγαίνουν όξω. Ώσπου να στρίψουν τη γωνιά, τη βλέπω να τη σέρνουν τα παιδιά μας, κι εκείνη γυρίζει και κοιτάει πίσω, μήπως με ξεχωρίσει / 268

441 Σε λίγη ώρα, μέρα ακόμα, μας βγάζουν έξω όλους. Δεν έχει πια άλλους να 'ρθουν. Είμαστε σαράντα τρεις

442 σωστοί. Απ τη μια κι απ' την άλλη, σε διπλή σερά, μας βάζουν στη μέση στρατιώτες. Ξεκινάμε. Το βαπόρι στο λιμάνι σαλπάρει. Ο καπνός του ανεβαίνει ίσια, ολόισια. Βαδίζω και κοιτάζω προς τα εκεί. Τέλος ο καπνός χάνεται. Κατεβάζω τα μάτια μου... Ηλία Βενέζη, Το νούμερο Ηλίας Βενέζης Νίκος Καζαντζάκης Ο Νίκος Καζαντζάκης έγινε παγκόσμια σχεδόν γνωστός με τα μεγάλα του μυθιστορήματα. Σημαντικοί ακόμα πεζογράφοι είναι Ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Κοσμάς Πολίτης, ο Αντώνης Σαμαράκης κ.ά. Πρόσφυγες ριζώνουν... Ο παπα Φώτης έκαμε το σταυρό του: Παιδιά, φώναξε, ξημέρωσε ο Θεός, δουλειά πολλή σήμερα, σηκωθείτε να κράξουμε όλοι μαζί το Θεό να μας ακούσει!... Σηκώθηκαν τα γερμένα κεφάλια, οι γυναίκες άνοιξαν τον κόρφο τους κι έδωσαν βυζί στα μωρά, κι άλλες έσκυψαν, έριξαν προσανάμματα στις φωτιές κι έστησαν απάνω τα τσουκάλια. 55 /

443 Παιδιά μου, φώναξε ο παπα Φώτης, εδώ στο κακοτράχαλο τούτο βουνό, με τη δύναμη τον Θεού, θα ριζώσουμε. Τρεις μήνες οδοιπορούμε, έλιωσαν τα παιδιά κι οι γυναίκες, κι οι άντρες ντρέπονται πια να ζητιανεύουν. Σαν το δέντρο είναι κι ο άνθρωπος θέλει χώμα. Εδώ θα ριζώσουμε! Είδα απόψε στον ύπνο μου τον Αϊ-Γιώργη το χωριανό μας, απαράλλαχτος όπως είναι ζωγραφισμένος στο λάβαρο που φέραμε απ την πατρίδα. Ξανθός λεβέντης, σαν την άνοιξη, καβάλα σε άσπρο άλογο, και πίσω, στα καπούλια του αλόγου, η όμορφη βασιλοπούλα, που ο Αϊ Γιώργης την είχε γλιτώσει από το φοβερό θεριό της βρύσης του κρατούσε τώρα ένα χρυσό μπρίκι και τον κερνούσε... Ποια ναι αυτή η όμορφη βασιλοπούλα, παιδιά μου; Είναι η ψυχή της ρωμιοσύνης, η ψυχή μας! Ο Αϊ-Γιώργης μας πήρε στα καπούλια του αλόγου του και μας έφερε εδώ, στο έρημο τούτο βουνό που πατούμε. Και χτες τη νύχτα ήρθε στον ύπνο μου, μου άπλωσε το χέρι και μου απίθωσε στη φούχτα το σπόρο ενός χωριού ένα μικρό χωριουδάκι που χωρούσε στην απαλάμη μου, με την εκκλησιά του, με το σχολειό, με τα σπίτια, με τα περιβόλια του και μού πε: «φύτεψέ το!» Ακούστηκε βουή και φουρφουρητό από την τσούρμα, σαν να σηκώθηκε άνεμος μέσα σε καλάμια. Κι έτσι που είχε απλωμένη ο παπάς την παλάμη, πολλές γυναίκες ξέκριναν απάνω της ένα μικρό μικρό χωριουδάκι, σαν αυγή που κλωσσούσε τον ήλιο... Νίκου Καζαντζάκη, Ο Χριστός ξανασταυρώνεται Ιδιαίτερη ανάπτυξη παρουσίασε στα νεότερα χρόνια και η μουσική. Αρκετοί συνθέτες επηρεάστηκαν από την εκκλη-σιαστική και τη δημοτική μας μουσική, όπως ο Νίκος 56 /

444 Σκαλκώτας. Άλλοι, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Μάνος Χατζιδάκις, επηρεάστηκαν περισσότερο από

445 τη λαϊκή μουσική και μελοποιούσαν ποιήματα σύγχρονων ποιητών. Έτσι έφεραν την ποίηση κοντά στο λαό. Διεθνή φήμη επίσης απέκτησαν ο μαέστρος και συνθέτης Δημήτρης Μητρόπουλος και η υψίφωνος Μαρία Κάλλας (Καλογεροπούλου). Μεγάλοι ηθοποιοί, όπως ο Αιμίλιος Βεάκης, η Μαρίκα Κοτοπούλη, η Κατίνα Παξινού, ο Αλέξης Μινωτής, εμφα-νίστηκαν στο νεοελληνικό θέατρο και λάμπρυναν με την παρουσία τους τις παραστάσεις. Σημαντική θεατρική εκδήλωση είναι τα «Επιδαύρια», όπου παίζονται αρχαίες τραγωδίες και κωμωδίες στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου. Έργο Εγγονόπουλου Δ. Πικιώνη: Αρχιτεκτονικό σχέδιο κατοικίας 57 / 270

446 Στο έργο του Πικιώνη είναι φανερή η επίδραση που άσκη-σε στον καλλιτέχνη η λαϊκή αρχιτεκτονική, την οποία θαύμαζε και μελέτησε σε βάθος.

447 [ Έργο Κόντογλου Χαρακτικό Τάσσου Σύγχρονη κατοικία 58 / 271

448 59 / 272

449 [ 51 Ο ελληνισμός στο πέρασμα των αιώνων Τώρα που τελειώσαμε την εξιστόρηση της πορείας του ελληνισμού μέσα στους αιώνες, ας ξαναθυμηθούμε για λίγο χους σημαντικότερους σταθμούς αυτής της πορείας. Από τότε που τα ελληνικά φύλα διασκορπίστηκαν και εγκαταστάθηκαν αρχικά στο σημερινό ελληνικό χώρο, έχουν περάσει χιλιάδες χρόνια. Σε όλο αυτό το διάστημα οι Έλληνες δημιούργησαν το γνωστό σε όλο τον κόσμο ελληνικό πολιτισμό. Τρεις φορές μάλιστα τη μυκηναϊκή εποχή, τα κλασικά χρόνια και την εποχή της ακμής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας ο πολιτισμός αυτός παρουσίασε μεγάλη ανάπτυξη, επηρέασε ο ίδιος πολλούς λαούς και δέχθηκε επιδράσεις από γειτονικούς πληθυσμούς. Η γεωγραφική θέση της πατρίδας μας στο σταυροδρόμι ανάμεσα στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική ήταν η αιτία να οδηγηθεί πολλές φορές σε περιπέτειες και δοκιμασίες. Η χώρα γνώρισε επιδρομές, λεηλασίες, καταστροφές, σφαγές, σκλαβιά και ξενική κατοχή από πολυάριθμους επιδρομείς. Όμως, εναντίον όλων αυτών οι Έλληνες αγωνίστηκαν σθεναρά σ όλη τη μακραίωνη ιστορία τους. Έτσι, ο ελληνισμός, μέσα σε όλες αυτές τις περιπέτειες, μπόρεσε να κρατήσει τη συνείδηση, τη γλώσσα, τα ήθη και έθιμά του. Από τότε που η Ελλάδα απέκτησε την ανεξαρτησία της (1830), οι Έλληνες έζησαν για μεγάλο διάστημα με το όνειρο της Μεγάλης ιδέας: Να ξαναποκτήσουν, δηλαδή, όλα τα εδάφη όπου ο ελληνισμός είχε ριζώσει και είχε ακμάσει για πολλούς αιώνες. Ως ένα βαθμό η εθνική ολοκλήρωση πραγματοποιήθηκε και με διεθνείς 60 / 273

450 συνθήκες καθορίστηκαν τα σημερινά σύνορα του ελληνικού κράτους. Τα σύνορα αυτά οι Έλληνες είναι αποφασισμένοι να τα υπερασπίσουν με κάθε θυσία, διασφαλίζοντας έτσι την ακεραιότητα και την ανεξαρτησία της χώρας. Βουκουρέστη Τραπεζούντα Κωνσταντινούπολη Τάρας ΕΛΛΑΔΑ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ Σμύρνη Αντιόχεια Συρακούσες Αλεξάνδρεια ΑΙΓΥΠΤΟΣ Ο χώρος όπου εξαπλώθηκε ο Ελληνισμός στο πέρασμα των αιώνων. 61 /

451 Δ. ΘΡΑΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΛΕΣΒΟΣ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΧΙΟΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ ΚΥΘΗΡΑ ΡΟΔΟΣ ΚΡΗΤΗ 1947 Χάρτης με τις διαδοχικές επεκτάσεις του ελληνικού κράτους ως σήμερα 62 / 275

452 Ο απόδημος ελληνισμός Οι Έλληνες από τα αρχαία χρόνια ταξίδευαν και μετανάστευαν σε άλλες χώρες, αψηφώντας τους κινδύνους που είχαν τότε τα μακρινά ταξίδια. Σήμερα εκατομμύρια Έλληνες ζουν και στις τέσσερις ηπείρους. Οι πιο πολλοί είναι εγκατεστημένοι στις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Αυστραλία, τη Γερμανία. Στις νέες αυτές πατρίδες οι Έλληνες αντιμετώπισαν πολλές δυσκολίες. Εργάστηκαν όμως σκληρά και πέτυχαν να προοδεύσουν. Όλοι τους έχουν στενούς δεσμούς μεταξύ τους και είναι οργανωμένοι σε συλλόγους. Εκδίδουν εφημερίδες και περιοδικά και διατηρούν σχολεία, στα οποία τα παιδιά μαθαίνουν τη γλώσσα και την ιστορία των προγόνων τους. Συνδετικό κρίκο ανάμεσά τους αποτελεί η εκκλησία. Σε πολλές πόλεις του εξωτερικού οι Έλληνες έχουν τα σπίτια τους κοντά ο ένας στον άλλο και τότε οι δρόμοι φέρουν ελληνικά ονόματα, ακούγονται τα ελληνικά τραγούδια και γενικά η περιοχή θυμίζει ελληνικές γειτονιές. Η νέα γενιά των μεταναστών κρατάει τις συνήθειες της φυλής, αγαπά την Ελλάδα και αγωνίζεται για τα συμφέροντά της. Το «εγώ» και το «εμείς» Τούτην την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζί, και σοφοί κι αμαθείς και πλούσιοι και φτωχοί και πολιτικοί και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι όσοι αγωνιστήκαμεν, αναλόγως ο καθείς, έχομεν να ζήσομεν εδώ. Το λοιπόν δουλέψαμεν όλοι μαζί, να την φυλάμε κι όλοι μαζί και να μη λέγει ούτε ο δυνατός «εγώ», ούτε 63 /

453 ο αδύνατος. Ξέρετε πότε να λέγει ο καθείς «εγώ»; Όταν αγωνιστεί μόνος του και φκειάσει ή χαλάσει, να λέγει «εγώ» όταν όμως αγωνίζονται πολλοί και φκειάνουν, τότε να λένε «εμείς». Είμαστε εις το «εμείς» και όχι εις το «εγώ». Και εις το εξής να μάθομεν γνώση, αν θέλομεν να φκειάσομεν χωριό, να ζήσομεν όλοι μαζί. Στρατηγού Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα 64 / 277

454 Απόδημος Ελληνισμός Β. ΑΜΕΡΙΚΗ ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ ΕΥΡΩΠΗ ΠΡΩΗΝ Ε.Σ.Σ.Δ ΑΦΡΙΚΗ Ν. ΑΜΕΡΙΚΗ Χάρτης που δείχνει τη διασπορά του Ελληνισμού σήμερα στις διάφορες ηπείρους και χώρες 65 / 278