Διερεύνηση του ρόλου των ψηφιακών πολυμέσων στην καταγραφή, ανάλυση και παρουσίαση της αρχαιολογικής έρευνας.

Transcript

1 Ερευνητική πρόταση Διερεύνηση του ρόλου των ψηφιακών πολυμέσων στην καταγραφή, ανάλυση και παρουσίαση της αρχαιολογικής έρευνας. Τα ψηφιακά (πολύ)μέσα στην αρχαιολογική έρευνα Ενώ το ενδιαφέρον του κοινού για την αρχαιολογική και ιστορική γνώση είναι αδιαμφισβήτητο, η επιστημονική κοινότητα εμφανίζεται διστακτική για την ικανοποίηση του. Το θέμα είναι ευρύ και η διερεύνηση του ενέχει πολλαπλούς πολιτιστικούς και ιστορικούς παράγοντες, ξεφεύγοντας κατά πολύ από την παρούσα συγγραφή. Το ενδιαφέρον μας εστιάζεται στο ρόλο της κινηματογραφικής ταινίας, του βίντεο, και γενικά των πολυμεσικών εφαρμογών για την παραγωγή και διάχυση της γνώσης που σχετίζεται με τη μελέτη του υλικού πολιτισμού του παρελθόντος. Η κοινότητα των αρχαιολόγων αφού διαπραγματεύτηκε την κατοχύρωση της επιστημονικής της ταυτότητας και μέσα από τη διαχείριση του αιτήματος για επαφή με την κοινωνία, υιοθέτησε ως πιο οικείο τρόπο για τη διάδοση των αποτελεσμάτων της έρευνας την ανακοίνωση σε συνέδρια και τη δημοσίευση. Κι ενώ το μοντέλο αυτό έχει αμφισβητηθεί και υπάρχει σημαντική βιβλιογραφία σχετικά με τη χρήση των ψηφιακών μέσων ακόμη και για καταγραφή, επεξεργασία, εναλλακτική προσέγγιση αλλά και παρουσίαση του υλικού και της παραγόμενης γνώσης, οι προκαταλήψεις παραμένουν: Οι αρχαιολογικές ταινίες έχουν σχετιστεί με απλούστευση και εκλαΐκευση. Είναι θεμιτό να χρησιμοποιούνται για εκπαιδευτικούς σκοπούς, στα πλαίσια εκθέσεων, ή στην προσπάθεια δημοσιοποίησης ερευνητικού έργου προς το ευρύ κοινό, αλλά θεωρούνται μία απλουστευμένη εκδοχή της πραγμάτευσης. Στην καλύτερη περίπτωση η αρχαιολογική ταινία μπορεί να θεωρηθεί ως μία άρτια καλλιτεχνικά δημιουργία που μεταφέρει την αίσθηση των αδυναμιών διαχείρισης της αρχαιολογικής και ιστορικής γνώσης αλλά χωρίς επίφαση επιστημονικής διατύπωσης ερωτημάτων και πολύπλοκων επιχειρημάτων. Καθώς όμως τα ψηφιακά μέσα γίνονται όλο και πιο προσιτά η χρήση τους από τους αρχαιολόγους περνά σε μία νέα φάση, η οποία εντάσσεται στον γενικότερο προβληματισμό για τη χρήση των αναπαραστατικών μέσων ως στοιχείων επεξεργασίας, κατανόησης και διάχυσης της πληροφορίας. Επιπλέον η προσιτότητα αυτή αποτελεί αφορμή για εκ νέου διαπραγμάτευση της επαφής της επιστημονικής κοινότητας με το ευρύ κοινό. Η χρήση των ψηφιακών μέσων στην αρχαιολογική έρευνα σχετίζεται με την προσπάθεια διάχυσης της πληροφορίας στο ευρύ κοινό και συνδέεται με τις προκαταλήψεις για τη δημοσιογραφία, ειδικά αυτή που ασκείται από την τηλεόραση ως κυρίαρχο μέσο ΜΜΕ βασισμένο στην εικόνα. Το διαδίκτυο συμμετέχει εσχάτως κυρίως ως (εικονικός) τόπος εύρεσης οπτικής πληροφορίας όπου η αμεσότητα της διασποράς των αρχείων εικόνας θέτει νέα δεδομένα για την άμεση δημοσιογραφία αλλά και για την αξιοπιστία του μέσου και των διαδικασιών. Η παραγωγή των ψηφιακών μέσων θεωρείται πως προϋποθέτει εξειδικευμένες γνώσεις και αντιμετωπίζεται με δυσπιστία καθώς ενέχει χειρισμούς που δεν είναι κοινός τόπος οπότε υπάρχει κίνδυνος για έλλειψη ελέγχου του αποτελέσματος. Η σκηνοθεσία και το μοντάζ αντιμετωπίζονται ως κατανοητά μόνο από ειδικούς. Το λεξιλόγιο παραγωγής της αρχαιολογικής ταινίας ενέχει ζητήματα που μπορούν να ξεφύγουν από τον έλεγχο του ειδικού που αισθάνεται μεγαλύτερη ασφάλεια στη χρήση του γραπτού λόγου. 1

2 Η ερευνητική πρόταση Η παρούσα ερευνητική πρόταση αποτελεί μια προσπάθεια διερεύνησης της ισχύος των αντιλήψεων για τη χρήση των ψηφιακών μέσων στην αρχαιολογική έρευνα. Προτείνεται η δημιουργία ταινίας, για την παρουσίαση μιας ερευνητικής εργασίας, με εναλλακτικούς τρόπους παρουσίασης, κινηματογράφησης και μονταρίσματος του υλικού. Στόχος είναι να διερευνηθεί ο ρόλος της αρχαιολογικής ταινίας στην έρευνα. Μπορεί η αρχαιολογική ταινία να αποτελέσει στοιχείο επικοινωνίας της ερευνητικής εργασίας αντικαθιστώντας ή συμπληρώνοντας την επιστημονική ανακοίνωση και τη δημοσίευση; Αποτελεί η παραγωγή της, διαδικασία που μπορεί να ελέγξει ο ερευνητής με την ίδια ευχέρεια όπως την ανακοίνωση και τη δημοσίευση; Παράλληλα τίθεται ένα τρίτο ερώτημα, του κατά πόσο η αρχαιολογική ταινία αποτελεί την καταλληλότερη μέθοδο διάχυσης της αρχαιολογικής γνώσης προς το ευρύ κοινό. Αν αποδειχθεί ότι η δημιουργία της είναι μία διαδικασία ελεγχόμενη από τον ερευνητή, η απάντηση στο πιο πάνω ερώτημα αποτελεί ένα σημαντικό ζητούμενο. Η διαδικασία εκπόνησης της προτεινόμενης έρευνας θα περιγραφεί πριν ξεκινήσει η παραγωγής της ταινίας καθώς και όλα τα στάδια παραγωγής ώστε να ελεγχθούν σε σχέση με το τελικό προϊόν: την ταινία. Η παρούσα ερευνητική πρόταση στόχο έχει τη διερεύνηση της διαδικασίας δημιουργίας αρχαιολογικής ταινίας με όρους που να είναι άμεσα αντιληπτοί. Προτείνεται η ανάπτυξη μιας ερευνητικής εργασίας του γράφοντα ως σενάριο με οπτικοακουστικό υλικό, χρησιμοποιώντας εναλλακτικές αλλά άμεσα κατανοητές μεθόδους κινηματογραφικής αφήγησης και μονταρίσματος. Ως θέμα της προτεινόμενης ταινίας επιλέγεται ο ναός που είναι γνωστός ως "Προφήτης Ηλίας" στη Θεσσαλονίκη. Το θέμα προσφέρεται καθώς αποτελεί αντικείμενο πολύχρονης μελέτης από τον γράφοντα, ως προς την ιστορική ερμηνεία της αρχιτεκτονικής του μνημείου αλλά και της ταύτισής του με τα μνημεία της Παλαιολόγειας περιόδου. Η βιβλιογραφία για το ναό είναι εκτενής και περιλαμβάνει εναλλακτικές προτάσεις για την ταυτότητα του με ένα αρκετά πολύπλοκο σύστημα επιχειρημάτων. Με αφετηρία τη μελέτη του ναού ο γράφων συμμετείχε σε δύο συνέδρια [29 ο Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας, 22 nd International Congress of Byzantine Studies], δημοσίευσε σχετικά άρθρα [1] [2] [3] [4], πραγματοποίησε μία διάλεξη [ΙΑΚΑ Παν. Θεσσαλίας] κι ένα σεμιναριακό μάθημα [ΚΒΕ], ενώ επέβλεψε μία μεταπτυχιακή εργασία [Τίτλος εργασίας: «Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος του «Προφήτη Ηλία» στη Θεσσαλονίκη», Φοιτητής: Ατσικπάσης Σταύρος]. Έχοντας ως δεδομένο το σενάριο, αντικείμενο της έρευνας είναι ο τρόπος που η παραγωγή της αρχαιολογικής ταινίας επιδρά στην παρουσίαση και μετάδοση της πληροφορίας. Έτσι προτείνεται η παραγωγή δύο ταινιών. Η μία θα αποτελεί το «τελικό προϊόν» την αρχαιολογική ταινία, επεξεργασμένη και προς κατανάλωση. Η δεύτερη ταινία θα αποτελεί ένα συμπίλημα από εναλλακτικές και πειραματικές λήψεις που θα εξηγούν τον τρόπο στησίματος και παραγωγής του τελικού προϊόντος μέσα από την εφαρμογή διαφορετικών προσεγγίσεων για το ίδιο σημείο αφήγησης. Στόχος είναι να διερευνηθούν εναλλακτικοί τρόποι παρουσίασης του ίδιου περιεχομένου προκειμένου να γίνει αντιληπτός ο ρόλος των διαφόρων κινηματογραφικών τρόπων παραγωγής ταινιών τεκμηρίωσης (π.χ. voice over, αφήγηση κατά πρόσωπο, συνέντευξη στο 2

3 πεδίο - στο γραφείο, εναλλαγές προσώπων, μοναδικός αφηγητής, αφηγητής - ειδικός ή αφηγητής ηθοποιός, στατικές εικόνες, κινούμενες εικόνες, περιπατητική διερεύνηση ή δυναμικά πλάνα, μεταβάσεις των εικόνων - cut fade out fade in κ.α.π.) στην τελική μορφή. Επιπλέον και παράλληλα θα γίνει διερεύνηση, κατά την παραγωγή της ταινίας, του ποσοστού πολυπλοκότητας του εκφερόμενου λόγου και της επιχειρηματολογίας, καθώς και το κατά πόσο και σε τι ποσοστό ο λόγος αντικαθίσταται ή υποβοηθιέται από την εικόνα, δυναμική ή στατική. Τέλος η επανεξέταση του υλικού προς καταγραφή και η επεξεργασία του για τη δημιουργία της ταινίας θα καταγραφεί και σε κείμενο (ένα είδος ημερολογίου παραγωγής) για να γίνει αντιληπτό αν η όλη διαδικασία προσφέρει εναλλακτικές προσεγγίσεις και αποτελεί αφορμή για νέα προσέγγιση του υλικού αλλά και των επιχειρημάτων. Παράπλευρος στόχος είναι να εξεταστεί η διαδικασία παραγωγής και ως προς το κόστος και την πολυπλοκότητα της σε σχέση με το τελικό αποτέλεσμα. Συνεργασίες Για την παραγωγή του οπτικοακουστικού υλικού προτείνεται η συνεργασία με το εργαστήριο Ηλεκτρονικών ΜΜΕ του τμήματος Δημοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας του ΑΠΘ [ Η επιλογή σχετίζεται με το χαρακτήρα του εγχειρήματος που αντιμετωπίζει την ταινία ως ντοκιμαντέρ και όχι ως κινηματογραφική παραγωγή, επιδιώκοντας αυτοτέλεια για τον ερευνητή ως συντονιστή. Η σκηνοθετική επεξεργασία περιορίζεται στο μοντάζ, οπότε και προτείνεται η συνεργασία με επαγγελματική εταιρεία με αντίστοιχη εμπειρία [ Με αυτόν τον τρόπο η χρήση πιο προχωρημένων τεχνικών σε μια πιο ελεγχόμενη από το συντονιστή φάση της παραγωγής θα καταγραφεί ώστε να αναλυθεί και να γίνει καλύτερα κατανοητή. Παραδοτέα και αναμενόμενα αποτελέσματα Τα παραδοτέα εκτός από την έκθεση πεπραγμένων περιλαμβάνουν: α) τις δύο ταινίες σε ψηφιακή μορφή, β) το ημερολόγιο παραγωγής, γ) τη βιβλιογραφική επισκόπηση στον τομέα έρευνας και δ) μια εργασία ανάλυσης της παραγωγής (για παρουσίαση σε συνέδριο και προς δημοσίευση). Επιπλέον θα δημιουργηθεί μία ιστοσελίδα στην οποία θα παρουσιάζεται το πρόγραμμα σε όλα τα στάδια του και θα αποτελέσει την αρχή για έναν ιστοχώρο συζήτησης για το ρόλο της αρχαιολογικής ταινίας. Δεσμοί σύνδεσης με την ιστοσελίδα θα προωθηθούν σε πολλούς διεθνείς ιστοχώρους. Οι δύο ταινίες θα υποβληθούν για συμμετοχή στο The Archaeology Channel International Film and Video Festival [ ενώ η ερευνητική εργασία θα παρουσιαστεί στο The Archaeology Channel Conference on Cultural Heritage Film [ Η επεξεργασμένη ταινία θα υποβληθεί και σε άλλα φεστιβάλ αρχαιολογικών ταινιών στην Ευρώπη [ Το σύνολο των παραδοτέων θα αποτελέσει υλικό για την οργάνωση μαθήματος στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας για τη χρήση των ψηφιακών μέσων στην Αρχαιολογία. Στόχος είναι η προτεινόμενη έρευνα να αποτελέσει τη βάση για τη συνέχιση του εγχειρήματος σε ερευνητικό επίπεδο για το ρόλο και τις χρήσεις της αρχαιολογικής ταινίας. Στο επόμενο στάδιο θα υποβληθεί ερευνητική πρόταση (πιθανώς στο Ίδρυμα Λάτση) για 3

4 την παραγωγή μιας αρχαιολογικής ταινίας για το σύνολο των βυζαντινών μνημείων της Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με κινηματογραφιστές και χωρίς προαποφασισμένο σενάριο για διερεύνηση του ρόλου της σκηνοθεσίας, ήδη από το στάδιο επεξεργασίας του περιεχομένου και των λήψεων στο τελικό προϊόν. Εναλλακτικά και μέσα από τους συνδέσμους που θα γίνουν, κατά την προσπάθεια προώθησης και προβολής της εργασίας, θα διερευνηθεί και η δυνατότητα δημιουργίας ενός ερευνητικού δικτύου για το θέμα σε ευρωπαϊκό επίπεδο (πιθανώς COST action). Χρονοδιάγραμμα υλοποίησης - κατανομή πόρων Αρχικά θα γίνει η βιβλιογραφική έρευνα για καταγραφή και επιλογή των σημείων της διαδικασίας παραγωγής, τα οποία θα δοκιμαστούν με εναλλακτικούς τρόπους, τόσο στη λήψη του υλικού όσο και στο μονταρισμά του. Θα ακολουθήσει η συγγραφή του σεναρίου και η οργάνωση του σχεδίου των λήψεων, το οποίο θα κατατεθεί για αδειοδότηση στην εφορεία βυζαντινών αρχαιοτήτων. Στη συνέχεια θα γίνουν οι λήψεις και τελικά το μοντάζ των δυο ταινιών. Σε όλη τη διάρκεια θα τηρείται το ημερολόγιο εξέλιξης της παραγωγής. Η κατανομή της χρηματοδότησης θα γίνει ως εξής: 1500 ευρώ θα διατεθούν για την παραγωγή των λήψεων του υλικού, 1500 ευρώ θα διατεθούν σε εταιρεία παραγωγής για το μοντάζ και τα υπόλοιπα 1000 για τη συμμετοχή στο festival και το συνέδριο του The Archaeology Channel. Βιβλιογραφία Σεναρίου [1] Βυζαντινά Υπερώα στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονικέων Πόλις 10 (2003), σ [2] Ο 'Προφήτης Ηλίας', η Άννα της Σαβοΐας και η 'Αυλή του Συργή', Βυζαντινά (υπό δημοσίευση) [3] "Προφήτης Ηλίας", σ στον κατάλογο της έκθεσης Α. Μέντζος - Α. Πλιώτα (επιμ.), Αποτυπώματα. Η βυζαντινή Θεσσαλονίκη σε φωτογραφίες και σχέδια της Βρετανικής Σχολής Αθηνών ( ), Θεσσαλονίκη 2012 [4] "A Palaiologan 'palace' in Thessaloniki", Πρακτικά της Στρογγυλής Τράπεζας του Διεθνούς Συνεδρίου της Σόφιας (υπό έκδοση) Βιβλιογραφία ερευνητικής πρότασης R. M. Van Dyke, Seeing the Past: Visual Media in Archaeology, American Anthropologist 108/2 (2006), σ T. Clack M. Brittain (επιμ.), Archaeology and the Media, Walnut Creek 2007, στο οποίο ιδιαίτερα: M. Brittain T. Clack, Introduction: Archaeology and the Media, σ K. Kulik, A Short History of Archaeological Communication, σ T. Taylor, Screening Biases: Archaeology, Television, and the Banal, σ A. Piccini, Faking It: Why the Truth is so Important for TV Archaeology, σ M. Bucchi B. Trench (επιμ.), Handbook of public communication of science and technology, New York 2008, στο οποίο ιδιαίτερα: D. A. Kirby, Cinematic Science, σ M. Bucchi, Of deficits, deviations and dialogues: theories of public communication of Science, σ

5 B. L. Molyneaux, The cultural life of images: Visual representation in archaeology, London 1997 N. Laneri, Is Archaeology Fiction? Some Thoughts about Experimental Ways of Communicating Archaeological Processes to the External World, σ στο J.H. Jameson Jr. J. E. Ehrenhard C. A. Finn (επιμ.), Ancient Muses: Archaeology and the Arts, Tuscaloosa 2003 Βιβλιογραφία Έρευνας Μ. Baker, Documentary in the digital age, London Ε. Barnouw, Documentary: a history of the non-fiction film, Oxford J. Corner, The art of record: a critical introduction to documentary, Manchester E. Cowie, Recording reality, desiring the real, Minnesota B. K. Grant, Documenting the documentary: close readings of documentary film and video, Wayne P. Loizos, Innovation in ethnographic film: from innocence to self-consciousness, , Chicago K. Macdonald, Imaging reality: the faber book of the documentary, London B. Nichols, Representing reality: issues and concepts in documentary, Bloomington C. R. Plantinga, Rhetoric and representation in nonfiction film, Cambridge M. Renov, Theorizing documentary, New York A. Rosenthal, New challenges for documentary, Manchester T. Waugh, The right to play oneself: looking back on documentary film, Minnesota B. Winston, Lies, damn lies and documentaries, London