ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ. Διδακτορική διατριβή

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Διδακτορική διατριβή Θηβαϊκές επιρροές στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια Ράνια Αλεξανδράκη Επόπτης καθηγητής: Τσαγγάλης Χρήστος Τριμελής επιτροπή Τσαγγάλης Χρήστος Ρεγκάκος Αντώνης Σιστάκου Εβίνα ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2014 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 Στον σύζυγό μου, Διονύση

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Δεν θα μπορούσα με αυτό το συμβατικό σημείωμα να ευχαριστήσω αρκετά τον κύριο Χρήστο Τσαγγάλη, επόπτη της διδακτορικής διατριβής μου, ο οποίος πρότεινε το θέμα της, παρακολούθησε ολόκληρη την πορεία της, διόρθωνε με συνέπεια και λεπτομέρεια κάθε στάδιό της, συνέβαλε αποφασιστικά στη διαμόρφωση του προβληματισμού μου και μου διέθεσε δυσεύρετο βιβλιογραφικό υλικό. Παράλληλα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κύριο Αντώνη Ρεγκάκο και την κυρία Εβίνα Σιστάκου για τη βοήθεια που μου προσέφεραν. Ευχαριστώ επίσης και τη βιβλιοθήκη του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου, όπως και του Καποδιστριακού και ιδιαίτερα τη Βιβλιοθήκη Blegen, η οποία είναι πλήρως ενημερωμένη, ακόμη και για την πιο πρόσφατη βιβλιογραφία. Θα ήθελα επιπρόσθετα να επισημάνω ότι φέρω αποκλειστικά την ευθύνη για τις απόψεις που εκφράζονται στη διατριβή, οι οποίες είναι προϊόν πρωτότυπης έρευνας, όπως επίσης και για όποιες τυχόν αβλεψίες και λάθη. Τέλος, θα ήθελα να αφιερώσω την εργασία αυτή στον σύζυγό μου, ο οποίος στήριξε την προσπάθειά μου οπλίζοντάς με με υπομονή και επιμονή, στοιχεία απόλυτα απαραίτητα για μια εργαζόμενη φοιτήτρια. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2014

4 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 6-24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Θηβαϊκή παράδοση: πηγές και προβλήματα Θηβαϊκά στοιχεία στην Ιλιάδα: Καταγραφή και διερεύνηση μοτίβων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ξαναμελετώντας την καταστροφή: Από την πατρογονική κατάρα της θηβαϊκής παράδοσης στην εμφύλια έριδα της ιλιαδικής Το μοτίβο της διαφωνίας για τη μοιρασιά των λαφύρων 1.1. Ο χειρισμός του μοτίβου στην Ιλιάδα 1.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Ιλιάδα 2. Το μοτίβο της γονεϊκής κατάρας 2.1. Ο χειρισμός του μοτίβου στην Ιλιάδα Η ιστορία του Φοίνικα Η ιστορία του Μελέαγρου Η κατάρα της μητέρας και ο ρόλος της Ερινύας Η ιστορία δεν πείθει τον Αχιλλέα Η αλληγορία των Λιτών 2.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση Η πατρική κατάρα Η μητρική κατάρα ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ: Η σύνδεση της κατάρας με το θέμα της φιλονικίας Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Ιλιάδα 3. Το μοτίβο του βασιλικού αξιώματος

5 Ο χειρισμός του μοτίβου στην Ιλιάδα Ο όρος βασιλεύτερος Η προτεραιότητα λόγω ηλικίας 3.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ: Οι όροι του εμφυλίου Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Ιλιάδα 4. Η οργή της Ήρας 4.1. Ο χειρισμός του μοτίβου στην Ιλιάδα Η πρόκληση του Δία Η αντίδραση της Ήρας Η κρίση των θεαινών (θεῶν κρίσις) Ανακολουθίες στον λόγο της Ήρας Ανακολουθίες στην απάντηση του Δία Η ιδιαίτερη προβολή του Άργους 4.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Ιλιάδα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Από τον θηβαϊκό στον ιλιαδικό πόλεμο Το μοτίβο της επικίνδυνης πρεσβείας σε εχθρικό στρατόπεδο 1.1. Ο χειρισμός του μοτίβου στην Ιλιάδα Πρεσβεία Μενέλαου και Οδυσσέα (Ραψ. Γ) Πρεσβεία Μενέλαου και Οδυσσέα (Ραψ. Λ) 1.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση Η πρεσβεία του Τυδέα ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ: Ιλιαδικές πρεσβείες με λανθάνουσα επικινδυνότητα Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Ιλιάδα 2. Το μοτίβο της κρίσιμης μονομαχίας 2.1. Ο χειρισμός του μοτίβου στην Ιλιάδα: Μονομαχία Πάρη-Μενέλαου Το πλαίσιο της μονομαχίας

6 Η αφορμή της μονομαχίας Οι όροι της μονομαχίας Η προετοιμασία της μονομαχίας Η μονομαχία 2.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση Το πλαίσιο Η αφορμή Οι όροι Η προετοιμασία Η μονομαχία Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Ιλιάδα 3. Το μοτίβο της άμιλλας του γιου προς τον πατέρα 3.1. Ο χειρισμός του μοτίβου στην Ιλιάδα Σύγκριση του Διομήδη με τον Τυδέα στην Ιλιάδα ΡΑΨΩΔΙΑ Δ Η επίπληξη του Αγαμέμνονα Η απάντηση του Σθένελου ΡΑΨΩΔΙΑ Ε ΡΑΨΩΔΙΑ Θ ΡΑΨΩΔΙΑ Ι ΡΑΨΩΔΙΑ Κ ΡΑΨΩΔΙΑ Ξ Συμπεράσματα από τον χειρισμό του μοτίβου στην Ιλιάδα ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ: Η σχέση των ηρώων με τη γενιά τους 3.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Ιλιάδα 4. Το μοτίβο του ταυτόχρονου χτυπήματος δύο μαχητών σε μονομαχία 4.1. Ο χειρισμός του μοτίβου στην Ιλιάδα 4.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Ιλιάδα

7 4 5. Το μοτίβο της ιδιαίτερης βοήθειας της Αθηνάς προς τον Διομήδη 5.1. Ο χειρισμός του μοτίβου στην Ιλιάδα Ο τραυματισμός του Διομήδη Σχέση Αθηνάς-Διομήδη Μια ιδιάζουσα παροχή προστασίας Ανακολουθίες στην αριστεία του Διομήδη Ο στόχος της παρέμβασης Η προσπάθεια εξίσωσης με τους θεούς Ο Διομήδης αντιμετωπίζεται σαν θεός 5.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Ιλιάδα 6. Το μοτίβο της αντιμετώπισης της ενέδρας με θεϊκή βοήθεια 6.1. Ο χειρισμός του μοτίβου στην Ιλιάδα Συμπεράσματα για τον χειρισμό του μοτίβου στην Ιλιάδα 6.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ: ΡΑΨΩΔΙΑ Ψ Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Ιλιάδα 7. Το μοτίβο της προφητείας του αλόγου προς τον αναβάτη 7.1. Ο χειρισμός του μοτίβου στην Ιλιάδα 7.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Ιλιάδα 8. Το μοτίβο της ωμοφαγίας 8.1. Ο χειρισμός του μοτίβου στην Ιλιάδα 8.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Ιλιάδα Θηβαϊκά στοιχεία στην Οδύσσεια: Καταγραφή και διερεύνηση μοτίβων 233

8 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Αναζητώντας επική ταυτότητα: Το όνομα του ήρωα και η επανασύνδεσή του με την οικογένεια και το βασίλειό του Το μοτίβο της ανάκτησης της ταυτότητας μέσω της ιστορίας της ονοματοδοσίας 1.1. Ο χειρισμός του μοτίβου στην Οδύσσεια Νίπτρα (τ ) Επεισόδιο Πολύφημου (ι) 1.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Οδύσσεια 2. Το μοτίβο της ανάκτησης της ταυτότητας μέσω της αναγνώρισης και της ακόλουθης ανάληψης όλων των οικογενειακών ρόλων από τον κεντρικό ήρωα 2.1. Ο χειρισμός του μοτίβου στην Οδύσσεια 2.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Οδύσσεια ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Σχέσεις αγάπης-μίσους: πατέρας-γιος Το μοτίβο του ανταγωνισμού μεταξύ πατέρα και γιου 1.1. Ο χειρισμός του μοτίβου στην Οδύσσεια 1.2. Ο χειρισμός του μοτίβου στη θηβαϊκή παράδοση Συμπέρασμα: Από τη θηβαϊκή παράδοση στην Οδύσσεια Συμπεράσματα Βιβλιογραφία

9 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το θέμα της παρούσας διδακτορικής διατριβής είναι η σχέση μεταξύ δύο παραδόσεων που υπάγονται στον Επικό Κύκλο και συγκεκριμένα η επίδραση της θηβαϊκής ποιητικής παράδοσης στα ομηρικά έπη, τα οποία ανήκουν στην τρωική παράδοση. ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΕΡΕΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΕΟΑΝΑΛΥΣΗΣ Η διερεύνηση της παραπάνω σχέσης θα επιχειρηθεί επί τη βάσει της νεοαναλυτικής θεωρίας, η οποία εστιάζει την έρευνά της στην επίδραση προομηρικού υλικού στην ομηρική ποίηση. Στο παραπάνω πλαίσιο, εξετάζει αφενός την εμφανή ενσωμάτωση μυθολογικών παραδειγμάτων 1 από άλλες παραδόσεις στα ομηρικά έπη και αφετέρου στοχεύει στον εντοπισμό και την αποκάλυψη των αφανών εν είδει μοτίβων- επιδράσεων, από την κύκλια ιδίως παράδοση, στα ομηρικά έπη πρόκειται για τη διαδικασία που έχει ονομαστεί μεταβίβαση μοτίβων. 2 Συνεπώς, η αναγνώριση της δυνατότητας της μεταβίβασης μοτίβων επιτρέπει στη νεοαναλυτική θεωρία να διερευνά τη λειτουργία και τον τρόπο με τον οποίο τα ομηρικά έπη παραπέμπουν σε άλλα κείμενα μέσω αυτών των μοτίβων. Με άλλα λόγια, η παραπάνω θεωρία ερευνά τη δυνατότητα της διακειμενικότητας 3 (αντί του αδόκιμου δια-παραδοσιακότητας ) στην πρώιμη (αρχαϊκή) επική ποίηση, αν και ο όρος είναι αναχρονιστικός, αν ληφθεί υπόψη η 1 Για τα μυθολογικά παραδείγματα και τη λειτουργία τους στα ομηρικά έπη, βλ. Reinhardt (1961) 79-81, 449 Willcock (1964) 142, 145 Austin (1966) Gaisser (1969) Lohmann (1970) Braswell (1971) 16, Nagy (1999) [1979] de Jong (1985α) 5 Nagy (1996) Για τη μελέτη μυθολογικών παραδειγμάτων από τη νεοαναλυτική σκοπιά, βλ. Κακριδή (1984) [1944] Alden (2000). 2 Τον όρο μεταβίβαση μοτίβων εισήγαγε ο Kullmann (1992) 68 [= (1981) 6] (1992) 142 [= (1984) 309]. 3 Πρόκειται για μια έννοια που έχει επινοηθεί από την Kristeva (1980) 36-39, 69, για να δηλώσει την επίδραση που εντοπίζεται σε ένα κείμενο από προηγούμενα κείμενα. Βλ. και Danek (1998) για την εφαρμογή της διακειμενικότητας στην προφορική ποίηση Allen (2000) ιδίως σ Για το ότι το κάθε κείμενο αποτελεί ένα παλίμψηστο, βλ. Genette (1997) και ιδίως 4-5. Βλ. και του ίδιου (1992) 1-2.

10 7 κατίσχυση της θεωρίας αναφορικά με το ότι οι ποιητικές παραδόσεις σε ένα τόσο πρώιμο στάδιο ήταν προφορικές, δηλαδή προ-κειμενικές. Ωστόσο, η χρήση του όρου διακειμενικότητα είναι δυνατή, αν διευρυνθεί η έννοια της παραδοσιακής αναφορικότητας, που εισήγαγε στην ομηρική έρευνα ο Foley 4, αναφορικά με την παραδοσιακή γλώσσα και τις τυπικές σκηνές. Σύμφωνα με την παραπάνω θεωρία, τα προφορικά έπη διέπονταν ούτως ή άλλως από την αρχή της παραδοσιακής αναφορικότητας, δηλαδή από την εγγενή δυνατότητα της γλώσσας της προφορικής ποίησης να ανακαλεί ολόκληρα συμφραζόμενα απλώς με την αναφορά σε κάποια φράση, σε κάποιο στοιχείο μιας τυπικής σκηνής ή σε κάποιο μοτίβο μιας αφηγηματικής σειράς. Η μετωνυμική αυτή μέθοδος, κατά την οποία αξιοποιείται ένα μοτίβο στα ομηρικά έπη, αλλά υπονοείται ολόκληρη η παράδοση που λανθάνει σε αυτό, ονομάστηκε pars pro toto 5. Πρόκειται για μια παρουσία που ενέχει όλες τις υπόλοιπες απουσίες. Από την παραπάνω διαπίστωση συνάγεται ότι ο ελλειπτικός λόγος των ομηρικών επών δεν αποτελεί ιδιάζον χαρακτηριστικό και εμπρόθετη πρωτοτυπία του ίδιου του ποιητή των ομηρικών επών, αλλά μια κοινή πρακτική της επικής προφορικής ποίησης. Συνεπώς, η δυνατότητα αυτής της ιδιότυπης διακειμενικότητας προκύπτει από την ίδια την υφή της παραδοσιακής επικής ποίησης, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν περιθώρια στον ποιητή για ανάδειξη νέων νοημάτων με βάση τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος χειριζόταν αυτό το παραδοσιακό υλικό. Η νεοαναλυτική θεωρία ερείδεται στη λειτουργία της παραδοσιακής αναφορικότητας, για να ερευνήσει όμως την ομηρική διακειμενικότητα μεταξύ διαφορετικών κειμένων, την παραπομπή δηλαδή των ομηρικών επών σε συγκεκριμένες εξω-ομηρικές ποιητικές παραδόσεις και ιδίως στην κύκλια. 6 Ενώ η παραδοσιακή αναφορικότητα θεμελιώνει ένα είδος διακειμενικότητας, αυτό του εγγενούς στη γλώσσα νοήματος, δεν σχετίζεται με την αναφορά σε συγκεκριμένα 4 Foley (1991) 6-39 (1995) (1999) 6-7, 13-22, Nagler (1974) 39, Heubeck (1978) Nagy (1996) Danek (2002) 3-19 Foley (2002) 5 Barker & Christensen (2008) 4-9 Tsagalis (2008) Για το ότι τα ομηρικά έπη παραπέμπουν σε σκηνές συγκεκριμένων κύκλιων ποιημάτων, βλ. Pestalozzi (1945) Kullmann (1960) Schoeck (1961) Κακριδή (1984) [1944] Schadewaldt (1994) [1965] Torres-Guerra (1995) Danek (1998) Burgess (2001) West (2003β) 1-14 Burgess (2009) Foley (2009) [1997] Burgess (2012) Χαρακτηριστικό παράδειγμα της συνομιλίας κειμένων αποτελεί και ο διάλογος της Οδύσσειας με την Ιλιάδα. Βλ. Pucci (1987).

11 8 κείμενα. 7 Αντίθετα, η διακειμενικότητα, σύμφωνα με τη Νεοανάλυση, ερείδεται μεν στην αρχή της ομοιότητας, κυρίως μοτίβων, εξετάζοντας όμως τους συσχετισμούς τους ανάμεσα στα κύκλια έπη και τα ομηρικά και παράλληλα προσεγγίζοντας τα όμοια μοτίβα όχι απλώς ως ένα τυπικό φαινόμενο της προφορικής ποίησης, αλλά επί τη βάσει της πρωτογενούς και δευτερογενούς φύσης ενός μοτίβου. Δευτερογενές ορίζεται το μοτίβο που έχει μεταφερθεί από την αρχική αφηγηματική του ακολουθία 8 προς κάποιο καινούργιο κείμενο και έχει έτσι ενταχθεί σε νέα συμφραζόμενα 9. Κάποια μοτίβα λοιπόν της ομηρικής ποίησης, σύμφωνα με τη νεοαναλυτική θεωρία, αντικατοπτρίζουν τις κύκλιες ποιητικές παραδόσεις και ως εκ τούτου θεωρούνται δευτερεύοντα στα ομηρικά ποιήματα. Για να μπορούμε όμως να μιλάμε για τη δευτερογενή φύση μοτίβων στα ομηρικά έπη, προϋποτίθεται η παραδοχή ότι ήδη κατά την εποχή της σύνθεσης των ομηρικών επών υπήρχαν σταθερές και διαμορφωμένες, έστω στον πυρήνα και τον σκελετό τους, ποιητικές παραδόσεις, που συνιστούσαν τα κύκλια έπη, μοτίβα των οποίων μεταφέρθηκαν στα ομηρικά έπη. Στις προ-ομηρικές αυτές παραδόσεις τα μοτίβα αυτά αποτελούσαν δομικά στοιχεία μιας αφηγηματικής ακολουθίας και μπορούσαν να μεταφερθούν σε συμφραζόμενα διαφορετικά από τα αυθεντικά τους. Ίχνη αυτής της μεταφοράς διακρίνονται στα καινούργια τους συμφραζόμενα, αυτά των ομηρικών επών. Τα ίχνη κατά τη μεταβίβαση μοτίβων στα ομηρικά έπη διαφαίνονται κυρίως από τα λογικά χάσματα που παρουσιάζονται κατά την ένταξη των συγκεκριμένων μοτίβων στα νέα τους συμφραζόμενα οι ανακολουθίες που προκύπτουν κατά τη μεταφορά τους στο καινούργιο τους περιβάλλον καθιστούν τα μοτίβα δευτερεύοντα στα ομηρικά έπη 10. Συνεπώς, από τα διακριτά ίχνη που αφήνει η ενσωμάτωση μη ομηρικών αφηγηματικών στοιχείων στα ομηρικά συμφραζόμενα είναι δυνατόν να διαγνωσθεί η διαδικασία 7 Burgess (2006) Η θεωρία αυτή αναφορικά με το μοτίβο ομοιάζει με εκείνη του Προππ [(1987) 87-91] για τις λειτουργίες του παραμυθιού, αλλά το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Προππ είναι ότι οι λειτουργίες είναι σταθερές, μπορούν να επαναλαμβάνονται σε διάφορα παραμύθια και να επιτελούνται από διαφορετικά πρόσωπα. 9 Για τη λειτουργία αυτής της διαδικασίας και τα αποτελέσματά της, βλ. Kullmann (1960) και ιδίως Kullmann (1992) 142 [= (1984) 309] Currie (2012) και ιδίως 565, όπου η μεταβίβαση μοτίβων μετονομάζεται σε υπαινικτική οικειοποίηση Kullmann (2012) Kullmann (1960) (1992) [= (1981) 24-26] και (1992) 142 [= (1984) 309].

12 9 της μεταβίβασης μοτίβων από άλλες ποιητικές παραδόσεις, στις οποίες τα μοτίβα αυτά είναι δομικά, καίρια και λειτουργικά. Συμπληρωματικά κριτήρια που έχει θέσει ο Kullmann 11 προς διάκριση πρωταρχικών και δευτερογενών μοτίβων είναι τα ακόλουθα: α. Ένα μοτίβο είναι δευτερογενές, όταν αποστραγγίζεται από τη δραστικότητα και την αποτελεσματικότητά του κατά την ένταξή του σε νέα συμφραζόμενα. Αυτό σημαίνει ότι, ενταγμένο στην πρωταρχική ποιητική παράδοση, δημιουργούσε μεγαλύτερο αντίκτυπο, καθώς προκαλούσε δραματικά αποτελέσματα. Οι πιο υποβλητικές λοιπόν σκηνές είναι πιθανόν να προηγήθηκαν μιας αχρωμάτιστης αφήγησης, η οποία δεν συμβάλλει αποφασιστικά στην εξέλιξη της πλοκής. β. Ένα μοτίβο κρίνεται ως δευτερογενές, όταν κατά τη μεταφορά του αποβάλλει την τραγικότητά του επιφέροντας ακόμη και κωμικό αποτέλεσμα. Κάποιες από τις παραπάνω διακρίσεις αναφορικά με την πρωτογενή και τη δευτερογενή φύση ενός μοτίβου έχει επισημάνει και ο Todorov. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον Todorov, ένα από τα κριτήρια που αποδεικνύουν την είσοδο ενός μοτίβου σε νέα συμφραζόμενα είναι το παρακάτω: ο νόμος της προτεραιότητας του σοβαρού, δηλαδή οποιαδήποτε κωμική εκδοχή μιας αφήγησης ακολουθεί χρονικά μετά από τη σοβαρή εκδοχή της 12. ΣΧΕΣΗ ΚΑΙ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΑΝΑΛΥΣΗΣ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΚΥΡΙΑΡΧΟΥΣΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Παρά το γεγονός ότι η νεοαναλυτική θεωρία θα μπορούσε να συμβαδίσει με τη θεωρία της προφορικής ποίησης, 13 καθώς εκκινούν από την ίδια αφετηρία, της ύπαρξης δηλαδή ομοιοτήτων ανάμεσα στα έπη λόγω της αναγνώρισης μιας μακραίωνης επικής παράδοσης 14, μια τέτοια προσέγγιση αντιμετωπίστηκε με 11 Kullmann (1992) [= (1981) 23-28] Torres-Guerra (1995) Todorov (1999) 348 [1967]. 13 Η θεωρία της προφορικής ποίησης εγκαινιάστηκε από τους Parry (1987) και Lord (1960). Ενώ οι δύο σχολές μοιράζονται πολλά κοινά στοιχεία, αναπτύχθηκαν παράλληλα η προφορική ποίηση στην Αμερική, ενώ η νεοαναλυτική στη Γερμανία βλ. Willcock (2009) 216 [1997]. 14 Για τις ομοιότητες της προφορικής με τη νεοαναλυτική σχολή και για έναν συνδυαστικό τρόπο ανάλυσης των ομηρικών επών, βλ. Schoeck (1961) Heubeck (1978) 11 Kullmann (1992) [=

13 10 σκεπτικισμό και, σε περιπτώσεις, με οξεία κριτική και πολεμική από τους υπέρμαχους της προφορικής ποίησης. Σε γενικές γραμμές, η νεοαναλυτική θεωρία προσέκρουσε κυρίως στο -μετά Parry και Lord- δόγμα της θεωρίας της προφορικής ποίησης αναφορικά με την απουσία κειμένων, δηλαδή σταθερών παραδόσεων και την ύπαρξη της τυπολογίας, η οποία αίρει τη δυνατότητα διακειμενικότητας και σημαντικής επίδρασης από ένα έπος σε ένα άλλο. Συγκεκριμένα, τα σημεία τριβής ανάμεσα στη θεωρία της προφορικής ποίησης και τη Νεοανάλυση θα μπορούσαν να συνοψιστούν στα ακόλουθα: α. Τα ομηρικά έπη ανήκουν στην προφορική ποίηση, που χαρακτηρίζεται από την απουσία κειμένων. Δεν νοείται λοιπόν να συζητάμε αναχρονιστικά για οποιαδήποτε μορφή επίδρασης, πόσο μάλλον διακειμενικότητας, αφού η κύκλια παράδοση είναι προ-κειμενική, δεν υπήρχαν δηλαδή σταθερές παραδόσεις εν είδει κειμένου, από τις οποίες τα ομηρικά ποιήματα θα μπορούσαν να αντλήσουν μοτίβα 15. Συν τοις άλλοις, τα κύκλια ποιήματα στην πλειονότητά τους, στη γραπτή τους τουλάχιστον μορφή, 16 είναι μεταγενέστερα από τα ομηρικά. Ακόμη λοιπόν και αν υπήρχε η παραπάνω δυνατότητα, το πιο πιθανό είναι να επηρεάστηκαν τα μεταγενέστερα κύκλια έπη από τα ομηρικά. Επομένως, η παραπάνω αντίρρηση της θεωρίας της προφορικής ποίησης απέναντι στη Νεοανάλυση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «αντι-κειμενική», ιδίως αφού η Νεοανάλυση, στα αρχικά της (1981) 27] Slatkin (1991) Danek (1998) Burgess (2001) Finkelberg (2003β) Burgess (2006) 152 Tsagalis (2008) Willcock (2009) 217 Finkelberg (2011) Tsagalis (2011) Montanari (2012) Η θεωρία της Νεοανάλυσης για τα προ-ομηρικά κείμενα ήρθε αντιμέτωπη με όλους σχεδόν τους υποστηρικτές της προφορικής ποίησης, ακόμη και με όσους αναγνωρίζουν ότι υπήρχαν ανταγωνιστικές παραδόσεις την εποχή της σύνθεσης των ομηρικών επών για τις αντιδράσεις, βλ. ενδεικτικά Nagy (1990α) 53-54, (2003) 8-10, αναφορικά με τον, κατά τον Nagy, αναχρονιστικό όρο διακειμενικότητα, που χρησιμοποιεί ο Pucci στον υπότιτλο του βιβλίου του Odysseus Polytropos (1987) Allan (2005) 1-16 και ιδίως αναφορικά με τη διαφωνία για συγκεκριμένα κείμενα της κύκλιας παράδοσης από την οποία επηρεάστηκαν τα ομηρικά έπη, βλ Burgess (2006) , (2009) 5. Βλ. και Barker & Christensen (2008) Απόδειξη του ότι αυτή ήταν η communis opinio ανάμεσα στους Αλεξανδρινούς σχολιαστές είναι το ότι αναφέρονται στους ποιητές των κύκλιων επών ως «νεωτέρους». Βλ. Severyns (1928) 63, Davies (1989) 2-5 Holmberg (1998) 459. Για την άποψη ότι κάποια από τα κύκλια ποιήματα είναι προ-ομηρικά, βλ. Schadewaldt (1994) [1965] Kopff (1983) Edwards (1985β) Davies (1989) 5 Dowden (1996) Βλ. και την ανασκόπηση του Willcock (2009) [1997].

14 11 τουλάχιστον βήματα, θεωρούσε πως υπήρχαν συγκεκριμένα κύκλια έπη, όπως η Αιθιοπίδα ή η Αχιλληίδα, προγενέστερα των ομηρικών, από τα οποία επηρεάστηκαν τα ομηρικά έπη με τη μορφή της ενσωμάτωσης μοτίβων 17. Ωστόσο, αργότερα η Νεοανάλυση αποδέχτηκε ότι μπορεί να υπήρχαν σε ένα τόσο πρώιμο στάδιο προφορικά ποιήματα στην προ-ομηρική παράδοση, ως πηγή για τα μοτίβα που μεταφέρονται στα ομηρικά συμφραζόμενα. Συνεπώς, τα μεταγενέστερα των ομηρικών επών γραπτά κύκλια ποιήματα μπορεί να αποτελούν σε μεγάλο βαθμό τη γραπτή εκδοχή των προφορικών κύκλιων ποιητικών παραδόσεων που κυκλοφορούσαν την εποχή σύνθεσης των ομηρικών επών, ιδίως αν ληφθεί υπόψη ότι ο ποιητής της Ιλιάδας και της Οδύσσειας φαίνεται να γνώριζε κάποιες από αυτές. Ακόμη όμως και αν δεν υπήρχαν γραπτά έπη πριν από τη σύνθεση των ομηρικών επών, φαίνεται ότι υπήρχε, και στα πλαίσια της προφορικής ποίησης, σταθερή παράδοση που θα έδινε τη δυνατότητα της προκειμενικής διακειμενικότητας. 18 Συγκεκριμένα, στα ομηρικά ποιήματα γίνεται αναφορά σε επεισόδια από άλλες παραδόσεις με τρόπο που προϋποθέτει τη γνώση του κοινού για τις λεπτομέρειές τους 19. β. Και η ίδια η ύπαρξη προφορικών κύκλιων ποιημάτων στην προ-ομηρική παράδοση φαίνεται να αντίκειται στη θεωρία της προφορικής ποίησης, σύμφωνα με την οποία, στο πλαίσιο της προφορικής ποίησης, δεν υπήρχαν στατικές και διακριτές προφορικές ποιητικές παραδόσεις, ώστε να λειτουργούν ως πρότυπα. Αναλυτικότερα, υποστηρίχτηκε ότι στην προφορική ποίηση δεν υπήρχε ένα πρότυπο-αρχέτυπο κείμενο, αλλά μία μήτρα θεμάτων, ένα κοινό απόθεμα 17 Pestalozzi (1945) 5-7 και διάσπαρτα Schoeck (1961) 7-10 και διάσπαρτα Κακριδής (1984) [1944] Schadewaldt (1994) [1965] West (2003β) Kullmann (1992) [= (1984) ] Pucci (1987) (1998) 27-28, όπου υπερασπίζεται τη θέση του έναντι της κριτικής του Nagy (βλ. σημ. 15) Torres-Guerra (1995) Dowden (1996) 48 Danek (2002) 3-19 και ιδίως 8-19 Burgess (2006) 168 Currie (2006) 2 Finkelberg (2011) 198 Tsagalis (2008) 67-68, (2010α) 5-9 (2011) , Currie (2012) και ιδίως Torres-Guerra (2012) Βλ. και Foley (2009) 206 [1997], για την αποδόμηση της ταύτισης της προφορικότητας με την απαραίτητα αυτοσχέδια σύνθεση. Για παρόμοια άποψη, βλ. Currie (2006) 2. Βλ. και Finnegan (1977) 3, Burkert (1981) Taplin (1992) 36 Tsagalis (2014, υπό δημοσίευση), για το ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια ενσωματώνουν μοτίβα από διάφορα προφορικά έπη. 19 Tsagalis (2014, υπό δημοσίευση). Για τον συμπυκνωμένο και συχνά υπαινικτικό τρόπο αναφοράς σε επεισόδια από τη θηβαϊκή παράδοση, που υποδεικνύει μια ήδη διαμορφωμένη θηβαϊκή παράδοση, βλ. Torres-Guerra (1995) 75 Vergados (2014, υπό δημοσίευση).

15 12 φράσεων, στίχων, σκηνών, μοτίβων και θεμάτων τυπικών, από όπου αντλούσαν οι ποιητές, με αποτέλεσμα να καθίσταται άτοπη η έννοια της επίδρασης και αδύνατη η λειτουργία της διακειμενικότητας, δηλαδή της αναζήτησης προτύπου και επίδρασης 20. Συνεπώς, η αντιστοιχία ανάμεσα στα ομηρικά και μη ομηρικά μοτίβα δεν είναι σημαντική, καθώς τα μοτίβα είναι πρωτεϊκά και προσαρμόσιμα παντού. Αν λοιπόν η επαναληπτικότητα σχετίζεται με την τυπικότητα των μοτίβων, άτοπη καθίσταται και η συζήτηση αναφορικά με τη δυνατότητα αναγνώρισης πρωταρχικότητας και δευτερογενούς φύσης ενός μοτίβου στο πλαίσιο αυτό. Πρόκειται λοιπόν για ένα σημείο τριβής που θα το χαρακτηρίζαμε «τυπολογικό». Άλλωστε, επειδή ο ποιητής καλούνταν σε κάθε εκτέλεση να δημιουργήσει εξαρχής, δεν θα μπορούσε να φανταστεί κανείς ότι θα είχε στη διάθεσή του τον απαιτούμενο χρόνο και την απαραίτητη τεχνική, ώστε να ενσωματώσει μοτίβα από άλλες παραδόσεις λειτουργώντας διακειμενικά. Ωστόσο, η νεοαναλυτική θεωρία, τουλάχιστον από ένα σημείο και μετά, δεν αρνείται ότι υπάρχουν τυπικά μοτίβα και θέματα, όπως για παράδειγμα το θέμα του νόστου, της επιστροφής δηλαδή ενός ήρωα στο σπίτι του. Επισημαίνει όμως ότι κατά την περίοδο σύνθεσης των ομηρικών επών φαίνεται ότι αφενός είχε διαμορφωθεί ένας σταθερός σκελετός παραδόσεων, άποψη που ενισχύεται και από το ότι στα βασικά τους σημεία οι παραδόσεις δεν διέπονταν από αντιφάσεις και ανακολουθίες 21, ενώ αφετέρου υπήρχαν και πιο ειδικά μοτίβα εκτός από τα γενικά, τα οποία προσιδίαζαν σε συγκεκριμένους ήρωες και ανήκαν σε συγκεκριμένα έπη Lord (1960) 91, 94 Fenik (1964) Nagler (1967) Fenik (1968) 235 Gainsford (2003) Allan (2005) 14. Ο Burgess [(2006) 166] διατύπωσε την άποψη ότι ο ποιητής των ομηρικών επών δεν είχε υπόψη του κατά τη σύνθεση συγκεκριμένα έπη, αλλά μυθολογικές παραδόσεις. Η άποψη αυτή συμβαδίζει με την αντίληψη αναφορικά με την ύπαρξη «μυθικών ιδεών», οι οποίες δεν μεταγράφονται απαραίτητα σε συγκεκριμένες αφηγήσεις: Mondi (1990) 142 και ιδίως 146, όπου υποστηρίζεται ότι πρέπει να συγκρίνονται ιδεολογικά μοτίβα και όχι αφηγηματικά παράλληλα. 21 Kullmann (1992) 145 [= (1984) ] Burgess (2006) Η συζήτηση αναφορικά με το αν υπήρχαν σταθερά δομημένες παραδόσεις συνδέθηκε αρχικά με το ζήτημα για το αν οι παραδόσεις αυτές ήταν γραπτές ή όχι, καθώς οι υποστηρικτές της Νεοανάλυσης τείνουν να πιστεύουν την πρώτη εκδοχή: Kullmann (1992) [= (1981) 29-30] ιδίως στη σημ. 68 παρατίθεται εκτενής βιβλιογραφία όσων θεωρούν το ίδιο του ιδίου (1992) [= (1984) ]. Η αμφισβήτηση αναφορικά με το ότι τα ομηρικά έπη ήταν αμιγώς προφορικά εδράζεται σε παρατηρήσεις που αποδεικνύουν ότι η γλώσσα των ομηρικών επών δεν αποτελείται αποκλειστικά

16 13 Για παράδειγμα, ναι μεν υπήρχε το μοτίβο του νόστου ως τυπικό στοιχείο που αξιοποιούνταν για διάφορους ήρωες, αλλά δεν θα μπορούσε να διανοηθεί κανείς ότι μετά την επιστροφή του από την Τροία ο Αγαμέμνονας δεν θα φονευόταν από τη γυναίκα του Κλυταιμνήστρα και τον εραστή της. Συνεπώς, το μοτίβο της επιστροφής του Αγαμέμνονα σχετίζεται μόνο με τη δική του ιστορία, με τον συγκεκριμένο χαρακτήρα και τα πάθη του. Αυτές οι συγκεκριμένες λεπτομέρειες που σχετίζονται πρωταρχικά με έναν μόνο χαρακτήρα αποτελούν τα ειδικότερα μοτίβα από τα οποία συντίθεται η σταθερή ποιητική παράδοση που οργανώνεται γύρω από το μυθικό αυτό πρόσωπο 23. Αν λοιπόν ένας ποιητής επεδίωκε να ενσωματώσει το ειδικό αυτό μοτίβο που ανήκει αποκλειστικά στον Αγαμέμνονα σε κάποιον άλλο ήρωα του δικού του έπους, τότε μοιραία θα προκαλούνταν ανακολουθίες ή τουλάχιστον μειωμένος δραματικός αντίκτυπος κατά τη μεταβίβαση αυτή, παρατήρηση που θα υποδείκνυε ότι το μοτίβο μεταφέρθηκε από μία παράδοση στην οποία ήταν αναγκαίο, δομικό και λειτουργικό. Με την παραπάνω έννοια υπάρχουν δευτερεύοντες ομηρικοί κατοπτρισμοί πρωταρχικών μοτίβων από άλλες παραδόσεις. γ. Το σημαντικότερο ίσως σημείο τριβής της Νεοανάλυσης με την προφορική ποίηση είναι η ερμηνεία της ομοιότητας ενός μοτίβου ανάμεσα στα ομηρικά έπη και τα κύκλια ως επίδραση των κύκλιων επών στα ομηρικά. Η επίδραση (ή ο όρος δευτερεύον μοτίβο) εκλαμβάνεται ως ένδειξη κατωτερότητας, δηλαδή η ίδια η λέξη επίδραση είναι φορτισμένη και χρωματισμένη αξιολογικά, καθώς το έργο που επηρεάζεται από ένα άλλο θεωρείται ως κατώτερο και υποδεέστερο. Η έννοια της επίδρασης, δηλαδή της δευτερογενούς φύσης ενός μοτίβου όμως θα πρέπει να εξεταστεί σε συνάρτηση με την προθετικότητα του ποιητή 24, καθώς αν η ενσωμάτωση υπηρετεί κάποια σκοπιμότητα αναφορικά με την ανάδειξη κάποιου νοήματος, τότε η επίδραση καθίσταται δημιουργική. Η Νεοανάλυση αναγνωρίζει στην ενσωμάτωση των μοτίβων όχι την κατώτερη φύση των ομηρικών επών, από τυπικές φόρμουλες: Tsagarakis (1982) Finkelberg (2012) Kullmann (2012) 14. Βλ. και West (2003β) 14, για το ότι το πρώτο γραπτό κείμενο είναι η Ιλιάδα. 23 Για το συγκεκριμένο παράδειγμα αναφορικά με τον Αγαμέμνονα, βλ. Burgess (2006) 156, που στηρίζεται στον Kullmann (1992) [= (1984) 312]. 24 Για τα ζητήματα που παρουσιάστηκαν στη λογοτεχνική θεωρία αναφορικά με το θέμα της συγγραφικής πρόθεσης, βλ. Burgess (2006) 171.

17 14 αλλά την πρόθεση ενός ποιητή, αφού πίσω από τα ομηρικά έπη προϋποθέτει τη διάνοια ενός ποιητή με συγκεκριμένη στόχευση πρόκειται για ενωτική θεωρία. 25 Στην αναγνώριση ενός μόνο δημιουργικού μυαλού είναι που διαφέρει η νεοαναλυτική θεωρία από την αναλυτική σχολή, αν και συναντάται με την αναλυτική θεωρία αναφορικά με τη μέθοδο. Ειδικότερα, η αναλυτική θεωρία εντοπίζει ανακολουθίες στα ομηρικά έπη, τις οποίες αποδίδει όμως σε πολλαπλά και διαφορετικά στρώματα ή σε διαφορετικούς ποιητές των ομηρικών επών. Σε απόκλιση από το παραπάνω πόρισμα, η Νεοανάλυση θεωρεί ότι οι ανακολουθίες αποτελούν απόρροια της διαδικασίας ενσωμάτωσης μοτίβων από άλλες ποιητικές παραδόσεις. Συνεπώς, η Νεοανάλυση αναγνωρίζει σε γενικές γραμμές έναν ποιητή για τα ομηρικά έπη, ο οποίος αντλούσε υλικό από διάφορες πηγές. Ουσιαστικά, σύμφωνα με τον Burgess [(2006) 150], πρόκειται «για αναλυτική μέθοδο στην αναζήτηση μιας ενωτικής ερμηνείας». Παρότι λοιπόν φαίνεται παθητική η διαδικασία της μεταβίβασης μοτίβων, ωστόσο μπορεί να αποτελέσει ένα αρκετά ισχυρό αφηγηματικό και συνθετικό εργαλείο για τον δημιουργικό μετασχηματισμό των μοτίβων αυτών από τον ποιητή 26. Στο πλαίσιο της αρχαϊκής ποίησης που, σύμφωνα με τη Νεοανάλυση, ήταν ιδιαιτέρως ανταγωνιστική 27, ο ποιητής των ομηρικών επών αξιοποιεί και ενσωματώνει μοτίβα που ανήκαν σε άλλες παραδόσεις, για να αναδείξει σε διαφορετικά συμφραζόμενα ένα νέο περιεχόμενο. Τα μοτίβα αυτά παρουσιάζονται στα ομηρικά έπη ως κατοπτρισμοί και διαθλάσεις και ως τέτοια αφηγηματικά εργαλεία πρέπει να εκλαμβάνονται, παρά ως ένας όγκος άτεχνων δανείων από διαφορετικές παραδόσεις ή ως άτεχνες προσθήκες από μεταγενέστερους ποιητές. Ο Burgess [(2006) 161, 170] μάλιστα θεωρεί ότι αυτή η λειτουργία του μοτίβου ως αφηγηματικού εργαλείου, που είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από την απλή 25 Schadewaldt (1994) 203 [1965], όπου υποστηρίζεται ότι «οι χαρακτηρισμοί πρωτότυπος και παράγωγος δεν έχουν σχέση με την ποιητική αξία» Kullmann (1992) 86 [= (1981) 27] (1992) [= (1984) ] Burgess (2006) 150 Willcock (2009) 217 [1997]. 26 Kullmann (1992) [(1984) ] (2012) 14, όπου αναφέρεται ότι ο ποιητής επιλέγει προσεκτικά και δεν αυτοσχεδιάζει Dowden (1996) (2004) 201. Βλ. και Heubeck (1978) Griffith (1990) Dowden (1996) 50 Finkelberg (2003α) Collins (2004) Tsagalis (2008) 15, 19, 25 Barker & Christensen (2008) 9. Για την αμφισβήτηση της αγωνιστικής φύσης των αρχαϊκών ποιητικών παραδόσεων, βλ. Burgess (2009) 58 Scodel (2012) 501.

18 15 επανάληψη ενός μοτίβου, αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό της μετα-κύκλιας φύσης της ομηρικής ποίησης 28. Το ζήτημα που απομένει να συζητηθεί αναφορικά με τη δευτερογενή ενσωμάτωση μοτίβων στα ομηρικά ποιήματα είναι η λειτουργικότητα αυτής της ενσωμάτωσης εξω-ομηρικού και εξω-τρωικού συχνά υλικού, η οποία ουσιαστικά δεν διακρίνεται από την πρόθεση του ποιητή 29. Συγκεκριμένα, έχει διερευνηθεί ο βαθμός στον οποίο οι ακροατές αντιλαμβάνονταν τη δημιουργική και επικοινωνιακή πρόθεση του ποιητή, ακόμη και αν γνώριζαν ικανοποιητικά τις παραδόσεις, ώστε να μπορεί να λειτουργήσει η «συνομιλιακή υπονόηση (interlocution)» 30. Δεν μπορούμε με απόλυτη σιγουριά να ισχυριστούμε ότι το κοινό αντιλαμβανόταν απαραίτητα ή σε κάθε περίπτωση την πρόθεση του ποιητή, καθώς δεν γνωρίζουμε ούτε καν αν ήταν ομοιογενές, αλλά αναμφισβήτητα η αναγνώριση των προθέσεων του ποιητή θα αύξανε την αισθητική ικανοποίηση 31. Ο ποιητής πάντως ωθούσε το ακροατήριο μέσω ιδιαίτερων τεχνικών προς την αναγνώριση της πρόθεσής του και υπό αυτήν την έννοια ο ακροατής που αναγνώριζε την επικοινωνιακή πρόθεση μετατρεπόταν σε αναγνώστη με την ετυμολογική σημασία του όρου, δηλαδή ως κάποιος που ανα-γνώριζε τη συμβολή της ποιητικής ιδιοφυίας στη διαμόρφωση του ποιήματος. 28 Βλ. Finkelberg (2003β) 79 για τη μετα-επική φύση των ομηρικών επών. Βλ. και Dowden (1996) Foley (1999) 6-7, για το ότι η σύνθεση και η πρόσληψη αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. 30 Για την ορολογία, βλ. Grice (1975) 45 και για την ανανέωση της «συνομιλιακής υπονόησης», βλ. του ίδιου Για τα «σήματα» που γίνονται κατανοητά λόγω των δομών βάθους και επιφάνειας, βλ. Chomsky (1965) 16, Nagler (1974) xxiii, 60, και διάσπαρτα Tannen (1987) 236. Για το κατά πόσο το κοινό ήταν εξοικειωμένο με την παράδοση και για το κατά πόσο τα «σήματα» γίνονταν κατανοητά από το κοινό της εποχής, βλ. Slatkin (1991) Foley (1999) Danek (2002) 11, 14 Burgess (2006) Currie (2006) 3-7 Marks (2010β) Turkeltaub (2010) 131 Currie (2012) 574. Για την έκφραση αντιρρήσεων αναφορικά με το κατά πόσο το κοινό ήταν πράγματι τόσο ενημερωμένο όσο γενικά πιστευόταν, βλ. Scodel (1997) (1998β) (2002). 31 Για το ότι το κοινό ήταν ετερόκλητο, με αποτέλεσμα να είναι διαβαθμισμένη η γνώση του για τους μύθους που πραγματεύονται τα ομηρικά έπη, αλλά και η αντιληπτική του ικανότητα αναφορικά με τους υπαινιγμούς του ποιητή, βλ. Scodel (2002) 173. Για την αναλογία μεταξύ της προεπίγνωσης των παραδόσεων από τον ακροατή και της αισθητικής ικανοποίησης κατά την ακρόαση, βλ. Danek (2002) 3-4, 19.

19 16 Αναφορικά με τη θηβαϊκή επική παράδοση, τα μοτίβα που καλείται να αναγνωρίσει ο ακροατής είτε είναι πολύ γνωστά, όπως για παράδειγμα μοτίβα της ιστορίας του Οιδίποδα είτε καθίστανται γνωστά από τον ίδιο τον ποιητή, όπως για παράδειγμα το μοτίβο του λόχου εναντίον του πρεσβευτή Τυδέα στη Θήβα, για να ενσωματωθούν σε άλλους ήρωες της Ιλιάδας. ΣΧΕΣΗ ΤΩΝ ΟΜΗΡΙΚΩΝ ΕΠΩΝ ΜΕ ΤΙΣ ΑΛΛΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΝΕΟΑΝΑΛΥΣΗΣ Το αντικείμενο μελέτης της Νεοανάλυσης είναι η έρευνα του τρόπου ενσωμάτωσης των μοτίβων στα νέα τους συμφραζόμενα, δηλαδή στα ομηρικά έπη, ίχνη των οποίων διακρίνονται από τα λογικά αφηγηματικά χάσματα που προκαλούνται κατά την ενσωμάτωσή τους. Η παραπάνω θεώρηση προϋποθέτει πως υπήρχαν σταθερές σε έναν βαθμό προ-ομηρικές αφηγήσεις, που επηρέασαν τα ομηρικά έπη. Πριν όμως ακόμη από τη δημιουργία της νεοαναλυτικής θεωρίας είχαν εντοπιστεί κοινά στοιχεία κυρίως ανάμεσα στην Ιλιάδα και τα έπη του τρωικού κύκλου, των οποίων το περιεχόμενο πληροφορούμαστε σε αδρές γραμμές από τις περιλήψεις του Πρόκλου. Πρόδρομοι λοιπόν της νεοαναλυτικής θεωρίας μπορούν να θεωρηθούν όσοι εντόπισαν ομοιότητες ανάμεσα στην Ιλιάδα και την Αιθιοπίδα ή και γενικότερα ανάμεσα στην Ιλιάδα και τα έπη του τρωικού κύκλου 32 ερμηνεύοντάς τις με τρόπο που να προλειαίνει το έδαφος για τη μετέπειτα θεωρία της Νεοανάλυσης 33. Από τα κύκλια έπη το μεγαλύτερο ενδιαφέρον συγκέντρωσε η Αιθιοπίδα, καθώς η τελευταία συμπορεύεται με την Ιλιάδα σε έναν ικανό αριθμό θεμάτων, όπως για παράδειγμα στη θανάτωση ενός φίλου του Αχιλλέα (του Αντίλοχου από τον Μέμνονα) και στην εκδίκηση του Αχιλλέα. Οι μελετητές όχι μόνο εντόπισαν κοινά θέματα ανάμεσα στα δύο έπη, αλλά ήταν πρόθυμοι να αναγνωρίσουν την προτεραιότητα της Αιθιοπίδας κυρίως για όσα χωρία της Ιλιάδας, σύμφωνα με τη 32 Welcker (1865) Gruppe (1906) και ιδίως για την Αιθιοπίδα, βλ Μülder (1910) , για τις ομοιότητες ανάμεσα στην Αιθιοπίδα και την Ιλιάδα και , για τις ομοιότητες ανάμεσα στα Κύπρια και την Ιλιάδα. 33 Schneider (1886) Μülder (1910)

20 17 γνώμη τους, ούτως ή άλλως θεωρούνταν όψιμα και άτεχνα, αποτέλεσμα της παρέμβασης μεταγενέστερων ποιητών στην Ιλιάδα 34. Ωστόσο, όταν οι ομοιότητες σε χωρία ανάμεσα στα δύο έπη εντοπίζονταν σε κάποιο από όσα οι αναλυτικοί μελετητές είχαν ορίσει ως παλιό και κατεξοχήν ομηρικό, η προτεραιότητα της Αιθιοπίδας απορριπτόταν, καθώς δεν θεωρούνταν δυνατόν ένα πρωιμότερο έπος, το ομηρικό, να έχει επηρεαστεί από ένα μεταγενέστερο έπος, την Αιθιοπίδα 35. Αντίθετα, ήταν εύλογο τα κύκλια ποιήματα να έχουν υιοθετήσει μοτίβα και επεισόδια από τον Όμηρο παρά το αντίστροφο, καθώς επικρατούσε η προκατάληψη ότι τα ομηρικά ποιήματα αποτελούν την πρωτότυπη δημιουργία και η κυκλική ποίηση την απομίμηση. Με γνώμονα την παραπάνω προκατάληψη, οι μελετητές κατέφυγαν στην άποψη ότι ίσως να υπήρχε μια παλαιότερη πηγή, από την οποία επηρεάστηκαν και η Ιλιάδα και μεταγενέστερα η Αιθιοπίδα. 36 Την παραπάνω αντίληψη αναφορικά με την προτεραιότητα της Ιλιάδας έναντι των επών του τρωικού κύκλου και ιδίως έναντι της Αιθιοπίδας ανέτρεψε η νεοαναλυτική θεωρία. Η διαδικασία όμως ανακάλυψης και αποκάλυψης των δευτερογενών μοτίβων και σκηνών στην Ιλιάδα θα καθίστατο δυνατή, μόνο αν γινόταν ανασύνθεση των επών από τα οποία θεωρείται ότι τα μοτίβα πρωταρχικά εκπορεύτηκαν. Αυτήν την ανασύνθεση ανέλαβαν οι μελετητές της Νεοανάλυσης με τη συνδρομή αφενός των περιλήψεων του Πρόκλου για τα ποιήματα του τρωικού κύκλου και αφετέρου ορισμένων μεθομηρικών αναφορών. Οι νεοαναλυτικές μελέτες, όπως νωρίτερα και οι αναλυτικές, επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους κυρίως στην παράδοση στην οποία κατεξοχήν ανήκουν τα ομηρικά έπη, στην τρωική δηλαδή παράδοση και στην επίδραση των σχετικών με αυτήν αφηγήσεων στο ομηρικό έπος, ιδίως σε εκείνη του θρήνου για τον θάνατο του Αχιλλέα που θεωρείται ότι επέδρασε στη σκηνή του θρήνου για τον θάνατο του Πατρόκλου στην Ιλιάδα (Σ ). Επιπλέον, ένα επεισόδιο της Ιλιάδας στο οποίο επικεντρώθηκε η νεοαναλυτική έρευνα ήταν αυτό της διάσωσης του Νέστορα από τον Διομήδη (Θ ), το οποίο κρίθηκε ως δευτερογενές 34 Bethe (1914) Wilamowitz-Moellendorf (1920) Robert (1920) 1180, για το ότι ο Αντίλοχος είναι ένας δεύτερος Πάτροκλος Wilamowitz- Moellendorf (1920) 43, 135, 141, 155, Βλ. κυρίως Schadewaldt (1966) σημ. 2, ο οποίος διατύπωσε την άποψη αυτή, όταν δεν είχε ακόμη ασπαστεί την αντίληψη αναφορικά με την προτεραιότητα της Αιθιοπίδας.

21 18 αναφορικά με τη διάσωση του Νέστορα από τον γιο του και πιστό φίλο του Αχιλλέα, Αντίλοχο 37 στην Αιθιοπίδα. Και τα δύο παραπάνω επεισόδια υποστηρίχτηκε ότι αντλήθηκαν από την Αιθιοπίδα 38 ή από ένα έπος που ως κεντρικό επεισόδιο είχε τον θάνατο του Αχιλλέα 39. Την παραπάνω θεωρία εγκαινίασε ο Κακριδής 40, ο οποίος ήταν ο πρώτος που ισχυρίστηκε ότι η Αιθιοπίδα είναι πιθανόν να προηγήθηκε της Ιλιάδας και θεώρησε ότι η τρωική παράδοση είχε διαμορφωθεί σε μεγάλα χρονογραφικά έπη πριν από τα ομηρικά ποιήματα 41. Συγκεκριμένα, υποστήριξε ότι η περιγραφή της θανάτωσης και κυρίως της κηδείας του Πατρόκλου ακολουθεί μια προ-ομηρική περιγραφή της κηδείας του Αχιλλέα, η οποία ανήκει στην Αιθιοπίδα. Η παραπάνω αντίληψη δομήθηκε επί τη βάσει τριών κυρίως ανακολουθιών της Ιλιάδας αναφορικά με την είδηση για τη θανάτωση του Πατρόκλου και την αντίδραση του Αχιλλέα. Η πρώτη σχετίζεται με την αδικαιολόγητη και παράδοξη σκηνή της παρουσίας των Νηρηίδων στον γόον του Πατρόκλου, στον οποίο όμως οι Νηρηίδες δεν συμμετέχουν ενεργά και η εν γένει παρουσία τους παραμένει εκκρεμής (Σ ) 42. Η δεύτερη συνδέεται με τον στίχο που περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο θρηνεί ο Αχιλλέας για τον θάνατο του πιστού του φίλου (αὐτὸς δ ἐν κονίῃσι μέγας μεγαλωστὶ τανυσθεὶς / κεῖτο, Σ 26), στίχος που παραπέμπει στη θανάτωση ενός ήρωα και χρησιμοποιείται από την Οδύσσεια για την περιγραφή της θανάτωσης του Αχιλλέα, που κείται νεκρός στο χώμα, ενώ γύρω από το σώμα του αγωνίζονται οι Αχαιοί με τους Τρώες (σὺ δ ἐν στροφάλλιγγι κονίης / κεῖσο μέγας μεγαλωστί, λελασμένος ἱπποσυνάων, ω 37). Η τρίτη ανακολουθία σχετίζεται με την 37 Και για άλλα επεισόδια, τα οποία απασχόλησαν την έρευνα, βλ. Schadewaldt (1994) [1965] και την κριτική του Willcock. 38 Schadewaldt (1994) [1965], ο οποίος πρώτος εναργώς υποστήριξε ότι το πρότυπο της Ιλιάδας αναφορικά με το εν λόγω επεισόδιο ήταν η Αιθιοπίδα και συγκεκριμένα η Μεμνονίδα. 39 Ο Pestalozzi [(1945) 46] ορίζει ότι ένα έπος ονόματι Αχιλληίδα υπήρξε το πρότυπο της Ιλιάδας αναφορικά με τον θάνατο του Πατρόκλου. Βλ. και Wilamowitz-Moellendorf (1920) 155, Κακριδής (1984) [1944]. 41 Κακριδής (1984) 125 [1944]. Ο ίδιος μάλιστα αναγνώρισε στην ιστορία του Μελέαγρου που αφηγείται ο Νέστορας στο επεισόδιο της ικεσίας προς τον Αχιλλέα (Ι) ως πρότυπο μια Μελεάγρεια. 42 Κακριδής (1984) [1944]. Βλ. και Edwards (2003) [1991], όπου αναφέρεται μεν ότι κατάλογος των Νηρηίδων πρέπει να απαντούσε και στην Αιθιοπίδα, αλλά και σε περιγραφές της κηδείας του Αχιλλέα. Βλ. στον ίδιο για την αθέτηση του χωρίου ήδη από τους αρχαίους σχολιαστές, όπου παρατίθεται και βιβλιογραφία για την αμφισβήτηση αυτού του χωρίου.

22 19 κίνηση της μητέρας του να αγκαλιάσει το κεφάλι του Αχιλλέα (ὀξὺ δὲ κωκύσασα κάρη λάβε παιδὸς ἑοῖο / καὶ ῥ ὀλοφυρομένη ἔπεα πτερόεντα προσηύδα, Σ 71-72), κίνηση που παραπέμπει στη συνήθεια των οικείων να πιάνουν με αυτόν τον τρόπο το κεφάλι ενός νεκρού. Μάλιστα, μετά τη θανάτωση του Έκτορα παρατηρείται η ίδια εικόνα της Ανδρομάχης να πιάνει το κεφάλι του νεκρού συζύγου της (Ω ). Παρόμοια σκηνή θρήνου, παρατηρεί ο Κακριδής, περιγράφεται και στην Αιθιοπίδα από την περίληψη του Πρόκλου, όπου η Θέτιδα φτάνοντας με τις Μούσες και τις αδερφές της θρηνεί τον νεκρό Αχιλλέα ( 65 Kullmann = Severyns) και παράλληλα αναφέρεται στη δεύτερη Νέκυια της Οδύσσειας, όπου περιγράφεται από τον Αγαμέμνονα η κηδεία του Αχιλλέα και ο ερχομός της Θέτιδας με τις αδερφές της (μήτηρ δ ἐξ ἁλὸς ἦλθε σὺν ἀθανάτῃς ἁλίῃσιν / ἀγγελίης ἀίουσα, ω και ἀμφὶ δέ σ ἔστησαν κοῦραι ἁλίοιο γέροντος / οἴκτρ ὀλοφυρόμεναι, περὶ δ ἄμβροτα εἵματα ἕσσαν, ω 58-59). Συμπληρωματικά προστίθεται και ο τρόπος θανάτωσης του Πατρόκλου από το συνδυασμένο χτύπημα αρχικά ενός θεού, του Απόλλωνα και στη συνέχεια του Εύφορβου, ενώ στην περίπτωση του Αχιλλέα, όπως αναφέρεται στην περίληψη της Αιθιοπίδας, από το διπλό χτύπημα του Πάρη και του Απόλλωνα ( 62 Kullmann = Severyns) 43. Ο Κακριδής συμπερασματικά θεωρεί ότι ο ποιητής των ομηρικών επών γνώριζε την παράδοση αναφορικά με τον τρόπο θανάτωσης του Αχιλλέα και κατά το πρότυπο αυτό σχεδίασε τη σκηνή της θανάτωσης του Πατρόκλου στην Ιλιάδα. Τέλος, ο Κακριδής θίγει και το ζήτημα του επεισοδίου της διάσωσης του Νέστορα (Θ ) 44, αλλά εκείνος που έναν χρόνο μετά τη δημοσίευση του Κακριδή και εντελώς ανεξάρτητα από εκείνον θα επιχειρήσει να ανασυνθέσει το πρότυπο των ομηρικών ποιημάτων αναφορικά με τον θάνατο του Αχιλλέα είναι ο Pestalozzi. Εκείνος επιχείρησε την ανασύνθεση της Αιθιοπίδας και της εξέλιξης της πλοκής της, όπως την παραδίδουν οι πηγές, αλλά θα της δώσει το όνομα Αχιλληίδα 45. Η ανασύνθεση οδήγησε στην αποκάλυψη κοινών σημείων, μέσω των οποίων αναδείχτηκε η προτεραιότητα της Αιθιοπίδας έναντι της Ιλιάδας. 43 Κακριδής (1984) [1944]. 44 Κακριδής (1984) 126 [1944]. 45 Pestalozzi (1945) και ιδίως σ. 46.

23 20 Πέρα από τη σκηνή του θρήνου για τον θάνατο του Πατρόκλου, ο Pestalozzi αναλύει και τη σκηνή της διάσωσης του Νέστορα ως μια σκηνή που ανήκει σε ένα προϋπάρχον της Ιλιάδας έπος που ο Όμηρος είχε στη διάθεσή του και το οποίο χρησιμοποίησε ως πρότυπο. Συγκεκριμένα, σε αυτήν τη σκηνή της Θ ο Δίας, αποφασισμένος να εκτελέσει τελικά την υπόσχεσή του στη Θέτιδα, εξαπολύει έναν κεραυνό προς την πλευρά των Αχαιών και ενώ όλοι οι αρχηγοί υποχωρούν, ο Νέστορας παραμένει πίσω, γιατί το άλογό του τραυματίζεται από τον Πάρη και ο Έκτορας πλησιάζει για να εκμεταλλευτεί την αδύναμη θέση στην οποία έχει περιέλθει ο Νέστορας. Ο Διομήδης αντιλαμβάνεται την κρίσιμη κατάσταση και καλεί τον Οδυσσέα σε βοήθεια, αλλά ο Οδυσσέας υποχωρεί προς τα ελληνικά πλοία, με αποτέλεσμα ο Διομήδης να σώζει μόνος του τον Νέστορα και να ολοκληρώνεται έτσι το επεισόδιο (Θ ). Παράλληλα, στην Αιθιοπίδα φαίνεται πως υπήρχε μια ανάλογη σκηνή, σύμφωνα με την περίληψη του Πρόκλου. Εκεί παρουσιάζεται ο Αντίλοχος (ο στενός φίλος του Αχιλλέα) να σκοτώνεται από τον Μέμνονα και έπειτα ο Αχιλλέας να σκοτώνει τον Μέμνονα ( 59 Kullmann = Severyns). Η παραπάνω σκηνή συμπληρώνεται από τον Πίνδαρο στον έκτο Πυθιόνικο (στ ), όπου εμφανίζεται ο Αντίλοχος να σκοτώνεται από τον Αιθίοπα Μέμνονα στην προσπάθειά του να σώσει τον πατέρα του Νέστορα, του οποίου το άλογο έχει χτυπηθεί από τον Πάρη. Σύμφωνα με τη Νεοανάλυση, η σκηνή της διάσωσης του Νέστορα στην Αιθιοπίδα ενέχει δραματικότητα, καθώς αφενός προτάσσει το θέμα της θανάτωσης του γιου για την εξασφάλιση της σωτηρίας του πατέρα και αφετέρου ενεργοποιεί την αντίδραση και τη θανάτωση του Αχιλλέα 46. Οι έρευνες του Pestalozzi ανέδειξαν το πολύπλοκο πρόβλημα της χρονολόγησης της Ιλιάδας και αμφισβήτησαν την ως τότε αδιαφιλονίκητη προτεραιότητά της έναντι όλων των άλλων κύκλιων επών. Μετά από μια πρώτη περίοδο απόρριψης της νεοαναλυτικής θεωρίας 47, ο Schadewaldt ενστερνίζεται την άποψη του Pestalozzi και ενισχύει τη θέση του με περαιτέρω τεκμήρια, δηλαδή με σκηνές όπου, σύμφωνα με την εκτίμησή του, η Ιλιάδα μιμείται σκηνές της Αιθιοπίδας, την οποία μετονομάζει πλέον σε Μεμνονίδα Pestalozzi (1945) 9 Schadewaldt (1994) [1965]. 47 Schadewaldt (1966) 97-98, σημ Schadewaldt (1994) [1965].

24 21 Ούτε ο Schadewaldt όμως ερμηνεύει τη δευτερογενή φύση της Ιλιάδας αναφορικά με αυτές τις σκηνές ως ένδειξη κατωτερότητας του ομηρικού έπους έναντι της Αιθιοπίδας. Αντίθετα, θεωρεί ότι στην Ιλιάδα καθρεφτίζονται τα ίδια θέματα, για να μετασχηματιστούν και να αναγεννηθούν 49. Βιβλίο-τομή για τη σχέση των ομηρικών επών με όλα τα άλλα ποιήματα του τρωικού κύκλου αποτελεί το Die Quellen der Ilias (1960) του Kullmann, που αναζητεί τη σχέση ανάμεσα στα έπη του τρωικού κύκλου, το περιεχόμενο των οποίων αντλεί από τη Χρηστομάθεια του Πρόκλου, και στην Ιλιάδα. Ο Kullmann όχι μόνο υπερασπίστηκε τα σημεία στα οποία ο Schadewaldt αναγνώριζε την προτεραιότητα της Αιθιοπίδας, αλλά μελέτησε το σύνολο των κύκλιων επών προκειμένου να χαρτογραφήσει επαρκώς τις πηγές της Ιλιάδας. Παρόμοια έρευνα με τη μονογραφία του Kullmann διεξήγαγε και ο Danek αναφορικά με την Οδύσσεια και τη σχέση της με τον τρωικό επικό κύκλο 50. Πιο πρόσφατα ο Tsagalis εξέτασε το ζήτημα των πηγών διερευνώντας και τη σχέση των ομηρικών επών με διάφορες παραδόσεις 51. Τέλος, αντικείμενο της νεοαναλυτικής έρευνας έχουν αποτελέσει και άλλες παραδόσεις, όπως η εξέταση των επιδράσεων των ομηρικών επών από την αργοναυτική παράδοση 52 και από τα ανατολικά έπη. 53 Από τα παραπάνω διαφαίνεται ότι οι νεοαναλυτικές μελέτες, ιδίως στην πρώτη περίοδο, επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους κυρίως στην παράδοση στην οποία ανήκουν τα ομηρικά έπη, στην τρωική δηλαδή παράδοση και στην επίδραση των σχετικών με αυτήν αφηγήσεων στο ομηρικό έπος, ιδίως σε εκείνη του θρήνου για τον θάνατο του Αχιλλέα που θεωρείται ότι επέδρασε στον θρήνο για τον θάνατο του Πατρόκλου στην Ιλιάδα Schadewaldt (1994) [1965]. 50 Danek (1998). 51 Tsagalis (2008) (2010α) (2011). 52 Meuli (1921). Βλ. και Danek (1998) West (2005) Kullmann (2012) West (1988) Burkert (1992) West (1997) Burkert (2004) Currie (2012) Για την υποστήριξη αυτής της θέσης, βλ. σημ. 6. Για την πολεμική που δέχτηκε αυτή από τους υπέρμαχους της προφορικής ποίησης που είδαν σε αυτήν τη σκηνή τυπικά στοιχεία του θανάτου ενός ήρωα, βλ. παραπάνω. Βλ. και Burgess (1997) 16, ιδίως για τη Μεμνονίδα και τη σύγχυση που προκαλείται αναφορικά με το θέμα της εκδίκησης και τον ταυτόχρονο διπλό αντικατοπτρισμό του θανάτου του Πατρόκλου με τον θάνατο του Αχιλλέα και του Αντίλοχου.

25 22 ΣΤΟΧΟΘΕΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΘΗΒΑΪΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΣΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ Με εξαίρεση κυρίως τη μονογραφία του Torres-Guerra (1995) 55, δεν έχει επαρκώς μελετηθεί η σχέση των ομηρικών επών με τη θηβαϊκή παράδοση. Και σε αυτήν την εργασία όμως η μελέτη έχει επικεντρωθεί σε κάποιες μόνο από τις επιδράσεις της θηβαϊκής παράδοσης στην Ιλιάδα. Επιπλέον, και η L. Slatkin (2011) ερευνά το ζήτημα του τρόπου ενσωμάτωσης της θηβαϊκής παράδοσης στα ομηρικά έπη, αλλά με άξονα μόνο τον ρόλο του Διομήδη στην Ιλιάδα. Με αφορμή το επεισόδιο της επίπληξης του Αγαμέμνονα στον Διομήδη στην Ιλιάδα (Δ ) και τη Νέκυια τη Οδύσσειας, οι Barker και Christensen (2011 και 2008 αντίστοιχα) εξετάζουν τον τρόπο λειτουργίας των ανταγωνιστικών παραδόσεων στο αρχαϊκό έπος. Παρόμοια και στον υπό δημοσίευση συλλογικό τόμο Theban Resonances in Homeric Epic (εκδ. C. Tsagalis 2014) εντοπίζονται μερικές μόνο από τις απηχήσεις της θηβαϊκής παράδοσης στην Ιλιάδα αλλά και στην Οδύσσεια. Καμία από τις παραπάνω μελέτες δεν καταπιάνεται με τη συνολική χαρτογράφηση της σχέσης των ομηρικών επών με τη θηβαϊκή παράδοση και μάλιστα υπό το πρίσμα της πρωταρχικότητας των μοτίβων που ανήκουν στη θηβαϊκή παράδοση. Το παραπάνω ερευνητικό κενό προκαλεί περισσότερο ενδιαφέρον και απορία, ιδίως αφού, όπως θα διαφανεί, οι δύο παραδόσεις αντικατόπτριζαν τις δύο ως τότε σημαντικότερες και γνωστότερες εκστρατείες, τη θηβαϊκή και την τρωική. Ήδη ο Ησίοδος θεωρούσε ότι ο πόλεμος της Θήβας αποτελεί εξίσου σημαντικό πόλεμο με εκείνον της Τροίας 56, καθώς στους δύο αυτούς πολέμους χάθηκε το γένος των ηρώων (ἀνδρῶν ἡρώων θεῖον γένος, οἳ καλέονται / ἡμίθεοι, προτέρη γενεὴ κατ ἀπείρονα γαῖαν. / καὶ τοὺς μὲν πόλεμός τε κακὸς καὶ φύλοπις αἰνὴ / τοὺς μὲν ὑφ 55 Βλ. και Kullmann (2002) Επιπλέον, για το ότι έχουν σχολιαστεί κάποια επεισόδια, κυρίως της Ιλιάδας, που ανήκουν στη θηβαϊκή παράδοση, αλλά αποσπασματικά και χωρίς να αποδίδεται προτεραιότητα στη θηβαϊκή παράδοση, βλ. Ebbott (2010). Ο Burkert [(1981) 30] μάλιστα παρατηρεί ότι οι Αλεξανδρινοί γραμματικοί δεν είχαν δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη θηβαϊκή παράδοση. Για το ότι υπήρχε αρχαία προφορική ποιητική παράδοση που σχετιζόταν με τους πολέμους της Θήβας, βλ. Wehrli (1957) Burkert (1981) Vermeule (1987) Singor (1992) Torres-Guerra (1995). Βλ. και Tsagalis (2008). 56 Cingano (2000) 127.

26 23 ἑπταπύλῳ Θήβῃ, Καδμηίδι γαίῃ, / ὤλεσε μαρναμένους μήλων ἕνεκ Οἰδιπόδαο, ΕΗ ). Η παρούσα εργασία λοιπόν, με τη μέθοδο της Νεοανάλυσης, εξετάζει τη μεταφορά μοτίβων από τη θηβαϊκή παράδοση στα ομηρικά έπη. Τα μοτίβα που έχουν μεταφερθεί από τη θηβαϊκή παράδοση στα ομηρικά έπη αφορούν αρχικά τις ενδοοικογενειακές σχέσεις. Οι διαστρεβλωμένες οικογενειακές σχέσεις εντός της θηβαϊκής παράδοσης είναι χαρακτηριστικές και τα μοτίβα που συνδέονται με τον βασικό κορμό της θηβαϊκής ιστορίας, δηλαδή η στρεβλή σχέση πατέρα-γιου και μητέρας-γιου, ανήκουν πρωταρχικά σε αυτήν. Τα μοτίβα που ανήκουν στην ιστορία των αποδιαρθρωμένων ενδοοικογενειακών σχέσεων ανήκουν αποκλειστικά στη θηβαϊκή παράδοση, καθώς αφενός δεν θα μπορούσε κάποιος να φανταστεί άλλον εκτός του Οιδίποδα να επιτελεί πατροκτονία και αιμομιξία, ενώ αφετέρου οι εξελίξεις από την αποκάλυψη του παρελθόντος του Οιδίποδα οδηγούν στην καταστροφή και λειτουργούν ομαλά και οργανικά μέσα στη θηβαϊκή ποιητική παράδοση. Η ανταγωνιστική αυτή σχέση μεταξύ πατέρα και γιου προεκτείνεται και στις επόμενες γενιές της θηβαϊκής παράδοσης, καθώς εμφανίζεται το πρότυπο των εξαιρετικά ανδρείων πατέρων, η εκστρατεία των οποίων θα αποβεί αποτυχημένη και μοιραία για τους ίδιους, σε αντιδιαστολή με την επιτυχημένη εκστρατεία των πιο συνετών Επιγόνων, των γιων των Επτά. Η άντληση μοτίβων όμως από τη θηβαϊκή παράδοση δεν περιορίζεται σε ό, τι αφορά τις στρεβλές ενδοοικογενειακές σχέσεις, αλλά σχετίζεται και με «πολεμικά» μοτίβα της Ιλιάδας που λειτουργούν ως διαθλάσεις της θηβαϊκής παράδοσης. Στην Οδύσσεια, η άντληση μοτίβων σχετίζεται κυρίως με την ταυτότητα του Οδυσσέα και συγκεκριμένα με την απώλεια και την οριστική ανάκτησή της κατά την επιστροφή του στην Ιθάκη. Συγκεκριμένα, η περιπέτεια του Οδυσσέα για την ανεύρεση της ταυτότητάς του αποτελεί κατοπτρισμό της απώλειας και της ανάκτησης της ταυτότητας του Οιδίποδα κατά την επιστροφή του στη Θήβα. Πρέπει να παρατηρηθεί παρενθετικά σε αυτό το σημείο ότι υπάρχει μια δυσαναλογία ανάμεσα στην ανάλυση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας αναφορικά με τα θηβαϊκά μοτίβα που έχουν ενσωματωθεί. Η έρευνα για την Ιλιάδα είχε περισσότερα ευρήματα που οφείλονται στον κοινό θεματικό πυρήνα με την Ιλιάδα, καθώς και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για την πολιορκία μιας τειχισμένης πόλης.