ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ : ΔΑΣΚΑΛΕΣ ΣΤΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΑΓΩΝΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ : ΔΑΣΚΑΛΕΣ ΣΤΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΑΓΩΝΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥΣ Εργασία της ΜΠΡΟΥΜΠΑ ΝΙΚΗ ΑΕΜ: 952 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ "ΔΑΣΚΑΛΕΣ ΣΤΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΑΓΩΝΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥΣ" Εργασία της ΜΠΡΟΥΜΠΑ ΝΙΚΗΣ ΑΕΜ: 952 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

3 Στην οικογένεια μου

4 Πίνακας περιεχομένων ΜΕΡΟΣ Πρόλογος Εισαγωγή Τα γεγονότα πριν τον αγώνα και η προετοιμασία Ιστορική εξέλιξη Έναρξη του αγώνα Ο Μακεδονικός αγώνας Το Χρονικό του Αγώνα Απολογισμός του αγώνα Η στάση της Εκκλησίας ΜΕΡΟΣ Η εκπαίδευση πριν και κατά την περίοδο του αγώνα Σημαντικές προσωπικότητες του αγώνα Ο Ρόλος των γυναικών Δασκάλες του Μακεδονικού Αγώνα α. Οι γυναίκες β. Οι Δασκάλες Κατάλογος δασκαλισσών στη Μακεδονία Το Ανώτερο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκη Λειτουργία του Παρθεναγωγείου Τα καθήκοντα των Μαθητριών Περιεχόμενο σπουδών Ανωτέρου Παρθεναγωγείου Το Παρθεναγωγείο Νούκα Πρόγραμμα Σπουδών Νηπιοπαρθεναγωγείου Νευροκοπίου Επίλογος Βιβλιογραφία Φωτογραφίες Εικόνες i

5 ΜΕΡΟΣ 1 Σελίδα 1

6 1.1. Πρόλογος Η συγκεκριμένη εργασία είναι μελέτη. Σε αυτήν καταγράφεται η δύσκολη προσπάθεια των ηρωίδων διδασκαλισσών να διασώσουν την Μακεδονία από την α- πειλή των Βουλγάρων. Η δραστηριότητά τους εντοπίστηκε σε αρκετές περιοχές της Μακεδονίας. Ο αγώνας τους βασίστηκε στην αυτοθυσία τους αφήνοντας ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους, μέσα από τους πολλαπλούς ρόλους τους. Μάλιστα είναι έντονο και το αίσθημα της φιλοπατρίας των γυναικών αυτών. Το παραπάνω αποτυπώνεται μέσα από τη δράση της δασκάλας Βελίκας Τράικου όπου υπέστη φρικτά βασανιστήρια από τους Βουλγάρους. Η επιλογή του θέματος έγινε ύστερα από παρότρυνση και συνεργασία με τον σύμβουλο καθηγητή μου Αθανάσιο Καραθανάση. Διαλέξαμε αυτό το θέμα διότι αφ ενός έχει παιδευτικό χαρακτήρα κι αφ ετέρου δίνει αφορμή να συζητήσουμε μία άποψη που αμφισβητήθηκε. Αυτή αφορά την ταυτότητα της Μακεδονίας δηλαδή με λίγα λόγια αν είναι και παραμένει ελληνική. Εξάλλου και η καταγωγή μου είναι από την περιοχή της Μακεδονίας. Πάντα ήθελα να ασχοληθώ με την εκπαίδευση και κυρίως με την πρωτοβάθμια. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας δίνονται γενικές πληροφορίες για τον Μακεδονικό Αγώνα. Πραγματεύεται το χρονικό αυτού, την αρχή του και τη λήξη του. Δίνεται ο ορισμός του, η εξέλιξη του ιστορικά και δίνεται έμφαση στον καταλυτικό ρόλο που διαδραματίζει η εκκλησία ως προς την διεκπεραίωσή του. Στο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας γίνεται μία αναδρομή στην πορεία της εκπαίδευσης πριν και μετά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα. Αυτό διαπιστώνεται διαμέσου δεκαετιών. Άλλοτε παρουσίαζε άνοδο κι άλλοτε κάθοδο. Ωστόσο τονίζεται και η προσφορά των δασκάλων σε αυτό το σημείο όσο και σπουδαίων Μακεδονομάχων. Αξιοσημείωτη είναι και η συνεργασία τους για την επιτυχή έκβαση του Αγώνα. Επίσης έχουμε την συμβολή των συλλόγων και σωματείων για την πρόοδο της εκπαίδευσης. Ακόμη γίνεται εκτενή αναφορά και στις δωρεές που γινόταν πάλι για τον παραπάνω σκοπό. Το τρίτο και πιο σημαντικό κεφάλαιο πραγματεύεται το ρόλο των γυναικών. Παρουσιάζονται γυναίκες όλων των ηλικιών να λαμβάνουν δράση. Αναδεικνύεται η πατριωτική τους δράση όσο και το αίσθημα ευθύνης απέναντι στη Μακεδονία. Η στάση τους ήταν πολύπλευρη. Δίνεται έμφαση στο λειτούργημα της δασκάλας όσο Σελίδα 2

7 και στην κακοποίηση αυτών των γυναικών για παραδειγματισμό. Διακρίνουμε την βιογραφία καθεμιάς από αυτές με τον τόπο γέννησης τους, την οικογενειακή τους κατάσταση όσο και τα θέλω τους. Προβάλλεται η μόρφωσή τους και η δραστηριότητα τους στον Μακεδονικό Αγώνα. Στη συνέχεια έχουμε μία παρουσίαση επιγραμματικά των ονομάτων των διδασκαλισσών σε διάφορα μέρη και πόλεις της Μακεδονίας. Ακόμη βλέπουμε τη λειτουργία του Ανώτερου Παρθεναγωγείου στη Θεσσαλονίκη.Διακρίνουμε τις τάξεις που την απαρτίζουν, τον τρόπο με τον οποίο συγχωνεύτηκαν οι τάξεις του, τις ευθύνες και αρμοδιότητες που αναλάμβανε η διευθύντρια αυτού. Δίνονται και τα μέλη τα οποία είχαν την εποπτεία αυτού. Αργότερα βλέπουμε και τη λειτουργία του όσο και τη διαβάθμιση του διδακτικού έτους. Γίνεται λόγος και για την διεξαγωγή των εξετάσεων τις βαθμολογίες και τις επιδόσεις των μαθητριών. Παρακάτω βλέπουμε τις ποινές που υπόκεινται σε περίπτωση παραβατικότητας. Μετά γίνεται αναφορά στο Παρθεναγωγείο Νούκα. Μιλάει για την ίδρυση του, και τα μαθήματα που διδάσκονταν. Αναφέρονται μέλη του διδακτικού προσωπικού επιγραμματικά κατά διαδοχή. Επίσης ονοματίζονται τα μαθήματα στις τρεις τάξεις μαζί με διευθύντριες, δασκάλες και καθηγητές. Τέλος δίνονται τα συμπεράσματα. Στο σημείο αυτό είναι επιτακτική η ανάγκη να ευχαριστήσω το σύμβουλο καθηγητή μου κ. για την Αθανάσιο Καραθανάση για την απεριόριστη συμπαράσταση του κατά τη διάρκεια εκπόνησης της συγκεκριμένης εργασίας. Οι συμβουλές και οι οδηγίες του ήταν εποικοδομητικές και συνάμα πολύτιμες. Θα ήταν αγενές να ξεχνούσα να ευχαριστήσω τους καθηγητές κ. Μπάκα Ιωάννη και κ. Ρεράκη Ηρακλή για τις συμβουλές τους όσο και για τις παρεμβάσεις τους στην συγγραφή της εργασίας. Ιδιαίτερα θα ήθελα να ευχαριστήσω τα μέλη της οικογένειάς μου, τους γονείς όσο και τον αδερφό μου για την κατανόηση και συμπαράστασή τους στη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας. Σελίδα 3

8 1.2. Εισαγωγή Ο Μακεδονικός Αγώνας θα μείνει στην μνήμη των περισσοτέρων ως ένας α- νορθόδοξος πόλεμος ελληνικών και βουλγαρικών ενόπλων σωμάτων μέσα στην τότε τουρκική επικράτεια. Μπορούμε να την ερμηνεύσουμε ως ένοπλη αντίδραση των Ελλήνων στη βουλγαρική προσπάθεια για επικράτηση στη Μακεδονία. Σκοπός των ελληνικών ανταρτικών σωμάτων ήταν να περιφρουρήσουν το εθνικό φρόνημα των χωριών, να αποκαταστήσουν την τάξη σε όσα χωριά είχαν σημειωθεί αποσκιρτήσεις μετά από πιέσεις των εξαρχικών των Βουλγάρων, να εξουδετερώσουν τις ένοπλες ομάδες και να περιορίσουν τη δράση των ληστρικών σωμάτων, τα οποία κινούνταν μεταξύ παρανομίας και εθνικού αγώνα, ταλαιπωρώντας τους αγροτικούς πληθυσμούς. Ο αγώνας αυτός άρχισε ουσιαστικά το 1903 και πήρε τέλος το 1908, όταν θεσπίστηκε το τούρκικο σύνταγμα με το κίνημα των Νεοτούρκων. Στο χρονικό αυτό διάστημα οι κυριότεροι εχθροί του ελληνικού στοιχείου ήταν: οι Βούλγαροι κομιτατζήδες και οι Τούρκοι σωβινιστές. Παρά τον αγώνα εναντίον Βουλγάρων και Τούρκων, τα ελληνικά σώματα κατόρθωσαν σταδιακά να περιορίσουν τα βουλγαρικά ερείσματα και να αποκαταστήσουν την εθνολογική ισορροπία. Ιδιαίτερα σκληρός ήταν ο αγώνας στην ελώδη λίμνη των Γιαννιτσών, σημείο στρατηγικής σημασίας για τον έλεγχο των οδικών αρτηριών, ενώ πολυάριθμες και φονικότατες μάχες έγιναν στα βουνά της Δυτικής Μακεδονίας για την τελική επικράτηση σε διαφιλονικούμενα σλαβόφωνα χωριά. Από το 1906 ο τουρκικός στρατός ανέλαβε σημαντικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις και περιόρισε αισθητά τη δράση των ενόπλων ομάδων, ελληνικών και βουλγαρικών. Πάντως κατά την διετία τα ελληνικά σώματα είχαν κερδίσει σημαντικό έδαφος σε όλη την επέκταση της Μακεδονίας και είχαν διασφαλίσει είτε την παραμονή, είτε την επανασύνδεση με το Πατριαρχείο πολυάριθμων ελληνικών κοινοτήτων. Είναι γεγονός, ότι ποτέ οι Έλληνες δεν υπολόγισαν θυσίες προκειμένου να σωθεί η Μακεδονία από τους Βουλγάρους, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν κάθε μέσο, προκειμένου να την προσαρτήσουν στη χώρα τους. Η τακτική αυτή, αφύπνισε τους Έλληνες, ιδίως μετά το θάνατο του Παύλου Μελά τον Οκτώβριο του 1904, πολλοί και από όλα τα μέρη της Ελλάδος, έτρεξαν εθελοντές για να βοηθήσουν τους Έλληνες Μακεδόνες στο σκληρό και άνισο αγώνα τους. Σελίδα 4

9 Σ αυτόν το σκληρό αγώνα, που οφείλουμε να σημειώσουμε εξαρχής ότι δεν ήταν μόνο η κρίσιμη τετραετία του ένοπλου Μακεδονικού αγώνα, αλλά ο αγώνας αυτός είχε αρχίσει ήδη από τα μέσα του 19 ου αιώνα με την εμφάνιση του Πανσλαβισμού στα μέσα του 19 ου αι., όπως θα δούμε στην συνέχεια. Στον αγώνα αυτόν αλλά και στην τελική επιτυχία του, καθοριστική ήταν η συμβολή των δασκάλων και των διδασκαλισσών που με την φλόγα της διδασκαλίας τους, ενέπνευσαν τα παιδιά του σχολείου και τις τοπικές κοινωνίες για την υπεράσπιση των δικαίων της Μακεδονίας. Στην συμβολή των δασκάλων, αυτών, γνωστών και αγνώστων, στοχεύει η παρούσα εργασία, την οποία συνέθεσα με υπόδειξη του καθηγητή μου κ. Αθανασίου, Σ. Καραθανάση, τον οποίο ευχαριστώ και από την θέση αυτήν για τη βοήθεια του στη σύνταξή της. Σελίδα 5

10 1.3 Τα γεγονότα πριν τον αγώνα και η προετοιμασία Από τα αρχαία χρόνια μέχρι και σήμερα η Μακεδονία έχει υποστεί αρκετές μεταβολές. Αυτές οι μεταβολές παρατηρούνται κυρίως στο γεωγραφικό χώρο της. Ανάλογα με τα πολιτικά δεδομένα της αντίστοιχης περιόδου, βλέπουμε τις προσαρτήσεις ή τις διαιρέσεις του γεωγραφικού της χώρου. 1 Το 19 ο αιώνα τα γύρω έθνη από τη Μακεδονία ελευθερώθηκαν. Με την ελευθέρωσή τους απόκτησαν ταυτόχρονα και κάποια ημιτελή κρατική υπόσταση και τη βοήθεια των Μεγάλων Δυνάμεων που εργάζονταν για να πετύχουν τους δικούς τους επεκτατικούς στόχους. Τα κράτη μόλις άρχισαν να σταθεροποιούνται ήθελαν να ε- πεκταθούν όλο και πιο πολύ χωρίς να τους ενδιαφέρει σε ποιον ανήκει και αν ανήκει σε κάποιον ο χώρος που επιθυμούσαν να καταλάβουν. Το ίδιο συνέβη και με το χώρο της Μακεδονίας, όπου η Τουρκία ενδιαφερόταν μόνον για τη διατήρησή της κυριαρχίας τους και έτσι η Μακεδονία δεν είχε ελευθερωθεί μαζί με την υπόλοιπη Ελλάδα. Με το 19 ο αιώνα όλοι οι βαλκανικοί λαοί προσπαθούσαν να αλλοιώσουν το φρόνημα της Μακεδονίας, καθότι είχε αρχίσει να εμφανίζονται τα εθνικά κινήματα στα Βαλκάνια. 2 Πρώτη συστηματική εξόρμηση των Σλάβων ήταν να πετύχουν την ψυχική και γλωσσική αφομοίωση του ελληνικού πληθυσμού, ώστε να μπορούν να επικαλεστούν στοιχεία ενισχυτικά των επιδιώξεών τους. Στο μεταξύ οι Βούλγαροι κατόρθωσαν, οργανωμένα και συστηματικά και με πιέσεις και απειλές, να κυριαρχούν στην Βόρεια ζώνη της Μακεδονίας. 3 Ο Έλληνας πρόξενος στη Μοναστήρι Πέτρος Λογοθέτης έγραφε στην ελληνική κυβέρνηση το 1869 για τους κινδύνους που διέτρεχε η Βορειοδυτική Μακεδονία από την βουλγαρική προπαγάνδα, καθώς η Ελληνορθόδοξη κοινότητα φοβούμενη τις απειλές των Βουλγάρων υποχωρούσε στις απαιτήσεις τους καθ Ν. Ι. Μέρτζος, Μακεδονία η γεωστρατηγική, η διαπραγμάτευση, η υπεράσπιση, εκδ. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Μακεδονική Βιβλιοθήκη 104, Θεσσαλονίκη 2007,. 2. Κλασσικό παραμένει το έργο του Duglas Dakin, The Macedonia struggle , εκδ. Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1966 και μετάφραση στη νεοελληνική Ο Ελληνικός Αγώνας στη Μακεδονία - Θεσσαλονίκη, βλ. Μακεδονικός Αγώνας, Εκδοτική Αθηνών, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Αθήνα Στη Βόρεια ζώνη υπήρχαν πληθυσμοί μικτοί ελληνικοί, αλβανόφωνοι και σλαβικοί, ενώ στην Κεντρική και Βόρεια ζώνη της Μακεδονίας κυριαρχούσαν συντριπτικά οι ελληνικού πληθυσμοί. Σελίδα 6

11 υπόδειξη του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που τηρούσε ανεκτική στάση απέναντι τους. Οι βουλγαρικές αξιώσεις αφορούσαν την εισαγωγή της βουλγαρικής γλώσσας στην λειτουργία, την ίδρυση βουλγαρικών στοιχείων. Κάτω από αυτές τις συνθήκες πολλές ελληνορθόδοξες κοινότητες αναγκάστηκαν να δεχθούν να ψάλλεται και στη βουλγαρική στον αριστερό χορό ή λειτουργία ή να παραχωρούνται οι μισές σχολικές αίθουσες σε βουλγαροδιδασκάλους για την διδασκαλία της βουλγαρικής γλώσσας. 4 Το 1870 μάλιστα ήταν σημαντική χρονιά για τους Βουλγάρους με την ίδρυση της βουλγαρικής εξαρχίας, 5 που σήμαινε το προοίμιο της ίδρυσης του βουλγαρικού κράτους μέσω αυτού του εκκλησιαστικού μορφώματος, της απόσχισης δηλαδή των Βουλγάρων από την πνευματική επικράτεια του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Έτσι άρχισε να καθιερώνονται οι όροι Εξαρχικός για εκείνους τους πληθυσμούς που περνούσαν στην βουλγαρική εξαρχία και Πατριαρχικοί που έμειναν πιστοί στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Το 1872 το Οικουμενικό Πατριαρχείο κήρυξε την εξαρχία σχισματική και εισήγαγε τον όρο εθνοφυλετισμός. 6 Στη βόρεια ζώνη της Μακεδονίας πληθυσμοί με βουλγαρική συνείδηση πέρασαν στην εξαρχία και οι Βούλγαροι ανεθάρρησαν την περίοδο με το διορισμό Βουλγάρων επισκόπων. Σταθεροί υ- ποστηρικτές των Βουλγάρων ήταν οι Τούρκικες αρχές, όπως, για παράδειγμα, στο Μοναστήρι, στην Έδεσσα, στην περιφέρεια Πολυανής, στο Νευροκόπι, στο Σιδηρόκαστρο. Αλλ ο Ελληνισμός της Μακεδονίας είχε να αντιμετωπίσει και άλλες προπαγάνδες. Η μια ήταν η ρουμανική προπαγάνδα, που με τον ρουμανοδιδάσκαλο Απόστολο Μαργαρίτη, από την Κλεισούρα, που είχαν την υποστήριξη του Γαλλικού προξενείου στο Μοναστήρι και των Λαζαριστών μοναχών και βέβαια της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας που είχε κατορθώσει να διεισδύσει, σε μικρό οπωσδήποτε βαθμό, στα βλαχόφωνα χωριά της Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θεσσαλίας. Οι βλαχόφωνοι Έλληνες αντέδρασαν δυναμικά απέναντι στην πιεστική ρουμανική προπαγάνδα. 7 Αλλ ο κίνδυνος από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ήταν πλέον ορατός στους βουλγαρόφωνους πληθυσμούς καθώς μερικοί από αυτούς έγιναν Ουνίτες αποκτώντας, με τη βοήθεια του Βατικανού, και δικό τους επίσκοπο του βουλγαροουνίτη Νείλο Ίζβόρωβ το 1873, που επί είκοσι χρόνια εργαζόταν στα φανερά για την Ουνία, αλλά στην Ιω. Μαζαράκης, Η Μακεδονία στις παραμονές του Αγώνα, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.ιδ, Εκδοτική Αθηνών, Στέργιος Σπ. Αποστόλου-Εμμανουήλ Στ. Βαλσαμίδης, Μακεδονικός Αγώνας, Η μάχη της Χοντριοσούγκλας, Νάουσα 2006, Ιππικός Σύλλογος Νάουσας «Ο Πήγασος»,σ.21. Μ. Γεδεών, Έγγραφα πατριαρχικά και συνοδικά περί του βουλγαρικού ζητήματος, ,Κωνσταντινούπολις Για την ρουμανική προπαγάνδα βλ. Αντ. Δ. Κεραμόπουλος, Τι είναι οι Κουτσόβλαχοι, Αθήνα 1939, Τηλ. Μ Κατσουγιάννης, Περί των Βλάχων των ελληνικών χώρων, Θεσσαλονίκη 1966 και Ορέστης Κουρέλης, Βλαχόφωνοι Έλληνες, εκδ. Κυριακίδη, 2011, σ Σελίδα 7

12 ουσία υπέρ της εξαρχίας, στην οποία το 1894 πέρασε επίσημα μαζί με τους Ουνίτες του. 8 Μικρή, οπωσδήποτε, ήταν η επιτυχία των Προτεσταντών που είχαν την στήριξη των Άγγλων προξένων στη Μακεδονία με μικρές επιτυχίες στους εξαρχικούς πληθυσμούς. Την περίοδο οι Ρώσοι πρόξενοι στο Μοναστήρι και τη Θεσσαλονίκη υποκινούσαν σε συνεχή δράση τους βουλγαρητές, γεγονός που ανάγκασε τον Έλληνα, και δραστήριο πρόξενο στη Θεσσαλονίκη, Κ. Βατικιώτη να αποθηκεύει, με τους συνεργάτες τους, όπλα στο Προξενείο 9 - πρόκειται για το σημερινό Μουσείο του Μακεδονικού Αγώνα, στα αριστερά του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Το 1876 η Διάσκεψη της Κωνσταντινουπόλεως απογοήτευσε τους Έλληνες και ιδίως τους Μακεδόνες, καθώς παρουσιάστηκε ένας συνολικός χάρτης που εμφάνιζε τη Βουλγαρία ως το Αιγαίο. Το έργο αυτής της διαστρέβλωσης ης Ιστορίας της Μακεδονίας οφείλεται στον Πανσλαβιστή Ρώσο κόμη Ιγνατίεφ και στα πασιφανή λάθη του Αυστριακού γεωγράφου Kiepert. Το ευτύχημα, πάντως, για την ελληνική πλευρά ήταν ότι στη διεθνή πολιτική σκηνή ουδέποτε ελήφθη υπόψη αυτός ο χάρτης, ενώ η ρωσική πλευρά, μετά την αποτυχία της- αυτή στράφηκε στην ιδέα ενός πολέμου με την Τουρκία. Στο 1885 η Βουλγαρία προσάρτησε την Ανατολική Ρωμυλία και στράφηκε απερίσπαστη στην απόσπαση του Μακεδονικού χώρου και γνωρίζοντας πως το ελληνικό στοιχείο δεν θα υπέκυπτε εύκολα, έριξε το σύνθημα «η Μακεδονία για τους Μακεδόνες» 10 ζητώντας και τη συνδρομή των Ελλήνων για τον «κοινό αγώνα». Άρχισαν την επίθεσή τους με τη λεηλασία ναών και μοναστηριών και τη σφαγή ιερέων και καλογέρων. 11 Ο άτυχος πόλεμος του 1897 ενώ αποθάρρυνε το μακεδονικό Ελληνισμό, ενεθάρρυνε τους κομιτατζήδες. Η μοίρα του Ελληνισμού μετά την τραγωδία του Ελληνοτουρκικού Πολέμου του , τον έφερε αντιμέτωπο με νέα απειλή, η οποία τον οδήγησε στο Μακεδονικό Αγώνα. 13 Παράλληλα και επίσημα οι Βο Κ.Βακαλόπουλος, Η Μακεδονία στις παραμονές του Μακεδονικού Αγώνα., σ.62 Ο.π Λ. Μέλλιος, Ο Μακεδονικός αγώνας και η συμβολή της Φλώρινας, Φλώρινα 1985, σ 33 και βλ τόμο Μακεδονικός Αγώνας, Εκδοτική Ε.Μ.Σ. 70 Κ.Βακαλόπουλος, Η Μακεδονία στις παραμονές του Μακεδονικού Αγώνα,σ. Αινιάν Ι.Κ. Μαζαράκης, Ο Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. «Δωδώνη», Αθήνα 1981, σ. 20 και Άρ. Κωστόπουλος. Ρ.Κωστοπούλου-Κωτουλοπούλου, Ο Μακεδονικός Αγώνας, Ιστορικό Ανθολόγιο, εκδ. Μαλλιάρης Παιδείας, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 144 και για τα γεγονότα του 1897 βλ Βακαλόπουλος, ό.π., σ Γ. Λιάκουρης, Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. Μορφωτικός Κόσμος, σ 6 και βλ τόμο Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. Ι.Μ.Χ.Α, Θεσσαλονίκη 1987, Πρακτικά επιστημονικού Συμποσίου και Απ.Ε. Βακαλόπουλος, Ο Μακεδονικός Αγώνας ( ) ως κορυφαία φάση του αγώνα των αγώνων των Ελλήνων για τη Μακεδονία, Σελίδα 8

13 ύλγαροι αναλάμβαναν ζωηρή και συστηματική προπαγάνδα στην Ευρώπη. Οργάνωσαν μικρά ευέλικτα σώματα που είχαν δύο στόχους αφ ενός να εισπράττουν χρήματα με αναγκαστικές εισφορές και να εξοντώσουν όποιον αντιστεκόταν στο βουλγαρικό κομιτάτο. 14 Οι Βούλγαροι ενεργούσαν για τον αφανισμό του Ελληνισμού αλλά και τη δημιουργία συνθηκών που θα τους διευκόλυναν για την υλοποίηση των σχεδίων του Βουλγαρικού επεκτατισμού. Τον Απρίλιο του 1903 αναστατώνεται η Θεσσαλονίκη από βόμβες στους κεντρικούς δρόμους, καίγεται η Οθωμανική Τράπεζα καταστρέφονται οι εγκαταστάσεις αεριόφωτος και ανατινάζεται ένα μεγάλο εμπορικό πλοίο. 15 Αυτά τα γεγονότα έδωσαν αφορμή να επέμβουν οι τότε Μεγάλες Δυνάμεις, Ρωσία και Αυστρία και να πετύχουν κάποιες μεταρρυθμίσεις στο καθεστώς της Μακεδονίας με τη συνθήκη του Μυστέργης. Έτσι τους πρώτους μήνες του 1904 σχηματίστηκε στους τρεις νομούς Θεσσαλονίκης, Μοναστηρίου και Σκοπίων σώμα χωροφυλάκων με διοικητή Ιταλό στρατηγό που είχε στις διαταγές του πέντε ανώτερους Ευρωπαίους αξιωματικούς. Όμως καθεμιά από τις Δυνάμεις απέβλεπε σε δικούς της σκοπούς. 16 Έτσι, τίποτα δεν άλλαξε, ενώ το βουλγαρικό κομιτάτο συνέχιζε με περισσότερη ένταση τη δράση του, εξαφανίζοντας Έλληνες προκρίτους (γιατρούς, δασκάλους, ιερείς κλπ) και σφάζοντας άοπλους χωρικούς στις πλατείες των χωριών, μπροστά στα μάτια των συγχωριανών τους. Την άνοιξη του 1903 όμως σχηματίζεται η πρώτη επιτροπή, η Μακεδονική Φιλική Εταιρεία από τον Αργύριο Ζάχο, τον Θεόδωρο Μόδη και τον Θεόδωρο Καπετανόπουλο. 17 Σκοπός ήταν να πειστεί η ελληνική κυβέρνηση να ενισχύσει την ένοπλη άμυνα των ελληνικών πληθυσμών της Μακεδονίας. Έτσι την άνοιξη του 1904, έρχονται στην Μακεδονία για να μελετήσουν την κατάσταση και να υποδείξουν πρακτικά μέτρα οι λοχαγοί Αναστάσιος Παπούλας και Αλέξανδρος Κοντούλης με ανθυπολοχαγούς τον Γεώργιο Κολοκοτρώνη και τον Παύλο Μελά. 18 Παράλληλα στην Αθήνα στις 22 Μαίου 1904 ιδρύθηκε το Μακεδονικό Κομιτάτο στα γραφεία της εφημερίδας «Εμπρός» 19 Ο Δημήτρης Καλαποθάκης ( )από την Αρεόπολη και μέλος της Κ.Βακαλόπουλος, Η Μακεδονία κλπ, Ιω. Νοτάρης, «Τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης τον Απρίλιο του 1903 με βάση έγγραφα του Ιστορικού Αρχείου του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών, Μακεδονικά 10 (1970) Καλ. Παπαθανάση- Μουσιοπούλου, «Ο Ελληνισμός της Μακεδονίας και η Διεθνής χωροφυλακή ως έκφραση της πολιτικής των Μ. Δυνάμεων ( ) στα Πρακτικά Μακεδονικός Αγώνας, Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1987,σ Κ. Σβολόπουλος, «Η απόφαση για την οργάνωση του ενόπλου Αγώνα, ό.π σ Κ. Σβολόπουλος, Ό.π. σ και Στέργιος Σπ. Αποστόλου-Εμμανουήλ Στ. Βαλσαμίδης,, ό.π. σ. 27. Ό.π και Γεώργιος Λιάκουρης, Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. Μορφωτικός Κόσμος, σ. 7 και Σελίδα 9

14 πρώτης οργανωτικής επιτροπής ο Πέτρος Κανελλίδης ( ) από το Κουτηφάρι της έξω Μάνης διευθυντής της Εφημερίδας «Καιροί» ήταν οι πρωτεργάτες του. Το κομιτάτο τα μέλη του οποίου είναι και ο Ν.Πολίτης, καθηγητής Ιωάννης Ράλλης, Πέτρος Σάρογλου κλπ αποφασίζει να δράσει άμεσα στέλνοντας ένοπλα σώματα και οπλισμό στους ελληνικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας. 20 Ο Καλαποθάκης, που ως δημοσιογράφος και ως άνθρωπος, είχε την καθολική εκτίμηση κράτους και λαού κρατάει ουσιαστικά στα χέρια του το σχεδιασμό του α- γώνα στο κέντρο. Οργανώνει τα αντάρτικα σώματα και τα αποστέλλει στη Μακεδονία, αλληλογραφεί και συντονίζει, ενημερώνει το κράτος για τον αγώνα και τον άξιο πρόξενο της Θεσσαλονίκης τον Λάμπρο Κορομηλά. Στο γραφείο του γίνονται στρατολογήσεις και η οργάνωση των εθελοντών. Σε όλα τα ελληνικά προξενεία αποσπάστηκαν αξιωματικοί του στρατού και δημιούργησαν ένα θαυμάσιο δίκτυο συνεργατών και αγωνιστών. Στόχος τους ήταν η εξουδετέρωση της βουλγαρικής και της ρουμανικής προπαγάνδας, η εμπιστευτική αλληλογραφία, η κατασκοπεία, η μεταφορά τραυματιών, η τροφοδοσία των Ελλήνων ανταρτών και γενικά η υπεράσπιση του ελληνικού στοιχείου Ό.π Ο Λάμπρος Κορομηλάς διαδέχτηκε τον ηττοπαθή Γενικό Πρόξενο Ευγενίδη βλ. Β. Λαούρδας, Το Ελληνικό Γενικό Προξενείο, , Θεσσαλονίκη 1961,σ. 14,21. Σελίδα 10

15 1.4 Ιστορική εξέλιξη Ο Μακεδονικός αγώνας ήταν μια από τις φάσεις του γνωστού Ανατολικού Ζητήματος. Τα αίτια για την έναρξη του αγώνα γίνονται κατανοητά από τις ανθελληνικές ενέργειες και τις επεκτατικές βλέψεις και προσπάθειες των Βουλγάρων στη Μακεδονία. Η δημιουργία του ζητήματος οφείλεται στη διεκδίκηση της νευραλγικής περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου. Η Μακεδονία, αλλά και η υπόλοιπη Ελλάδα είναι γέφυρα ανάμεσα σε δύο ηπείρους και δύο θάλασσες. Έχει τεράστια στρατηγική και πολιτική σημασία και έγινε το ζήτημα για τις Μεγάλες Δυνάμεις. Η Ρωσία από παλιά προσπαθούσε να την πάρει υπό την κηδεμονία της για να γίνει ο φυσικός κληρονόμος του Βυζαντίου στη Βαλκανική και τη Μικρά Ασία. Το 1821 η Ελλάδα ξέφυγε από την τροχιά της. 22 Ο Μακεδονικός Αγώνας χαρακτηριζόταν ως ιδιόμορφος αμυντικός πόλεμος χωρίς καθορισμένο μέτωπο με στρατεύματα σε αντιπαράταξη. Μέτωπο ήταν όλη η τουρκοκρατούμενη Μακεδονία. Κύριοι αντίπαλοι ήταν οι Βούλγαροι οι οποίοι πάλευαν για να επικρατήσουν στη Μακεδονία και ο Ελληνισμός με έναν αγώνα για να διατηρήσει την εθνική του υπόσταση και να κρατήσει τα πατρογονικά του εδάφη. 23 Από την ίδρυση του μικρού Ελληνικού βασιλείου, μόνιμος προβληματισμός του έθνους ήταν η τύχη και το μέλλον των υποδούλων που παρέμειναν κάτω από τον Ο- θωμανικό ζυγό. Το 1854 έγινε νέα επαναστατική προσπάθεια με τον Ζάκκα και τον Καρατάσο στη Δυτική Μακεδονία και το 1878 στην περιοχή του Ολύμπου με τον Επίσκοπο Κίτρους Νικόλαο και τον Δουμπιώτη καθώς και στο Βούρινο της Κοζάνης. Εδώ παρουσιάζονται και σώματα εντοπίων, όπως του Μπρούφα από τη Σιάτιστα το 1896 και Ευ. Κωφός, Η επανάσταση της Μακεδονίας κατά το 1878, Θεσσαλονίκη 1962 και Α. Κακούλη- Τζινίκου, Η Μακεδόνισσα στο θρύλο και την ιστορία μΧ, εκδ. Ζήτη, Θεσσαλονίκη 1986,σ 151. Βλ άρθρο: Γενικό Επιτελείο Στρατού, Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Η συμβολή του Στρατού στο Μακεδονικό Αγώνα κι η εξέλιξή του στη Δυτική και Κεντρική Μακεδονία, Μακεδονικός Αγώνας, σ 61 και Ν. Βλάχος, Το Μακεδονικό ως φάση του Ανατολικού Ζητήματος, , Αθήνα 1935, σ 120. Σελίδα 11

16 τα σώματα Μυλωνά- Καψαλόπουλου στην περιοχή Γρεβενών Βοίου τις παραμονές του πολέμου του Η αφύπνιση των Βουλγάρων καθυστέρησε αρκετά. Το εθνικό τους αίσθημα κεντρίστηκε αρχικά με τη διέλευση των ρωσικών στρατευμάτων προς Ανδριανούπολη, το και αναζωπυρώθηκε με τον Κριμαϊκό πόλεμο.(1854). Την εποχή εκείνη Βούλγαροι του εξωτερικού συνεργάστηκαν με Ρώσους πανσλαβιστές. Αργότερα άρχισε ένας οξύς εκκλησιαστικός ανταγωνισμός των Βουλγάρων προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τον Ελληνικό κλήρο, με κατάληξη τη δημιουργία της Εξαρχίας και το Σχίσμα (1870). 25 Εκείνο όμως που είχε σημασία ήταν ότι η Εξαρχία απέκτησε το δικαίωμα να ιδρύει επισκοπές και στη Μακεδονία. Έτσι, σε χωριά όπου υπήρχαν ορθόδοξες εκκλησίες κτίστηκαν και νέες εξαρχικές ή αρπάχτηκαν βίαια οι υπάρχουσες. 26 Για τους Βουλγάρους η ανεξαρτησία από το Πατριαρχείο προσέδιδε έναν αέρα εθνικής ύπαρξης. Οι λέξεις «Πατριαρχικός» και «Εξαρχικός» θα γίνουν συνώνυμες με το «Έλληνας» και «Βούλγαρος» και έχουν θέση εθνικού ονόματος για όλη την περίοδο ως τους βαλκανικούς πολέμους. Μετά την ίδρυση της εξαρχίας οι Βούλγαροι άρχισαν να θέλουν την Μακεδονία και να θέλουν με μέσα προπαγάνδας να αποσπάσουν πληθυσμούς από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και να την υπαγάγουν στην Βουλγαρική Εξαρχία. 27 Μετά την αποτυχία για τη δημιουργία της μεγάλης Βουλγαρίας του Αγίου Στεφάνου το 1878 η Εξαρχία πολλαπλασίασε τις ενέργειές της για εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας. 28 Έλληνες, πρόκριτοι, δάσκαλοι και ιερείς εξαναγκάζονταν να καταφύγουν στα αστικά κέντρα ή δολοφονούνταν και τα σπίτια τους καίγονταν. Το 1893 έχουμε μία αυτονομιστική κίνηση προς τη Δυτική Μακεδονία κυρίως. Σχηματίστηκαν τοπικές επαναστατικές επιτροπές και τελικά συγκροτήθηκε η Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση. 29 Η ιδέα της αυτονομίας της Μακεδονί- 24 Κ. Βακαλόπουλος, Ο Μακεδονικός Αγώνας κορυφαία φάση, Πρακτικά Ι.Μ.Χ.Α, Νικ. Βλάχος, Το Μακεδονικό ως φάση του Ανατολικού Ζητήματος, , Αθήνα 1935,σ 26 Γ. Λιάκουρης, Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. Μορφωτικός Κόσμος, σ.15 και βλ. Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, Ο Μακεδονικός αγώνας ( ), ανακτήθηκε από: 27 Έγγραφα Πατριαρχικά και συνοδικά περί του Βουλγαρικού Ζητήματος , Κωνσταντινούπολη 1903 Μακεδονική Ζωή, 320(Ιανουάριος 1993) σ Ορ. Κουρέλης, ό.π, σ. 210 και βλ άρθρο: Αγγελίδης, Σ., Η συμβολή των Πελοποννήσιων στον Μακεδονικό Αγώνα, Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη1986,σ Κ. Βακαλόπουλος, Ο Βόρειος Ελληνισμός, και Ευαγγ. Κωφός, Η επανάσταση της Μακεδονίας. Σελίδα 12

17 ας κέρδισε έδαφος στην Βουλγαρία ύστερα από τη ματαίωση του σχεδίου της μεγάλης Βουλγαρίας του Αγίου Στεφάνου όπως είχε γίνει και με την Ανατολική Ρωμυλία το Το 1895 συγκλήθηκε στη Σόφια συνέδριο όλων των Μακεδονικών Επιτροπών (Κομιτάτων) και συγκροτήθηκε η Ανώτατη Μακεδονική Επιτροπή (Βερχόβεν) ενώ η Βουλγαρική Κυβέρνηση προσπαθούσε να φανεί αμέτοχη και συγχρόνως να κινήσει την προσοχή των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων για εφαρμογή μεταρρυθμίσεων στη Μακεδονία. 31 Οι Βούλγαροι συνέχιζαν την ίδρυση σχολείων και ανέγερση εκκλησιών στη Μακεδονία παράλληλα με την προπαγάνδα που ασκούσαν. Από τη στιγμή όμως που αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν μεθόδους βίας με την οργάνωση και αποστολή ε- νόπλων ομάδων κομιτατζήδων, που πίστευε ότι θα έφερνε γρήγορα αποτελέσματα, προκάλεσε την αφύπνιση των Ελλήνων. Η πρώτη σοβαρή αντίδραση του Ελληνισμού προήλθε από τη Μεγάλη Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως. Από τις αρχές του 1900 με την άνοδο στον Πατριαρχικό θρόνο του Ιωακείμ του Γ, νέοι και δραστήριοι ιεράρχες τοποθετήθηκαν στις μητροπόλεις της Μακεδονίας. 32 Η Ελληνική Κυβέρνηση ύστερα μάλιστα από το άτυχο πόλεμο του 1897, τηρούσε στάση εφεκτική. Υποστήριζε μόνο τα σχολεία της Μακεδονίας δια μέσου συλλόγων της Αθήνας και των επαρχιών που φρόντιζαν για τη διάδοση των Ελληνικών γραμμάτων στις υπόδουλες περιοχές. Ο Μακεδονικός αγώνας αναφερόμενος στη Βουλγαρία «ελληνική ένοπλη προπαγάνδα στη Μακεδονία», επίσης Μακεδονική σύγκρουση για τη διεθνή βιβλιογραφία ήταν η ένοπλη αντιπαράθεση στις αρχές του 20 ου αιώνα που διήρκησε περίπου τέσσερα χρόνια ( )και διεξήχθη στη Μακεδονία (τότε μέρος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας) μεταξύ κυρίως Βουλγάρων, Ελλήνων, Σέρβων, Τούρκων ακόμα και των Ρουμάνων από τη στιγμή που έγινε αντιληπτό πως η σημαντική αυτή επαρχία Ό.π. Παπαθανάση Μουσιοπούλου, Ο Ελληνισμός της Μακεδονίας και η Διεθνής χοροφυλακή, Πρακτικά Ι.Μ.Χ.Α, και Γ.Λιάκουρης, Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. Μορφωτικός Κόσμος, σ 15 Για το ρόλο του Ιωακείμ Γ βλ. Χρ. Καρδαράς, Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και ο αλύτρωτος Ελληνισμός της Μακεδονίας Θράκης-Ηπείρου μετά το συνέδριο του Βερολίνου, εκδ. Επικαιρότητα, Σελίδα 13

18 της Οθωμανικής αυτοκρατορίας θα ήταν η επόμενη εδαφική απώλεια του Μεγάλου Ασθενούς. 33 Οι μακεδονικές κοινότητες, οι οποίες είχαν χωριστεί ήδη από την απόσχιση της Εξαρχίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο σε πατριαρχικούς και εξαρχικούς, βίωναν την εκπαιδευτική διαμάχη, η οποία ήταν μια έκφανση μόνο της εθνοτικής διαπάλης μεταξύ των δύο στρατοπέδων, καθώς ο διαχωρισμός σε πατριαρχικούς και εξαρχικούς θεωρήθηκε από τους εκπροσώπους των εθνικών κρατών ως διαχωρισμός μεταξύ ελληνιζόντων και βουλγαριζόντων. 34 Στην πλειονότητα των περιπτώσεων η επιλογή θρησκευτικής εθνικής παράταξης από τους κατοίκους μιας περιοχής ή ενός χωριού δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης επιλογής, αλλά απότοκος των αντιπαραθέσεων στο εσωτερικό των κοινοτήτων και των ποικιλόμορφων πιέσεων που ασκούσαν οι ένοπλες ομάδες των Βουλγάρων κομιτατζήδων και των Ελλήνων ανταρτών και μητροπολιτών. 35 Ο Μακεδονικός Αγώνας ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς (ειδικότερα στα Κορέστια) και περί το τέλος του είχε επεκταθεί σε όλη τη σημερινή Μακεδονία και τις περιοχές Μοναστηρίου, Γευγελής, Δοϊράνης κλπ. 36 Σκοπός των αντιπάλων ήταν ο εκφοβισμός ή η εξόντωση των αντιθέτων στοιχείων και ο προσεταιρισμός του πληθυσμού προς την Βουλγαρική και Ελληνική εκκλησία και εθνικό φρόνημα, δράση η οποία γρήγορα εξελίχθηκε σε αγώνα αλληλοεξόντωσης των εκατέρωθεν ενόπλων τμημάτων. Το 1870 το βουλγαρικό σχίσμα έχει ως στόχο ολόκληρη την Βόρεια Ελλάδα, πράγμα το οποίο σήμανε την αρχή σοβαρών αναστατώσεων στον μακεδονικό χώρο. Έτσι ξεκίνησε η προπαγανδιστική αναμέτρηση Ελλήνων και Βουλγάρων, αφού εντάθηκε στην ιστορία ως Μακεδονικός Αγώνας. Η επίσημη στάση της Ελλάδας, ήταν χαλαρή και αυτό βοήθησε την επιτυχία της βουλγαρικής προπαγάνδας Διπλωματικά έγγραφα αφορώντα το μακεδονικού ζήτημα, εκδ. Υπ.Εξωτερικών, Αθήνα Ε Δ. Μπελιά, Η Εκπαιδευτική πολιτική του ελληνικού κράτους προς την Μακεδονία και ο Μακεδονικός Αγών, στον τόμο Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. Ι.Μ.Χ.Α., σ Κ.Πηχεών, Η προσφορά της πόλεως Καστοριάς εις τον ένοπλον Μακεδονικόν Αγώνα, Καστοριά 1959 και Β. Γούναρης, «Εθνοτικές ομάδες και κομματικές παρατάξεις στη Μακεδονία των Βαλκανικών Πολέμων», Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων , Αθήνα 1993, σ Αντ. Κολτσίδας, Το Μοναστήρι, Ιστορία της Πελαγωνίας και των περιχώρων, εκδ. αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2008, σ Για την περιοχή Δοϊράνης, Γευγελή βλ. Αθ. Α. Αγγελόπουλος, Αι ξέναι προπαγάνδα εις την επαρχίαν Πολυανής, , εκδ. Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη Για την χαλαρή στάση των ελληνικών κυβερνήσεων αυτής της περιόδου βλ. Κ. Βακαλόπουλος, «Το πολιτικό καθεστώς του Ελληνισμού της Μακεδονίας στις παραμονές του Μακεδονικού Αγώνα ( )», Πρακτικά Ι.Μ.Χ.Α, 47. Σελίδα 14

19 Η χρονική περίοδος είναι μια από τις πιο ταραγμένες και αποφασιστικές εποχές για την ιστορική εξέλιξη της Μακεδονίας. Αρκετοί μπορούμε να πούμε είναι η παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν το καθεστώς των χριστιανών κατοίκων της Μακεδονίας, οι οποίοι δέχονται τις επιπτώσεις του σφοδρού ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων κυρίως των βαλκανικών. Σημαντική ήταν και η επίδραση που ασκούσε ο τουρκικός παράγοντας για την διαμόρφωση του πολιτικού κλίματος. Η πολιτική αυτή αποσκοπούσε στη διαίρεση και στη διάσπαση των διαφόρων μικρών και μεγάλων ομοιογενών ομάδων της Μακεδονίας, και στην εξασθένηση του ελληνικού πληθυσμιακού στοιχείου. Σημαντικά γεγονότα την περίοδο αυτή είναι το συνέδριο του Βερολίνου, η δημιουργία της αυτόνομης βουλγαρικής ηγεμονίας, η ίδρυση της Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης (I.M.R.O.) στα 1893 και η πτώση της κυβέρνησης Σταμπούλωφ, το Με όλα αυτά τα γεγονότα αρχίζει και μεταβάλλεται η δομή της βουλγαρικής δραστηριότητας στο μακεδονικό χώρο. Η κορύφωση των εθνικών ανταγωνισμών το 1878 και η πίεση του τουρκικού ζυγού, ξεδιάλυνε σιγά σιγά την ακαθόριστη εθνική συνείδηση του σλαβόφωνου πληθυσμού της μεσαίας γεωγραφικής ζώνης της Μακεδονίας και τη μετάβαλε σε βουλγαρική ή σ ελληνική. Το χριστιανικό στοιχείο της Μακεδονίας το επηρεάζεται από τη στάση της Πύλης, του Πατριαρχείου και των βαλκανικών και ευρωπαϊκών κυβερνήσεων. Αρχικά η Πύλη κρατούσε μια στάση επιφυλακτική απέναντι στη δραστηριότητα των ξένων κινήσεων στο μακεδονικό χώρο. Παρά το γεγονός ότι αναγνώριζε τη σοβαρότητα του ζητήματος υποσχόταν ότι θα συνεργαστεί με την ελληνική κυβέρνηση για τη λύση του προβλήματος. Παρ όλα αυτά ο στόχος της ήταν η διάλυση του χριστιανικού στοιχείου και του ελληνικού. Με τα μέτρα που πήρε η οθωμανική αυτοκρατορία διευκόλυνε τον εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας. Προσπαθούσε να καταπολεμήσει τα πατριαρχικά προνόμια, αποδυνάμωσε και παρέλυσε τους εκκλησιαστικούς και κοινοτικούς φορείς, καταδίωξε το ελληνικό στοιχείο, επέτρεψε στους εξαρχικούς να καταλάβουν τα εκκλησίες και τα σχολεία των Ελλήνων και τέλος έδωσε τη συγκατάθεσή της για την εγκατάσταση Βουλγάρων δασκάλων στη Μακεδονία και για την ίδρυση βουλγαρικών σχολείων, εκκλησιών, χωρίς την άδεια των κατά τόπους μητροπολιτών E.Kofos, Patriarch Joachim III ( ) and the irredentist policy of the Greek state, Journal of modern Greek studier 4.2 (1986), σ Β.Καρδαράς, ό.π. σ Σελίδα 15

20 Η αμφισβήτηση των πατριαρχικών προνομίων από την Πύλη το 1883 είχε σκοπό να πλήξει το υψηλό επίπεδο της ελληνικής παιδείας σε ολόκληρο τον οθωμανικό χώρο. Η πολιτική αυτή στόχευε στην εξασθένηση της εκπαιδευτικής δραστηριότητας του ελληνισμού της Μακεδονίας, που είχε υποστεί μεταβολές κατά τα χρόνια λόγω της εντεινόμενης σχολικής διείσδυσης των ξένων εθνοτήτων και της κάμψης της οικονομικής ευρωστίας των ελληνικών κοινοτήτων του μακεδονικού χώρου. Η Πύλη εφάρμοσε αυστηρά μέτρα και επέβαλε τον έλεγχο των πτυχίων των Ελλήνων δασκάλων, των διδακτικών βιβλίων και των σχολικών προγραμμάτων. 40 Η κατάσταση άρχισε να γίνεται οδυνηρή για τον ελληνισμό της Μακεδονίας κατά το Στις αρχές του 1887 άρχισαν να γίνονται συλλήψεις και φυλακίσεις Ελλήνων προκρίτων, ιερέων και δασκάλων της Κλεισούρας, της Βλάστης, της Σιάτιστας, της Νεβέσκας, της Χρούπιστας, της Φλώρινας, της Αχρίδας, της Μηλόβιστας, της Νιζόπολης, του Γκοπεσίου, του Μεγάροβου, του Τίρνοβου, της Κόριτσας και του Μοναστηρίου. 41 Οι Έλληνες μόνοι τους μετά το 1878 οργανώνονται και καταρτίζουν αντάρτικα σώματα και συγκροτούν αντιστασιακές εστίες, για την έκβαση του Μακεδονικού Αγώνα. Στα τέλη του η επιδείνωση των σχέσεων πατριαρχείου- ελληνικών κυβερνήσεων και η διακοπή των εκπαιδευτικών χορηγημάτων προς τους αγωνιζόμενους Έλληνες της Μακεδονίας, δυσχέρανε τη θέση τους. Στις αρχές του εικοστού αιώνα, η ελληνική κυβέρνηση αύξησε τις πιστώσεις για τα σχολεία της Μακεδονίας, πήρε μέτρα για τη βελτίωση της εκπαίδευσης, διέθεσε κονδύλια για τις ελληνικές μητροπόλεις και τα προξενεία της Βόρειας Μακεδονίας, φρόντισε επίσης να προωθηθούν κατάλληλα πρόσωπα σε όλους τους τομείς. 42 Το 1900 ο αγώνας έγινε ένοπλος. Στη Μακεδονία, στάλθηκαν ως εκπρόσωποι του Βουλγαρικού Κομιτάτου, οπλισμένοι αντάρτες, οι κομιτατζήδες οι οποίοι εργάστηκαν έντονα και με σκληρότητα για τη βίαιη επικράτηση των βουλγαρικών απόψεων. Απόπειρες των ένοπλων ομάδων να παρασύρουν τον πληθυσμό της Μακεδονίας σε φιλοβουλγαρική επανάσταση απέτυχαν. Την ίδια εποχή ομάδες τρομοκρατών πραγματοποίησαν στη Θεσσαλονίκη επανειλημμένες δυναμιτιστικές ενέργειες και στο εσωτερικό της Μακεδονίας πυρπολήσεις χωριών και εκτελέσεις κληρικών, εκπαιδευτικών και πατριωτών. Οι ενέργειες αυτές προκάλεσαν την αντίδραση των Σέρβων και των Ελλήνων και η αιματηρή αναμέτρηση των αντιπάλων, ανάμεσα στους οποίους παρενέβαιναν και τουρκικές στρατιωτικές δυνάμεις, έδωσε την αφορμή για να 40 Στ. Παπαδόπουλος, «Η παιδεία στη Μακεδονία και η συμβολή της στη δημιουργία των προυποθέσεων για την επιτυχία του Μακεδονικού αγώνα», Πρακτικά Ι.Μ.Χ.Α., Κων. Βακαλόπουλος, ο Βόρειος Ελληνισμός, πολλαχού 42 Στεφ. Παπαδόπουλος, ό.π., Σελίδα 16

21 επέμβουν οι κυβερνήσεις της Αυστρίας και της Ρωσίας (1903), με σκοπό να επιβάλουν στον σουλτάνο την εισαγωγή στη Μακεδονία ειδικών διοικητικών μεταρρυθμίσεων. 43 Η διαδικασία του εκβουλγαρισμού ήταν μεθοδική και είχε προσεκτικά σχεδιαστεί ώστε να κλιμακωθεί σταδιακά, με πρώτο στάδιο τον εξαναγκασμό του χριστιανικού πληθυσμού (που είχε ρευστή εθνική συνείδηση) να εκκλησιάζεται σε εκκλησίες που θα υπάγονταν στην Εξαρχική (Βουλγαρική) εκκλησία, αντί στις υπάρχουσες, που υπάγονταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Γι αυτό ιδρύθηκαν σε όλη τη Μακεδονία πολυάριθμες Εξαρχικές εκκλησίες, στις οποίες ο εκκλησιασμός γίνονταν στη βουλγαρική γλώσσα και τα ονόματα των βαπτιζομένων ήταν βουλγαρικά. Σε δεύτερη φάση το κομιτάτο άρχισε να ιδρύει πολυάριθμα σχολεία όπου τα παιδιά θα διδάσκονταν τη βουλγαρική γλώσσα και θα κατηχούνταν πλέον εθνικά. Η δράση του κομιτάτου αρχικά είχε κάποια επιτυχία, αλλά σύντομα έγιναν αντιληπτά τα πραγματικά του κίνητρα, όταν ένοπλες ομάδες του (κομιτατζήδες), στη διάρκεια της ολιγόμηνης βουλγαρικής κατοχής της Α. Μακεδονίας, άρχισαν να εκτελούν και να βασανίζουν ιερείς, δασκάλους, τοπικές προσωπικότητες, αλλά και απλούς πολίτες που αρνούνταν το συγκεκαλυμμένο αυτό εκβουλγαρισμό, υπό την πλήρη ανοχή των επίσημων βουλγαρικών αρχών και του τακτικού βουλγαρικού στρατού, ο οποίος και τις εξόπλιζε, όπως η καταστροφή των Σερρών και του Δοξάτου 44. Οι Ελληνικές απώλειες και η αδυναμία των Τούρκων να επιβάλουν την τάξη οδήγησαν στην ενεργή ελληνική ανάμειξη. Πρώτος και σπουδαιότερος θιασώτης της ιδέας εκείνης στάθηκε ο Ίων Δραγούμης, ο οποίος ήδη το 1903 σχημάτισε στο Μοναστήρι την πρώτη ελληνική επιτροπή, που αποτέλεσε αργότερα τον πυρήνα της Μακεδονικής Φιλικής Εταιρείας, της οποίας ενεργά όργανα στάθηκαν στην αρχή δύο οπλαρχηγοί της Δυτικής Μακεδονίας, 45 ο καπετάν Βαγγέλης (από το Στρέμπενο της Καστοριάς) και ο Καπετάν Κώττας ( από τα Κορέστια). 46 Τον Φεβρουάριο του 1904 εισήλθαν στη Μακεδονία οι πρώτοι Έλληνες αξιωματικοί, μεταξύ των οποίων και ο Παύλος Μελάς ( ). Στο μεταξύ ιδρύθηκε στην Αθήνα Μακεδονικόν Κομιτάτον από λόγιους και δημοσιογράφους με σκοπό τη Πρόκειται για τις μεταρρυθμίσεις του Mursterg- βλ Παπαθανάση- Μουσιοπούλου, ό.π. λήμμα: «Μακεδονία», εγκυκλοπαίδεια Δομή, τόμος 17, σ Το 1903 στο Δοξάτο και αργότερα το 1913 οι Σέρρες. Κ.Βακαλόπουλος, Ιων Δραγούμης Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα, εκδ. Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 158 και Δημ Ευρυγένης, Ο Ιων Δραγούμης και ο Μακεδονικός Αγών, εκδ. Ε.Μ.Σ., Θεσσαλονίκη Αθ. Λ. Παπαϊωάννου, Ο Μακεδονομάχος Κώστας Γαρέφης, εκδ. Σύνδεσμος Γραμμάτων και Τεχνών Ν, Κοζάνης, Κοζάνη 1995, σ Σελίδα 17

22 συλλογή χρημάτων, εφοδίων και όπλων για τις ανάγκες των Ελλήνων ανταρτών της Μακεδονίας. 47 Μέχρι το 1904 η Εκκλησία αγωνίστηκε σκληρά στη Μακεδονία για την αντιμετώπιση του επεκτατισμού των Βουλγάρων, χωρίς καμία άλλη βοήθεια. Στις 18 Αυγούστου μετέβη για τρίτη φορά στη Μακεδονία ο Παύλος Μελάς, επικεφαλής 35 ανδρών. Ο Μελάς έδρασε στη Μακεδονία, έως τις 13 Οκτωβρίου 1904, οπότε προδόθηκε στους Τούρκους και σκοτώθηκε σε συμπλοκή με τουρκικά στρατεύματα στη Σιάτιστα. Ο θάνατος του Μελά γενίκευσε τη συμμετοχή Ελλήνων ενόπλων στον Μακεδονικό αγώνα, γεγονός που αναπτέρωσε τις ελπίδες των Μακεδόνων και ανέκοψε το έργο των βουλγαρικών κομιτάτων. 48 Ο ελληνοβουλγαρικός ανταγωνισμός διήρκησε έως το καλοκαίρι του 1908, ο- πότε η κήρυξη του συντάγματος που επέβαλαν στην Υψηλή Πύλη οι Νεότουρκοι διασφάλιζε τη συναδελφοσύνη και την ελευθερία όλων των εθνοτήτων που ζούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία κα ειδικά στη Μακεδονία. Η επανάσταση των Νεότουρκων ξέσπασε στις 23 Ιουλίου 1908 στη Θεσσαλονίκη και επικράτησε μέσα σε γενική επιδοκιμασία. Δόθηκε αμνηστία και οι ένοπλοι που δρούσαν στα ορεινά, Έλληνες και Βούλγαροι, κατέβηκαν από τα κρησφύγετα τους στις μακεδονικές πόλεις. Οι αντιδράσεις των οπαδών του παλιού οθωμανικού καθεστώτος της Κωνσταντινούπολης εξουδετερώθηκαν και ο σουλτάνος Αβδούλ Β εξορίστηκε στη Θεσσαλονίκη, σε περιορισμό στη Βίλα Αλατίνι. 49 Οι μεταρρυθμίσεις και το καθεστώς αυτονομίας που είχαν υποσχεθεί οι Νεότουρκοι δεν εφαρμόστηκαν. Οι υπόδουλες εθνότητες της Βαλκανικής ξανάρχισαν να κινούνται ανήσυχα, οι ένοπλες ομάδες εμφανίστηκαν και πάλι και η αναστάτωση στην ύπαιθρο επανήλθε. Η κρίση οδήγησε σε κοινή επέμβαση Σερβίας, Ελλάδας, Βουλγαρίας και Μαυροβουνίου. 50 Στις 16 Μαΐου 1912 υπογράφηκε ελληνοβουλγαρική συνθήκη αμυντικής συμμαχίας. Στις 30 Σεπτεμβρίου τα χριστιανικά κράτη της Βαλκανικής απαίτησαν από την Τουρκία ευρείες μεταρρυθμίσεις Βλ. τόμο Μακεδονικός Αγώνας, Εκδοτική Ε.Μ.Σ., σ Για τον Παύλο Μελά βλ Ιω. Νοτάρης, Παύλος Μελάς, Βιογραφία, Θεσσαλονίκη 1955, και κυρίως Ναταλία Π. Μελά, Παύλος Μελάς, Αθήνα, 1964 Κ. Βακαλόπουλος, Νεότουρκοι και Μακεδονία, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1988, σ Βλ. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική ΑΘηνών , (συντάκτης Νίκος Οικονόμου). Ό.π., σ Σελίδα 18

23 Έντονες διπλωματικές προσπάθειες όλων των πλευρών προκάλεσαν αδιέξοδο στη διάσκεψη του Λονδίνου. Οι απαιτήσεις των Βουλγάρων για ελληνικές και σερβικές περιοχές οδήγησαν στην ελληνοσερβική προσέγγιση που οριστικοποιήθηκε με τη συμμαχία της 19 ης Μαΐου Ό.π., σ. 298 κεξ. Σελίδα 19

24 1.5 Έναρξη του αγώνα Στις 19 Ιουλίου του 1903, καθώς στο Κρούσοβο γίνονταν ομαδικά έξι γάμοι, μέσα στη γενική χαρά, οι Βούλγαροι βγήκαν χρόνο και κατέκλυσαν την πόλη. Κάποιοι κρύφτηκαν στο καμπαναριό του Αγίου Νικολάου, και τα μεσάνυχτα χτυπώντας τις καμπάνες έδωσαν το σύνθημα της εξέγερσης. Την ίδια στιγμή 300 πάνοπλοι Κομιτατζήδες κατέλαβαν το διοικητήριο και το τηλεγραφείο, ενώ η πεδιάδα Μοναστηρίου φλεγόταν από τις πυρπολημένες θημωνιές δημητριακών. 53 Κάπως έτσι ξέσπασε η εξέγερση του Ίλιντεν στις 20 Ιουλίου του 1903 και σηματοδότησε τη νέα φάση της έξαρσης του Μακεδονικού ζητήματος. 54 Η εξέγερση του Ίλιντεν δηλαδή του Προφήτη Ηλία, όπως ονομάστηκε σε συνδυασμό με το λεγόμενο πρόγραμμα του Μίρτζστεκ, υπήρξε καταλύτης που οδήγησε στον Μακεδονικό αγώνα. Στις αρχές του 1903 εμφανίστηκαν οι πρώτες ενδείξεις για την έκρηξη της βουλγαρικής εξέγερσης στη Μακεδονία. Η εξέγερση του Προφήτη Ηλία ήταν η «επανάσταση» που οργανώθηκε και υλοποιήθηκε από την βουλγαρική Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ονομάστηκε έτσι επειδή από την ημέρα που ξεκίνησε, την ημέρα του Προφήτη Ηλία, στις 20 Αυγούστου, στο βιλαέτι του Μοναστηρίου. Έτσι το επαναστατικό κίνημα ήταν μέχρι τότε άγνωστο αλλά είχε ως στόχο αρχικά να συμμετάσχουν σε αυτό κυρίως οι σλαβόφωνοι σχισματικοί αγρότες καθοδηγούμενοι από τους κομιτατζήδες. Επιπλέον ήθελαν να εξαναγκασθούν και άλλοι πατριαρχικοί Έλληνες και μη εξαρχικοί σλαβόφωνοι και βλαχόφωνοι και αλβανόφωνοι να συμμετέχουν, εξαναγκασμένοι από τα κομιτάτα και υπό την απειλή του θανάτου. Τέλος οι αντάρτες ήθελαν να χτυπήσουν βίαια τόσο τον άμαχο μουσουλμανικό πληθυσμό όσο και τους πατριαρχικούς με αποτέλεσμα τα αιματηρά αντίποινα του οθωμανικού στρατού τα οποία ήταν αναμενόμενα και επιδιωκόμενα, ώστε να προκαλέσουν την ανάμιξη των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής για την επιβολή μεταρρυθμίσεων Κ. Βακαλόπουλος, Νεότερη Ιστορία της Μακεδονίας ( ), εκδ. Μπαρμπουνάκης Θεσσαλονίκη και Αθηνά Κακούλη-Τζινίκου, Η Μακεδόνισσα στο θρύλο και την ιστορία μΧ, Θεσσαλονίκη 1986, εκδ. Ζήτη, σ 152. Ό.π. βλ. και Κ.Α. Βακαλόπουλος, Το Μακεδονικό ζήτημ,, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, Σελίδα 20

25 Επειδή η βουλγαρική πολιτική ήταν αδύναμη να πείσει τον τοπικό πληθυσμό να επαναστατήσει δημιουργήθηκε η Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση, ώστε να οργανώσει και να προκαλέσει μια βουλγαρόφιλη εξέγερση, με την ψευδεπίγραφη υπόσχεση αυτοδιάθεσης στον τοπικό πληθυσμό. Βασική επιδίωξη της ΕΜΕΟ ήταν έπειτα από την αυτονόμηση της Μακεδονίας και της Θράκης, να ενταχθούν οι δυο περιοχές στο Βουλγαρικό Βασίλειο, όπως έγινε στην περίπτωση της Ανατολικής Ρωμυλίας, όταν με την Συνθήκη του Βερολίνου (1878), η περιοχή αυτονομήθηκε και αργότερα, με πραξικόπημα ενάντια στην οθωμανική αρχή, προσαρτήθηκε στην Βουλγαρία. Η οργάνωση άλλαζε διάφορα ονόματα πριν και μετά την εξέγερση. Το σύνθημά της ήταν "Η Μακεδονία για τους Μακεδόνες". Σύντομα στην οργάνωση αυτή δημιουργήθηκαν δύο ρεύματα. Οι Αυτονομιστές, που υποστήριζαν την αυτονόμηση της Μακεδονίας και αυτοδιάθεση της περιοχής, και η "Ανώτερη Μακεδονική Επιτροπή" (ВМОК), μια οργάνωση που ιδρύθηκε το 1894 στην Σόφια και υποστήριζε την άμεση προσχώρηση στην Βουλγαρία. Και τα δύο ρεύματα, υποστήριζαν όταν θα το επέτρεπαν οι συνθήκες, την ένωση με την Βουλγαρία. 55. Η διοίκηση της οργάνωσης έχοντας βουλγαρικό εθνικό φρόνημα, πίστευε ότι ούτε η Σερβία ούτε η Ελλάδα θα μπορούσαν να προσαρτήσουν το σύνολο της Μακεδονίας, σε αντίθεση την Βουλγαρία, που είχε δημιουργήσει αντάρτικες ομάδες και αποστολές παραστρατιωτικών αρκετά παλαιότερα και πίστευε ότι σε κάθε περίπτωση θα είχε το πλεονέκτημα. Οι Τούρκοι απάντησαν με δριμύτητα, αφού είχε προηγηθεί και σειρά βουλγαρικών βομβισμών στη Θεσσαλονίκη. Ο τουρκικός στρατός χτύπησε βίαια το «κίνημα» διαλύοντάς το αμέσως εν τη γενέσει του. Καταστροφές, θάνατοι και συλλήψεις του Ελληνικού στοιχείου, που βρέθηκε μεταξύ δύο πυρών. Τα βίαια γεγονότα του 1903 άλλαξαν το σκηνικό και δεν άφηναν πλέον καμιά αμφιβολία για τις επιδιώξεις των Βουλγάρων τόσο στο ελεύθερο Ελληνικό κράτος όσο και στους υπόδουλους ακόμη ελληνικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας. Η είδηση για την εξέγερση του Ίλιντεν, επίκεντρο της οποίας ήταν το βιλαέτι του Μοναστηρίου και τα θύματα Έλληνες και Βλάχοι, ούτε εξέπληξε την ελληνική κυβέρνηση του Δημητρίου Ράλλη ούτε προκάλεσε πανικό στην Αθήνα. Η ελληνική κυβέρνηση απέστειλε τηλεγραφικές εγκυκλίους στα ελληνικά προξενεία της Μακεδονίας με τις οποίες προέτρεψε το ελληνικό στοιχείο να παραμείνει ήσυχο και να έχει την πεποίθηση ότι η τουρκική κυβέρνηση θα καταπνίξει το κίνημα. Στον ελληνικό τύπο η εξέγερση παρο- 55 Κ.Βακαλόπουλος, Νεότερη Ιστορία της Μακεδονίας, Είναι η περίοδος που κορυφώνεται το κίνημα των εθνικών ανταρτών στο μακεδονικό χώρο μετά το συνέδριο του Βερολίνου ( ). Σελίδα 21

26 υσιάστηκε ως κίνημα ληστανταρτών, αλλά και ως κίνημα Βουλγάρων πατριωτών που αποσκοπούσε στην πραγμάτωση του ονείρου της Βουλγαρίας του Αγίου Στεφάνου, ενώ η ανακατάληψη του Κρουσόβου από τον τουρκικό στρατό εκτιμήθηκε ως η α- παρχή της καταστολής της εξέγερσης. Η Ελλάδα ζήτησε τόσο από την Υψηλή Πύλη όσο και από τις Μεγάλες Δυνάμεις την προστασία του ελληνισμού, ενώ η ελληνική αστυνομία διατάχτηκε να παρακολουθεί αυστηρά τις κινήσεις των Βουλγάρων στην Αθήνα και τη Θεσσαλία. Για προληπτικούς λόγους μερικοί Βούλγαροι φυλακίστηκαν προσωρινά. Κατά την ανάκριση αποδείχτηκε ότι ήταν μέλη βουλγαρομακεδονικών κομιτάτων που απέστελλαν πολεμοφόδια και περίστροφα στη Μακεδονία. Παραμονές της εξέγερσης του Ίλιντεν η πίεση των βουλγαρικών ανταρτικών σωμάτων είχε γίνει εντονότερη στους χριστιανούς της Μακεδονίας, καθώς τριγυρνούσαν ανενόχλητοι και απειλούσαν τους κατοίκους. Έβαζαν βαριά φορολογία η οποία οδηγούσε στην αθλιότητα του αγροτικού πληθυσμού. Ορισμένοι κάτοικοι για να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στα έξοδά τους, για την αγορά των όπλων, πουλούσαν χωράφια και τα ζώα τους. Στη γεωγραφική ζώνη της Μέσης Μακεδονίας είχε ενταθεί η βουλγαρική τρομοκρατία τόσο σε βάρος του σλαβόφωνου ελληνικού και του ελληνοβλαχικού στοιχείου. Στην Πελαγονία και στην περιφέρεια του Μοναστηρίου η κατάσταση ήταν ιδιαιτέρα τεταμένη, όπως και στις επαρχίες Γευγελής, Βοβενών, Γιαννιτσών, Δράμας, Νευροκοπίου και Πετριτσίου Κ. Βακαλόπουλος,το Μακεδονικό ζήτημα, σ 219. Σελίδα 22

27 1.6 Ο Μακεδονικός αγώνας Με το όνομα "Μακεδονικός Αγώνας" ονομάστηκε ο ακήρυχτος πόλεμος μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων, ο οποίος κορυφώθηκε μεταξύ των ετών 1903 και 1908 στην Μακεδονία. Ήταν ο αγώνας που ξεκίνησε ως αντίδραση στα επεκτατικά και α- φομοιωτικά σχέδια των Βουλγάρων προς τη Μακεδονία. Αρχικά ο αγώνας δεν είχε τη βοήθεια ή τη συμπαράσταση του ελληνικού κράτους, αλλά βασιζόταν μόνος στους Μακεδόνες και στη συνδρομή των Μακεδόνων που ζούσαν στην ελεύθερη πλέον Ελλάδα. 57 Σωστός ορισμός δεν μπορούσε να δοθεί για τον Αγώνα αυτό. Αλλά μπορούσαν να πούμε ότι είναι η προσπάθεια των Ελλήνων της Μακεδονίας, να κρατήσουν τον Εθνισμό τους, τη θρησκεία τους, τα ήθη, τα έθιμα, και τις παραδόσεις τους, τα πάτρια που ήθελα να τους αλλάξουν οι Βουλγαροκομιτατζήδες, αλλά και οι Τούρκοι κατακτητές. Ο Μακεδονικός Αγώνας προκλήθηκε από την "αρπακτικότητα" και την επεκτατική διάθεση των Βουλγάρων, οι οποίοι από την εποχή που ίδρυσαν το νεότερο κράτος τους, επεδίωξαν να επεκτείνουν και τα γεωγραφικά όρια του κράτους τους ώστε να συμπεριλάβει και την Μακεδονία και να επιτύχουν έτσι διέξοδο στο Αιγαίο Πέλαγος και την Μεσόγειο θάλασσα. Ακολούθησαν δηλαδή, τυπικά και ουσιαστικά, το σχέδιο της Μ. Αικατερίνης Β ( ), τσαρίνας της Ρωσίας ( ), για την επέκταση των Σλάβων στην Βαλκανική Χερσόνησο ώστε να αποκτήσει η Ρωσική Αυτοκρατορία πρόσβαση στις "ζεστές θάλασσες" και να "παρακάμψει" τα στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελλίων, που ελέγχουν το πέρασμα στην Μαύρη Θάλασσα (Εύξεινο Πόντο). Ο Μακεδονικός Αγώνας ουσιαστικά άρχισε από το 1870, με απαρχή το Βουλγαρικό Σχίσμα από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και την ίδρυση της Βουλγαρικής Εξαρχείας και κράτησε (επίσημα) μέχρι το Στα χρόνια αυτά (38 ολόκληρα χρόνια) ο Μακεδονικός Ελληνισμός και ο χριστιανικός Σερβικός πληθυσμός, εντός των ορίων της Μακεδονίας υπέφεραν πολλά σε ανθρώπινες θυσίες και περιουσιακά και άλλα υλικά αγαθά. 57 Βλ. τον τόμο Ο Μακεδονικός Αγώνας, Πρακτικά επιστημονικού Ι.Μ.Χ.Α. τη μελέτη του Απ. Βακαλόπουλος, Ο Μακεδονικός Αγώνας κορυφαία φάση, Σελίδα 23

28 Οι Βούλγαροι άρχισαν να εγείρουν διεκδικήσεις επί της Μακεδονικής γης από το 1870, αλλά από το 1895 και μετά, ένοπλες βουλγαρικές συμμορίες που ονομάστηκαν "κομιτατζήδες", εκμεταλλευόμενοι την πλήρη αδιαφορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και των τοπικών τουρκικών αρχών, υπέβαλλαν σε απερίγραπτα βασανιστήρια τον ελληνικό πληθυσμό της Μακεδονίας ώστε να απαρνηθεί την εθνικότητά του και να αποδεχθεί την Βουλγαρική Εξαρχία σαν θρησκευτική του αρχή αντί του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και να υποκύψει στις Βουλγαρικές αξιώσεις. Οι βουλγαρικές συμμορίες λήστευαν, έκλεβαν και βίαζαν τον πληθυσμό, ενώ ταυτόχρονα εξόντωναν τους πιστούς στο Οικουμενικό Πατριαρχείο ή όσους θεωρούσαν ότι αποτελούσαν "δεσμό" μεταξύ της Μακεδονίας και της υπόλοιπης Ελλάδας. Ο σκοπός τους ήταν η τελική διεκδίκηση των εδαφών αυτών από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Ελλάδα και η παραχώρησή τους σ' αυτήν από τις Μεγάλες Δυνάμεις, παρουσιάζοντας στην Μακεδονία έναν "αμιγή" δήθεν Βουλγαρικό πληθυσμό. Στην δράση κατά των κομιτατζήδων και στις βουλγαρικές βλέψεις δραστηριοποιήθηκαν και αντιστάθηκαν οι Μακεδονομάχοι, ελληνικά ένοπλα αντάρτικα σώματα που οργανώθηκαν είτε από τον ίδιο τον πληθυσμό είτε με την βοήθεια εθελοντών από όλα τα μέρη της Ελλάδας (στρατιωτικών, χωροφυλάκων και ιδιωτών - πολιτών). Ε- πιπλέον δημιουργήθηκαν οργανώσεις 58 που υποστήριξαν ηθικά, διπλωματικά και οικονομικά τον Μακεδονικό Αγώνα. Πολλές μεγάλες προσωπικότητες της εποχής συμμετείχαν στην προσπάθεια αυτή και ανέπτυξαν έντονη δραστηριότητα. Ο αγώνα τους ήταν ιδιαίτερα σκληρός, γιατί εκτός από τους Βούλγαρους κομιτατζήδες, οι Μακεδονομάχοι είχαν να αντιμετωπίσουν και τον τουρκικό στρατό. Οι ηρωικοί αυτοί αγώνες των Μακεδονομάχων και η ακατάβλητη ψυχική αντοχή του ηρωικού μακεδονικού πληθυσμού, που αποτελούν μια ακόμη λαμπρή σελίδα στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, ανάγκασαν τελικά τους Βούλγαρους κομιτατζήδες να αποσυρθούν το 1908 και να επανέλθουν στην Βουλγαρία. Παράλληλα ο Μακεδονικός Αγώνας αποτέλεσε το προοίμιο και την έμπνευση των νικηφόρων πολέμων του και της απελευθέρωσης της Μακεδονίας, και αργότερα, των Βαλκανικών Πολέμων, αναπτερώνοντας το ηθικό των Ελλήνων και ξυπνώντας μέσα τους το πνεύμα της Ελευθερίας, για μια ακόμη φορά. Αν και αναφέρεται ιστορικά ότι ο Μακεδονικός Αγώνας άρχισε από το 1870 και κράτησε μέχρι το δηλ. 38 ολόκληρα χρόνια, στην πραγματικότητα κράτησε πολύ περισσότερα, αφού εξ' αιτίας αυτής της πολιτικής των Βουλγάρων 58 Κ.Βακαλόπουλος, Η Μακεδονία στις παραμονές του Μακεδονικού Αγώνα ( ) εκδ. Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη 1986, Σελίδα 24

29 στον χώρο της Βαλκανικής και ιδιαίτερα της Μακεδονίας συνεχίστηκε μέχρι την τελική τους απομάκρυνση κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους ( ). Σποραδικά έκαναν την εμφάνισή τους ακόμη και μετά τα δύσκολα χρόνια του 1922 στην Μακεδονική γη, πιο πολύ όμως σαν ληστές παρά σαν "αντάρτικα" σώματα. Την ίδια όμως πολιτική και τακτική εφάρμοσαν αργότερα στα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής το και τα χρόνια που ακολούθησαν με την "βοήθεια" και "ανοχή" των ανταρτών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Η είδηση του θανάτου του Παύλου Μελά συγκλόνισε ολόκληρη την Ελλάδα και την Αθήνα και ιδιαίτερα φυσικά, την οικογένειά του. Ολόκληρος ο ελληνικός λαός πενθεί τον ήρωα, που έφυγε τόσο νέος, μόλις 34 χρονών, και σε τόσο μάλιστα κρίσιμες στιγμές για το Έθνος και τον Ελληνισμό. 59 Το όνομά του γίνεται σύμβολο του μακεδονικού αγώνα, ενώ μεγάλος αριθμός Αξιωματικών και ιδιωτών πολιτών αρχίζουν να σπεύδουν στη Μακεδονία και πυκνώνουν τις τάξεις εκείνων που αγωνίζονται για την απελευθέρωσή της, ακολουθώντας τον δρόμο του Παύλου Μελά και το παράδειγμά του. Τη θυσία του υμνεί ο λαός με το δημοτικό τραγούδι και ο μεγάλος ποιητής Κωστής Παλαμάς. Αλλά και η πατρίδα, τιμώντας τον, τον αναγνωρίζει σαν εθνικό ήρωα και η Στάτιστα, το χωριό στο οποίο σκοτώθηκε, μετονομάστηκε σε "Παύλος Μελάς". Για την άμυνα του Ελληνισμού της Μακεδονίας συνεργάστηκαν πανελλήνιες οργανώσεις και πολλές εθνικές επιτροπές. Το προξενείο Θεσσαλονίκης καθώς και άλλα προξενεία ανέλαβαν τον συντονισμό του αγώνα. Η μεγάλη Ορθόδοξη εκκλησία, το Οικουμενικό Πατριαρχείο με τις Μητροπόλεις και τις ελληνικές Κοινότητες με τα σχολεία έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην διασφάλιση της ελληνικότητας της Μακεδονίας. 60 Με τον Μακεδονικό Αγώνα αναχαιτίστηκε η Βουλγαρική απειλή και προετοιμάστηκε η απελευθέρωση της Μακεδονίας, όπου ολοκληρώθηκε με τους Βαλκανικούς πολέμους του Παρά την συντριβή των επαναστατών του Ίλιντεν η Μακεδονία είχε κατακλυστεί από Κομιτατζήδες. Ο Ελληνισμός μάτωνε, ψυχορραγούσε. Ξαφνικά από τα σπλάχνα του μαρτυρικού λαού της Δυτικής Μακεδονίας ξεκίνησε η πρώτη σπίθα και θέρμανε την ελπίδα Νοτάρης, Παύλος Μελάς και Ναταλία Μελά, ό.π Μια από τις πρώτες επιτροπές ήταν η Εθνική Εταιρεία που έδρασε την περίοδο 1896 και έπειτα, Βακαλόπουλος, Η Μακεδονία στις παραμονές τους Μακεδονικού Αγώνα, Σελίδα 25

30 Πρωτοπόροι στον αγώνα στάθηκαν ο Ίων Δραγούμης, γραμματέας του Ελληνικού Προξενείου Μοναστηρίου, και ο Μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης. Από τις αρχές του 1903, ο Ίων Δραγούμης κηρύσσοντας ιερή εκστρατεία από το Μοναστήρι ως την Αχρίδα, την Κορυτσά και την Καστοριά, κατηχούσε, εμψύχωνε, συγκροτούσε διοικητικές επιτροπές και οργάνωσε την «Μακεδονική Άμυνα». 61 Ο Καραβαγγέλης συγκρότησε τα αντάρτικα σώματα δυτικομακεδόνων εκδικητών με αρχηγούς τον Κώττα και τον Βαγγέλη Στρεμπενιώτη, δρούσαν και φρόντιζαν τα γυναικόπαιδα, όπου μετά την επίθεση του Ίλιντεν βρίσκονταν σε τραγική κατάσταση μέσα στα βουνά, χωρίς τρόφιμα και βοήθεια. Και άλλοι Μητροπολίτες οργάνωσαν επιτροπές άμυνας στις περιφέρειες τους κι ο λαός αναθάρρησε. Στην κατάσταση αυτή που επικρατούσε βοήθησαν και Ελλαδίτες και Κρήτες πολέμαρχοι και οι Μακεδόνες τους δέχτηκαν με ενθουσιασμό. 62 Από το φθινόπωρο του 1904, όταν έπεφτε μαχόμενος ο ευπατρίδης Παύλος Μέλας στο χωρίο Σιάτιστα της Δυτικής Μακεδονίας, μέχρι και την Επανάσταση των Νεότουρκων το 1908, Έλληνες αντάρτες και Βούλγαροι κομιτατζήδες επιδόθηκαν σε έναν ανηλεή πόλεμο για τον έλεγχο της περιοχής. Το μεγαλύτερο μέρος του Μακεδονικού Αγώνα διεξήχθη στην ορεινή Δ. Μακεδονία. Εκεί κατάγονταν τα πιο δραστήρια μέλη του ελληνικού κομιτάτου, αλλά και της «Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης», γνωστής σαν IMRO. Ο Μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης άρχισε να οργανώνει τοπικά τμήματα αυτοάμυνας σε Καστοριά και Φλώρινα. Προώθησε και εφάρμοσε την ιδέα της ένοπλης αντεπίθεσης με τη χρήση ντόπιων Πατριαρχικών οπλαρχηγών με την πεποίθηση ότι τα ερείσματα της IMRO στο σλαβόφωνο Πατριαρχικό πληθυσμό δεν ή- ταν στέρεα. Ο Μητροπολίτης είχε αναγκαστεί να περιέρχεται τους ναούς των χωριών της περιφέρειάς του και να εκκλησιάζει με το όπλο στα πόδια του, σε μια προσπάθεια να τονώσει το ηθικό των τρομοκρατημένων πιστών. Βασικός πυρήνας της οργάνωσης του Καραβαγγέλη ήταν η ομάδα του ντόπιου οπλαρχηγού Κώτα Χρήστου. Ο αξιωματικός Παύλος Μελάς εγκαινίασε την είσοδο εθελοντών μαχητών από την Ελλάδα, αφού με το θάνατό του στη Στάτιστα της Καστοριάς δημοσιοποίησε το Μακεδονικό πρόβλημα στην Ελλάδα. Ο αγώνας όμως ήταν βαρύς και για τις ορεινές αγροτικές και κτηνοτροφικές κοινωνίες. Για 4 χρόνια όχι μόνον υπέμειναν τη συντήρηση εκατοντά Κ.Βακαλόπουλος, Ιων Δραγούμης, Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα, Γερμανός Καραβαγγέλης, Μητροπολίτης Καστοριάς, Ο Μακεδονικός Αγών, Απομνημονεύματα, Θεσσαλονίκη 1959,σ Βλ. στον τόμο Μακεδονικός Αγώνας, Πρακτικά Ι.Μ.Χ.Α., τη μελέτη του Δικαίου Β.Βαγιακάκου, «Η Απήχησις του Μακεδονικού Αγώνος εις την Μάνην», Πρακτικά Ι.Μ.Χ.Α, σ Σελίδα 26

31 δων ενόπλων, αλλά συχνά πλήρωσαν με αίμα την προσκόλλησή τους στο ένα ή το άλλο στρατόπεδο. 63 Ο Λουδίας σχημάτιζε στη νότια κεντρική Μακεδονία, στο έδαφος μεταξύ του Αλιάκμονα και του Αξιού, εκτεταμένο έλος. Στον ένοπλο ελληνοβουλγαρικό αγώνα το έλος αυτό, προσιτό πριν μόνο στους ψαράδες της περιοχής, αναδείχτηκε σε πεδίο ομηρικών μαχών μεταξύ των ενόπλων σωμάτων. Η ασφαλής πρόσβαση στις καλαμώδεις εκτάσεις του σήμαινε σίγουρο κρησφύγετο, έλεγχο της γύρω πεδιάδας και των οδικών συγκοινωνιών προς τη Βόρεια και τη Δυτική Μακεδονία. Η διαβίωση, μέσα στα βαλτώδη νερά όπου ενδημούσε η ελονοσία και συνάμα σε συνθήκες πολέμου είχε πολλές ιδιαιτερότητες και ακόμη περισσότερες δυσκολίες, ικανές να κάμψουν και τους πιο σκληροτράχηλους μαχητές. Οι θρυλικές μορφές του καπετάν Άγρα και του καπετάν-νικηφόρου, πλαισιωμένες από μερικούς ντόπιους οδηγούς, ταυτίστηκαν με τον αγώνα στις υγρές ελώδεις εκτάσεις κι αναδείχτηκαν σε κεντρικές μορφές του γνωστού μυθιστορήματος της Πηνελόπης Δέλτα. 64 Για λόγους γεωγραφικούς η διεξαγωγή για τους Έλληνες του Αγώνα στην Ανατολική Μακεδονία ήταν δυσχερέστερη από ό,τι αλλού. Ουσιαστικά η ένοπλη ελληνική αντεπίθεση άρχισε μόλις το 1906 και στηρίχθηκε σχεδόν αποκλειστικά σε ονομαστούς ντόπιους καπεταναίους. Στην περιοχή του Μπέλες και του Μελενίκου δρουν ο Θανάσης Χατζηπανταζής και ο Στέργιος Βλάχμπεης. Στην περιοχή της Νιγρίτας κυριαρχούν ο καπετάν-γιαγκλής και ο ιερέας καπετάν-ανδρούτσος. Η περιοχή της Ζίχνας και του Παγγαίου είναι ο χώρος επιχειρήσεων δύο θρυλικών μορφών, του Δούκα Ζέρβα και του Μητρούση Γκογκουλάκη. Η επιτελική εργασία βρισκόταν στα χέρια του προσωπικού των Προξενείων Σερρών και Καβάλας. Τη διακίνηση των πληροφοριών και των όπλων διεκπεραίωσε αποτελεσματικά πλήθος πατριωτών οργανωμένων σε εθνικούς συλλόγους και σωματεία. Κανένας όμως αγωνιστής της ανατολικής Μακεδονίας δεν ξεπέρασε στην προσφορά, αλλά και στην αίγλη, τον Μητροπολίτη Δράμας Χρυσόστομο Καλαφάτη. Το 1907, η ανοιχτή συνεργασία του με το ελληνικό στρατόπεδο του στοίχισε τη μητρόπολή του, όμως 15 χρόνια αργότερα, με το βίαιο θάνατό του στη Σμύρνη, πλήρωσε με υψηλό επιτόκιο τους εθνικούς του αγώνες Γερμανού Καραβαγγέλη, Απομνημονεύματα, Ναταλία Μελά, ό.π, σ. Βλ. τον τόμο Α Πανελλήνιο Συνέδριο, Ο Αγώνας στο Βάλτο των Γιαννιτσών, εκδ. Δήμου Γιαννιτσών, Ε.Μ.Σ., Γιαννιτσά 1998 Βλ. Χρυσόστομος Καλαφάτης, Εκθέσεις περί του Μακεδονικού Αγώνα , επιμ. Β.Λαούρδα, Θεσσαλονίκη 1960,σ. η -ιδ. Σελίδα 27

32 Η Θεσσαλονίκη, το κέντρο της Μακεδονίας, αποτέλεσε το επιτελικό κέντρο του Μακεδονικού Αγώνα. Η εξέλιξη αυτή συνδέθηκε κυρίως με δύο πρόσωπα: τον Γενικό Πρόξενο της Ελλάδας Λάμπρο Κορομηλά και τον Ανθυπολοχαγό Αθανάσιο Σουλιώτη. Ο πρώτος, από το 1904 ως το 1907, οργάνωσε και διεύθυνε μέσα από το νεοκλασικό κτίριο του Προξενείου το ελληνικό δίκτυο πληροφοριών και επέβλεπε τις επιχειρήσεις των σωμάτων στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία. Πολύτιμους βοηθούς του είχε ομάδα ειδικών γραφέων, δηλαδή ειδικά εκπαιδευμένων αξιωματικών, που αποτέλεσαν τους διοικητικούς τομεάρχες του Αγώνα. Ανάμεσά τους ξεχώρισαν για την εμπειρία τους ο Δημήτριος Κάκκαβος (Ζώης) και ο Αθανάσιος Εξαδάκτυλος (Αντωνίου). Την ασφάλεια των δραστηριοτήτων του Προξενείου και την εθνική συστράτευση της ελληνικής κοινότητας της Θεσσαλονίκης ανέλαβε ο Σουλιώτης (Νικολαΐδης) στο διάστημα Συγκαλύπτοντας την κατασκοπική του δράση με την ιδιότητα του εμπόρου, πέτυχε με συστηματικές προσπάθειες να δημιουργήσει ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό δίκτυο πληροφοριών και συγκαλυμμένων επιχειρήσεων. Στο δίκτυο αυτό εντάχθηκαν κάθε κοινωνικής τάξης επαγγελματίες κι εργαζόμενοι της Θεσσαλονίκης που εξασφάλισαν τη συλλογή και την προώθηση μηνυμάτων, την εκτέλεση αντιποίνων, αλλά και τη διεξαγωγή ενός επιτυχημένου οικονομικού πολέμου σε βάρος της εξαρχικής κοινότητας. 66 Οι μακεδονικές επιτροπές των Αθηνών ήταν αποτέλεσμα των πρωτοβουλιών που αναπτύχθηκαν στους κύκλους των ανήσυχων προσφύγων από τη Μακεδονία. Μετά τη διάλυση της Εθνικής Εταιρείας (1900) τα πρώην μέλη της (Παύλος Μελάς, Κώστας Μαζαράκης, Αθανάσιος Εξαδάκτυλος κ.α.) συνέχισαν να αδημονούν για την τύχη της Μακεδονίας, απ όπου κατέφθαναν συνεχώς εκκλήσεις για βοήθεια. Το κενό κάλυπταν προσωρινά και στο μέτρο των δυνατοτήτων τους η Εταιρεία «Ελληνισμός» του Νεοκλή Καζάζη και η «Επιτροπή προς Ενίσχυση της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας» των Βικέλα, Στρέιτ και Μπαλτατζή. Το 1902 εμφανίζεται δυναμικά στο προσκήνιο ο Κεντρικός Μακεδονικός Σύλλογος των αδελφών Θεοχάρη και Μαυρουδή Γερογιάννη από τη Χαλκιδική. Μετά τα δραματικά γεγονότα του 1903 οι προσπάθειες όλων, κράτους και ιδιωτών, συγκλίνουν σε πιο δυναμικές επιλογές. Μετά από δραματικές εκκλήσεις του Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού, ιδρύεται στην Αθήνα, στις 22 Μαΐου 1904, το Μακεδονικό Κομιτάτο, στα γραφεία της εφημερίδας «Εμπρός», από λόγιους και δημοσιογράφους με σκοπό τη συλλογή χρημάτων, εφοδίων και όπλων για τις ανάγκες των Ελλήνων ανταρτών της Μακεδονίας. Στο Κομιτάτο συσπειρώνονται οι παλαίμαχοι της Εθνικής Εταιρείας, ο δραστήριος κύκλος του Μακεδόνα πολιτικού Στέφανου Δραγούμη, μέλη των άλλων επιτροπών και συλλόγων 66 Βλ. Β.Λαούρδας, Το Ελληνικό Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης , Θεσσαλονίκη 1961,σ. και Αθ. Σουλιώτης, Οργάνωσις Θεσσαλονίκης, ό.π, σ Σελίδα 28

33 καθώς και εκπρόσωποι του κράτους. Εμπνευστής, ιδρυτής, αλλά και πρόεδρος του κομιτάτου ήταν ο διευθυντής της εφημερίδας Δημήτρης Καλαποθάκης ( ) από την Αρεόπολη και μέλος της πρώτης οργανωτικής επιτροπής ο Πέτρος Κανελλίδης ( ) από το Κουτήφαρι της Έξω Μάνης, διευθυντής της εφημερίδας «Καιροί». Το κομιτάτο, μέλη του οποίου είναι οι Ν. Πολίτης, καθηγητής πανεπιστημίου, Ιωάννης Ράλλης, Πέτρος Σαρόγλου κλπ. αποφασίζει να δράσει άμεσα στέλνοντας ένοπλα σώματα και οπλισμό στους ελληνικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας. 67 Στόχος τους ήταν η εξουδετέρωση της βουλγαρικής και ρουμανικής προπαγάνδας, η εμπιστευτική αλληλογραφία, η κατασκοπεία, η μεταφορά τραυματιών, η τροφοδοσία των Ελλήνων ανταρτών και γενικά η υπεράσπιση του ελληνικού στοιχείου. Μέχρι την άνοιξη του 1908, οπότε απέβαλε ουσιαστικά τον ιδιωτικό του χαρακτήρα, το Μακεδονικό Κομιτάτο διεύθυνε και διεκπεραίωνε τον ένοπλο αγώνα στη Δυτική Μακεδονία. Η επιτυχία του στηρίχθηκε κυρίως στη διοργάνωση μιας παράλληλης εσωτερικής οργάνωσης εντός της Μακεδονίας, που ενσωμάτωσε όλες τις τοπικές ε- πιτροπές, τους εθνικούς συλλόγους και τα δίκτυα πληροφοριών. Ένοπλες πρωτοβουλίες μικρότερης κλίμακας στην Κεντρική Μακεδονία ανέλαβαν και οι αδελφοί Γερογιάννη Νεοκλής Καζάζης, Ο Ελληνισμός εν τη χερσόνησω του Αίμου, Εντυπώσεις ταξιδίου, Αθήναι 1899, ο ίδιος L Hellenisue et la Macedoine, Paris Για την οικογένεια Γερογιάννη και τον Κεντρικό Μακεδονικό Σύλλογο στην Αθήνα βλ Β.ΝΠάππας, Ο Χαλκιδικιώτης Μακεδονομάχος καπετάν Γιαγκλής, Ιερισσός Χαλκιδικής 2011, Σελίδα 29

34 1.7 Το Χρονικό του Αγώνα Το 1900 έχουμε την ενθρόνιση του επισκόπου Γερμανού Καραβαγγέλη στη Μητρόπολη Καστοριάς όπου και δραστηριοποιείται στην περιοχή. Το 1902 ο Ίων Δραγούμης τοποθετείται υποπρόξενος στο Μοναστήρι, όπου και προωθεί τα ελληνικά συμφέροντα στη περιοχή. Την ίδια χρονιά καταρτίστηκε από τη Σόφια ένα σχέδιο αυτονόμησης της Μακεδονίας και σχεδιάστηκε μία εξέγερση με είσοδο πολυάριθμων κομιτατζήδων από τη Βουλγαρία στις Βορειο-ανατολικές περιοχές της Μακεδονίας. Τουρκικές δυνάμεις κινητοποιήθηκαν και ματαίωσαν την προσπάθεια. Έκαψαν όμως χωριά και σκότωσαν κάτοικους, αυτό ξεσήκωσε όπως ήταν φυσικό την Ευρωπαϊκή κοινή γνώμη και έφερε το ζήτημα της Μακεδονίας στο προσκήνιο. Το 1903 οργανώνεται στην Αθήνα το Μακεδονικό Κομιτάτο υπό τον δημοσιογράφο Δημήτριο Καλαποθάκη κατόπιν εκκλήσεων του Μητροπολίτη Γερμανού. Κρητικοί εθελοντές στη Μακεδονία. Πρώτος νεκρός του Αγώνα ο κρητικός οπλαρχηγός Γεώργιος Σειμένης στο Λέχοβο που κατακρεουργείται αν και καθηλωμένος στο κρεβάτι από τους κομιτατζήδες. Στις αρχές του 1903 έφθασε στη Θεσσαλονίκη και ο Χιλμί Πασάς ως Γενικός Επιθεωρητής των βιλαετίων της Μακεδονίας με ευρύτατες δικαιοδοσίες. Οι Δυνάμεις συνεγέρθηκαν πάλι τον Οκτώβριο ένα νέο πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων, πιο ριζικό, συμφωνήθηκε στο Μύρτζτεγκ, το οποίο αυτή τη φορά ε- πιβλήθηκε στην Τουρκία.(Νέα διοικητική διαίρεση των βιλαετίων). 69 Ο Καραβαγγέλης από την Καστοριά ζητούσε επίμονα την αποστολή ανδρών και οπλισμού από την Ελλάδα. Ύστερα από συνεννοήσεις τον Ιούλιο του 1903 ο Παύλος Μελάς και ο Κωνσταντίνος Μαζαράκης με τη βοήθεια του Βάρδα διάλεξαν 10 Κρητικούς και τους έστειλαν μυστικά στον Καραβαγγέλη στην Καστοριά. Είχαν προηγηθεί εντόπιοι αρχηγοί όπως ο Κώττας από τη Ρούλια, ο Νταλίπης από τον Γαύρο, ο Παύλος Κύρου από το Ζέλοβο (Αντάρτικο)και ο Βαγγέλης Νάτσης από το Στρέμενο που είχαν σχηματίσει ομάδες αυτοάμυνας στις περιοχές τους Βακαλόπουλος, Η Μακεδονία στις παραμονές του Μακεδονικού Αγώνα, σ. 32 Ο.π., σ Σελίδα 30

35 Το 1904 ο Λάμπρος Κορομηλάς τοποθετείται πρόξενος στη Θεσσαλονίκη με νέες προβολές των ελληνικών επιδιώξεων. 71 Τον Αύγουστο του 1904 ο Παύλος Μελάς ανέλαβε γενικός αρχηγός της Δυτικής Μακεδονίας. Μάλιστα με λόγια προφητικά έλεγε στη γυναίκα του Ναταλία ότι είναι υπέρτατο καθήκον του να θυσιάσει τα πάντα για να σωθεί η Μακεδονία. Αυτό το γεγονός απετέλεσε το δείγμα φιλοπατρίας του. 72 Στις 13 Οκτωβρίου ο Μελάς βρισκόταν με το σώμα του στο χωριό Σιάτιστα των Κορεστίων. Τουρκικός στρατός έφθασε στο χωριό, οι άνδρες του Μελά ταμπουρώθηκαν σε τρία σπίτια και παρέμειναν σιωπηλοί. Κατά την επιστροφή χτύπησαν την πόρτα με τους υποκοπάνους. Ο Μελάς πυροβόλησε και σκότωσε έναν στρατιώτη. Οι άλλοι σκόρπισαν και πυροβολούσαν. Το σούροπο, όταν σταμάτησαν οι πυροβολισμοί βγήκαν να πάρουν το όπλο του σκοτωμένου. Ακούστηκε ένας πυροβολισμός Ο Μελάς είχε τραυματιστεί βαριά. Τον πήραν μέσα στον αχυρώνα όπου ξεψύχησε. Ο θάνατος του Μελά (13 Οκτωβρίου)είχε το νόημα της θυσίας που συντάραξε όλο το Έθνος. Με το θάνατό του η υπόθεση της Μακεδονίας έγινε υπόθεση ολόκληρου του Ελληνισμού. Σκοτώνεται σε μάχη στη Σιάτιστα (σημερινό όνομα Μελάς) των Κορεστίων ο Παύλος Μελάς. Ύστερα από τον θάνατό του Μελά (Ζέζας) στη Δυτική Μακεδονία τον αγώνα ανέλαβαν άλλα σώματα που οργανώθηκαν από το Κομιτάτο. Την γενική αρχηγία ανέλαβε ο Βάρδας που έφθασε στην περιοχή με αρκετούς Κρητικούς και Μανιάτες το Δεκέμβριο του Το 1905 τα ελληνικά σώματα αποκρούουν σθεναρά βουλγαρικές επιθέσεις α- κολουθώντας την τακτική των κλεφτών. Στην αρχή του 1905 αποφασίστηκε η οργάνωση μεγαλύτερων σωμάτων στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης με αξιωματικούς και ιδιώτες εθελοντές σε συνεργασία με εντόπιους που γνώριζαν καλά τις συνθήκες και την περιοχή. Τα πρώτα καλά οργανωμένα σώματα που έφθασαν στην Κεντρική Μακεδονία από τις εκβολές του Αλιάκμονα, τον Μάιο 1905 ήταν του Μωραίτη (Κόδρου) για το Λαούρδας, Το Ελληνικό Γενικό Προξενείο, 15 Βλ τον τόμο Μακεδονικός Αγώνας, Εκδοτική Αθηνών, -Ε.Μ.Σ., σ και Ναταλία Μελά, ό.π. σ , όπου συγκλονιστική περιγραφή του θανάτου του συζύγου της και Χρυσόστ. Ζήσης, Ο Μακεδονικός Αγώνας : Πώς σώθηκε ο Ελληνισμός της Μακεδονίας, εκδ. Σύλλογος Δυτικομακεδόνων Τρικάλων, Τρίκαλα 1985, σ. 35 Μακεδονικός Αγώνας, Εκδοτική-Ε.Μ.Σ., σ Σελίδα 31

36 Πάικο, του Σπυρομήλιου (Μπούα) για την Καρατζόβα και του Κ.Μαζαράκη (Ακρίτα) για το Βέρμιο. 74 Η Λίμνη των Γιαννιτσών, ο Βάλτος όπως ονομαζόταν, έγινε με τον καιρό το κέντρο του Αγώνα. Βούλγαροι κομιτατζήδες είχαν εγκατασταθεί στη λίμνη κι είχαν οργανώσει ένα ασφαλές ορμητήριο από το οποίο δυνάστευαν τα γύρω χωριά και έ- λεγχαν τους δρόμους. Ελληνικά σώματα άρχισαν να εισχωρούν στη λίμνη από το 1905 ο Μπουκουβάλας (Πετρίλος), ο Ρήγας (Καβοντόρος) και λίγο αργότερα ο Α- ναγνωστάκος (Ματαπάς) με τη βοήθεια των εντοπίων, καπετάν Γκόνου και Γκρέκου (και οι δύο δεν γνώριζαν λέξη ελληνική). 75 Το 1906 ο Κορομηλάς επιζητεί τη επίσημη συμμετοχή της Ελλάδας με αποστολή στρατού. Τέσσερα ανταρτικά σώματα σε σύγκρουση με τον Οθωμανικό ζυγό διαλύονται. 76 Το 1907 η Αγγλία ασκεί πολιτική πίεση απαιτώντας την περιστολή των ελληνικών δράσεων στην περιοχή. Η ελληνική κυβέρνηση σε δίλημμα. Η Τουρκία απαιτεί την απομάκρυνση του Λ. Κορομηλά από το προξενείο της Θεσσαλονίκης. Απομακρύνεται, αλλά το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών τον διορίζει Γενικό Επιθεωρητή των προξενείων της διευκολύνοντας με αυτό τον τρόπο ακόμα περισσότερο την δράση του. To συνεχίστηκε η άφιξη νέων σωμάτων στη Μακεδονία. Τον Αύγουστο 1906 ο Κώστας Γαρέφης όταν έμαθε πως οι δύο μεγαλύτεροι κομιτατζήδες της περιοχής Μοριχόβου, Λουκάς και Καρατάσος βρίσκονταν στα καλύβια, έτρεξε με το σώμα του εκεί, κύκλωσε νύκτα τις καλύβες και μόνος μπήκε και σκότωσε τους δύο αρχικομιτατζήδες. Βγαίνοντας όμως μία σφαίρα τον βρήκε στην καρδιά. Εκεί χάθηκε ένας αληθινός ήρωας. 77 Το 1908 με την επανάσταση των Νεοτούρκων το Οθωμανικό κράτος παραχωρεί σύνταγμα και ίσα δικαιώματα σε όλους τους πολίτες. Από το ένοπλο αγώνα τα θύματα και τις καταστροφές, ο τόπος είχε εξαντληθεί. Δεν είναι λοιπόν παράδοξο ότι Βλ. τον τόμο Ο Αγώνας στο Βάλτο των Γιαννιτσών Ι.Κ. Μαζαράκης-Αινιάν, Ο Μακεδονικός Αγών, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1981, σ. 70 Κ. Λιάπης, Κώστας Γαρέφης ( ), στο περιοδ. Μορφαί της Μαγνησίας, Βόλος 1973, σ Για τη σλαβοφωνία των Μακεδόνων βλ. Α.Σ.Καραθανάσης, «Ανέκδοτα και άλλα παραλειπόμενα της Αχρίδος» στον τόμο Χριστιανική Μακεδονία, Ι.Ε.Θ.Π, όπου υποκεφάλαιο, Η σλαβοφωνία και άλλα τινά της περιοχής της Αχρίδος, σ Σελίδα 32

37 με το Νεοτουρκικό κίνημα, τον Ιούλιο του 1908, το σύνολο του πληθυσμού της Μακεδονίας αισθάνθηκε ανακούφιση για το τέλος του αγώνα. Ολοκληρώνεται ο Μακεδονικός Αγώνας με επιτυχία καταφέρνοντας να διατηρήσει τη συνοχή του Ελληνισμού της Μακεδονίας. Σελίδα 33

38 1.8 Απολογισμός του αγώνα Όλα τα χρόνια μέχρι το 1908 οι Τούρκοι έκαναν προσπάθειες για να επιβάλλουν την τάξη χρησιμοποιώντας τις δυνάμεις του στρατού. Για τις διάφορες μεταρρυθμίσεις δεν ενδιαφέρονταν αρκετά. Από το σχέδιο του Murzsteg μόνο η αναδιοργάνωση της χωροφυλακής είχε προχωρήσει. Η τουρκική διπλωματία εκμεταλλευόταν την αδυναμία συνεννόησης ων ευρωπαϊκών Δυνάμεων και τον οξύ ανταγωνισμό τους. Οι μεταρρυθμιστές είχαν διαλέξει τις περιοχές τους. Οι Αυστριακοί διάλεξαν τα Σκόπια, οι Ιταλοί το Μοναστήρι- Φλώρινα- Καστοριά, οι Ρώσοι τη Θεσσαλονίκη και την Κεντρική Μακεδονία, οι Γάλλοι τις Σέρρες και οι Άγγλοι τη Δράμα και την Καβάλα. Οι Βούλγαροι είχαν εξασθενήσει και οι Τούρκοι στρέφονταν κατά των Ελλήνων. Η υπεροχή του στρατού των ελληνικών σωμάτων οφείλονταν στην ικανότητα των αρχηγών και τον εθελοντισμό όλων όσων έλαβαν μέρος στον αγώνα. Ο αριθμός τους δε ξεπέρασε τους άντρες σε όλη τη Μακεδονία. Η μικρή δύναμη των αγωνιστών χαρακτηρίζονταν από μια καλή οργάνωση των εντόπιων σε πόλεις και χωριά και ένα καλό δίκτυο πληροφοριών σε όλη τη Μακεδονία. Στην αρχή του αγώνα υπήρξαν μαζικές καταστροφές σωμάτων αλλά οι Έλληνες προσαρμόστηκαν στην ιδιομορφία της αναμετρήσεως. Ο απολογισμός ήταν σκληρός, σκοτώθηκαν περισσότερα από 700 ένοπλοι Μακεδονομάχοι και δολοφονήθηκαν από τους κομιτατζήδες 600 ντόπιοι πατριαρχικοί στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης και άλλοι 650 στο βιλαέτι Μοναστηρίου. Ο τόπος είχε εξαντληθεί. Η μεγάλη σημασία του Μακεδονικού αγώνα για τον ελληνισμό είναι αναμφισβήτητη. Ο ιδιόμορφος αγώνας άργησε να γίνει γνωστός. Από το λίγοι μπορούσαν να έχουν καθολική εποπτεία του αγώνα που έκανε ο ελληνισμός στη Μακεδονία για να σωθεί από τον κίνδυνο που τον απειλούσε. Στον αγώνα οι αρχηγοί έ- παιξαν σπουδαίο ρόλο, γιατί ήταν οι αγώνες επηρεασμού και επικρατήσεως ψυχών. Η συμβολή εθελοντών ήταν αρκετά σημαντική, αλλά τίποτα δεν είχε γίνει χωρίς τη θέληση και την αυτοθυσία των εντόπιων Μακεδόνων Αινίαν Ι.Κ. Μαζαράκης, Ο Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. «Δωδώνη», Αθήνα 1981, Σελίδα 34

39 1.9 Η στάση της Εκκλησίας Η Μία, Αγία, Καθολική και Αποστολική Εκκλησία είναι ο πνευματικός χώρος, όπου διδάσκεται ορθά το περιεχόμενο της θείας εξ αποκαλύψεως αλήθειας, βιώνεται το διαρκές παρόν της σωτηρίας και συντελείται η μεταμόρφωση του ανθρώπου και του κόσμου. Ο χαρακτήρας της Ορθοδοξίας είναι οικουμενικός και οικουμενική η αποστολή της, κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει την ιδιάζουσα σχέση της με τον ελληνισμό και τα ελληνικά χαρακτηριστικά της. Η Ορθοδοξία συνδέθηκε με το ελληνικό Έθνος με ένα σύνδεσμο αγάπης αιματηρής, θυσίας και θριάμβου. Η Ορθοδοξία μπορεί να μην είναι υπόθεση μόνο της Ελλάδος. Όμως η Ελλάδα είναι υπόθεση της Ορθοδοξίας και δεν γνωρίζουμε τί μορφή θα είχε η Ορθόδοξη Εκκλησία χωρίς την Ορθόδοξη Εκκλησία χωρίς την ελληνική κληρονομιά. 79 Ως υπερμάχος της Πνευματικής και Εθνικής Ελευθερίας η Ορθοδοξία αποτελεί «τον Μέγιστον πρωτοπόρον και λαμπρόν οδηγόν του Γένους μας». 80 Η Ορθοδοξία με επικεφαλής το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης υπήρξε ο κύριος φορέας της εθνικής υπάρξεως των Βαλκανικών λαών. Αν δεν υπήρχε η Εκκλησία ο Ισλαμισμός θα είχε επικρατήσει στα Βαλκάνια εξ ολοκλήρου και θα εξαφάνιζε κάθε εθνική συνείδηση. 81 Η Ορθοδοξία είχε ως ιστορικό χρέος της τη διατήρηση του ελληνισμού. Και ανταποκρίθηκε στο χρέος αυτό με απόλυτη συνέπεια τετρακόσια ολόκληρα χρόνια. Είναι πραγματικά ανυπολόγιστες οι υπηρεσίες που πρόσφερε η Ορθοδοξία στο ελληνικό Γένος σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Παιδεία, κοινωνική πρόνοια, διασφάλιση των πνευματικών θησαυρών της ανθρωπότητας, καλλιέργεια του ηρωϊκού φρονήματος υπήρξαν οι κυριότεροι τομείς δράσεως της Εκκλησίας κατά τη διάρκεια της μακράς αυτής περιόδου. Η Ορθοδοξία δεν αρκέσθηκε σε μια αφηρημένη παρηγοριά, αλλά έγινε μια άλλη κιβωτός μέσα στην οποία διασώθηκε η ελληνική γλώσσα και η εθνική συνείδηση Μιχ. Τρίτος, Η προσφορά της Ορθοδόξου Εκκλησίας στους εθνικούς αγώνες, ανακτήθηκε από: 25 Μαρτίου Βλ άρθρθο: Παντελεήμονων Β Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, Μακεδονικός Αγώνας, Διαλέξεις για τα 80 χρόνια, εκδ. ΕΜΣ Θεσσαλονίκη 1986, σ. 12 Χρυσόστ. Ζήση, Ο Μακεδονικός Αγώνας : Πώς σώθηκε ο Ελληνισμός της Μακεδονίας, εκδ. Σύλλογος Δυτικομακεδόνων Τρικάλων, Τρίκαλα 1985, σ. 15. Σελίδα 35

40 Στόχοι της Ορθοδοξίας είναι η διατήρηση της ελληνικής παιδείας, η καλλιέργεια του ηρωικού πνεύματος με τις θυσίες του κλήρου και η αναστολή του εξισλαμισμού, που ήταν ταυτόχρονα και αναχαίτιση του εκτουρκισμού. 82 Το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης κατάλαβε τον ύπουλο ρόλο της Βουλγαρίας και αντέδρασε στην ίδρυση της αυτοκέφαλης Βουλγαρικής Εκκλησίας. 83 Οι Βούλγαροι από την άλλη πλευρά δεν ήθελαν Εκκλησιαστικά προνόμια. Περισσότερο τους ενδιέφερε η δημιουργία εθνοφυλετικής Εκκλησίας. Αυτό το πέτυχαν και μετά η Εκκλησία και ο Ελληνισμός ήταν αυτοί που προσπαθούσαν να αντιμετωπίσου 84 ν τις απειλές του βουλγαρικού κομιτάτου. Κατά τη διάρκεια του μακεδονικού αγώνα η προσφορά της Ορθοδοξίας υπήρξε πολύ μεγάλη. Την στιγμή όπου το ελληνικό κράτος παρακολουθούσε με αδράνεια τα συμβαίνοντα, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, η Μητέρα Εκκλησία, στάθηκε η πρωταρχική και κύρια δύναμη για τη σωτηρία της μαρτυρικής περιοχής. Με διπλωματικές παρεμβάσεις στην Υψηλή Πύλη, έντονες διαμαρτυρίες στις Μεγάλες Δυνάμεις, ενίσχυση και συντονισμό της εκκλησιαστικής διοικήσεως στις εμπερίστατες επαρχίες του οικουμενικού θρόνου, αγωνιζόταν να προστατεύσει την ελληνικότητα της Μακεδονίας. 85 Ο πρώτος Έλληνας Ιεράρχης ο οποίος τάχθηκε υπέρ Πίστεως και Πατρίδος μαχόμενος κατά τον Μακεδονικό Αγώνα ήταν ο Μητροπολίτης Κορυτσάς Φώτιος (Καλπίδης), ο οποίος διδάχθηκε τα πρώτα γράμματα στο εκεί Ελληνικό Σχολείο. Εργάστηκε και αγωνίστηκε κατά των εχθρών του Γένους και προσπαθούσε να διατηρήσει το ακμαίο το φρόνημα των Ελλήνων της Ελληνικής περιοχής. Συμμετείχε σώμα και ψυχή στον αγώνα κατά των Βουλγαρικών Κομιτάτων. Επίσης και ο Επίσκοπος Κίτρους Νικόλαος (Λούσης) πρόσφερε σημαντικές υπηρεσίες κατά τη φάση του Μακεδονικού Αγώνα κατά Σπούδασε στην Αθήνα και έγινε Διδάσκαλος στην Φιλιππούπολη. Αργότερα πηγαίνει στην Κωνσταντινού Τρίτος, Μιχαήλ, ό.π. Βλ. άρθρο: Γ. Χατζηκυριάκου Ιστορική ανασκόπιση του Μακεδονικού αγώνος, Ε- φημ,μακεδονικός Αγών, Ετος Β, Θεσσαλονίκη 10 Μαίου 1930, Αριθμός φύλλου 13, 2. Μέλλιος Λαζ., Ο Μακεδονικός αγώνας και η συμβολή της Φλώρινας, εκδ. Δήμος Φλώρινας 1985,σ 17. Μιχ.Τρίτος, ό.π. Σελίδα 36

41 πολη ως καθηγητής και διορίζεται ως Αρχιδιάκονος Ιεροκήρυκας και Γραμματέας της Ιεράς Μητρόπολης Θεσσαλονίκης επί Ιωακείμ. 86 Στις Μητροπόλεις συνέχεια ενημέρωναν το λαό για τις ανησυχητικές κινήσεις των Βουλγάρων. Υπήρχε μεγάλη αντίδραση του λαού, διότι δεν δέχονταν τους σχισματικούς να χρησιμοποιούν τους ναούς ως τόπο προσκυνήματος και λατρείας. Έτσι δόθηκαν ηρωικές μάχες για την προστασία των ναών. Όμως μετά από όλες αυτές τις δυσκολίες οι κάτοικοι μένουν πιστοί στην πατρίδα και στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Και έτσι το 1897 έστειλαν οι Βούλγαροι τους Κομιτατζήδες για να πείσουν με βία τους Μακεδόνες να γίνουν Βούλγαροι. 87 Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ ο μεγαλοπρεπής με το υψηλό αίσθημα εθνικής ευθύνης που τον διέκρινε, αποφάσισε να στείλει στη Μακεδονία νέους στην ηλικία Μητροπολίτες, με μεγάλη μόρφωση, θάρρος και γενναιότητα, για να σταθούν με αυταπάρνηση στο χειμαζόμενο ποίμνιο. Αντιπροσωπευτικά αναφέρουμε τους Μητροπολίτες: Κορυτσάς Φώτιο Σαλπίδη, Καστοριάς Γερμανό Καραβαγγέλη, Πελαγονείας Ιωακείμ Φορόπουλο, Γρεβενών Αιμιλιανό Λαζαρίδη κ.α. Οι ηρωικοί αυτοί Ιεράρχες με τους αγώνες και τη μαρτυρική θυσία της ζωής τους έγιναν σύμβολα αντιστάσεως του λαού, στέριωσαν την πίστη του μακεδονικού Ελληνισμού και έδωσαν ελπίδες εθνικής ανάστασης. Η θυσία τους παραδειγμάτισε το λαό, τόνωσε το φρόνημά του και γιγάντωσε την εθνική του συνείδηση. 88 Αποδείχθηκε λοιπόν για μια φορά ακόμη ότι «Η Εκκλησία είναι η μεγαλύτερη και ιερή σημαία γύρω από την οποία συνέρχεται ο Ελληνισμός». Οι ιεράρχες ιδρύουν σχολεία, ορφανοτροφεία για τα ορφανά των θυμάτων, κτίζουν εκκλησίες, κτίζουν νοσοκομεία, οργανώνουν φιλανθρωπικές οργανώσεις, συλλόγους και προσπαθούν να προστατέψουν τα συμφέροντα του λαού τους Βλ άρ.: Παντελεήμων Β Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, Μακεδονικός Αγώνας, Διαλέξεις για τα 80 χρόνια, εκδ. ΕΜΣ Θεσσαλονίκη 1986, σ Μέλλιος, ό.π. σ Τρίτος, ό.π. και Μέλλιος ό.π. σ Μέλλιος, ό.π. σ Σελίδα 37

42 ΜΕΡΟΣ 2 Σελίδα 38

43 Σελίδα 39

44 2.1 Η εκπαίδευση πριν και κατά την περίοδο του αγώνα Από το 1870 και έπειτα η εκπαιδευτική πολιτική στη Μακεδονία συνδέεται με την εθνική πολιτική. Μεγάλες προσπάθειες γίνονταν για να ενισχυθεί η ελληνική θέση και να εξασφαλιστεί η εδαφική διαμονή της Μακεδονίας. Αυτή την προσπάθεια ενισχύουν τα ελληνικά σχολεία, η διάδοση της ελληνικής γλώσσας, η εκπαίδευση των δασκάλων και ιερέων και η χρηματοδότηση του ελληνικού σχολικού μηχανισμού από την ελληνική κυβέρνηση. 90 Όταν εμφανίζονται οι ξένες προπαγάνδες (1870), η ελληνική παιδεία δεν ήταν αρκετά οργανωμένη. Το 1871 πάρθηκαν τα εξής μέτρα για την προαγωγή της ελληνικής εκπαίδευσης στις οθωμανικές επαρχίες. Αρχικά ιδρύθηκαν Δημοτικά σχολεία στις κυριότερες πόλεις και κωμοπόλεις. Επίσης διοργανώθηκαν γυμνάσια στις πρωτεύουσες των βιλαετιών της οθωμανικής επικράτειας. Εισήχθησαν πρακτικά μαθήματα στο διδακτικό πρόγραμμα της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης για τους μαθητές που θα ακολουθούσαν διάφορα βιοποριστικά επαγγέλματα. Δημιουργήθηκε διδακτικό προσωπικό τοπικής προέλευσης και καθιερώθηκε σχολική επιθεώρηση από επιτροπή που συγκροτείται από τη μητρόπολη. Τέλος έγινε προσπάθεια σύσφιξης των σχέσεων των ελληνικών προξενείων με τους εγχώριους κοινωνικούς, εκκλησιαστικούς και εκπαιδευτικούς φορείς για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των κοινωνικών αναγκών. 91 Τα κύρια όπλα του Ελληνισμού για να αντιμετωπίσουν τις απειλές των Βουλγάρων, ήταν η Εκκλησία και η Παιδεία. 92 Κατά τον 19 ο αιώνα μέχρι το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου ο εκπαιδευτικός μηχανισμός ήταν ανάλογος με τη δομή της κοινωνίας. Για τις διάφορες μάζες υπήρχε η στοιχειώδης εκπαίδευση, για την elit υ- πήρχε η εκλεκτική μέση εκπαίδευση και για την μεσαία τάξη λειτουργούσαν ορισμένα ενδιάμεσα σχολεία. Με τις αλλαγές τις κοινωνίας, άλλαζε και η δομή της εκπαίδευσης. Ως βασική λειτουργία του σχολείου αυτού είναι η προετοιμασία των μελών, για τη διαμόρφωση του σε συνταγματικούς πολίτες. Το αστικό σχολείο έχει ως παιδαγω Σ. Βούρη, Εκπαίδευση και εθνικισμός στα Βαλκάνια, Η περίπτωση της βορειοδυτικής Μακεδονίας, , εκδ. Παρασκήνιο, Αθήνα 1992, σ. 71. ό.π., σ. 72. Βλ. άρθρο Στ. Ι. Παπαδόπουλος, Η παιδεία στη Μακεδονία, Ίδρυμα μελετών Χερσονήσου Αίμου Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Ο Μακεδονικός Αγώνας, Συμπόσιο Θεσσαλονίκη 1987, σ. 22. Σελίδα 40

45 γική αρχή ν αντιμετωπίζει το μαθητή ως προσωπικότητα και φροντίζει για την ανάπτυξη των χαρισμάτων των μαθητών. Έτσι ενδιαφέρεται περισσότερο για τη δομική και κοινωνική διάκριση της πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας. 93 Η Εκκλησία μαζί με την παιδεία πρόσφεραν το έδαφος στο οποίο οι Μακεδονομάχοι με αγώνες κατάφεραν να υπερασπίσουν την ακεραιότητα και την ελευθερία της Μακεδονίας. Στο Μακεδονικό Αγώνα της παιδείας βοήθησαν η Εκκλησία, τα Ελληνικά Προξενεία, αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, ντόπιοι, λαϊκοί, οπλαρχηγοί, δάσκαλοι, γιατροί, τραπεζίτες, και ο απλός λαός. 94 Η εκπαίδευση στη Μακεδονία δεν ήταν καθόλου οργανωμένη. Σημαντικό ρόλο στα εκπαιδευτικά ζητήματα έπαιξαν κάποιοι λόγιοι και κληρικοί. Η εκπαίδευση των Ελλήνων ήταν φροντίδα κατεξοχήν της Εκκλησίας, κυρίως μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο του Η εκπαίδευση άρχισε να οργανώνεται κυρίως από το δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα, με αποτέλεσμα τα βιλαέτια της Θεσσαλονίκης και του Μοναστηρίου ν αναπτύξουν έντονη εκπαιδευτική δραστηριότητα. Αλλά εκτός της Θεσσαλονίκης και κάποιες άλλες περιοχές που αναδείχθηκαν σε αστικά κέντρα, όπως οι Σέρρες, η Βέροια, η Έδεσσα, η Στρώμνιτσα, η Καβάλα, η Αλιστράτη και το Μελένικο, τα οποία ίδρυσαν αξιόλογα εκπαιδευτικά ιδρύματα. 95 Το Μοναστήρι αντιθέτως, στις αρχές του 19 ου αιώνα, αποτελούσε το μεγαλύτερο πνευματικό κέντρο του ελληνισμού στη Βόρεια Μακεδονία και ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά κέντρα εξαιτίας της σπουδαίας γεωγραφική του θέσης. Οι Έλληνες κάτοικοι του Μοναστηρίου κατείχαν την πρώτη θέση στα εκπαιδευτικά θέματα. 96 Το Οικουμενικό Πατριαρχείο έπαιξε σημαντικό ρόλο στο έργο της εκπαιδευτικής ανοικοδόμησης στην Μακεδονία. Η πλειοψηφία των ιεραρχών ήταν ελληνικής καταγωγής. Η καταγωγή σε συνδυασμό με την προώθηση της ελληνικής γλώσσας μέσω των λατρευτικών πρακτικών, καθιστούσαν το Οικουμενικό Πατριαρχείο θεματοφύλακα και ευεργέτη της ελληνικής παιδείας. Μόλις εκδόθηκε το Γκιουλ-Χανέ Ol. Bayks. Η κοινωνιολογία της εκπαίδευσης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1987 και C. Baudelot,.- R Establet,.: L ecole capitaliste en France, Maspero, Paris, Βλ. άρθρο: Αν. Δάρδας, Η δια της Εκκλησίας και της παιδείας πνευματική αυτοάμυνα του δυτικομακεδονικού ελληνισμού κατά το Μακεδονικό Αγώνα, στα πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου εκδηλώσεις μνήμης Μακεδονικός Αγώνας Παύλος Μελάς, Εκατό έτη από το θάνατο του ,εκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Καστοριάς,, 2005, σ Σ. Παπαδόπουλος, «Η κατάσταση της παιδείας το 1906 στην ύπαιθρο Θεσσαλονίκης», Μακεδονικά 15, (1975), σ.145. Σ. Παπαδόπουλος, ό.π, σ Σελίδα 41

46 Χαττ-ι-Σερίφ 97 και του Χάττ-ι- Χουμαγιούν 98, η ψήφιση των Γενικών Κανονισμών για τη διευθέτηση των εκκλησιαστικών και εθνικών πραγμάτων των ορθόδοξων κοινοτήτων αποτελεί τη μεγαλύτερη απόδειξη συστηματοποίησης των πνευματικών και διοικητικών αρμοδιοτήτων του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ο Σουλτάνος αναγνώριζε την ισότητα των δικαιωμάτων όλων των υπηκόων του ανεξαρτήτως θρησκείας, γεγονός που βοηθούσε στον ορισμό ενός θεσμικού πλαισίου εκπαίδευσης, με βασικό σημείο αναφοράς το Πατριαρχείο με την εποπτεία της Υψηλής Πύλης. 99 Με βάση το «Γενικό Κανονισμό Περί Δημόσιας Εκπαιδεύσεως» του 1869 αποδόθηκε κεντρικός ρόλος στην εκπαίδευση, για πρώτη φορά στο οθωμανικό κράτος και θεσμοθετεί τη διάρθρωση του κρατικού εκπαιδευτικού συστήματος και τη διοικητική συσχέτιση των σχολείων των θρησκευτικών κοινοτήτων με το Υπουργείο Δημόσιας Εκπαίδευσης. 100 Το ελληνικό σχολικό δίκτυο από το β μισό του 19 ου έως και τις αρχές του 20 ου αιώνα βρίσκεται σε μια περίοδο που παραμένει στάσιμο. 101 Από το η δραστηριότητα του Εν Αθήναις Συλλόγου προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων προωθεί την αύξηση των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Μακεδονίας. Από το παρατηρείται μια περιορισμένη στασιμότητα στην ποσοτική εξέλιξη των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Η στασιμότητα αλλάζει όταν το Υπουργείο Εξωτερικών διορίζει την Επιτροπήν προς Ενίσχυσιν της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας (1897). 102 Από το 1900 έως το 1904 επικρατεί ένα κλίμα διαφορετικό και αισιόδοξο, ενώ από το Το Χαττ-ι-Σερίφ (=Ιερό Διάταγμα) είναι ιστορικό Αυτοκρατορικό Χαττ (διάταγμα), το οποίο εκδόθηκε στις 2 Νοεμβρίου του 1839 από τον Σουλτάνο Αμπντούλ Μετζίτ Α. Το διάταγμα αυτό εξασφάλιζε απόλυτη θρησκευτική ελευθερία σε όλους του υπηκόους, ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Πηγή: Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, τομ. 18ος, Εκδόσεις Εγκυκλοπαιδική Επιθεώρηση Ήλιος, Αθήνα, 1975, σ Το Χαττ-ι Χουμαγιούν είναι ιστορικό Αυτοκρατορικό Χαττ (διάταγμα), το οποίο εκδόθηκε αμέσως μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο, στις 18 Φεβρουαρίου του Το Χαττ-ι-Χουμαγιούν αποτέλεσε το δεύτερο σημαντικό σταθμό του Τανζιμάτ (=μια σειρά από μεταρρυθμίσεις με στόχο την αναδιοργάνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε επίπεδο διοίκησης, οικονομίας και σχέσεών της με τους υπηκόους της, στο διάστημα ). Πηγή: Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, τομ. 18ος, Εκδόσεις Εγκυκλοπαιδική Επιθεώρηση Ήλιος, Αθήνα, 1975, σ. 591 και Fortna, B. Imperial Classroom, Islam, the State, and Education in the late Ottoman Empire, Oxford University Press,.72 και S. Somel,. The modernization of Public Education in the Ottoman Empire Islamization, Autocracy and Discipline, Leiden: Brill Academic Publishers, 2001, pp Σ.Ηλιάδου-Ταχού., ό.π., σ. 76 και Hatti Sherif of Gulhane, στο βλ.l.s Staurianos, The Ottoman Empire: Was it the Sick Man of Europe? New York: Holt, Rinehart and Winston, 1957, pp Και Α. Καραθανάσης, Πραγματείαι Περί Μακεδονίας «Μελέτες και άρθρα για την πνευματική κίνηση και ζωή της Νεότερης Μακεδονίας, Εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1990, σ Cemil, Ozturk. The emergency of modern education in the Ottoman Empire ( ), in Terzis, N. Education in the Balkans: From the Enlightenment to the Founding of the nation-states, Thessaloniki: Kyriakides Brothees, 2000, p 91, και Καραθανάσης, όπ, σ Σ. Ηλιάδου-Τάχου, Η εκπαίδευση στη Δυτική και Βόρεια Μακεδονία ( ), Θεσσαλονίκη, 2001, σ Σ. Βούρη, ό.π., σ. 27. Σελίδα 42

47 1904 έως τη λήξη του Μακεδονικού Αγώνα, η στασιμότητα δεν μπορούσε να αποφευχθεί λόγω των ένοπλων συγκρούσεων. 103 Από το 1850 μέχρι το 1870, ιδρύθηκαν νέα ιδρύματα. Παρουσιάζονται οι πρώτες Δημοτικές και Αστικές Σχολές, τα Νηπιαγωγεία, καθώς και τα Παρθεναγωγεία, συγκροτώντας μαζί με τα Αλληλοδιδακτικά και τα Γραμματοδιδασκαλεία που προϋπήρχαν την πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ενώ τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση αντιπροσώπευε το Ελληνικό Σχολείο. 104 Από το ιδρύονται κυρίως Αρρεναγωγεία, Γυμνάσια, Διδασκαλεία ή Ημιδιδασκαλεία. 105 Από το ιδρύθηκαν και οι Σχολές Ενηλίκων με στόχο την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού. Επιπλέον στις αρχές του 20 ου αιώνα ιδρύθηκαν εκπαιδευτικά ιδρύματα επαγγελματικής κατάρτισης (τεχνικά και εμπορικά λύκεια και σχολές) για τους άπορους μαθητές, ενώ παράλληλα υπήρχαν ασφαλώς και τα ιδιωτικά ιδρύματα μέσης εκπαίδευσης στα οποία φοιτούσαν γόνοι ανώτερων κοινωνικών τάξεων. 106 Μετά το 1880 οι εκδηλώσεις εθνικιστικών ανταγωνισμών καθόριζαν τους σχολικούς μηχανισμούς και την ανάπτυξή τους. 107 Ο σχολικός χώρος έπειτα γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη, κυρίως στις διαμφισβητούμενες περιοχές του ευρωπαϊκού τμήματος της οθωμανικής αυτοκρατορίας. 108 Όλοι οι μελετητές συμφωνούν ότι η ανάπτυξη της παιδείας στη Θεσσαλονίκη αρχίζει στα μέσα του 19 ου αιώνα. Ο αριθμός των εκπαιδευτηρίων της (πρωτοβάθμια εκπαίδευση) αυξάνεται χαρακτηριστικά, διδάσκουν σε αυτά άξιοι εκπαιδευτικοί ενώ αρχίζουν και εντατικές προσπάθειες για σύσταση, οργάνωση και λειτουργία σχολείων ανώτερου κύκλου (Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση) Όπ.,σ Α. Σιλιγκούνα, Το Ελληνικό Γυμνάσιο Βέροιας ( ), Χριστιανοπαιδαγωγικές Μελέτες και Έρευνες 24, Θεσσαλονίκη, 2006, σ και υποσ Κ. Δαλακούρα, Το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης ( ), Μια πρώτη προσέγγιση της εκπαίδευσης των θηλέων στη Θεσσαλονίκη κατά την τελευταία περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, Θεσσαλονίκη, 2000, σ. 47 και σ Κ. Μπονίδης, «Κοινωνική και πολιτιστική δραστηριότητα των Ελληνικών Φιλεκπαιδευτικών Συλλόγων στη Μακεδονία ( )», Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Τμήμα Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής, τόμος Α, περίοδος Γ, Θεσσαλονίκη , σ Σ. Βούρη, ό.π σ Σ. Παπαδόπουλος, Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας, εκδ. Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1970, σ Πρβλ. Στ. Παπαδόπουλος, Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας, εκδ. Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 98. Σελίδα 43

48 Την περίοδο ( ) η Θεσσαλονίκη ειδικά και η Μακεδονία γενικά, μέσα στο ασφυκτικό κλίμα των απελευθερωτικών κινημάτων, των εθνικών ανταγωνισμών και των αντεθνικών κινήσεων κατέβαλαν προσπάθεια να διατηρήσουν την ελληνική και ορθόδοξη χριστιανική ταυτότητά τους. παρουσίασαν μια πρωτόγνωρη «αληθινή εκπαιδευτική και πολιτιστική έκρηξη» 110, η οποία συναρτάται απόλυτα με τις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις της ιστορικής αυτής περιόδου των τριάντα και πλέον χρόνων. Η Ελληνική εκπαίδευση από πολύ καιρό είχε αρχίσει να εξαπλώνεται. Τα ελληνικά σχολεία ήταν αρκετά στα κέντρα και στα χωριά. Οι κοινότητες συντηρούσαν με μεγάλη υπερηφάνεια τα σχολεία τους. Η εκπαίδευση όμως δεν ήταν συγχρονισμένη και η γλώσσα δεν ήταν η κατάλληλη γιατί υπήρχαν πολλές δυσκολίες. Από την αντίπερα Βουλγαρική όχθη η παιδεία τους ήταν πιο πρακτική και έδινε βάση στην ομιλούμενη γλώσσα. Παρά όμως τις δυσκολίες, το ελληνικό σχολείο μαζί με την εκκλησία αποτελούσε το κέντρο του Ελληνισμού και ήταν ο φορέας των παραδοσιακών αξιών. 111 Η ελληνόγλωσση «παιδεία» έγγυται στα χέρια του Πατριαρχείου. Ο εκπαιδευτικός τομέας, που είχε οργανωθεί με βάση το θεσμικό πλαίσιο της Οθωμανικής Διοίκησης ήταν ενταγμένος στο εκκλησιαστικό καθεστώς του Οικουμενικού Πατριαρχείου και ακολουθούσε την ιεραρχική του διάρθρωση. Το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης ήταν ο φορέας της όχι Ελληνικής, αλλά απλώς- Ελληνόγλωσσης Χριστιανικής εκπαίδευσης. Σε συνεργασία με την Εκπαιδευτική Επιτροπή, που εκλεγόταν από το Μικτό Εκκλησιαστικό Συμβούλιο των Μητροπόλεων και τη Μεγάλη του Γένους Σχολή, διαχειριζόταν την παιδεία των Ρωμιών. Ο μητροπολίτης και η τετραμελής Εκπαιδευτική Επιτροπή ήταν οι αρμόδιοι φορείς για την παιδεία των εκκλησιαστικών επαρχιών. Εκπαιδευτικές Επιτροπές υπήρχαν και στις μικρότερες Ορθόδοξες κοινότητες της περιφέρειας, πάντα όμως, υπό την προεδρία ιερέα. Παράλληλα, από το 1861 άρχισε να δρά αυτόνομα και ο Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινούπολης με αρμοδιότητα σε θέματα εκπαίδευσης και αυτός υπό την αιγίδα του Πατριαρχείου. 112 Η εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα των κατοίκων ενός μέρους, αποδεικνύει συνήθως την εθνικότητά τους, διότι είναι η πιο σαφής εκδήλωση της ελεύθερης βούλησης και της κοινωνικής ορμής των. Έτσι μπορούμε να αναφέρουμε τις δύο 110 Ιω. Κ. Χασιώτης, Σταθμοί και κυριότερες φάσεις κατά την Τουρκοκρατία στο Συλλογικό έργο, Η νεότερη και σύγρονη Μακεδονία, Ιστορία-οικονομία-Κοινωνία-Πολιτισμός, Τόμ.: Η Μακεδονία κατά την Τουρκοκρατία, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1992, σ Κ.Αινιάν - Μαζαράκης., ό.π.,σ Κ. Βακαλόπουλος, Το Μακεδονικό ζήτημα , έκδ. «Το Βήμα», Αθήνα, 2009, σ Σελίδα 44

49 σημαντικές εκδηλώσεις, οι οποίες είναι τα σχολεία και τα διάφορα φιλανθρωπικά σωματεία (φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι, αδελφότητες, σύλλογοι κ.ά. ) Τα σωματεία ήταν πολύ σημαντικά διότι βοηθούσαν πραγματικά στην ανάπτυξη της παιδείας στη Μακεδονία. Οι φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι κάνουν την εμφάνισή τους σε όλο τον υ- πόδουλο Ελληνισμό. 113 Η σύσταση, η οργάνωση και η λειτουργία των συλλόγων θεμελιώθηκαν με βάση τους κοινοτικούς κανονισμούς του Οικουμενικού Πατριαρχείου και στηρίχτηκαν στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας των πρώτων σωματείων του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Σε αυτά τα πλαίσια συστάθηκαν, εξελίχθηκαν και έδρασαν οι φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι. 114 Ελληνικοί κύκλοι χαρακτηρίζουν ως σημαντικό σταθμό στην ιστορία των Ελληνικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Μακεδονίας την ίδρυση από το Πατριαρχείο ιερατικής σχολής στο Μοναστήρι, στην οποία «προσλαμβάνονταν Έλληνες νέοι, κατά προτίμηση βλαχόφωνοι, σλαβόφωνοι και αλβανόφωνοι, ακόμα και ελληνόφωνοι. Στο πρώτο τμήμα φοιτούσαν για τρία χρόνια τακτικοί μαθητές, οι οποίοι προορίζονταν ν αποτελέσουν ικανά στελέχη, και άριστα εκπαιδευμένοι ιερείς σε σημαντικές κωμοπόλεις και οι οποίοι σε ορισμένες περιπτώσεις θα εκτελούσαν και χρέη δασκάλου». Για να διοριστεί κάποιος εκπαιδευτικός στη Μακεδονία έπρεπε να διαθέτει βαπτιστικό, βεβαίωση της εκκλησιαστικής αρχής και δήλωση, ότι ήταν Χριστιανός Ορθόδοξος. 115 Στην Ελλάδα υπήρχε πάντα ενδιαφέρον για τη Μακεδονία. Για την εκπαίδευση, τα σχολεία και τους δασκάλους, φρόντιζαν η «Φιλεκπαιδευτική Εταιρία» 116 και ο «Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων». 117 Μεγάλη ήταν η συμβολή των συλλόγων της Μακεδονίας διότι υπήρξε το «μήλον της έριδος» τόσο μεταξύ των Βουλγάρων και των Ελλήνων, όσο και όλων των βαλκανικών εθνοτήτων. Οι φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι των πόλεων και των κωμοπό- 113 Στ. Παπαδόπουλος, Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της τουρκοκρατίας, εκδ. Μακεδονική βιβλιοθήκη, δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1970, σ Απ.. Σιλιγκούνας, Το Ελληνικό Γυμνάσιο Βεροίας ( ),εκδ. Κυριακίδη,Θεσσαλονίκη 2006, σ Κ. Βακαλόπουλος, Το Μακεδονικό ζήτημα , έκδ. «Το Βήμα», Αθήνα, 2009,σ Βλ. άρθρο: Αν. Δάρδας, «Η δια της Εκκλησίας και της παιδείας πνευματική αυτοάμυνα του δυτικομακεδονικού ελληνισμού κατά το Μακεδονικό Αγώνα» στα πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου εκδηλώσεις μνήμης Μακεδονικός Αγώνας Παύλος Μελάς, Εκατό έτη από το θάνατο του ,εκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Καστοριάς,, 2005, σ Κ. Αινιάν Μαζαράκης, Ο Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1981,51.και βλ άρθρο Ελ. Δ. Μπελιά, Η εκπαιδευτική πολιτική του ελληνικού κράτους προς την Μακεδονία και ο Μακεδονικός Αγών, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου Αίμου μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Ο Μακεδονικός Αγώνας, Συμπόσιο 1987 Θεσσαλονίκη, σ. 29 Σελίδα 45

50 λεων της Μακεδονίας, βοήθησαν στην διάδοση της παιδείας, στη διατήρηση της Ορθοδοξίας και φυσικά στην ενίσχυση του εθνικού φρονήματος των κατοίκων. Οι σύλλογοι αυτό το κατάφεραν με την οικονομική ενίσχυση των σχολείων και την αποστολή δασκάλων σε διάφορα μέρη. Έτσι εξοπλίστηκαν πνευματικά και αναπτερώθηκε το ηθικό των Ελλήνων της Μακεδονίας και ήταν ικανοί να αντισταθούν σε οποιοδήποτε προσηλυτισμό των Βουλγάρων. 118 Οι Έλληνες στη Μακεδονία είχαν αντιληφθεί από πολύ τον κίνδυνο από την Εξαρχία. Στα κέντρα, άνθρωποι μορφωμένοι και με πατριωτισμό, σχημάτιζαν κύκλους για να συζητούν τις εξελίξεις στη Μακεδονία. Ο Βατικιώτης, γενικός πρόξενος της Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη, βλέποντας τη δυσκολία της ελληνικής κυβέρνησης να υπερασπιστεί τα συμφέροντα του Ελληνισμού, είδε την ανάγκη να κινητοποιηθούν και να οργανωθούν οι ντόπιοι για να αμυνθούν στον κίνδυνο. Σε διάφορα κέντρα, σχηματίστηκαν επιτροπές οι οποίες αποτελούνταν από γιατρούς, δασκάλους, επιθεωρητές σχολείων, εμπόρους, φαρμακοποιούς, κτηματίες, πρόκριτοι και ιερείς. Οι τοπικές επιτροπές άρχισαν να αναβιώνουν γύρω από ανθρώπους, όπως οι Μόδης, Καπετανόπουλος και Δούμας στο Μοναστήρι, ο Παπαμάρκος, στη Στρώμνιτσα, ο Κυβερνήτης στη Γευγελή, ο Στάης στα Σέρρες, ο Περδικάρης στη Νάουσα. Στη Θεσσαλονίκη οι Ζάννας, Χρυσάφης, Αγγελάκης, Θεοδωρίδης, Χαρισιάδης, Χατζηλάζαρος, Γ. Χαρίσης, Αυγερινός και άλλοι. Ακόμη και οι επιθεωρητές σχολείων Χατζόπουλος, Χατζηκυριακού, Παπαζαχαρίου και Σάρος που πρόσφεραν πολλά. 119 Η ευνοϊκή έκβαση του μακεδονικού αγώνα διακόπηκε από την επανάσταση των Νεότουρκων, τον Ιούλιο του Η ένοπλη φάση έληξε ευνοϊκά για τα ελληνικά συμφέροντα γιατί είχε βασιστεί στην συλλογική συμπαράσταση του ελληνικού στοιχείου της Μακεδονίας και στην άριστη αμυντική στελέχωση του. Ο Ελληνισμός όμως είχε πετύχει να επικρατήσει και στον εκπαιδευτικό τομέα, κυρίως στα τρία μεγαλύτερα ελληνικά κέντρα της Μακεδονίας, στη Θεσσαλονίκη, στο Μοναστήρι και στις Σέρρες. Από τα μέσα του 19 ου αιώνα γίνεται αντιληπτή η ανάπτυξη της ελληνικής παιδείας στη Θεσσαλονίκη με την ίδρυση πολλών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, όπως το ελληνικό σχολείο το 1870 που ονομάστηκε «Ανώτερον Κεντρικόν Παρθεναγωγείον» (1856). Κατά το σχολικό έτος φοιτούσαν 98 μαθητές στο γυμνάσιο, 126 στο ελληνικό σχολείο, 340 στο κεντρικό δημοτικό σχολείο, 93 στο δεύτερο δημοτικό 118 Στ. Παπαδόπουλος, Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της τουρκοκρατίας, εκδ. Μακεδονική βιβλιοθήκη, δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1970,σ Κ. Αινίαν. Μαζαράκης, Ο Μακεδονικός Αγώνας,.σ Σελίδα 46

51 της συνοικίας Βαρδαρίου και 344 μαθήτριες στο παρθεναγωγείο. Το 1875 ιδρύθηκε το ελληνικό διδασκαλείο, που έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην πόλη αλλά και σε ολόκληρη τη Μακεδονία. Μετά το 1878 η ελληνική παιδεία στη Θεσσαλονίκη παρουσίασε άνοδο με την παρουσία πολυάριθμων σχολείων και ελληνικών τυπογραφείων. Ο «Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης» έδωσε βάση στη βελτίωση του επιπέδου των σχολείων, στην αποστολή υποτρόφων στην Ευρώπη, στην επιχορήγηση των ελληνικών σχολείων όλης της Μακεδονίας, στη σύσταση δημοτικών βιβλιοθηκών και αναγνωστηρίων και στην έκδοση βιβλίων. 120 Η σύσταση ελληνικών σωματείων με φιλεκπαιδευτικό χαρακτήρα, είχα ως στόχο να οδηγήσουν στη συνειδητοποίηση του ρόλου που είναι δυνατό να διαδραματίσει ένα ιδιωτικό, συλλογικό όργανο ως εκπαιδευτικός φορέας. Έτσι επισημάνθηκε η αρχή μιας νέας περιόδου για την ελληνική εκπαίδευση, κυρίως στις εκτός των συνόρων του ελληνικού κράτους περιοχές και ώθησαν στη σύμπηξη των ελληνικών συλλόγων και αδελφοτήτων. 121 Οι σύλλογοι συνεργαζόμενοι με τους ομολόγους τους στο ελληνικό βασίλειο και την Κωνσταντινούπολη, οργάνωσαν την εκπαίδευση στην περιοχή, προσπαθώντας να αντισταθούν στην βουλγαρική επιβουλή. 122 Ο αριθμός των ελληνικών σχολείων και η θέση της ελληνικής εκπαίδευσης αντιστοιχούσε στη δύναμη και τις αδυναμίες του Ελληνισμού της Μακεδονίας. Κατά το 1900 υπήρχαν ήδη πάνω από ελληνικά σχολεία της Μακεδονίας με μαθητές. 123 Σύμφωνα με τον Τιμόθεο Τιμοθεάδη σε ένα άρθρο του, αναφέρει για πρώτη φορά έγγραφα του Ελληνικού Προξενείου Θεσσαλονίκης της περιόδου του Μακεδονικού αγώνα, στα οποία γίνεται αναφορά για τις Εκκλησίες και τα ελληνικά σχολεία της Στρώμνιτσας. Επίσης αναφέρεται και ο αριθμός των δασκάλων οι οποίοι υπηρέτησαν σε αυτά. Στη Στρώμνιτσα λειτούργησε ελληνικό σχολείο από τα μέσα του 19 ου αιώνα. Μετά από μια μεγάλη πυρκαγιά το έτος 1869, η πόλη κτίζεται σε σύγχρονη μορφή πλέον και παρατηρείται ανάπτυξη στον εκπαιδευτικό τομέα. Το 1892 τα ελλη- 120 Κ. Βακαλόπουλος, Επίτομη ιστορία της Μακεδονίας: Τουρκοκρατία, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1988, σ Κ. Μπονίδης, Οι Ελληνικοί Φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι ως φορείς εθνικής παιδείας και πολιτισμού στη διαφιλονικούμενη Μακεδονία ( ), Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1996, σ Κ. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Βορείου Ελληνισμού: Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1990, σ Κ. Αινιάν. Μαζαράκης, Ο Μακεδονικός Αγώνας,, 11 βλ και άρθρο Ελ. Δ. Μπελιά, Η εκπαιδευτική πολιτική του ελληνικού κράτους προς την Μακεδονία και ο Μακεδονικός Αγών, Ίδρυμα μελετών Χερσονήσου Αίμου μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Ο Μακεδονικός Αγώνας, Συμπόσιο Θεσσαλονίκη 1987, σ. 3 Σελίδα 47

52 νικά σχολεία ενισχύθηκαν. Στις αρχές του αιώνα μας υπήρχαν: ένα τριτάξιο ημιγυμνάσιο, εξατάξιο αρρεναγωγείο, εξατάξιο παρθεναγωγείο και δύο νηπιαγωγεία με 650 μαθητές. Στη Στρώμνιτσα λειτούργησε και Ορφανοτροφείο για την περίθαλψη και μόρφωση των παιδιών που οι γονείς τους είχαν δολοφονηθεί από τους Βουλγάρους, για ορφανά και φτωχά. 124 Οι σύλλογοι την περίοδο στηρίχτηκαν στους κοινοτικούς κανονισμούς που εξέδωσε το Πατριαρχείο και στη διαδικασία των πρώτων σωματείων και εταιρειών που δρούσαν στο Ελληνικό Βασίλειο. Από τη ίδρυση των συλλόγων και σε όλη τη διάρκεια της δράσης τους ακολουθούσαν ελάχιστες παρεκκλίσεις μια σταθερή, ομοιόμορφη και προδιαγεγραμμένη πορεία. 125 Όλοι οι σύλλογοι είχαν ως στόχο την ενίσχυση και την διάδοση των Ελληνικών Γραμμάτων. 126 Οι κοινότητες σύμφωνα με κανονισμούς είχαν το δικαίωμα να ιδρύουν και να συντηρούν σχολεία και φιλανθρωπικά ή πολιτιστικά σωματεία. Η κοινότητα ασκώντας έλεγχο είχε την ευθύνη για την παρεχόμενη εκπαίδευση. 127 Το Πατριαρχείο, το οθωμανικό και το ελληνικό κράτος σε συνεργασία αποτελούσαν τα σημεία αναφοράς για την λειτουργία των σχολείων της Μακεδονίας. Το Πατριαρχείο είχε την εποπτεία και την ευθύνη για την οργάνωση και τη λειτουργία των σχολείων των ελληνικών κοινοτήτων της οθωμανικής αυτοκρατορίας και ήταν υπόλογο στην Υψηλή Πύλη. 128 Η εκπαίδευση στη Μακεδονία δεν διακόπηκε καθόλου παρά την κατάληψη του χώρου από τους Οθωμανούς για τέσσερις αιώνες. Μετά το 1850 παρατηρείται ανάπτυξη στο χώρο της εκπαίδευσης, η οποία φαίνεται από τον αριθμό των σχολείων και των αριθμό των μαθητών που αυξάνονται. Σε αρκετά χωριά της Μακεδονίας αρχίζουν να λειτουργούν σχολεία μικτά και πολλά εκπαιδευτικά ιδρύματα. Τα σχολεία κατά το πρώτο μισό του 19 ου αιώνα είναι τα «γραμματοδιδασκαλεία» ή τα «κοινά σχολεία», τα αλληλοδιδακτικά δημοτικά και λίγα «ελληνικά σχολεία» ή «ελληνικές σχολές». 124 Βλ άρθρο: Τ. Τιμοθεάδης, Η Στρώμνιτσα στον Αγώνα: η Παιδεία και η Εκκλησία, «Μακεδονική Ζωή», τ 336 (1994) σ Μπονίδης, ό.π., σ Ο.π, σ Χ. Σολδάτος, Η εκπαιδευτική και πνευματική κίνηση του ελληνισμού της Μ. Ασίας ( ), Γ, Αθήνα 1991, σ Κ. Δαλακούρα, Το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης ( ), Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 2000, σ Σελίδα 48

53 Από τα μέσα του 19 ου αιώνα μέχρι και το 1870 αυξάνεται ο αριθμός των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, αρχίζουν να λειτουργούν τα πρώτα συνδιδακτικά δημοτικά σχολεία και τα πρώτα νηπιαγωγεία. 129 Στα 1882 λειτουργούσαν μέσα στη Θεσσαλονίκη τριτάξιο διδασκαλείο με 6 καθηγητές και 50 σπουδαστές, εξατάξιο γυμνάσιο με 10 καθηγητές και 250 μαθητές, ανώτερο πεντατάξιο παρθεναγωγείο, τετρατάξιο δημοτικό θηλέων και κεντρικό νηπιαγωγείο με 5 καθηγητές, 6 δασκάλες και 800 συνολικά μαθητές, εξατάξιο κεντρικό δημοτικό σχολείο με 13 δασκάλους, και 650 μαθητές. Υπήρχαν 10 ελληνικά σχολεία την περίοδο του 1882, με 44 εκπαιδευτικούς και μαθητές συνολικά. Κατά το η παρουσία των ελληνικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων παρουσίαζε ραγδαία ανάπτυξη. 130 Στην πρωτεύουσα του βιλαετίου Μοναστηρίου, στο Μοναστήρι, ιδρύθηκε το 1830 ο πρώτο ελληνικό σχολείο. Το 1851 λειτούργησε και ένα ιδιωτικό σχολείο, το σπουδαίο εκπαιδευτικό ίδρυμα του γνωστού γεωγράφου και ιστορικού Μαργαρίτη Δήμιτσα. Στα τέλη της τουρκοκρατίας η ελληνική κοινότητα του Μοναστηρίου διατηρούσε 17 εκπαιδευτικά ιδρύματα με 55 δασκάλους και καθηγητές και με μαθητές. Τα ιδρύματα αυτά ήταν ένα γυμνάσιο, δύο αστικές σχολές, ένα δημοτικό σχολείο θηλέων και τέσσερα αρένων και εννέα νηπιαγωγεία. Τα ιδρύματα τα οποία ξεχώριζαν ήταν το «Κεντρικό Παρθεναγωγείο» με 581 μαθήτριες, η «Κεντρική Αστική Σχολή» με 460 μαθητές, η ιερατική σχολή κα το γυμνάσιο. 131 Οι Σέρρες αποτελούσαν το επίκεντρο της εκπαιδευτικής ακτινοβολίας του ελληνισμού της Ανατολικής Μακεδονίας. Παράλληλα με το ελληνικό σχολείο ιδρύθηκε το 1834 στις Σέρρες το πρώτο αλληλοδιδακτικό σχολείο. Στα 1853 λειτουργούσε και το παρθεναγωγείο. Η συμβολή του «Μακεδονικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου» των Σερρών το 1872 υπήρξε σημαντική για την οργάνωση της ελληνικής παιδείας. Λειτουργούσαν ένα εξατάξιο γυμνάσιο, εννεατάξιο κεντρικό παρθεναγωγείο, εξατάξια αστική σχολή αρρένων, 4 δημοτικά σχολεία αρρένων, 4 θηλέων και το «Δούμπειον» κεντρικό νηπιαγωγείο. Περίπου ήταν οι μαθητές στα παραπάνω σχολεία των Σερρών. 132 Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος ιδρύθηκε πρώτος απ όλους στις Σέρρες. 129 Κ. Δαλακούρα, ό.π. σ Βακαλόπουλος, Επίτομη ιστορία της Μακεδονίας: Τουρκοκρατία, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1988, σ Ό.π, σ Ό.π, σ Σελίδα 49

54 Έγιναν πάρα πολλές αλλαγές στο σύστημα διδασκαλίας αφού μεταρρύθμισε τη Δημοτική εκπαίδευση σε βάσεις των νεότερων παιδαγωγικών αρχών. Εισήγαγε στη Παιδεία το εξατάξιο Δημοτικό σχολείο και το εξατάξιο Γυμνάσιο. Ο Σύλλογος είχε πολύπλευρη δράση διότι σπούδασε με υποτροφίες δασκάλους στην Αθήνα και στο εξωτερικό, οργάνωσε βιβλιοθήκες για τους δασκάλους και για τους μαθητές, ίδρυσε οικοτροφείο για τους μαθητές, έκτισε αίθουσες θεάτρου, ίδρυσε τυπογραφείο, διοργάνωσε παιδαγωγικά συνέδρια ώστε να ενημερώνονται οι δάσκαλοι με τις νέες παιδαγωγικές αρχές, ίδρυσε Δημοτικά Σχολεία στην Επαρχία. 133 Εκτός όμως από τα μεγάλα εκπαιδευτικά κέντρα της Μακεδονίας υπήρχαν και άλλα μικρότερα που είχαν αναπτύξει αξιόλογη δραστηριότητα. Έτσι στο Βιλαέτι της Θεσσαλονίκης, ξεχώριζαν η Δράμα με το αρρεναγωγείο και το παρθεναγωγείο, η Καβάλα, η Θάσος, το Δεμίρ Χισάρ, όπου στα 1909 λειτουργούσαν αστική σχολή αρρένων, παρθεναγωγείο, νηπιοπαρθεναγωγείο, με πολλούς μαθητές και μαθήτριες, η Τζουμαγιά με εννεατάξια αστική σχολή αρρένων, εξατάξια αστική σχολή θηλέων, δύο νηπιαγωγεία,η Νιγρίτα, η Στρώμνιτσα με τριτάξιο ημιγυμνάσιο, εξατάξιο αρρεναγωγείο, εξατάξιο παρθεναγωγείο, οικοτροφείο και δύο νηπιαγωγεία, η Γευγελή με μονοτάξιο παρθεναγωγείο και 365 μαθητές, τα Γιαννιτσά με εξατάξιο αρρεναγωγείο, τετρατάξιο παρθεναγωγείο και τρία νηπιαγωγεία, ο Λαγκαδάς, η Έδεσσα, η Βέροια με εξατάξια αστική σχολή αρρένων, τριτάξιο ημιγυμνάσιο, εξατάξιο παρθεναγωγείο και δύο διτάξια νηπιαγωγεία με 700 μαθητές, η Νάουσα με οκτατάξιο αρρεναγωγείο, πεντατάξιο παρθεναγωγείο και δύο νηπιαγωγεία με πλούσια κοινωνική δραστηριότητα, η Κατερίνη και ο Πολύγυρος με πολυάριθμα σχολεία. Στο βιλαέτι Μοναστηρίου υπήρχαν πολλά εκπαιδευτικά κέντρα του ελληνισμού. Στο Κρούσοβο λειτουργούσαν ημιγυμνάσιο, εξατάξια αστική σχολή αρρένων, εξατάξιο παρθεναγωγείο, κεντρικό και συνοικιακά νηπιαγωγεία με 567 μαθητές και 15 δασκάλους. Ελληνικά σχολεία υπήρχαν στο Μεγάροβο, στη Νιζόπολη, στο Γκόπεσι, στη Μηλόβιστα, στη Ρέσνα, στην Καστοριά, στην Κλεισούρα, στη Χρούπιστα, στη Βλάστη, στη Σιάτιστα, στη Σέλιτσα, στο Ζουπάνι, στο Τσοτύλι, στα Σέρβια, στον Βελβενδό, στο Καταφύγι, στα Γρεβενά, στη Σαμαρίνα και στην Κοζάνη. 134 Στην Πλειάδα των Σιατιστινών που θεράπευσαν το Λόγιο και τον Κερδώο Ερμή, ιδιαίτερη θέση κατέχουν οι ευεργέτες, οι οποίοι σε δύσκολες ώρες της ιστορίας 133 Βλ άρθρο: Κ. Παπακυριάκος, «Φάρος της Μακεδονίας οι Σέρρες τον 19 ο αιώνα», Μακεδονική Ζωή, τεύχος 345 (1995) σ Βακαλόπουλος ό.π.,σ Σελίδα 50

55 της πατρίδας τους, με πράξεις εθνικής, ανθρωπιστικής εύνοιας πρωτοστάτησαν στη ίδρυση ναών, εκπαιδευτηρίων, κληροδοτημάτων και ιδρυμάτων κοινής ωφέλειας. 135 Η Σιάτιστα κρατάει όχι μουσειακά, αλλά ζωντανά την παράδοση, το αδούλωτο φρόνημα που έδινε ένα ξεχωριστό τόνο στην πόλη. 136 Αρχές του 20 ου αιώνα μέχρι να ενταχθεί η Μακεδονία στο ελληνικό κράτος η εκπαίδευση στη Θεσσαλονίκη ήταν ραγδαία. Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα διπλασιάζονταν, λειτουργούν 28 επιπλέον σχολεία και ο μαθητικός πληθυσμός παρουσίαζε αύξηση. Ο αριθμός των διδασκόντων τριπλασιάζεται, η τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση παγιώνεται με τη λειτουργία 5 εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Παρά τις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε η ελληνική κοινότητα, οι προσπάθειες της κοινότητας ήταν σημαντικές. Οι προσπάθειες αυτές είχαν ως αποτέλεσμα η ελληνική εκπαίδευση να μπορεί να συμπορεύεται και να ανταγωνίζεται την εκπαίδευση των δύο υπερεχόντων εθνοτήτων της πόλης, των Οθωμανών και των Εβραίων, ως προς το πλήθος και το είδος των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. 137 Παράλληλα με τους φιλεκπαιδευτικούς συλλόγους για την κατάρτιση εκπαιδευτικών στελεχών στη Μακεδονία, σημαντική ήταν η δραστηριότητα των συλλόγων για το ζήτημα της επιλογής και του διορισμού των εκπαιδευτικών. Από το ο σύλλογος αποτελούσε τον ενδιάμεσο αγωγό μεταξύ των κοινοτήτων που ζητούσαν εκπαιδευτικούς για τα σχολεία και εκπαιδευτικούς που αναζητούσαν εργασία, λειτουργούσε ως υπηρεσία προσφοράς εργασίας. Οι εκπαιδευτικοί διορίζονταν σε σχολείο όλη της Μακεδονίας. Στην προσπάθεια αυτή ανταποκρίθηκαν και οι κοινότητες και οι εκπαιδευτικοί Αν. Δάρδας, Η ευεργετομάνα Σιάτιστα και οι Αδελφοί Παπαγεωργίου, Θεσσαλονίκη 1997, 72 και 136 Δάρδας, ό.π, σ Κ. Δαλακούρα, ό.π, Κ. Μπονίδης, όπ Σελίδα 51

56 2.2 Σημαντικές προσωπικότητες του αγώνα Κατά την πενταετία, , σημασία στην εξέλιξη του Μακεδονικού Α- γώνα, διαδραμάτισαν αφανείς πρωταγωνιστές, των οποίων το πεδίο δράσης εναλλασσόταν μεταξύ της αίθουσας διδασκαλίας και εκτός αυτής, στις τοπικές κοινωνίες. 139 Για την επιτυχή έκβαση του Μακεδονικού Αγώνα συνεργάστηκαν δύο σημαντικές δυνάμεις. Η πρώτη δύναμη ήταν των σχολείων και των Ελλήνων διδασκάλων και από την άλλη πλευρά η δύναμη της Εκκλησίας. Σχετικά με τη δύναμη των σχολείων ο Λάμπρος Κορομηλάς ήταν αυτός ο οποίος εφάρμοσε μεθοδικά και συστηματικά τα σχολεία ως ο πρώτος που διορίστηκε Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη. Ήταν ο πρώτος που έθεσε της βάσεις για την έναρξη του Μακεδονικού αγώνα το 1903 και χαρακτηρίζεται ως εθνικός εργάτης, δεξιός διπλωμάτης και πολυμαθής, πολύγλωσσος και με επιμονή. 140 Οι δάσκαλοι ήταν αυτοί οι οποίοι συνδύαζαν τον εκπαιδευτικό τους ρόλο μ' ε- κείνον του πράκτορα, του καθοδηγητή, του οργανωτή, του μεταφορέα οπλισμού και του συνδέσμου. Το έργο τους αποτελεί μια άγνωστη πτυχή της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου, το ίδιο και με τις πράξεις ανδρείας και τη δράση των ελληνικών ανταρτικών σωμάτων, αφού ο Μακεδονικός Αγώνας, εκτός από τις συγκρούσεις Ελλήνων και Βουλγάρων ανταρτών σε γεωπολιτικό επίπεδο, ήταν αγώνας που δόθηκε για την επικράτηση και εδραίωση της εθνικής συνείδησης. Τα προβλήματα που καλούνταν να αντιμετωπίσουν ήταν ποικίλα, καθώς στην υπό οθωμανική διοίκηση Μακεδονία, μεγάλο τμήμα του πληθυσμού είχε αλλοφωνή- 139 Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Το μεγάλο συναξάρι: Αφανείς γηγενείς Μακεδονομάχοι ( ) εκδ University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2011, σ Βλ άρθρο: Γ. Χατζηκυριάκου, «Η Δύναμις των σχολείων και ο Μακεδονικός Αγώνας», Έτος Β, Αριθμός φύλλου 16, Θεσσαλονίκη31 Αυγούστου 1930,σ. 1 Σελίδα 52

57 σει. Ο έλεγχος των εκκλησιών και των σχολείων ήταν απαραίτητος για τη συνοχή και προϋπόθεση για την εξασθένηση της βουλγαρικής επιρροής. 141 Στο Ελληνικό Προξενείο σημαντική θέση είχαν οι διδάσκαλοι και οι διδασκάλισσες, οι οποίοι διορίζονταν από σε ολόκληρη τη Μακεδονία μέχρι και τη Θράκη, Ήπειρο, ακόμη και στην Αλβανία. Δίδονταν διορισμοί σε σχολεία του εσωτερικού της Μακεδονίας και κατά προτίμηση σε ξενόφωνα ελληνικά σχολεία. Ακόμη δίδονταν επιδόματα και βοηθήματα σε άπορους μαθητές και σε όποιον είχε ανάγκη. 142 Σύμφωνα με τον επιστημονικό συνεργάτη της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Κωνσταντίνο Παπανικολάου, ο εντοπισμός όλων εκείνων των εκπαιδευτικών που συνδύαζαν τη διδασκαλία με την ενεργή συμμετοχή στο Μακεδονικό Αγώνα, ι- διαίτερα για την περιοχή της Θεσσαλονίκης, αποτελεί δύσκολο εγχείρημα, καθώς μοναδική πηγή αποτελούσαν τα απομνημονεύματα των οπλαρχηγών του Αγώνα, σποραδικές μαρτυρίες και προξενικές εκθέσεις. Αδημοσίευτο, πρωτογενές υλικό που εξασφάλισε η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών από αρχεία της Διεύθυνσης Εφέδρων Πολεμιστών Αγωνιστών Θυμάτων και Αναπήρων (ΔΕΠΑΘΑ) του υπουργείου Εθνικής Άμυνας και επεξεργάστηκε, για ερευνητικούς σκοπούς, ο κ. Παπανικολάου, φωτίζει και αποκαλύπτει τη δράση αναγνωρισμένων αγωνιστών του Μακεδονικού Αγώνα, εκ των οποίων και πολλών Μακεδονομάχων εκπαιδευτικών στο νομό Θεσσαλονίκης. Οι γηγενείς Μακεδόνες ήρωες και μάρτυρες του Αγώνα ήταν άγνωστοι μέχρι και τις μέρες μας. Δεκαπέντε χρόνια μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας ο διακεκριμένος δημοσιογράφος και εθνικός αγωνιστής κ. Κ. Φαλτάιτς είπε τα εξής: «Εστείλαμεν από του 1912 έως τώρα ότι για πέταγμα είχαμε εις την διοίκησιν, την εκπαίδευσιν, την δικηγορικής, τον στρατόν, την επιστήμην, την εκκλησίαν Η Μακεδονία από απόψεως προσώπων δεν αυτοδιοικείται. Διοικείται από την άλλην Ελλάδα και μάλιστα τυραννείται. Μακεδόνες διδάσκαλοι δεν υπάρχουν, αξιωματικοί δεν υπάρχουν, ιεράρχαι δεν υπάρχουν, Τραπεζικοί υπάλληλοι, γεωπόνοι, πολιτικοί υπάλληλοι, τηλεγραφικοί, δικηγόροι, γιατροί, εφοριακοί υπάλληλοι, συμβολαιογράφοι, τίποτε ντόπιο, μακεδονικό, εις την Μακεδονίαν.Και μόνον η δημιουργία 141 Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Το μεγάλο συναξάρι: Αφανείς γηγενείς Μακεδονομάχοι ( ) εκδ University Studio Press, Θεσσαλονίκη 201 σ Βλ άρθρο: Α. Μεταλλινού, Μακεδονικός Αγών, Έτος Α, Θεσσαλονίκη 1 Οκτωβρίου 1929, Α- ριθμός φύλλου 6, 5. Σελίδα 53

58 μακεδονικών στελεχών θα ήτο ο μαγικός καθρέπτης ο οποίος θα μετέβαλλε την όψιν της Μακεδονίας και της Ελλάδος και θα την έκανε ρωμαλέαν εθνικώς, ακλόνητον, αρραγή. Η Μακεδονία δύναται να γίνη το κύτταρον της αναδημιουργίας της Ελλάδος ή της τελείας καταστροφής της, μέχρι απαλείψεώς της από τον χάρτην των Βαλκανικών Κρατών». Στην ιερή μνήμη των γηγενών Μακεδόνων και στην ακίβδηλη ιστορία του Ελληνικού Έθνους, η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών προσπάθησε να παραδώσει έναν κώδικα με τους γηγενείς Μακεδονομάχους. Οι Μακεδονομάχοι πολέμησαν για την ελευθερία της Μακεδονίας. Κάποιοι Μακεδονομάχοι, όπως Παύλος Μελάς, Γεώργιος Τσόντος-Βάρδας, Ιωάννης Καραβίτης και άλλοι αγωνίστηκαν για την Ελληνική Μακεδονία. 143 Οι δάσκαλοι και οι δασκάλες σε συνεργασία με τους ιερείς, τους επιθεωρητές, τους Αρχιερείς είχαν την ίδια ιερή αφοσίωση για την επιτυχία του αγώνα. Καταδιώχθηκαν, απειλήθηκαν όλοι κατά τον αγώνα αλλά είχαν την ενθάρρυνση από την Ιερά Μητρόπολη της Επαρχίας. Εκτός από το έργο τους στη διδασκαλία πρόσφεραν και στο Έθνος μεγάλο έργο. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται σε ένα άρθρο εργάστηκαν «πατριωτικώτατα». 144 Ο Μακεδονικός αγώνας είχε πρόωρο τέλος, διότι το 1908 η επανάσταση των Νεότουρκων στη Θεσσαλονίκη και οι εξαγγελίες τους για ισονομία και ισοπολιτεία όλων των υπηκόων της αυτοκρατορίας, άσχετα με τη θρησκείας και την εθνικότητα υπερκέρασαν τις αξιώσεις των ανταγωνιζόμενων εθνικών ομάδων. 145 Και οι γυναίκες Μακεδονομάχοι «Είναι χαρακτηριστικό ότι, στον αγώνα των δασκάλων Μακεδονομάχων, έδρασαν με σημαντική προσφορά και γυναίκες εκπαιδευτικοί, ενώ ο καθένας λάμβανε κάποιο βαθμό, ανάλογα με την κατηγορία των καθηκόντων του στον Αγώνα. Όπως φαίνεται, υπήρχαν δύο κατηγορίες εκπαιδευτικών λειτουργών: αυτών που κατάγονταν από την Θεσσαλονίκη, αλλά δίδαξαν κυρίως εκτός νομού, και αυτών από άλλους νομούς της Μακεδονίας που δίδαξαν σε εκπαιδευτήρια της πόλης» όπως αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ. Παπανικολάου Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Το μεγάλο συναξάρι, ό.π. σ Βλ άρθρο: Α. Μεταλλινού, Οι Μακεδονομάχοι κατά τα έτη , Μακεδονικός Αγών, Έ- τος Α,Θεσσαλονίκη 1 η Δεκεμβρίου 1929, Αριθμός φύλλου 8, Κ. Βακαλόπουλος, Νεότουρκοι και Μακεδονία, ( ), Θεσσαλονίκη 1988, Ε. Ρακιτζής, «Θεσσαλονίκη-Από τα έδρανα...στα όπλα - Οι αφανείς γηγενείς Μακεδονομάχοι δάσκαλοι του νομού Θεσσαλονίκης και οι ευεργέτες των σχολείων της πόλης», 2009 ανακτήθηκε από: Σελίδα 54

59 Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, τα σχολεία της ελληνικής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, μέσα στις δυσκολίες και οικονομικές δυσχέρειες που αντιμετωπίζουν για την λειτουργία τους, δέχονται τις δωρεές εξεχόντων και μη Ελλήνων, τόσο με μεγάλα κληροδοτήματα όσο και με μικρότερες προσφορές. Σύμφωνα με τον εκπαιδευτικό, Δημήτρη Πολίτη, από τα αρχεία «Λογοδοσίες εφορείας ελληνικών εκπαιδευτηρίων» και «Πρακτικά Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου» για την περίοδο από το 1870 έως το 1910, υπάρχουν αναφορές για πέντε μεγάλα κληροδοτήματα, που πρόσφεραν σχεδόν κάθε χρόνο, ευυπόληπτοι Έλληνες, κυρίως του εξωτερικού. Πιο Συγκεκριμένα, πρόκειται για το κληροδότημα Μόσχας - από Θεσσαλονικείς που κατοικούσαν στη Μόσχα - το οποίο πρόσφερε μεγάλα για την εποχή χρηματικά ποσά, όπως για παράδειγμα το 1886, περίπου γρόσια ή το 1890, οθωμανικές λίρες. Παρόμοια ήταν και η προσφορά του Δημήτριου Ρογκότη (στην οποία συνεισέφεραν αργότερα και άλλοι, όπως οι Τοσίτσας και Ιακώβου), με γρόσια. Υπήρχαν, εξάλλου τα κληροδοτήματα των Θεόδωρου Δούμπα, Ελισάβετ Καστριτσίου και Ιωάννη Παπάφη, ο οποίος εκτός από δωρεές σε ακίνητη περιουσία (Παπάφειο ορφανοτροφείο) προσέφερε και οικονομικές ενισχύσεις, ύψους περίπου φράγκων. Μικρότερες δωρεές, που αφορούσαν χρηματικά ποσά, ακίνητα, όργανα διδασκαλίας, βιβλία κ.α., προέρχονταν και από άλλους ευεργέτες, όπως οι Γιώργος Ζαρείφης και Χρηστάκης Ζωγράφος από την Κωνσταντινούπολη, οι οικογένειες Δούμπα και Οικονόμου, ο Δημήτρης Βικέλλας και ο Γρηγόρης Μαρασλής. Για την ενίσχυση της εκπαίδευσης στη Θεσσαλονίκη, μπορούμε να αναφέρουμε τις προσφορές τους σύλλογοι και σωματεία, όπως ο Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινούπολης, ο Σύλλογος προς Διάδοση των Ελληνικών Γραμμάτων, ο Σύλλογος «Ομηρος» της Σμύρνης, και «Βύρωνας» της Αθήνας. Δωρεές προέρχονταν και από μη ελληνικές οικογένειες, όπως της εβραϊκής οικογένειας Αλλατίνη, που το 1886 είχε προσφέρει φράγκα. Ο κ. Πολίτης δήλωσε ότι: «Υπάρχει μεγάλη γεωγραφική διασπορά των δωρεών. Ευεργεσίες προέρχονταν από την Αλεξάνδρεια, Τεργέστη, Βιέννη, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Λίβερπουλ, Λονδίνο, Μάντσεστερ, Παρίσι κ.α.». Η εκπαίδευση στη Θεσσαλονίκη πριν από το 1912 ήταν κοινοτική και τουλάχιστον για μία 20ετία, οπότε δημιουργήθηκαν οι πρώτοι μεταρρυθμιστικοί νόμοι Σελίδα 55

60 ( ), το εκπαιδευτικό της σύστημα προσπαθούσε να ενσωματωθεί σε αυτό του ελληνικού κράτους. Σύμφωνα με έρευνα των καθηγητών, Δημήτριου Κοσμά και Φρειδερίκης Φαντίδου, για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση στη Θεσσαλονίκη, κατά την ίδια χρονική περίοδο, ιδρύθηκαν και λειτουργούσαν στην πόλη πέντε Γυμνάσια αρρένων, τρία θηλέων, το Πειραματικό Γυμνάσιο του ΑΠΘ, η Εμπορική και η Οικοκυρική Σχολή, το Πρακτικό Λύκειο και το Ανώτερο Κεντρικό Παρθεναγωγείο Ε. Ρακιτζής, «Θεσσαλονίκη-Από τα έδρανα...στα όπλα, ό.π. Σελίδα 56

61 2.3 Ο Ρόλος των γυναικών Από μερικές προχριστιανικές αντιλήψεις, ο ρόλος της γυναίκας περιορίζονταν στη αναπαραγωγή απογόνων και στην διαχείριση του νοικοκυριού του σπιτιού. Με το πέρασμα του χρόνου και φυσικά με τις αλλαγές της κοινωνίας ο ρόλος της μέσα στην κοινωνία αρχίζει να αλλάζει. Η γυναίκα διαδραματίζει το ρόλο της ανάλογα με το πόσο χρήσιμη είναι στον άντρα. Στην Καινή Διαθήκη, είναι ανθρώπινη ύπαρξη που έχει αξία και απαξία, ανάλογα με την αναφορά προς το Θεό και τον άνθρωπο. Χαρακτηριστικό της φύσης της γυναίκας είναι η μητρότητα. Η παρουσία της γυναίκας γίνεται επίσης αισθητή και στην εκπαίδευση. 148 Στον πόλεμο οι γυναίκες είχαν διάφορους ρόλους, της χήρας, της μάνας που έ- χασε στη μάχη άντρα ή το γιο της. Ο ρόλος της ηρωίδας και πολεμίστριας είναι αρκετά σημαντικός, διότι βοηθούσε το στράτευμα και υπηρετούσε τα πιστεύω της με γενναιότητα. Οι Μακεδόνισσες έδειξαν όλο το μεγαλείο προσφοράς τους στη δοκιμαζομένη πατρίδα κι έδειξαν μεγάλο ψυχισμό στα σχέδια των Βουλγάρων. Απλές γυναίκες του λαού, από μικρές κοπέλες, μεγάλες γυναίκες, γερόντισσες, αγρότισσες και αστές έδιναν θάρρος στους άντρες για ν αντιμετωπίσουν τις δύσκολες συνθήκες. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι: «Τους τροφοδοτούσαν με ψωμί και βόλια, έδεναν τις πληγές τους, έκαναν το σύνδεσμο, τον πληροφοριοδότη, τον αγγελιοφόρο, τις Μυροφόρες στα νεκρά παλικάρια και δεν δίσταζαν να αδράχνουν και οι ίδιες τα όπλα, όμοιες Α- μαζόνες του καιρού του, πρόθυμες να ποτίσουν με αίμα τους το δένδρο της λευτεριάς» 149. Όταν στα 1878 οι Ρώσοι νίκησαν τους Τούρκους και τους επέβαλλαν τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, η οποία θα δημιουργούσε την υδροκέφαλη Βουλγαρία που θα κατέτρωγε σχεδόν ολόκληρη τη Μακεδονία οι γυναίκες δεν έμειναν αμέτοχες. Σε όλη τη διάρκεια του αγώνα η Μακεδόνισσα βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή των θυσιών, χωρίς καμία απαίτηση για αναγνώριση ή δικαιώματα. 148 Δ. Κούκουρα, Η θέση της γυναίκας στην Ορθόδοξη Εκκλησία, εκδ. Κορνηλία Σφακιανάκη, 2005,σ Α. Τζινίκου-Κακούλη, Η Μακεδόνισσα: Στο θρύλο και στην ιστορίa, εκδ. εκδοτική Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: 1992,σ 156. Σελίδα 57

62 Ο ρόλος της γυναίκας κατά τον Μακεδονικό Αγώνα, στάθηκε πολύπλευρος Οι γυναίκες πρόσφεραν τόσα πολλά στα ταραγμένα εκείνα χρόνια με αφάνταστες επινοήσεις και επιδεξιότητες, κατόρθωσαν να ξεγλυστράνε ανάμεσα από την άγρυπνη φρούρηση κομιτατζήδων και Τούρκων Ό.π σ. 156 Σελίδα 58

63 2.4 Δασκάλες του Μακεδονικού Αγώνα α. Οι γυναίκες Από τα ενδιαφέροντα κεφάλαια του Μακεδονικού Αγώνα είναι η συμβολή των δασκαλισσών στην αίσια έκβαση, καθώς όχι μόνον δίδασκαν τα νέα παιδιά της Μακεδονίας, αλλά και μετείχαν ενεργά στον Αγώνα συνεργαζόμενες με τους πρωταγωνιστές του και εμψυχώνοντας τους πληθυσμούς των χωρών που υπηρετούσαν. Ήταν, άλλωστε, οι εποχές που ο δάσκαλος και η δασκάλα, μαζί με τον ιερέα και τους προκρίτους κάθε χωριού κατεύθυναν τις τύχες τους. Τα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα οι γυναίκες έχουν ανεπτυγμένο το αίσθημα της ευθύνης και του πατριωτισμού. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα επιστολή του Παύλου Μελά προς την σύζυγο του Ναταλία, γραμμένη στο Ζέλοβο την Κυριακή 21 Μαρτίου 1904: Αι γυναίκες ιδίως έχουν σοβαρά ανεπτυγμένον το αίσθημα του ελληνικού και ορθοδόξου. Η χαρά και ο ενθουσιασμός της παπαδιάς δεν περιγράφεται. Είναι δε και πρώτης τάξεως παλικάρισσα. Όταν περίπου 150 κομίτες επλησιάζαν το χωριό, αυτή πρώτη με τον παπά της και τον Ναούμ Ανδρέου με ένα τσεκούρι εις το χέρι εβγήκε πρώτη επικεφαλής του χωριού προς απόκρουσιν των κομιτών. Τέτοιες περιπτώσεις γυναικών που μετέχουν στον Αγώνα είτε ως οδηγοί, είτε ως αγγελιοφόροι σημειώνονται στα γράμματα του Παύλου Μελά προς την σύζυγό του. Στα έργα που γράφτηκαν κατά καιρούς για την Ιστορία του Μακεδονικού Αγώνα σπανίως γίνεται αναφορά του ρόλο των γυναικών και ειδικότερα των διδασκαλισσών. Παλαιότερα είχε γράψει η Αγγελική Τσιώμου-Μεταλληνού και στους καιρούς μας η πρώην Διευθύντρια του Μουσείου του Μακεδονικού Αγώνα κ. Αθηνά Τζινίκου Κακούλη. 151 Η Καθηγήτρια κ. Σιδηρούλα-Ζιώγου- Καραστεργίου σημειώνει ότι οι νέες καταστάσεις που δημιουργήθηκαν με τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού έδωσαν νέα αρχή στο λειτούργημα της δασκάλας και έτσι εκατοντάδες δασ- 151 Η Μακεδόνισσα στο θρύλο και στην Ιστορία, Έρευνα καταγραφή, Θεσσαλονίκη 1986, πρβλ την ίδια, Ηρωίδες δασκάλες στο Μακεδονικό Αγώνα, στον Τόμο Μακεδονικό, εκδ. Ομοσπονδίας Δυτικομακεδονικών Σωματείων Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1990, Σελίδα 59

64 κάλες ξεκίνησαν σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία για να μεταδώσουν τα «ελληνικά φώτα». Πολλές από αυτές ξεχωρίζουν για την πατριωτική τους δράση και οι δράσεις τους ήταν οι «εθνοφελέστερες». Γι αυτές γράφει, δρούσαν, ως αυτοτελή μέλη του έθνους μας και επηρέαζαν την πορεία της ιστορίας, πληρώνοντας μάλιστα ακριβό τίμημα αυτές οι κοπέλες που ήταν 16, 17, 18 χρονών. Γίνονταν έτσι αυτές οι δασκάλες στόχος ως γυναίκες, αλλά και με την ιδιότητα του εκπροσώπου των εθνικών διεκδικήσεων και του ελληνικού αλυτρωτισμού. Αυτό βεβαίως ίσχυε σε τόπους, όπου λάμβαναν χώρα εθνικές συγκρούσεις, στη Μακεδονία πρωτίστως, την Ήπειρο, τη Θράκη. Ήταν έτσι σύνηθες φαινόμενο η κακοποίηση τους για παραδειγματισμό, όπως, άλλωστε, συνέβη τόσες φορές στα μακεδονικά χωριά με θέματα τις δασκάλες, που γνώριζαν, ασφαλώς, τις συνθήκες που επικρατούσαν στους τόπους, που πήγαιναν να εργαστούν. Από τις σωζόμενες αφηγήσεις δασκαλισσών αναφέρει η κ. Ζιώγου- Καραστεργίου την αφήγηση της Αγγελικής Τσιώμου που λέει ότι ήταν εργάτρια της εθνικής ιδέας και ότι μαζί με τα γράμματα δίδασκε και τα γράμματα της πατρίδος και της Ελένης Γιώφτση Ιωσηφίδου, που διηγούνταν ότι με τέσσερις άλλες δασκάλες μετέφερε βόμβα που έκρυψαν στις ζώνες τους. 152 Μια από τις Μακεδόνισσες που διακρίθηκε αμέσως μετά την ψευδεπανάσταση των Βουλγάρων την μέρα του Ήλιντεν ήταν η Μαρία Μαντοπούλου, σύζυγος του δασκάλου Διαμαντή Μαντοπούλου που ήταν αυτή που οργάνωσε την διαμαρτυρία των γυναικών της Καστοριάς, όταν έφθασε στην πόλη τους ο Βούλγαρος μητροπολίτης Μοναστηρίου και που ήταν μια ειρηνική διαμαρτυρία που ανάγκασε τον Βούλγαρο να φύγει άπρακτος. 153 Το σπίτι της στην Καστοριά ήταν κέντρο συναντήσεων των αρχηγών των ελληνικών σωμάτων της περιοχής Τσόντου-Βάρδα, του Στέφου και άλλων. Ο σύζυγός της, δάσκαλος στο Μαύροβο, είχε οργανώσει τους Μοναστηριώτες για την υποδοχή του απελευθερωτή ελληνικού στρατού, που εναγωνίως τον ανέμενε και οι Τούρκοι τον κατακρεούργησαν. 154 Η Μαντοπούλου εγκαταστάθηκε στην συνέχεια στο Παρίσι και ασχολήθηκε με τα σχολεία της εκεί ελληνικής κοινότητας που 152 Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, Θεσσαλονίκης Εκπαιδευτικά, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2006, σ Γ. Μόδης, Ο Μακεδονικός Αγών, και η Νεώτερη Μακεδονική Ιστορία, Θεσσαλονίκη Αθ. Τζινίκου, Η Μακεδόνισσα στο Θρύλο, σ Π.Δόγλου, «Διαμαντής Μαντόπουλος, ένας μαρτυρικός δάσκαλος της Καστοριάς», Μακεδονική Ζωή, τ. 229, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 39 Σελίδα 60

65 λειτουργούσαν, και λειτουργούν ακόμη και σήμερα, με ευθύνη των ναών Αγίου Στεφάνου και Κωνσταντίνου και Ελένης. Μυστηριώδη γυνή αποκαλούσαν Έλληνες και Τούρκοι την Χαρίκλεια Μπατρίνου, σύζυγο του δημάρχου Καστοριάς Μενελάου, ιατρού, που εκμεταλλευόμενη το κύρος του συζύγου της περιερχόταν την ύπαιθρο και φρόντιζε πληγωμένους των ελληνικών σωμάτων. 155 Στην Καστοριά προσέφεραν ανεκτίμητες υπηρεσίες οι αδελφές του μητροπολίτη Γερμανού Καραβαγγέλη, Αφροδίτη, Κλεονίκη, Ευρυδίκη και Πηνελόπη, που βοήθησαν τον αδερφό τους στον τιτάνιο αγώνα του. Στο Μουσείο του Μακεδονικού Α- γώνα σώζεται φωτογραφία της αδελφής του Καραβαγγέλη Δέσποινας με στολή Μακεδονομάχου γυναικός. Στην Επιτροπή Μακεδονικού Αγώνος ενεργό ρόλο είχαν οι σύζυγος των προκρίτων Ιω. Παπακωνσταντίνου, Ιω. Κωτσίδη, Βασιλ. Μαυρουδής, Δούκα Σαχίνου, Ναούμ Τσάκαλη. 156 Οι ίδιες και άλλες Καστοριανές είχαν συστήσει το 1907 την Φιλόπτωχο Αδελφότητα των Ελληνίδων Κυριών Καστοριάς, υπό την εποπτεία του Καραβαγγέλη, που εξακολουθεί ως τις μέρες μας να αναπτύσσει εξαίρετη δραστηριότητα. 157 Στην ίδια κατεύθυνση κινήθηκε και η Φιλόπτωχος Αδελφότητα Κυρίων και Δεσποινίδων Άργους Ορεστικών. Η Ευτέρπη Ουζούνη, από το Απόσκεπο, αφού έχασε τον σύζυγό της Ζήση και τον γιο της Βασίλη, πήρε εκδίκηση εισβάλλοντας στο σπίτι των κομιτατζήδων Ματώ από το Ντορνίτσοβο, ξεκληρίζοντας όλη την οικογένεια τους στις 30 Ιουνίου Πλήθος γυναικών από τη περιοχή της Καστοριάς, δολοφονήθηκαν από Βουλγάρους όπως οι: Αργυρώ Αδαμίδη από τη Δαμασκηνιά, Αμυγδαλιά Σιδερίδη από το Νόστιμο, Ευδοξία Μιρκοπούλου και Ζωή Μπαράτη από τον Άγιο Ηλία. Οι Άννα Τόλιολου, Μαρία Μότση και Ζωή Κυριαζοπούλου από την Δαμασκηνιά επέζησαν από τη φονική επίθεση των Βουλγάρων την 17 Αυγούστου 1904 στο δρόμο μεταξύ Δαμασκηνιάς και Άργους Ορετσικού. 159 Άλλες περιπτώσεις γυναικών που δολοφονήθηκαν ήταν οι: Βάγια Κάρτζου, Αικ. Κατσάπη, Σουλτάνα Στυλιάδα από το Καστανόφυτο, Ελένη Στόικου και Μαρία Καπιτάνου από το Μακροχώρι, Ρούλα Τριανταφύλλου, Κυράτσου Τράικου από το Μαυρόκαμπο, Ναούμαινα Χρήστου από το Κρανοχώρι, 155 Αθ. Τζινίκου, ό.π., σ Ό.π., Αλ. Μάνου, Καστοριά , Άγγ Ανεστόπουλος, Μακεδονικός Αγών , τ.α, Θεσσαλονίκη 1965, σ Αγγ. Ανεστόπουλος, ό.π., τ.α, σ.553 Σελίδα 61

66 Μαρία Παπακώστα και Θεοδοσία Γιόφτση, Σουλτάνα Παπακωνσταντίνου από τη Λεύκη, Μαρία Καμαλιβάδα από τη Βασιλειάδα. 160 Στο Μοναστήρι διακρίθηκαν για την εθνική τους δράση η Παρασκευή Μόδη, σύζυγος του πρωτομάρτυρος Θεοδώρου Μόδη, η καπετάνισσα Ελένη, η Δομνίκη Νικολαίδου, η Σάντα Θεοδώρου Βαφέα και οι θυγατέρες της η Ζαχαρία Μακρή, η μητέρα του μεταπολεμικού Φλωρινιώτη υπουργού Τάκου Μακρή και ο κύκλος της «Φιλοπτώχου Αδελφότητας Ελληνίδων Κυριών Μοναστηρίου». 161 Ακόμη και οι ιερόδουλες Κία και Δόμνα, εκμεταλλευόμενες την γοητεία τους, βοήθησαν τον Αγώνα, όπως γράφουν γλαφυρά η κ Τζινίκου και ο Γ. Μόδης. 162 Αναφέραμε ενδεικτικώς περιπτώσεις γυναικών από τις παραπάνω περιοχές, καθώς ένα πλήθος γυναικών από την Μακεδονία, άγνωστες στο ευρύ κοινό, συμπαραστάθηκαν στον κοινό αγώνα των Μακεδόνων, όπως από την Φλώρινα η σύζυγος του καπετάν Κώτα Ζωή, η πρεσβυτέρα του δολοφονηθέντος παπά Δημήτρη Οικονομίδη, η Σοφία Ευαγγέλου, η Σοφία Γεωργίου, από το Στρέμπενο, οι τρεις αυτές, η Θωμαή πρεσβυτέρα του ιεροεθνομάρτυρος παπά Σταύρου Τσιάμη από το Πισοδέρι, η Ιορδάνα Τσάκλου από την Κέλλη, η Μπόζια και Χριστίνα Τσίρλη από το Νυμφαίο και άλλες από την ευρύτερη περιοχή της Φλώρινας, της Κοζάνης, της Σιάτιστας, της Θεσσαλονίκης, της Βέροιας, της Νάουσας, της Έδεσσας Και των Γιαννιτσών, της Χαλκιδικής, των Σερρών, της Δράμας, της Ξάνθης. Εννοείται ότι στην απαρίθμηση των σημερινών νομών η έρευνα περιλαμβάνει και τα χωριά τους. Και όλα τούτα έγιναν γνωστά χάρη στην ακάματη έρευνα και το ασίγαστο πάθος της κ. Αθηνάς Τζινίκου, του ιστορικού Α. Ανεστόπουλου, του Μακεδονομάχου, συγγραφέα και πολιτικού Γ. Μόδη, της Αγγ. Μεταλληνού, των απομνημονευμάτων εξεχόντων ανδρών, όπως ο Περ. Αργυρόπουλος, ο Γερμανός Καραβαγγέλης, του περιοδικού «Μακεδονική Ζωή» των Μακεδονομάχων που ζούσαν ακόμη όταν η κ. Τζινίκου έκανε την σχετική με το θέμα μας έρευνα της. 163 β. Οι Δασκάλες Το 1845 ιδρύθηκε στην Θεσσαλονίκη το Ανώτερο Παρθεναγωγείο με πρωτοβουλία της Μαριγώς Στεργίου Καρανικόλα και της Ελισάβετ Καστριτσίου, γόνος 160 Ό.π., τ.α, 511, Αθ. Τζινίκου, ό.π.,σ Αθ.Τζινίκου, ό.π., Γ. Μόδης, Ο Μακεδονικός Αγών και η νεώτερη Μακεδονική Ιστορία, 263 και Τζινίκου, ό.π. σ Βλ. λεπτομέρειες με τις συγκλονιστικές αφηγήσεις στην κ. Αθ. Τζινίκου, Η Μακεδόνισσα, σ Σελίδα 62

67 γνωστών οικογενειών της πόλης. 164 Η Μαριγώ Καρανικόλα ήταν κόρη του εθνομάρτυρος Γεωργίου Πάικου, 165 που καρατομήθηκε στο Καπάνι στα γεγονόταν του 1821, ενώ η Καστριτσίου καταγόταν από την μεγάλη βυζαντινή οικογένεια Αρωγός στην προσπάθεια τους αυτών ήταν η Άννα Πετράκη Άββοτ και αυτή γόνος της μεγάλης οικογένειας Άββοτ που πολλά προσέφερε στη Θεσσαλονίκη από το γεννάρχη της α- κόμη, που παντρεύτηκε Θεσσαλονικιά Χριστιανή Ορθόδοξη και συνέδεσε τη ζωή του με τη Θεσσαλονίκη. Στο Παρθεναγωγείο μετά την Άββοτ και τηνειρήνη Κοκκίνου δίδαξαν άξιες δασκάλες (Ευφρ. Σαμαρτζίδου, Ευφρ. Αντωνιάδου, Πηνελόπη Βώκου, κ.ά.), οι οποίες είχαν σπουδάσει στο Αρσάκειο και στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο της Κωνσταντινούπολης. Από τα Παρθεναγωγείο αυτά αποφοίτησαν εκατοντάδες δασκαλισσών που στην συνέχεια πλαισίωναν τα σχολεία στη Μακεδονία, τη Θράκη, τον Πόντο, τη Μ. Ασία και αντιλαμβάνεται κανείς εύκολα τη μεγάλη προσφορά τους. Από τις γνωστές στην έρευνα δασκάλες του Μακεδονικού Αγώνα είναι και α- ναφέρονται οι παρακάτω: Η Λίλη Βλάχου ή Τσίσκου από την Έδεσσα, αδελφή του Μακεδονομάχου Ιω. Τσίσκου που έπεσε μαχόμενος στην Αγία Τριάδα Μεσημερίου την 7 Ιουνίου Η Λίλη σπούδασε στο Αρσάκειο με δαπάνη της Ελληνικής Κοινότητας Έδεσσας και το 1906 επέστρεψε στην πόλη 166 της αναλαμβάνοντας τη διέυθυνση του Παρθεναγωγείου της ο Γ. Πρόξενος Λάμπρος Κορομηλάς, εκτιμώντας το έργο της, την κάλεσε στη Θεσσαλονίκη, όπου στο Διδασκαλείο της ανέπτυξε μια πολύμορφη δραστηριότητα, η οποία προκάλεσε την οργή του βουλγαρικού κομιτάτου, που όργανα του την δολοφόνησαν μέσα στο ίδιο το σχολείο το Η Αικατερίνη Χατζηγεωργίου από τη Γευγελή, γεννημένη το 1885, σπούδασε στο Μοναστήρι και από το 1903 δίδαξε στη Βογδάντσα αναπτύσσοντας μια δυναμική και εθνική δράση που εξόργισε τους Βουλγάρους που αποφάσισαν να την δολοφονήσουν, Αυτό το πληροφορήθηκε το Ελληνικό Κομιτάτο που ανέθεσε στον Κρητικό Μακεδονομάχο Μανώλη Κατσίκαρη να την προστατέψει, έγραφε το Κομιτάτο στον Κρητικό οπλαρχηγό: Δεν υπάρχει σπουδαιότερο δια τον αγώνα μας από το να σώσεις την διδασκάλισσα Χατζηγεωργίου όπου είναι εις την Μπογδάντζαν. Οι εχθροί μας την έχουν οριστικώς προγράψει. Αν μείνει εκεί, χωρίς άλλο θα χάσουμε πολυτιμώτατην διά την πατρίδα ύπαρξη. 164 Βλ. παρακάτω 165 Είχε μαρτυρήσει στο Καπάνι μαζί με τους προεστούς Μενεξέ, Βλάλη. κ.α. 166 Για το Παρθεναγωγείο Έδεσσας βλ παρακάτω (Παραπομπή στον Γ. Στιλίδη) 167 Αγγ. Ανεστόπουλος, ο Μακεδονικός Αγών, Α, σ.111, Αθ. Τζινίκου, ό.π. σ Σελίδα 63

68 Ο Κατσικάρης ανέλαβε να την συνοδεύσει ως τη Γρέτσιστα, όπου φιλοξενούνταν στο σπίτι του Άγκου Σίσκου, το οποίο, απόντος του Κατσικάρη, το πολιόρκησαν, το πυρπόλησαν και χάθηκαν οι ψυχές της οικογένειας Σίσκου μαζί και η Χατζηγεωργίου. 168 Ο ποιητής Γ. Στρατήγης, συγκλονισμένος από τη θυσία της, έγραψε ποίημα από το οποίο παραθέτουμε μερικούς στίχους: Παιδιά μου γιατί χύνετε δάκρυα με τόση λαύρα Κι όλα φοράτε μαύρα στο έρμο αυτό σχολειό; -Έκαψαν τη δασκάλα μας Βούλγαροι δολοφόνοι Κι έχουμε μείνει μόνοι, χωρίς μαννούλα πλειό. Γιατί από μάννα πιο πολύ μας αγαπούσε εκείνη, η δόλια Αικατερίνη από τη Γευγελή. Η Βελίκα Τράικου, από το Γραδεμπόρι, είχε γεννηθεί το 1883 και σπούδασε με τη βοήθεια συγχωριανού της στο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης. Το 1900 ήταν δασκάλα στην Καρατζόβα, όπου ανέπτυξε έξοχη δράση, την οποία πληροφορήθηκε ο Ιων Δραγούμης και την κάλεσε να αναλάβει σύνδεσμος Μοναστηρίου- Καστοριάς- Θεσσαλονίκης. Από τη θέση αυτή επί τριετία ( ) προσέφερε πολλές υπηρεσίες ως σύνδεσμος-αγγελιοφόρος κομίζοντας μηνύματα, έγγραφα και μυστικά των οπλαρχηγών μεταμφιεσμένη σε χωρική. Οι Βούλγαροι αντελήφθησαν τη δράση της, τη συνέλαβαν, τη βασάνισαν ώσπου πέθανε στις 28 Αυγούστου Η κηδεία της έγινε στη Θεσσαλονίκη και την παρακολούθησε πλήθος κόσμου. Στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα σώζεται φωτογραφία, όπου η νεκρή Τράικου παρουσιάζεται ημίγυμνη με εμφανή τα σημάδια των βασανιστηρίων που υπέστη από τους Βουλγάρους. 169 H Αγγελική Φιλιππίδου, είχε γεννηθεί στη Θεσσαλονίκη το 1880 και το 1900 ήταν ήδη δασκάλα στην Καρατζόβα που ήταν το κέντρο των Κομιτατζήδων. Αγαπήθηκε από τους κατοίκους της και μισήθηκε από τους Βουλγάρους που ετοίμαζαν τη δολοφονία της. Το Γ. Προξενείο, φοβούμενο τα χειρότερα για τη ζωή της, τη μετέθεσε στην Αγριανή Σερρών, όπου γνώρισε το Δημήτριο Φιλιππίδη, που τον παντρεύτηκε. Το εθνικό της έργο ανέκοψε βουλγαρική εισβολή το βράδυ της 12 Δεκεμβρίου 1906, όπου ο δύο δάσκαλοι αμύνθηκαν ηρωικά στο πολιορκημένο σπίτι τους με την Αγγελική να τραυματίζεται σοβαρά. Και όταν έφυγαν οι εισβολείς και ο Πρόξενος 168 Ο Κατσικάρης ήταν εκ των εξεχόντων Μακεδονομάχων με δράση στη Δυτ. Μακεδονία (Φλώρινα, Καστοριά, Μοναστήρι), εκ των στενών συνεργατών του Κ. Μαζαράκη-Αινιάν, βλ και Αθ. Τζινίκου, όπ, σ Αθ. Τζινίκου, ό.π, σ. 335 και Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Ο Μακεδονικός Αγών και τα εις Θράκην γεγονότα, 368. Σελίδα 64

69 των Σερρών Σακτούρης τη μετέφερε στο Νοσοκομείο των Σερρών, η Αγγελική ζήτησε να περάσουν από τα πέριξ χωριά για να εμψυχώσει με την ζωντανή εικόνα του ηρωισμού και των τραυμάτων της τους τρομοκρατημένους χωρικούς. Πέθανε στα μέσα Ιανουαρίου Στο κοιμητήριο της Ευαγγελίστριας μαρμάρινη στήλη της Μακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητας απαθανατίζει τα ονόματα των δασκαλισσών σε αιώνιο μνημόσυνο: Λίλη Βλάχου - Αικατερίνη Χατζηγεωργίου - Βελίκα Τράικου - Αγγελική Φιλιππίδου H Πολυξένη από το Μοναστήρι με άγνωστο επώνυμο με τους γονείς της και τα αδέλφια της να είναι θύματα των Βουλγάρων, ενώ η ίδια σπούδασε στο Παρθεναγωγείο του Μοναστηρίου με τη φροντίδα του Ηλία Κοβατζίδη από τη Βίγλιτσα. Μετά τις σπουδές της τοποθετήθηκε δασκάλα σε χωριό της Καστοριάς όπου ανέπτυξε σπουδαία εθνική δράση, που προξένησε την εκδίκηση των Βουλγάρων, οι οποίοι την α- νέλαβαν και αρχικώς προσπάθησαν να την βιάσουν σε αχυρώνα, αλλ η Πολυξένη, βλέποντας αναμμένη την λάμπα του αχυρώνα, την ανέτρεψε και ο αχυρώνας λαμπάδιασε με τη φωτιά να κατακαίει επίδοξους βιαστές και την ίδια. Την επόμενη το α- πανθρακωμένο χέρι της Πολυξένης βρέθηκε να κρατάει το χερούλι της πόρτας του αχυρώνα που σήμαινε ότι εμπόδιζε τους θύτες της να εξέλθουν από τον αχυρώνα. 171 Ο Παύλος Μελάς, όταν πληροφορήθηκε το συμβάν αναφώνησε: Έχουν δίκαιο αυτοί που ζητούν εκδίκηση. 172 H Σουλτάνα Κανδηλιάρη, που και αυτή είδε την οικογένειας της να ξεκληρίζεται από τους Βουλγάρους κομιτατζήδες. Στα δεκαοκτώ της χρόνια δίδασκε σε χωριά της Καστοριάς, όπου ο κομιτατζής Μήρτσε με τους δικούς του πολιόρκησε το σχολείο για να την συλλάβει. Κατά την πολιορκία η ηρωική δασκάλα βρήκε τραγικό αλλά και ηρωικό θάνατο. 173 H Αικατερίνη Βαρελά, από τα Γιαννιτσά, καταγόταν από γνωστή οικογένεια της πόλης, μητέρα του δασκάλου Μιχαήλ Βαρελά, δασκάλου η ίδια ανέθρεψε την κόρη με τα ιδανικά του καλού και πατριωτικού εκπαιδευτικού. Η κόρη της Ελισάβετ σπούδασε στο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης με υπόδειξη και παρότρυνση της μητέρας της, την οποία δολοφόνησαν οι Βούλγαροι την παραμονή Χριστουγέννων το 170 Αθ. Τζινίκου, ό.π , Γ.Μόδης, Μακεδονικός Αγών και η νεώτερη Μακεδονική Ιστορία, σ. 390, Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, 372 τ. 3, 20,21, Αθ. Τζινίκου ό.π.,σ Ό.π., σ Αθ.Τζινίκου, ό.π., 338, πρβλ. και το περιοδικό Περιοδικό Ελληνίδες Β. Ελλάδος, τευχ. 160, σ Σελίδα 65

70 1906. Η Ελισάβετ, μετά την αποφοίτησή της, δίδαξε στο σχολείο της Νέας Χαλκηδόνος, τότε Τσοχελάρ, παντρεύτηκε τον Χρήστο Παπαμανώλη, μετά το θάνατο του ο- ποίου κατατάχθηκε στο σώμα του καπετάν Γκόνου, που δρούσε στο βάλτο των Γιαννιτσών. Οι συμπολίτες της Γιαννιτσιώτες έδωσαν το όνομα της μητέρας της Αικατερίνης Βαρελά σ ένα από τους δρόμους της πόλης. 174 H Πολυξένη Αντωνίου ( ), μαθήτρια, δασκάλα και διευθύντρια του Παρθεναγωγείου Θεσσαλονίκης, ήταν εκείνη που επί 56 χρόνια συνδέθηκε με το Παρθεναγωγείο από το οποίο αποφοίτησαν οι θερμουργές δασκάλες του Μακεδονικού Αγώνα. 175 H Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1867, φοίτησε στο εκεί Παρθεναγωγείο «Παλλάς» και κατόπιν εργάστηκε ως δασκάλα σε σχολεία της Βασιλεύουσας, της Σηλυβρίας και αλλαχού. Ήδη ο σπουδαίος Μακεδόνας εκπαιδευτικός Στέφανος Νούκας γνώριζε το έργο της στην Κωνσταντινούπολη, για τούτο την προσκάλεσε στη Θεσσαλονίκη, προκειμένου να οργανώσει το πρότυπο Παρθεναγωγείο που ο ίδιος είχε ιδρύσει. Η Παπαδοπούλου εργάστηκε με μέθοδο στο έργο που της ανατέθηκε και με διάκριση, αλλά και πάθος, βοήθησε τις απόφοιτες που στέλνονται σε διάφορα χωριά της Μακεδονικής γης. Δυστυχώς ο θάνατος της το 1906 ανέκοψε την ανεκτίμητη προσφορά της. Η Παπαδοπούλου, εκτός από το παιδευτικό της έργο, διακρίθηκε και ως πεζογράφος και ως εκ των πρώτων φεμινιστιρών της ε- ποχής της. Συνέγραψε, μεταξύ των άλλων, τα Δεσμίς διηγημάτων, Περιπέτειες μιας διδασκαλίσσης, Διηγήματα, Στο Μοναστήρι. 176 H Αρσινόη Παπαδοπούλου ( ) ήταν κόρη του λογίου Γρηγορίου Παπαδόπουλου, που ήταν δάσκαλος της Δόρας ντ Ιστρια, θυγατέρας του ηγεμόνα της Μολδαβίας Σούτσου. Η Παπαδοπούλου είχε σπουδάσει στην Αθήνα και τη Μασσαλία μαθηματικά και φυσική, αλλ εργάστηκε ως καθηγήτρια Γαλλικών και φυσικής στο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης προσφέροντας ανεκτίμητες υπηρεσίες στον Αγώνα. Συνέγραψε: Αθηναϊκά Ανθύλλια, Η ολοπράσινη βασίλισσα, Ο ήρως των Σερρών, Ο Διγενής Ακρίτας κ.ά Το Παρθεναγωγείο είχε νηπιαγωγείο, μεικτό δημοτικό, εξα- 174 Ανεστόπουλος, ό.π., τ.β, 173, Κ. Μαζαράκης-Αινιάν, Απομνημονεύματα, εκδ. Ι.Μ.Χ.Α., 1984, 264, Τζινίκιου, ό.π., σ Αθ. Τζινίκου, ό.π. σ Για το Παρθεναγωγείο βλ παρακάτω. 176 Γιάννης Παπακώστας, Η ζωή και το έργο της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου, Αθήνα Για το Παρθεναγωγείο Νούκα βλ. παρακάτω. 177 Αθ. Τζινίκου, ό.π., σ.341 Σελίδα 66

71 τάξιο γυμνάσιο, μέση σχολή σχεδιαστών, οικοτροφείο. Από τα αρτιότερα σχολεία των νεότερων χρόνων με σπουδαία εκπαιδευτική και κοινωνική προσφορά. 178 H Κώνα Μαριγώ Τσεκούρα ( ), φοίτησε στο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης και το 1865 παντρεύτηκε τον Πολυγυρινό Γεώργιο Τσεκούρα, πρώην αξιωματικό της ανακτορικής φρουράς στα χρόνια του Όθωνα, ο οποίος τον έστειλε στη Χαλκιδική το 1854 για την οργάνωση της Επανάστασης. Μετά το θάνατο του ανδρός της η Κώνα διορίστηκε δασκάλα στη Θεσσαλονίκη, όπου και δίδαξε ως το Δραστηριοποιήθηκε στη Φιλόπτωχο Αδελφότητα Κυριών Θεσσαλονίκης και στα ελληνικά ανταρτικά σώματα της Χαλκιδικής. Λέγεται ότι ήταν η μόνη γυναίκα που μετείχε των συνεδριάσεων του Ελληνικού κομιτάτου Χαλκιδικής. Πέθανε στη Θεσσαλονίκη το 1922 και το έργο της συνέχισε η κόρη της Καλλιρόη Κοεμτζοπούλου και οι εγγονές της. 179 H Μελπομένη Στράτη ( ), σύζυγος του Στέφανου Φραντζελά, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και σπούδασε στο Αρσάκειο Αθηνών. Μετά την αποφοίτησή της διορίστηκε δασκάλα στη Γουμένισσα και υπήρξε η στενή συνεργάτιδα του οργανωτή του Αγώνος γιατρού Αγγέλου Σακελλαρίου. Το 1903, όταν συγκροτήθηκε το Μυστικό Ελληνικό Κομιτάτο, η Στράτη υπήρξε ιδρυτικό μέλος του και από τη θέση αυτή προσέφερε εξαίρετες υπηρεσίες στην εθνική υπόθεση, ιδιαιτέρως μετά το 1904, όταν συνεργάστηκε με το Γ. Πρόξενο Λάμπρο Κορομηλά, που έφθασε εκείνη τη χρονιά στη Θεσσαλονίκη και ανέλαβε τη διεύθυνση του Αγώνα. Υπήρξε η πνευματική μητέρα των δασκαλισσών Άννας και Ιουλίας Κοτρώνη με τις οποίες συνεργάστηκε επί έτη τόσο ως δασκάλα, όσο και ως οργανώτρια των δασκαλισσών του Αγώνος. 180 H Κλεάνθη Σιμενίδου ( ), γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, σπούδασε στο Παρθεναγωγείο της πόλης, υπηρέτησε ως δασκάλα σε χωριά της Δυτικής Μακεδονίας και ως διευθύντρια του ελληνικού σχολείου Κολυνδρού Πιερίας. Κατά το Μακεδονικό Αγώνα υπηρέτησε ως διευθύντρια στο σχολείο της Γουμένισσας, συνεργαζόμενη με το Γ. Προξενείο και καθιστώντας το πατρικό της σπίτι οπλοστάσιο. Είχε μάλιστα την τόλμη να μεταφέρει τα όπλα στη Γουμένισσα. Στα 24 της χρόνια παντρεύτηκε τον πλούσιο μηχανολόγο Ιω. Γαϊτάνο και συνέχισε στη Θεσσαλονίκη το πλούσιο κοινωνικό της έργο στο πλευρό του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γενναδίου Αλεξιάδη ( ), την Μέριμνα του Παιδιού, του Ορφανοτροφείου η Μέλισσα. 178 Για το Παρθεναγωγείο Νούκα και την Αγλαΐα Σχοινά βλ εδώ στο κεφάλαιο Παρθεναγωγείο Νούκα 179 Αθ. Τζίνικου, ό.π. σ Αθ. Τζινίκου, ό.π. σ , όπου και διήγηση της θυγατέρας της Ελένης Φραντζελά Μαρουλάκη για τη δράση της μητέρας της. Ο ιατρός Σακελλαρίου ήταν ο επικεφαλής της οργάνωσης στα Γιαννιτσά, βλ. τον τόμο Ο Μακεδονικός Αγώνας, εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1985,σ. 70 Σελίδα 67

72 Άφησε κληροδότημα στο Α.Π.Θ., στο ναό των Αγίων Πάντων και σε άλλα κοινωφελή ιδρύματα της πόλης. Πέθανε πτωχή και άτεχνη. 181 H Αγγελική Μεταλλινού Τσιώμου ( ) 182, εμβληματική φυσιογνωμία της Θεσσαλονίκης και της Μακεδονίας εν γένει λόγω του λαμπρού παιδευτικού και εθνικού της έργου. Φοίτησε στο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης και ο τότε Γενικός Πρόξενος Ευγενιάδης ζήτησε, και αυτή ευχαρίστως δέχτηκε, να τοποθετηθεί ως δασκάλα στα Γιαννιτσά, όπου ανέπτυξε εξαιρετική εθνική δράση, γιατί, καθώς λέγει, την εποχή εκείνη του Μακεδονικού Αγώνα ο δάσκαλος, οι δασκάλισσες, οι ιερείς αποτελούσαν τον εκδικητικό στόχο των Βουλγάρων. Η ίδια πάλι λέει ότι «τον εαυτόν εθεωρούσαμε μάλλον ωσάν καπετάνισσα παρά ως διδασκάλισσα. Λίγο αργότερα, μητροπολίτης Εδέσσης Στέφανος κάλεσε την Μεταλλινού να διδάξει στα σχολεία της Έδεσσας, καθ όσον η πόλη αποτελούσε κέντρο της βουλγαρικής και ρουμανικής προπαγάνδας με προεξέχοντα τον αρχικομιτατζή Αποστόλη Βίδα. Η Μεταλλινού απειλούνταν συχνά από τους Βουλγάρους και πολλές φορές σώθηκε από θαύμα, όπως, για παράδειγμα στην γιορτή της Υπαπαντής του 1905, όταν στο χωριό Πόδος «επτά πρόκριτοι του χωριού Μεσημερίου (ένθα εργαζόμην ως διδασκάλισσα) οι εθνομάρτυρες Γιαννάκης Μουχτάρης, Αθανάσιος Τρίπκος, εφοροεπίτροπος κατά του αειμνήστου ιερέως του χωριού μας Παπαγιάννη τεσσάρων άλλων μαρτύρων καθ οδόν εύρον οικτρότατου θανάτου υπό ενεδρευόντων βουλγάρων κομιτατζήδων, του συναδέλφου μου κ. Βασιλ Κίτσιου και του κ. Τρύφωνος Θωμά τραυματισθέντων. Η Μεταλλινού σώθηκε από θαύμα καθώς ειδοποιήθηκε να μεταβεί στη γειτονική Έδεσσα, όπου την καλούσε ο επιθεωρητής των ελληνικών σχολείων Μακεδονίας Δημ. Σάρρος. Πάντως η ίδια διηγείται ότι προστατευόταν από την οικογένεια του προκρίτου Εδέσσης Ευαγγέλου Κωφού και ότι σημαντική ήταν η βοήθεια, ηθική κυρίως, των διδασκαλισσών της Έδεσσας, Ευφημίας Πιατσά, διευθύντριας, Άννας Κοτρώνη και Κωστούλας Γεωργιάδου. 183 Η Μεταλλινού διακρίθηκε, επίσης για το πλούσιο συγγραφικό της έργο, που επίκεντρο είχε το Μακεδονικό Αγώνα, μακεδονικές πόλεις, τη Θεσσαλονίκη, τη Στρώμνιτσα, τη Γευγελή, τη Φλώρινα, τη Β. Ήπειρο, την Παλαιά Θεσσαλονίκη κ.ά. Στο θάνατό της η Ζωή Καρέλλη (Χρυσάνθη Ζιτσαία) έγραψε έξοχους στίχους, από τους οποίους αποσπούμε τους κάτωθι: 181 Αγγ. Μεταλληνού, Πάνθεον των Μακεδονομάχων Αγωνιστών και Αθ. Τζινίκου, ό.π. σ Τζινίκου, ό.π , Για τα σχολεία στην Έδεσσα και το Παρθεναγωγείο της βλ. Κ.Γ. Σταλίδης, Η Έδεσσα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας τέλη 14 ου αιώνα έως 1912, Έδεσσα 2012, σ Για τα γεγονότα στο Μεσημέρι, έχουν γραφεί πολλά βλ. τον τόμο Μακεδονικός Αγώνας, σ Σελίδα 68

73 Η δρυς η Μακεδόνισσα κάποιων καιρών σημάδι Πούχε βαθιά τις ρίζες της στη γη την τιμημένη Πούχε τα κλώνια τα πλατιά κι αγκάλιαζε τα χρόνια H Βικτώρια Γραικού από το Μοναστήρι, γεννήθηκε το 1885, φοίτησε στο εκεί Παρθεναγωγείο και στο Αρσάκειο των Αθηνών. Επέστρεψε και δίδαξε στην πατρίδα της αναπτύσσοντας σημαντική δραστηριότητα ιδιαίτερα μάλιστα μετά την παραμέλησή της με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου, στο σερβικό βασίλειο, οπότε η Γραικού μετέβη στην Κορυτσά, όπου την περίμεναν νέα δεινά, καθώς το νεοεμφανισθέν αλβανικό εθνικιστικό κίνημα την κατεδίωξε. Και όταν το 1913, μετά την εκκένωση της Β. Ηπείρου από τον ελληνικό στρατό, η Γραικού συνελήφθη από τους Αλβανούς, ρίχτηκε στις φυλακές και βασανίστηκε, κατόρθωσε, όμως, να διαφύγει στη Φλώρινα, της οποίας διηύθυνε το Παρθεναγωγείο. Τα τελευταία χρόνια της ζωής της είχε εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη και πριν πεθάνει είχε αφήσει τη μικρή περιουσία της στη Φιλόπτωχο Αδελφότητα Κυριών. 185 H Μαρία Οικονόμου, είχε γεννηθεί στο Δρυμό φοίτησε στο Παρθεναγωγείο και το 1901 δίδασκε στο σχολείο του χωριού Νέγκορτσα Γευγελής, όπου είχε σπιτονοικοκύρη του αγωνιστή Τ. Χαρτζάνο. Όταν το Γ. Προξενείο πληροφορήθηκε ότι απειλούνταν από τους βουλγάρους τη μετέθεσε στο Βλάδοβο των Γιαννιτσών, όπου και συνέχισε αγωνιζόμενη με τη συνεργάτη του νέου σπιτονυκοκύρη της Θ. Κάρτα, και των Μπάμκα, Μπακίρτος, του παπά Χρήστου και του σταθμάρχη Νάνου. Δεν πτοήθηκε από τις απειλές και την απαγωγή από τον βουλγαρίζοντα Α. Γκραικό. Στο Βλάδοβο η Οικονόμου δίδαξε την τριετία , στην πλέον κρίσιμη καμπή του Μακεδονικού Αγώνα και ήταν αυτή που γνώρισε από κοντά το μαρτύριο του καπετάν Άγρα και όσα γνώριζε τα διηγήθηκε στους βιογράφους της. Άλλωστε στο Βλάδοβο μαρτύρησε ο Άγρας. 186 H Ελένη Πολυζοπούλου- Ζουλακίδου, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1878 σπούδασε στο Αρσάκειο και κατόπιν διορίστηκε δασκάλα στο Μεγάροβο του Μοναστηρίου. Αργότερα διορίστηκε στο Ασβεστοχώρι, όταν γνώρισε και παντρεύτηκε τον πρώην δάσκαλο Αλέξανδρο Πολυζόπουλο. Πέθανε στη Θεσσαλονίκη το 1977 αφήνοντας και πλούσιο λογοτεχνικό έργο, δημοσιευμένο στα περιοδικά του Σβορώνου, Σιώκου, Σφενδόνη, κ.ά. 184 Τζινίκου, ό.π., σ Τζινίκου, ό.π. σ Αθ.Τζινίκου, ό.π. σ , Για τον Μπακίρτους βλ. τον τόμο Μακεδονικός Αγώνας, 70. Σελίδα 69

74 H Ηλέκτρα Δράκου, γεννήθηκε στην Κατερίνη, φοίτησε στο Παρθεναγωγείο και νέο παιδί είδε τον πατέρα της να τον δολοφονούν οι Βούλγαροι κομιτατζήδες. Διορίστηκε στο χωριό Ζορμπάς της Λίμνης των Γιαννιτσών και για τη δράση της ονομάστηκε «Η Νεράιδα του Βάλτου», αφού υπήρξε η καλύτερη συνεργάτιδα του καπετάν Δεμέστιχα. Ένα βράδυ οι κομιτατζήδες πολιόρκησαν το σχολείο, το οποίο μόνη υπερασπίστηκε η Δράκου, μολονότι τραυματισμένη. Έτσι την βρήκαν οι Μακεδονομάχοι του Βάλτου που προσέτρεξαν, τραυματισμένη και κρυμμένη στη μυστική κρύπτη. Μετά το Ζορμπά δίδαξε στο χωριό Μπόζετς, όπου αντικατέστησε τη συνάδελφό της Ευθαλία, που είχε φυλακιστεί χωρίς όμως να πάψει συνεργαζόμενη με τα ελληνικά ανταρτικά σώματα του Βάλτου. Στις 24 Ιουνίου 1907 στη μάχη στο Πέτροβο τραυματίστηκε βαριά ο Μακεδονομάχος Μήτσος Βασιωτάκης, η Ηλέκτρα ανέλαβε τη νοσηλεία του. Μεταξύ των δύο νέων αναπτύχθηκε ένα τρυφερό αίσθημα που οδήγησε σε γάμο. 187 Η Ηλέκτρα, «η Νεράιδα του Βάλτου», φαίνεται ότι ενέπνευσε την Πηνελόπη Δέλτα στ «Μυστικά του Βάλτου». Η ποιήτρια Νανά Κοντού αφιέρωσε στη μνήμη της ποίημα στη συλλογή της «Δάφνες της Μακεδονίας», από το οποίο παραθέτουμε την πρώτη στροφή: Ωραία, λεβεντόκορη, Ίτια, αλύγιστη στις μπόρες, Από την Κατερίνη, με τον ουρανό της Ελλάδος στα μάτια, την γεμάτη άρωμα πνοή των είκοσι χρόνων, βάδιζες στον αγώνα ηρωική δασκάλα του Ζορμπά. 188 H Παρασκευή Πάντου, δε γνωρίζουμε που δίδαξε, αλλ είχε σοβαρή και ευρωπαϊκή παιδεία, καθώς έζησε, ως δασκάλισσα στην οικογένεια Χατζηλαζάρου, που ήταν πρόξενος της Αμερικής, η δε σύζυγος του Έτη ήταν Γερμανίδα. Η Πάντου κινήθηκε στο χώρο των πληροφοριών και της κατασκοπείας. 189 H Ελισάβετ Ιατρίδου ( ), γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και ήταν α- δελφή του Μακεδονομάχου ιατρού Αριστείδη Ιατρίδη και του ανθυπολοχαγού Κ. Ι- ατρίδου. Διορίστηκε δασκάλισσα στη Γευγελή και κατόπιν στη Βογδάντσα και υπήρ- 187 Τιμ Τιμοθεάδης, Μακεδονικός Αγώνας, Απομνημονεύματα Γρηγορίου Δημόπουλου, Θεσσαλονίκη 1994, χ.ε, σ Αθ. Τζινίκου, ό.π. σ , Γ. Μόδης, Μακεδονικός Αγών και η νεώτερη Μακεδονική Ιστορία, σ.364, σ. 378, Αγγ Μεταλλινού-Τσιώμου, Τύποι τη Θεσσαλονίκης, σ.23 Σελίδα 70

75 ξε στενή συνεργάτιδα του Γ. Επιθεωρητού των σχολείων και Μακεδονομάχου Δημ. Σάρρου. 190 H Μαρία Παπαθανασίου - Μωυσιάδου από το Δρυμό εκ των επισήμων συνεργατών του Προξενείου κατά το Μακεδονικό Αγώνα. 191 H Ευθαλία, με άγνωστο επώνυμο, δασκάλα στα Γιαννιτσά και με σημαντική δράση στην περιοχή, εξαιτίας της οποίας είχε φυλακιστεί. 192 H Μαριγούδα Φράγκου - Χατζηπέτρου, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1872, σπούδασε στο Παρθεναγωγείο και διορίστηκε δασκάλα στην Έδεσσα. Σύζυγος του γιατρού Αθανασίου Φράγκου που ήταν εκ των εξεχόντων Μακεδονομάχων της Πέλλας. Με πρωτοβουλία της ιδρύθηκε η Φιλόπτωχος Αδελφότητας Κυριών Εδέσσης το Πέθανε πολύ νέα λίγο μετά το H Μαρία Στουγιαννάκη - Αναστασιάδη, γεννήθηκε στη Γευγελή από οικογένεια Μακεδονομάχων, σπούδασε στο Παρθεναγωγείο και ήταν από τις δραστήριες γυναίκες συνδέσμους του Προξενείου, αγγελιοφόρος και κομιστής εγγράφων του Προξενείου στους οπλαρχηγούς του Βάλτου των Γιαννιτσών, αλλά και στο δραστήριο μητροπολίτη Εδέσσης Στέφανο Δανιηλίδη. Η ίδια υπηρέτησε σε διάφορα σχολεία χωριών της Μακεδονίας και της Θράκης, αφού στο μεσοδιάστημα φοίτησε και στο Αρσάκειο. Το 1912 υπηρετούσε σε χωριά της Καρατζόβας, αλλ η χαρά της απελευθέρωσης αμαυρώθηκε από την παραχώρηση της Γευγελής στους Σέρβους. Το πατρικό της σπίτι πυρπολήθηκε, η οικογένεια διασκορπίστηκε και μέρος αυτής εγκαταστάθηκε στην Έδεσσα το 1926, όπου παντρεύτηκε τον αδερφό των Μακεδονομάχων Στουγιαννάκη Νικόλαο. 194 H Μαριάνθη Ζαχαράκη Παπασιβένα 195, γεννήθηκε στην Έδεσσα το 1891, θυγατέρα του παπά Σιβένα, εκ των δραστηρίων Μακεδονομάχων. Λέγεται ότι με τη μητέρα της και την αδερφή της Ελένη κεντούσαν τους σκούφους των Μακεδονομάχων με το διακριτικό σταυρό και βοηθούσαν τον πατέρα τους στη μεταφορά όπλων στο κρησφύγετο του σπιτιού τους. Ο παπά Σιβένας είχε μάλιστα εξαγοράσει τον Νουρή 190 Ανεστόπουλος, ό.π., τ.β, σ Ό.π.,σ Ό.π., σ Αγγ. Ανεστόπουλος, ό.π. σ. 355 και Αθ. Τζινίκου, ό.π. σ Κατά τον Κ.Γ. Σταλίδη, Έδεσσα, 189 η Αδελφότης αυτή είχε ιδρυθεί το 1903 και περιελάμβανε 60 μέλη που με τις δασκάλες έκαναν εκδρομές στα χωριά για την τόνωση του εθνικού φρονήματος των κατοίκων τους. 194 Αγγ. Ανεστόπουλος, ό.π. τ.α,σ Αθ. Τζινίκου, ό.π. σ Στην Έδεσσα είχαν δραστηριοποιηθεί ο παπά Σιβένας, ο ΑΘ. Φράγκος, ο Δημ. Ρίζος, ο Ευαγγ. Κωφός βλ. το τόμο Ο Μακεδονικός Αγώνας, σ.70 Σελίδα 71

76 εφέντη, διοικητή της Έδεσσας για να κινείται αυτός και οι Έλληνες αντάρτες ελεύθερα στην Έδεσσα. Η Μαριάνθη φοίτησε στο Παρθεναγωγείο και το 1909 διορίστηκε δασκάλα στη Βέροια και στη συνέχεια στο Βλάδοβο, τον τόπο του μαρτυρίου του καπετάν Τέλλου Άγρα, και στο Σούμποντσκο. Ήταν σύνδεσμος του Προξενείου και του Μακεδονομάχου παπά Νικάνδρου. Το 1922 διορίστηκε στην Πρακτική Σχολή και μαζί με την Καλλιόπη Δημητριάδου ίδρυσαν το «Κυριακάτικο Σχολείο» για τους α- ναλφάβητους εργάτες. H Καλλιόπη Δημητριάδου ( ), κόρη του δασκάλου Μερκουρίου, γεννήθηκε στη Βέροια, σπούδασε στο Παρθεναγωγείο με δαπάνη του συμπολίτη της ε- ξέχοντος νομικού Δ. Ρακτιβάν, και αφοσιώθηκε στην εκπαίδευση επί 34 έτη. Τα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα έδρασε στα Γιαννιτσά, Στρώμνιτσα και Γευγελή και πολλές φορές κινδύνεψε η ζωή της από δολοφονικές απόπειρες των Βουλγάρων. Μετά το 1912, και ως το 1931, διηύθυνε την Πρακτική Σχολή Θηλέων Εδέσσης. Το 1931 βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Πέθανε στη Θεσσαλονίκη το Φεβρουάριο του H Πηνελόπη Καμπίτογλου, κόρη του αγωνιστού του Ολύμπου στην Επανάσταση του 1854 Αποστόλου Βόνα γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1870, φοίτησε στο Παρθεναγωγείο και δεκαεπτάχρονη διορίστηκε στη Στρώμνιτσα. Η δράση της προκάλεσε την οργή των Βουλγάρων, γι αυτό και το Προξενείο τη μετέθεσε στα Γιαννιτσά και κατόπιν στη Βέροια, όπου διηύθυνε το τοπικό Παρθεναγωγείο. Κατά την παραμονή της στη Βέροια παντρεύτηκε τον εκπαιδευτικό Κ. Καμπίτογλου, διέκοψε την εκπαιδευτική δραστηριότητα της και αφοσιώθηκε στην κοινωνία της Βέροιας ιδρύοντας την Φιλόπτωχο Αδελφότητα της πόλης. 197 H Ελισάβετ Κωτούλα, γεννήθηκε στη Βέροια το 1876, άγνωστο που φοίτησε, αλλά γνωρίζουμε ότι δίδαξε σε σλαβόφωνα και βλαχόφωνα χωριά της Μακεδονίας, ότι το 1912 ήταν εθελόντρια αδελφή, ότι εργάστηκε ως νηπιαγωγός και εθελοντικά στην ανακαίνιση του ιστορικού ναού της μητρόπολης Βεροίας. 198 H Αικατερίνη Σταμπουλή ή Μπεσίρη, δίδαξε σε χωριά της περιφέρειας Στρώμνιτσας και το 1906 στο Κελέσινο, όπου συγκρούστηκε με τους Βουλγάρους που την κατηγόρησαν στις τουρκικές αρχές για τη δράση της. Οι Τούρκοι την συνέλαβαν και την φυλάκισαν στο Επταπύργιο (Γεντί Κουλές) της Θεσσαλονίκης και μετά από οκτάμηνη φυλάκιση, αποφυλακίστηκε και επέστρεψε στο Κελέσινο, όπου συνέχισε τη 196 Μακεδονικό Ημερολόγιο Ν. Σφενδόνη, έτος 1971, σ Αθ. Τζινίκου, ό.π. σ Αθ. Τζινίκου, ό.π. σ Σελίδα 72

77 δράση της. Και όταν η Στρώμνιτσα περιήλθε στο σερβικό βασίλειο η Σταμπουλή ήλθε με πολλούς Στρωμνιτσιώτες στο Κιλκίς, όπου εργάστηκε αδιάκοπα ως τα γεράματά της. 199 H Φωτεινή Αλατά Παπαδημητρίου, γεννήθηκε στις Σέρρες το 1885 από πατέρα οπλαρχηγό. Το 1901 διορίστηκε δασκάλα στο Στάρτσοβο, χωριό κοντά στο Άνω Νευροκόπι, όπου εργάστηκε κατά του βουλγαρισμού. Την Κυριακή 12 Δεκεβρίου 1904 κινδύνεψε αυτή και ο δάσκαλος Πλουμής, όταν οι Βούλγαροι του Ντόντση απαίτησαν από τους Σταρτσοβίτες να τους παραδώσουν. Οι χωρικοί αρνήθηκαν και τους φυγάδεψαν στο γειτονικό Πετρίτσι, όπου τους βοήθησε ο τότε μητροπολίτης Μελενίκου Ειρηναίος, ο κατόπιν Κασσανδρείας ( ). Με τη βοήθεια του Ειρηναίου η Αλατά επέστρεψε στο Στάρτσοβο, όπου συνέχισε το διδακτικό της έργο από το Ήδη ήταν μητέρα πέντε παιδιών, στα οποία αφοσιώθηκε εγκατασταθείσα στις Σέρρες. Η μοίρα της επεφύλαξε να χάσει παιδιά, σπίτι, περιουσία, όταν οι Βούλγαροι υποχωρώντας ηττημένοι από τον ελληνικό στρατό στα τέλη Ιουνίου 1913 πυρπόλησαν την Πρακτική Σχολή. Έτσι η Φωτεινή Άλατα επέστρεψε στο σχολείο κάνοντας παιδιά της τους μαθητές της. Η δασκάλα αυτή εκτιμούνταν από τη Ναταλία Μελά, βραβεύτηκε μάλιστα από την Ακαδημία Αθηνών. 200 H Χρυσάνθη Χατζηελευθερίου - Καλαϊντζή, από τη Δοβίστα Σερρών, γεννήθηκε το 1874 και πέθανε το Φοίτησε στο Γυμνάσιο και στο Παρθεναγωγείο «Γρηγοριάς» που είχε ιδρύσει ο Γρηγόριος. 201 Το 1898 διορίστηκε στην Αστική Σχολή Δοβίστας και το 1902 στη Πεντάπολη, όπου πλην της ελληνικής δίδασκε και γαλλικά και ραπτική. Υπήρξε συνεργάτης του Ελληνικού Προξενείου Σερρών. 202 H Μαρία Φλωριά, γεννήθηκε στις Σέρρες, σπούδασε στο Παρθεναγωγείο της πόλης και μετά την αποφοίτηση της διορίστηκε στα Άνω Πορόια και μαζί με τη μητέρα της υπήρξε εκ των στενότερων συνεργατών του Ελληνικού Προξενείου Σερρών. Η ίδια ήταν αδελφή του γνωστού οπλαρχηγού Φλωριά. 203 H Ευθαλία Αδάμ, γεννήθηκε το 1860, σπούδασε στο ξακουστό Ζάππειο Παρθεναγωγείο στην συνοικία της Αγίας Τριάδος στο Πέραν της Κωνσταντινούπολης. Και ήταν μόλις 15 ετών, όταν άρχισε τις σπουδές της εκεί. Λέγεται ότι ήταν η πρώτη 199 Αγγ. Μεταλλινού- Τσιώμου, Πάνθεον των Μακεδόνων Αγωνιστών, , σ Αθ. Τζινίκου, ό.π. σ , Π.Πέννας, Ιστορία των Σερρών, ΑΘήνα 1966, σ Το Παρθεναγωγείο «Γρηγοριάς» είχε ιδρυθεί από το Γρηγόριο Κωνσταντίνου και από το οποίο αποφοίτησαν δασκάλες που προσέφεραν πολλά στην περιοχή Σερρών Δράμας, βλ. Αθ. Ε. Καραθανάσης. Ο Ελληνισμός και η Μητρόπολη Νευροκοπίου, σ Αθ.Τζινίκου, Ό.π., σ.361, πρβλ. το Πανσερραικό Ημερολόγιο, τ.3, 1977, σ Αθ.Τζινίκου, Ό.π., σ. 361, Πέννας, Ό.π., , Μακεδονικό Ημερολόγιο 1948, σ. 81 Σελίδα 73

78 Ζαππειάδα απόφοιτος, που συνέχισε τις σπουδές της στο Παρίσι και τη Γενεύη και κατά την επιστροφή της διορίστηκε υποδιευθύντρια του Παρθεναγωγείου και κατόπιν διευθύντρια, θέση που κράτησε ως το Για το έργο τη στο Ζάππειο τιμήθηκε από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Δαμιανό, τον Πατριάρχη Ιωακείμ Γ το Μεγαλοπρεπή, τον Πατριάρχη Γερμανό Ε, το Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως, την Ακαδημία Αθηνών, το Βασιλέα Παύλο. Πέθανε στην Αθήνα το H Ελένη Στρούβαλη, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1860, σπούδασε με την Ευθαλία Αδάμ στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο, δασκάλα και διευθύντρια του επί δεκαετία Πέθανε το 1939, αφού υπηρέτησε την παιδεία επί 60 συναπτά έτη. 205 H Άννα Στυλιανού Τασινοπούλου, γεννήθηκε στην Κοζάνη το 1882 και κατόπιν, με σύσταση του Μητροπολίτου Γρεβενών, διορίστηκε δασκάλα στο Περιβόλι, ενώ τα καλοκαίρια υπηρετούσε στα βλαχοχώρια στα παιδιά των Βλάχων νομάδων. Στην περιοχή Κοζάνης δρούσε τότε ο οπλαρχηγός Ζήσης Βέρος. 206 H Χριστίνα Παπαθεοδώρου, από τον Κολυνδρό και με δράση στα Γιαννιτσά, συνεργάστηκε με τις αδερφές Ακριβοπούλου. H Ελένη Λασκαρίδου, δασκάλα στα Γιαννιτσά, εργάστηκε με συνέπεια και κατά των ξένων θρησκευτικών προπαγανδών που δρούσαν στην πόλη (Σέρβοι, Βούλγαροι, Καθολικοί), όπως έγραψε στις 24 Μαΐου και 7 Ιουνίου 1900 στο μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. 207 Σημαντική υπήρξε η συμβολή των διδασκαλισσών και άλλων δραστήριων γυναικών στην ίδρυση Φιλανθρωπικών και άλλων, εν γένει σωματείων. Έτσι στο Μοναστήρι η Φιλόπτωχος Αδελφότης, ίδρυσε το εργαστήριο ραπτικής. Η Εργάνη Αθηνά, που βοηθούσε τα κορίτσια των Μακεδονομάχων και συμπαρίστατο στους ενόπλους των ελληνικών σωμάτων, που συχνά φυλακίζονταν. Ιδιαίτερη δραστηριότητα ανέπτυξε η Φιλόπτωχος Αδερφότης Κυριών Μελενίκου «Η Αρμονία», που στήριξε το έργο της πατρίδος απέναντι στη βουλγαρική Εξαρχία. Η «Φιλόπτωχος Αδελφότης Ελληνίδων Κυριών Καστοριάς» και η ομόλογη της στο Άργος Ορεστικόν (Χρούπισ- 204 Τζινίκου, Ό.π.,σ. 361, Πέννας, Ό.π., σ Τζινίκου, Ό.π. σ Ό.π. σ Κ..Παπουλίδης, «Η συμβολή της Εκκλησίας στο Μακεδονικό Αγώνα ιδιαίτερα στο Βάλτο των Γιαννιτσών », Πρακτικά Α Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο, Ο Αγώνας στο Βάλτο των Γιαννιτσών, εκδ. Δήμου Γιαννιτσών-Εταιρ. Μακεδ. Σπουδών, Γιαννιτσά 1998, σ.168. Σελίδα 74

79 τα), ιδρυμένες το 1907 και το 1909 αντίστοιχα, προσέφεραν ανεκτίμητες υπηρεσίες στα ορφανά των Μακεδονομάχων, χάρη στην πρωτοβουλία των διδασκαλισσών. Η ακάματη ερευνήτρια της Ιστορίας της Παιδείας κ. Σιδηρούλα Ζιώγου- Καραστεργίου κατέγραψε μια σειρά αιτήσεων διορισμών διδασκαλισσών προς το μητροπολίτη Θεσσαλονίκης και τη σχολική εφορία για διορισμό τους σε διάφορα σχολεία της Μακεδονίας. Η κ. Ζιώγου Καραστεργίου παραθέτει κατάλογο 75 διδασκαλισσών της περιόδου , όπου στις αιτήσεις τους για διορισμό αναφέρονται λόγοι πτωχείας, επιθυμίας, ασκήσεως του διδασκαλικού λειτουργήματος, κλπ. Από τις γνωστές που ανέπτυξαν ιδιαίτερη δραστηριότητα στα κρίσιμα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα αναφέρουμε την Ελίζα Κωνσταντινίδου (1893), την Πολυξένη Ζωγράφου (1893), την Αγλαΐα Σχινά (1903) κ.ά Κατάλογος δασκαλισσών στη Μακεδονία Με τη συνδρομή της εκδιδόμενης βιβλιογραφίας συντάξαμε τον παρακάτω κατάλογο διδασκαλισσών σε διάφορα μέρη της Μακεδονίας με δράση στο Μακεδονικό Αγώνα, εκτός αυτών που αναφέρθηκαν παραπάνω. 1. Ελένη Λασκαρίδη, από τη Θεσσαλονίκη, δίδαξε στα Βυσσώκα (Όσσα), Ασβεστοχώρι, Στογιάκοβο, Γιαννιτσά. 2. Ευθυμία Πιάτσα Κυριακοπούλου, από τη Θεσσαλονίκη, διευθύντρια των σχολείων Βοδενών, Γευγελή. 3. Άννα Κοτρώνη, από τη Θεσσαλονίκη, έδρασε στη Νάουσα, Έδεσσα, Γιαννιτσά. 4. Ιουλία Κοτρώνη, έδρασε στο Βλάδοβο, Δοϊράνη, Τσαρίτσανη. 5. Όλγα Σαϊτση, έδρασε στο Βαλάδοβο Στρωμνίτσας ( ). 6. Ελένη Σαμαρτζίδη, στη Γευγελή, Κουμάνοβο, Γιαννιτσά. 7. Μαρία Αγγελοπούλου στη Θεσσαλονίκη. 8. Φανή Ιωάννου Γεωργιάδου στη λίμνη Γιαννιτσών. 9. Αφροδίτη Τσακίρα, στην Κοζάνη, Καστοριά. 208 Σιδ. Ζιώγου- Καραστεργίου, Θεσσαλονίκης Εκπαιδευτικά 19 ο και 20 ο αι., εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2006, σ , σ Σελίδα 75

80 10. Κατερίνα Πασίλα- Γριτζοπούλου, στο Βλάντοβο. 11. Πολυξένη Ζωγράφου, στο Δρυμό, Στρώμνιτσα, Σωχό, Γιαννιτσά, συνεργάτης Ματαπά, Τσιρογιάννη, Κάκκαβου. 12. Ελένη Ιωάννου Ξανθίδη, Βελεσσά, Γευγελή. 13. Ελεονόρα Ρήγα Μαριάνθη Γούκη, στο Μεσημέρι. 14. Μαρίκα Χατζηαντωνίου, Ελένη Ουζουνίδη Θεανώ Κρετσόβαλη, στη Γευγελή, Βλάδοβο. 15. Αικατερίνη Καλλέργη, Ελίζα Μιχαήλμ Αικατερίνη Εμμανουήλ, Ελένη Ρόκου, Μαρία Νικολάου στη Βέροια. Γευγελή: Φανή Παπαπέτρου, Ελένη Αθανασιάδου, Φανή Φλόκα, Ολυμπία Χατζηζαφειρίου, Γλυκερία Σταματάτου, Ελίζα Ντιντίκα, Ελίζα και Μαρίκα Κωνστνατινίδου, Ζωή και Κατίνα Βαφοπούλου, Μαρίκα Γκερτζίνη, Μαριγίτσα Φλόκα, Ευθαλία Μαρκοπούλου, Δήμητρα Παπαιακώβου, Αντωνίου Γκίκα, Κατίνα Παπαθεοδοσίου, Αλεξάνδρα Στακοπου λου, Κατίνα Καραβάνα, Εριφύλη Σταματίου, Μαρίκα Κόρμου, Φανή Κεχαγιά, Ανδρομάχη Παπαϊωάννου, Κατίνα Μόσχου, Θωμαή Γάτσιου: όλης ήταν δασκάλες κατά περιόδους στο Μακεδονικό Αγώνα. Στρώμνιτσα: Ελένη Ιωσηφίδου, Άννα Ιωσηφίδου, Κατίνα Κουκουδά, Ελισάβετ Μούλκα, Κομνηνή Πηδώνια, Αμαλία Μούλκα, Χριστίνα Μούσια, Αντιγόνη Οικονόμου, Ζωή Παπακωνσταντίνου. Βικτώρια Παναγιώτου, Ζωή Πέτρου, Μαρία Παπαϊωάννου, Κατίνα Χατζηγεωργίου, Ελένη και Χρυσάνθη Παπαοικονόμου, Καλλιόπη, Ελισάβετ και Μαρία Κολιούσκα, Αφροδίτη Παναγιώτου, Ελισάβετ Δημητριάδου, Καλλιόπη Τσάτση, Άννα Κωνσταντινίδου, Ανδρονίκη Χατζηδημητρίου, Χρυσαυγή Πέτρου, Ξανθίππη και Φερενίκη Παπαδιονυσίου, Καλλιόπη Γκάλιου, Ειρήνη Σαμαρά, Κατίνα Χατζημισίου, Παρασκευή και Ζωή Βογαδίνη, Μελπομένη Ψάλτου, Ξανθίππη Ριζοπούλου, Ειρήνη Πέτρου, Ειρήνη Ευθυμιάδου, Άννα Ρούση, Καλλιόπη Δούλμπερη, Μελπομένη και Μαρία Μάντσιου, Γλυκερία Σταμάτη. 209 Νευροκόπι: : Καλλιόπη Μιχαλοπούλου 1884: Ελένη Τριανταφυλλίδη 1885: Ευθαλία Κολλιού 209 Αθ. Τζινίκου, ό.π., σ Σελίδα 76

81 : Αγγελική, Ελένη Ζωγράφου, Αικ. Γαδέτστη, Ευανθία Αποστόλου, Μ. Μελίδου : Ευαγγελία Καραμπελιά, Άννα Καλλία 1894: Ελισάβετ Σμάλτου (1904 προτάθηκε δασκάλα στις Σέρρες) : Χρυσάνθη, Ιουλία Κάραλη (αυτές είχαν έρθει από τις Σέρρες) 1896: Αικατερίνη Θεοδώρου 1897: Ζωή Μηνά : Ευθ. Ι. Αθανασιάδου, Ελισάβετ Σμάλτου, βοηθός Αικ. Χατζηαντωνίου 1905: Διευθύντρια Ελισάβετ Δήμιτσα, Αθανασία Μαρούλη, Αικατ. Βουγιουκλή : Διευθύντρια Μαριάμ Σαραγιώτη, Μαρία Μ. Χιονίδη (και οι δύο ήταν απόφοιτες του εν Σέρραις Παρθεναγωγείου «Η Γρηγοριάς») Το 1907 η Χιονίδη σπούδασε στη Σχολή Νηπιαγωγών Λασκαρίδη στην Αθήνα. 1908: Αικ. Γαλάτη 1908: Ευαγγελία Φιλίππου, Βας. Νούσκαλη210 Θεσσαλονίκη: Αριάδνη Μερκουρίου, Ελένη Παναγιώτου, Αναστασία Κωνσταντίνου, Θεοπίστη Καραστεριοπούλου, Μαρία Παπαγεωργίου, Ελένη Πέτρου, Ελένη Μαυρουδή, Ε- λένη Παναγιώτου, Ελένη Μελετίου, Μαρία Κασσανδρέως, Ελίζα Κωνσταντινίδου, Καλλιόπη Χατζή, Ελένη Ιωαννίδου, Κομνηνή Χατζημίου, Κλεοπάτρα Αστεριάδου, Άννα Ζώγλου, Πολυξένη Ζωγράφου, Φανή Αγγέλου, Ολυμπία Χατζηχρίστου, Ελένη Σουμαρτζίδου, Ελένη Σουζακίδου, Αικατερίνη Παντοπούλου, Αγλαΐα Σχινά, Ερ. Λουκά, Αλεξάνδρα Μαρκοπούλου, Ελένη Σακελλαρίδου, Ευαγγελία Τζαμτζή, Ελένη Τζιμουλά,, Ελένη Α. Πηχιών, Ευαγγελία Αδάμ, Αναστασία Παπαχρίστου, Θεοδώρα Φορλίδου, Αθηνά Φορλίδου, Αθηνά Πασχάλη, Ιφιγένεια Κοτζαμάνη, Ασπασία Αρσένη, Αναστασία Χατζηαντωνίου, Ελένη Τζελεπούλου, Ευρυδίκη Γιαννούτσου, Αμαλία Μυλιάδου, Καλλιόπη Τσάτση, Άννα Ραικά, Ευανθία Οικονόμου, Παυλίνα Παπαγιάννη, Ευφροσύνη Δοσίδου, Αγλαΐα Ιωαννίδου, Πολυξένη Χατζηχρήστου, Ευφημία Ερρίκου, Ευαγγελή Νερατζοπούλου, Στυλιανή Κράνα, Μαρία Σφήκα, Βικτωρία Βασιλείου, Ελένη Ζαχαροπούλου, Μελπομένη Κουλκομπάση, Αγγελική Βασιλείου, Αμαλία Χατζηγεωργίου, Ισμήνη Βασιλειάδου, Άννα Σκαλαίου, Ευφροσύνη Δοσίδου, Α- θηνά Τσάλη, Μαρία Πρεζάνη, Ευφημία Μπούγιου, Αγγελική Καρακώττα, Ειρήνη Καρακώττα, Άννα Φαρμακοπούλου, Ε.Ν. Ρέγκου, Μαρία Κωνσταντινίδου, Μαρία 210 ΑΘ. Καραθανάσης, Ο Ελληνισμός και η Μητρόπολη Νευροκοπίου κατά τον Μακεδονικό Αγώνα, εκδ. Ι.Μ.Χ.Α, Θεσσαλονίκη 1991, σ Σελίδα 77

82 Μπεκιάρη, Αθηνά Κυριακού, Ειρήνη Παπαγεωργίου, Όλγα Χατζημόσχου, Ελένη Στεφάνου Το Ανώτερο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκη Είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο ότι οι περισσότερες διδασκάλισσες της Μακεδονίας, την περίοδο που μας απασχολεί, ήταν απόφοιτες του Ανωτέρου Παρθεναγωγείου Θεσσαλονίκης, γι αυτό θεωρήσαμε καλό να γράψουμε, εν ολίγοις, για το οργανωτικό του πλαίσιο. α. Το ανώτερο Παρθεναγωγείο, η αλλιώς Κεντρικό Παρθεναγωγείο, που περιλαμβάνει Αστική Σχολή, στην οποία εντάσσεται τετρατάξιο δημοτικό σχολείο και Νηπιαγωγείο, που λειτουργούν υπό ενιαία διεύθυνση. Το 1901 προστέθηκε στο πεντατάξιο Ανώτερο Τμήμα του Παρθεναγωγείου και Στ τάξη, που σκοπό είχε ν ασκηθούν πρακτικά οι απόφοιτες που θα ακολουθούσαν το επάγγελμα της διδασκάλισσας. Πάντως, στα αρχεία της σχολής δεν γίνεται λόγος γι αυτήν την προσθήκη. Μετά την απελευθέρωση όλα τα ελληνικά σχολεία, που ως τότε ήταν υπό την ευθύνη της Ελληνορθόδοξης κοινότητας, πέρασαν στη δικαιοδοσία του Ελληνικού κράτους. 212 Γι αυτό το 1914 καταργήθηκαν οι τελευταίες τάξεις του Παρθεναγωγείου και στη συνέχεια γίνονται τρείς πρώτες, που ήταν ισότιμες με τις αντίστοιχες του εξατάξιου Γυμνασίου. Η διευθύντρια του Παρθεναγωγείου είχε την ευθύνη της διοίκησης της, τις εκδόσεις πιστοποιητικών, τον έλεγχο των διδασκόντων, αλλά δίδασκε 15 ώρες την εβδομάδα. Οι διδάσκοντες όφειλαν να συμμορφώνονται στις υποδείξεις της, να προσέρχονται με συνέπεια στην εργασία τους και όταν έλειπαν αδικαιολόγητα μειώνονταν ο μισθός τους ή απολύονταν. Συμπλήρωναν το βιβλίο ύλης, κατέθεταν τη βαθμολογία, δίδασκαν 30 ώρες την εβδομάδα. Σ αυτούς επιτρεπόταν να διδάσκουν και εκτός Παρθεναγωγείου, αν δεν συμπλήρωναν 30 ώρες διδασκαλίας. Στο Παρθεναγωγείο εργαζόταν ο παιδονόμος, που επιτηρούσε τις μαθήτριες και ο επιστάτης που φρόντιζε για την καθαριότητα, τη θέρμανση, τα υλικά του σχολείου. Και όταν το σχολείο αντιμετώπιζε οικονομικές δυσκολίες, τότε προσλαμβανόταν ο επιστάτης. 211 Σιδ. Ζιώγου ό.π,σ Σιδ. Ζιώγου, ό.π., σ Σελίδα 78

83 Οι διδάσκοντες συνεδρίαζαν από κοινού με τους συναδέλφους τους στην Αστική Σχολή με πρόεδρο των συνεδριάσεων τη διευθύντρια. Οι αποφάνσεις λαμβάνονταν κατά πλειοψηφία. Οι αρμοδιότητες του συλλόγου των καθηγητών ήταν αυξημένες σε σύγκριση με τις σημερινές των καθηγητών της Β/θμιας, καθώς σήμερα υπάρχουν και άλλες αρμόδιες υπηρεσίες, ενώ τότε η μόνη αρμόδια υπηρεσία ήταν η δημογεροντία. Οι συνεδριάσεις κατά κανόνα γίνονταν μια φορά το μήνα, αλλά και έκτακτες, Στις αποφάσεις του συλλόγου ενίοτε παρενέβαινε και ο μητροπολίτης. Λειτουργία του Παρθεναγωγείου Τα μαθήματα άρχιζαν την 1 Σεπτεμβρίου και έληγαν τα μέσα Ιουνίου και καμία φορά μετά την 20 Σεπτεμβρίου, και τούτο οφείλεται στην ανάγκη πρόσληψης διδακτικού προσωπικού. Την περίοδο , πάντως, η σχολική περίοδος διαρκούσε από τις 20 Αυγούστου ως τι; 30 Ιουνίου. Το σχολείο είχε αργίες τις θρησκευτικές εορτές, τα γενέθλια του εκάστοτε σουλτάνου, την ημέρα της ονομαστικής εορτής του μητροπολίτη. Τα μαθήματα σταματούσαν λίγες μέρες πριν τις εξετάσεις, προκειμένου να ετοιμαστούν οι μαθήτριες Οι μαθήτριες εισάγονται κατόπιν εξετάσεων, ενώ αυτές της Αστικής Σχολή εγγράφονται με τα απολυτήρια τους. Οι εισιτήριες εξετάσεις περιλάμβαναν τα μαθήματα της Στ τάξης της Αστικής στα προφορικά και στα γραπτά. Κατόπιν εξετάσεων γίνονταν δεκτές και διδαχθείσες κατ οίκον και απόφοιτες άλλων Παρθεναγωγείων ή ιδιωτικών σχολείων. Μαθήτριες που δεν πρόλαβαν να εξεταστούν, μπορούσαν να προσέλθουν αν οι λόγοι καθυστέρησης ήταν σοβαροί. Από τάξη σε τάξη οι μαθήτριες πλήρωναν τέλος εγγραφής, ενώ οι άπορες μαθήτριες δεν πλήρωναν προσκομίζοντας όμως, πιστοποιητικό απορίας. Όσες μαθήτριες έμειναν επί δύο χρόνια στάσιμες στην ίδια τάξη δεν εγγράφονταν. Εξαίρετες περιπτώσεις ήταν της ασθένειας. Τα μαθήματα διαρκούσαν επί μια εβδομάδα και γίνονταν πρωί και απόγευμα. Το σχολικό έτος χωριζόταν σε δύο εξάμηνα. Στη διάρκεια του εξαμήνου οι μαθήτριες εξετάζονταν προφορικά και κάθε δίμηνο γραπτά σε όλα τα μαθήματα. Γενικές γραπτές εξετάσεις γίνονταν στα τέλη Ιανουαρίου, με επανάληψη των μαθημάτων 4-5 μέρες πριν τις εξετάσεις. Η βαθμολογία ήταν από 0-10 αλλά σε μερικά έτη πριν το 1901 ανώτερος βαθμός ήταν το 6. Το α εξάμηνο έληγε με επίδοση των ελέγχων παρουσία του Μητροπολίτη. Στο β εξάμηνο ακολουθούνταν η διαδικασία του α εξαμήνου με διμηνιαία γραπτή εξέταση. Στα τέλη Μαΐου με αρχές Ιουνίου γίνονταν οι προαγωγικές και απολυτήριες εξετάσεις, που ήταν γραπτές και προφορικές, δημόσια και σε Σελίδα 79

84 ειδική τελετή στην ύλη των 2 εξαμήνων. Το πλήρες 5 αποτελούσε τη βάση για προαγωγή ή λήψη απολυτηρίου. Η βαθμολόγηση ήταν αυστηρή στα ελληνικά και τα μαθηματικά. Οι εξετάσεις του Σεπτεμβρίου ακολουθούσαν την ίδια διαδικασία. Μετά την έκδοση των αποτελεσμάτων οι μαθήτριες πλήρωναν ένα ορισμένο από τη σχολική εφορία ποσό. 213 Ο αριθμός των μαθητριών την περίοδο κυμαινόταν από 129 ως 141 με το μεγαλύτερο ποσοστό, δηλαδή περίπου κατά μέσο όρο στο 75% ως το 80% να προέρχεται από τη Θεσσαλονίκη και το υπόλοιπο 25% περίπου εκτός Θεσσαλονίκης. Κατά τις εκτιμήσεις της κ. Κατερίνας Δαλακούρα ο αριθμός των μαθητριών μετά το 1902/03 αυξανόταν σταδιακά και η αύξηση αυτή οφειλόταν στη συνείδηση παροχής ανώτερης εκπαίδευση, στην αύξηση του αριθμού των ελευθέρων επαγγελματιών που έστελναν τις θυγατέρες τους στο Παρθεναγωγείο. Σημαντικό είναι να λεχθεί ότι στα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα γίνεται πολύ αισθητή η ανάγκη να υπάρξουν διδασκάλισσες, που θα ενίσχυαν στο σχολείο το φρόνημα των Ελληνοπαίδων, καθώς είχαν να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο των ξένων προπαγανδών στη Μακεδονία (βουλγαρική, ρουμανική, σερβική). Από το Ανώτερο Παρθεναγωγείο, είδαμε, άλλωστε ότι αποφοίτησαν πολλές δασκάλες γνωστές και άγνωστες, που μετέδωσαν τα αγαθά της ελληνικής παιδείας σ όλη τη Μακεδονία. Για τις εκτός Θεσσαλονίκης προερχόμενες μαθήτριες του Παρθεναγωγείου χρήσιμο είναι να λεχθεί ο αριθμός τους την περίοδο : από την Στρώμνιτσα 36, τη Βέροια 23, το Ασβεστοχώρι 15, το Μοναστήρι 15, τις Σέρρες 14, τα Βασιλικά 8, τη Γαλάτιστα 7, την Κοζάνη 6, τον Κολυνδρό 6, τη Δοϊράνη 6, την Έδεσσα 5, το Βόλο 5, το Καταφύγι 5, την Καστοριά 4, τα Βελέτα 4, το Ζαγκλιβέρι 4, το Βλεβενδό 3, τη Λάρισα 3, την Αθήνα 3, την Κασσάνδρα 2, τη Δράμα 2 και από άλλα μέρη 130. Οι 130 προέρχονται από την Αθήνα, την Κωνσταντινούπολη, τα νησιά του Αιγαίου. Σταδιακά, πάντως, ο αριθμός των εκτός Θεσσαλονίκης μαθητριών μειώνεται, καθώς ιδρύονται Παρθεναγωγεία σε μεγαλύτερες πόλεις της Μακεδονίας (Έδεσσα, Κοζάνη, Καστοριά, Σέρρες, κλπ.) Είναι σημαντικό να λεχθεί ο μεγάλος αριθμός μαθητριών του Κεντρικού Παρθεναγωγείου Αστική Σχολή Γυμνάσιο της περιόδου μαθήτριες, , , , Όσο για την κοινωνική προέλευση των μαθητριών κάνει εντύπωση το γεγονός ότι την περίοδο οι ορφανές ήταν 176, ενώ ακολουθούσαν οι έμποροι γονε- 213 Ό.π, σ Βλ.Σιδ. Ζιώγου-Καραστεργίου, Θεσσαλονίκης Εκπαιδευτικά, σ. 145 Σελίδα 80

85 ίς των μαθητριών που ανέρχονταν στους 95, που δηλώνει την άνοδο της μεσαίας αστικής τάξης. Μετά τους εμπόρους ακολουθούν οι υπάλληλοι 41, οι παντοπώλες 35, οι δάσκαλοι 30, οι ιερείς 2. Ο αριθμός των ορφανών μαθητριών αυξήθηκε την περίοδο και έφθασε στις 220. Τα καθήκοντα των Μαθητριών Οι μαθήτριες του Παρθεναγωγείου όφειλαν να φέρονται κόσμια, να προσέρχονται έγκαιρα στο μάθημα, να μην απομακρύνονται από το σχολείο την ώρα του μαθήματος, να μη φέρουν στο σχολείο άλλα βιβλία, εκτός από τα διδακτικά εγχειρίδια, να μην προκαλούν φθορές, να μη συχνάζουν σε κέντρα διασκέδασης, να μην καλλωπίζονται περίεργα. Για όσες έδειχναν παραβατικότητα προβλέπονταν οι εξής ποινές: παραίνεση, επίπληξη, γραφική εργασία στο σπίτι, επίπληξη στην τάξη, κράτηση στο σχολείο μετά το τέλος των μαθημάτων (1 ώρα), επίπληξη μπροστά στο σύλλογο, αποβολή προσωρινή, αποβολή οριστική. Υπήρχε επίσης και η ποινή της ορθοστασίας κατά την παράδοση. Στο Παρθεναγωγείο είχαν καθιερωθεί οι παρακάτω αργίες: την Γ Κυριακή των νηστειών προς τιμήν της ευεργέτιδας Ελισάβετ Καστριτσίου. Κατά την επίδοση των απολυτηρίων στις απολυόμενες της Ε τάξης γινόταν γιορτή επίδειξης χειροτεχνημάτων. Το Παρθεναγωγείο μετείχε στην γιορτή των Τριών Ιεραρχών από κοινού με το γυμνάσιο. Στο οίκημα του γινόταν ο ετήσιος υπερ των σχολείων χορός. 215 Περιεχόμενο σπουδών Ανωτέρου Παρθεναγωγείου Το σύνολο των μαθημάτων στο Παρθεναγωγείου κυμαινόταν μεταξύ την περίοδο και περιλάμβανε ιερά (θρησκευτικά ελληνικά, μαθηματικά, ιστορικά, γεωγραφία, φυσικά, παιδαγωγικά, ιχνογραφία, καλλιγραφία, χειροτεχνήματα και τα εξής μαθήματα: χημεία, γυμναστική φιλοσοφικά, κοπτική και γαλλικά. Η κοπτική ήταν μάλιστα χρήσιμη, γιατί οι μαθήτριες έκανα εκθέσεις χειροτεχνημάτων, που απέφεραν κέρδος στο Παρθεναγωγείο. Τα γαλλικά διδάσκονταν περιστασιακά, ενώ στη Δ και Ε τάξη τα μαθηματικά και τα φυσικά διδάσκονταν ανεπαρκώς, ενώ αντίθετα εισάγονται τα παιδαγωγικά και η ψυχολογία. Τα δύο αυτά μαθήματα είναι αντιληπτό ότι βοηθούσαν τις απόφοιτες του Παρθεναγωγείου στο εκπαιδευτικό τους έργο 215 Βλ Κατερίνα Δαλακούρα, «Γενικά για τα σχολείο της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στη Θεσσαλονίκης και το οργανωτικό πλαίσιο του Ανωτέρου Παρθεναγωγείου Θεσσαλονίκη», στον τόμο Συμπόσιο, τα Ελληνικά Σχολεία στη Θεσσαλονίκη κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας, εκδ. Κ.Ι.Θ., Θεσσαλονίκη 1994, σ Σελίδα 81

86 στα σχολεία της Μακεδονίας. Αξιοσημείωτο είναι, πάντως, ότι η διδασκαλία των χειροτεχνημάτων έφθανε το 1895/5 17 ώρες την εβδομάδα. Ο συνολικός αριθμός των ωρών το 1895/6 στην Α τάξη ανερχόταν στις 32 ώρες την εβδομάδα, ενώ στη Β τάξη σε 28. Εγχειρίδια: Τα σχολικά εγχειρίδια διδάσκονταν για αρκετά χρόνια (τρία ή τέσσερα), π.χ. το εγχειρίδιο Λειτουργική του Σεργιάδη διδασκόταν επί 8 χρόνια, ενώ τα μαθηματικά διδάσκονταν σ όλες τις τάξεις με βάση το εγχειρίδιο του Χατζιδάκη. Στα ελληνικά στη μεν γραμματική χρησιμοποιούνταν το εγχειρίδιο του Καταβαίνη, στο δε συντακτικό αυτό το Κυριακόπουλου. Χρησιμοποιούνταν, επίσης η γραμματική των Ξαγγογιάννη-Φιλικού, οι ετυμολογικές ασκήσεις του Σαρακατσάνη, η Γραμματολογία του Σακελλαρόπουλου ή του Θοιβιδόπουλου. 216 Η καθηγήτρια κ Σιδηρούλα Ζώγιου-Καραστεργίου δημοσίευσε κατάλογο των διευθυντριών του Παρθεναγωγείου την περίοδο : : Ειρήνη Κοκκίνου-Χαρίση και Μαριγώ Δούκα (υποδ) : Ευφρ. Σαμαρτζίδου : Ευφρ. Αντωνιάδου-Πην. Βώτιου(υποδ) : Ιφιγ. Δημητριάδου : Σοφία Γκίκα : Ελένη 217 η Μελετίου : Ασπασία Γρηγοράκη : Ελ. Αλιφέρη : Πολυξένη Αντωνίου : Ελεν. Μπουκουβάλα : Πολυξ. Αντωνίου και Μαρ. Αργ. Αργυροπούλου : Μαρία Αργυροπούλου : Πηνελ. Χρηστάκου : Πολυξ. Αντωνίου : Ευγεν. Βλαμυρίδου : Πολυξ. Αντωνίου 216 Ι. Κούρτη, «Περιεχόμενο σπουδών και ωρολόγιο πρόγραμμα στο Ανώτατο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης, Τα ελληνικά σχολείο στη Θεσσαλονίκης, ό.π. σ Ό.π. σ Σελίδα 82

87 Ενδιαφέρουσα είναι και η βιβλιοθήκη του Κεντρικού Παρθεναγωγείου Θεσσαλονίκης (σημερινό 15 ο Γυμνάσιο)που περιέχει παλαιές εκδόσεις βιβλίων μαθηματικών, γεωμετρίας, συλλογή των θείων της πίστεως, δογμάτων, εγκυκλοπαίδειεςελληνικών μαθημάτων, Λόγους αττικών ρητόρων, Ευρυπίδη, Όμηρο, Παλιά Διαθήκη, λατίνους συγγραφείς, Αισχύλος κ.ά Το Παρθεναγωγείο Νούκα Σε μια περίοδο μεταρρυθμίσεων στην οθωμανική αυτοκρατορία, κάτω από την σκέπη του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, παρατηρείται άνθηση του ελληνισμού. Κατά το δεύτερο μισό το 19 ου αιώνα οι ελληνικοί Φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι και Αδελφότητες αρχίζουν να ανακάμπτουν. Ως στόχο τους είχαν την εθνική διείσδυση και την πολιτιστική ανάπτυξη, ώστε να διαδώσουν την ελληνική παιδεία και να ιδρύσουν ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα στη Μακεδονία και τη Θράκη. 218 Το 1905 ο Νούκας ιδρύει το Πρότυπο Παρθεναγωγείο. Το Παρθεναγωγείο αυτό ιδρύθηκε στην κορυφή του Μακεδονικού Αγώνα από το λόγιο εκπαιδευτικό Στέφανο Νούκα ( ), που στόχευε την κάλυψη εθνικών και κοινωνικών αναγκών, ό- που ο ρόλος των γυναικών ήταν καθοριστικός. Το Παρθεναγωγείο αυτό πράγματι προσέφερε πολλά στα κρίσιμα αυτά χρόνια καθώς επιδίωκε να καθιερώσει ένα «εθνικό και θρησκευτικό πλαίσιο» στην εκπαίδευση των Ελληνίδων. Στο πρόγραμμα του σχολείου προείχε «η ελληνοπρεπής αγωγή» και «η πρακτική μόρφωση εις το έργον των μητέρων» και η απομάκρυνση των κοριτσιών από τα ξένα σχολεία. Ως Διευθύντρια του Παρθεναγωγείου τοποθετεί τη γνωστή δασκάλα Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου. Αλλά μετά τον πρόωρο θάνατό της παίρνει τη θέση της η Αγλαΐα Σχινά από το όπου και συνεχίζει το έργο της. Η Αγλαΐα Σχινά κάνει προσπάθειες για να διοριστεί, και κάνει πράξη το όνειρό της. Σε μια εφημερίδα «Νέα Αλήθεια» δημοσιεύεται η ομιλία της, σχετικά με την ανάληψή της για τη θέση της διευθύντριας καθώς κάνει λόγο για τις παιδαγωγικές της απόψεις. Στα μαθήματα δίνεται έμφαση στην Οικιακή Οικονομία, την υγιεινή, τη Μαγειρική, κοπτική και ραπτική, ενώ προτεραιότητα είχε δοθεί στα Θρησκευτικά, τα ελληνικά και τη γαλλική γλώσσα. Το σχολείο λειτουργούσε αρχικά στην σήμερα Εθνικής Αμύνης., τότε Χαμιδιέ και πρώτη διευθύντρια ήταν η παιδαγωγός και λογοτέχνης Α- λεξάνδρα Παπαδοπούλου, για την οποία έγινε λόγος παραπάνω και που ήταν ήδη 218 Σιδ.Ζιώγου Καραστεργίου, Θεσσαλονίκης Εκπαιδευτικά, ό.π, σ Σελίδα 83

88 γνωστή στους λογοτεχνικούς κύκλους της Κωνσταντινούπολης, ενώ ως δασκάλα είχε σώσει από τον εκβουλγαρισμό το χωριό Σειμένι στη Θράκη. Ανάλογη ήταν και η δράση της στην περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα στο Μελένικο, ίσως στην Καστοριά και οπωσδήποτε στη Θεσσαλονίκη που ήρθε το 1905, αλλά το έργο της ανέκοψε ο πρόωρος θάνατος της το Μάρτιο του Την διαδέχτηκαν οι απόφοιτες του Κεντρικού Παρθεναγωγείου Μερόπη Χατζηαντωνίου και Αγλαΐα Σχινά. Το Παρθεναγωγείο Νούκα γνώρισε μια κάμψη, αλλά γρήγορα την ξεπέρασε χάρη στην επιμονή των γονέων των μαθητριών, που εκτίμησαν το έργο του. Έτσι πορεύθηκε ως το οπότε λειτουργούσε με Νηπιαγωγείο, Αστική Σχολή με όλες τις τάξεις και Γυμνάσιο με τρεις. Στο σχολείο λειτουργούσε και Οικοτροφείο. Το προσωπικό του αποτελούσαν οι: Μερόπη Χατζηαντωνίου, Αγλαία Σχοινά, Δέσπω και Ελένη Πανουτσοπούλου, Αθηνά Πασχάλη, Καλλιόπη Ιωάννου, Ευρυδίκη Γιαννάτου, Teresa Enge, Κωσνταν. Μερκουρίου, Βας. Μάνου, θυρωρός με τη σύζυγό του. Στο Παρθεναγωγείο Νούκα διδάσκονταν Γλωσσικά (Μερκουρίου Χατζηαντωνίου), μαθηματικά (Μάνος), Γαλλικά, Οικιακή οικονομία, Υγιεινή και Ιστορία, Θρησκευτικά. Ήδη επί διευθύνσεως Σχοινά το σχολείο απολαμβάνει τιμής και εμπιστοσύνης από την κοινωνία της Θεσσαλονίκης, καθώς την κρίσιμη αυτή περίοδο αποτιμάται θετικώς η προσφορά του στην παιδεία του Γένους και στην στόχευση του στην «αξιοπρέπεια του εθνικού παρελθόντος και στην απόκρουση των ξένων θρησκευτικών προπαγανδών. Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912 το Παρθεναγωγείο Νούκα παρέμεινε ως ιδιωτικό. Το 1916 ο γέρων πλέον Νούκας παραχωρεί την ιδιοκτησία του Σχολείου στην Σχοινά υπό τη διεύθυνση της οποίας λειτουργεί επί μακρόν, ωσότου κλείσει οριστικώς τη σχολική περίοδο Οι καθηγήτριες του Παρθεναγωγείου είχαν καταγωγή από τη Θεσσαλονίκη, την Καβάλα, την Κωνσταντινούπολη, την Αθήνα, τη Σμύρνη, τη Ξάνθη, τη Δράμα, τις Σέρρες. 219 Στα Πρακτικά της 20 ης Σεπτεμβρίου 1907 για πρώτη φορά αναφέρονται τα μέλη του διδακτικού προσωπικού: Μερόπη Χατζηαντωνίου Αγλαΐα Σχινά Δέσπω Πανουτσοπούλου 219 Σιδ. Ζιώγου Καραστεργίου, Θεσσαλονίκης Εκπαιδευτικά, σ Σελίδα 84

89 Ελένη Πανουτσοπούλου Αθηνά Πασχάλη Καλλιόπη Ιωάννου Ευρυδίκη Γιαννάτου Therese Engel Φρ. Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου Πρόγραμμα Σπουδών Νηπιοπαρθεναγωγείου Νευροκοπίου Στο Νηπιοπαρθεναγωγείο Νευροκοπίου ακολουθούνταν το εξής πρόγραμμα: Α τάξη Β τάξη Γ τάξη Γλωσσικά 7 (α ) Γαλλικά 2 (α ) Θρησκευτικά 3(α ) Αριθμητική 3 (α ) Πατριδογροφία Αριθμητική 3(α ) Ωδική 2 (β ) Θρησκευτικά 3(β ) Γεωγραφία 2(α ) Θρησκευτικά 3(β ) Γλωσσικά 8 (β ) Ωδική 2(β ) Πραγματογνωσία2(β ) Απαγγελία 2 (β ) Γλωσσικά 9(α ) Διηγήματα 2(β ) Ωδική 2 (β ) Ελληνική Ιστορία 2(α ) Εργόχειρα 6 ( γ ) Εργόχειρα 6 (γ ) Φυσική Ιστορία 2(β ) Το πρόγραμμα αυτό παρατίθεται εδώ για να υπάρξει σύγκριση με τα προγράμματα που εκτέθηκαν προηγουμένως. 221 Διδακτικό προσωπικό κατά τη λειτουργία του Παρθεναγωγείου: Διευθύντριες: Βαχαρίδου Ευφροσύνη, από την Αδριανούπολη, Κιούρτη Ευγενία Νικ. ( )-( , ), Θείου Σαπφώ ( ), Κοντίδου Αικατερίνη ( ), Μόσχου Μαρία ( ), Πηχεών Ελένη Αν. ( )- ( ) 220 Ό.π.σ Αθ. Καραθανάσης, Ο ελληνισμός και η Μητρόπολη Νευροκοπίου, σ.114. Σελίδα 85

90 Δασκάλες: Αβράση Ασπασία, Αβράση Ιουλία ( )-( ), Αθανασίου Μαρία, ( )- ( ), Γκίκα Θάλεια ( ), Ευαγγέλου Μαρία ( ), Ευθυμίου Μαρία ( ), Ζαππίς Λάιτμερ Ματθίλδη, Ιωαννίδου Λουκία,, Ιωαννίδου Λουκία ( ), Καπτσή Φανή ( ), Μίσια Ζωή, Μόσχου Τασίτσα, Μπέλλου Βασιλική, Νικαρούση Δόμνα, Ουρανία, Παλάση Βασιλική, Πάλλη Ευθυμία, Ρουτσώνη Ολυμπία, Στογιάννου Φανή, Στράλλα Δόμνα, Τσιώνα Φανή, Καθηγητές: Αγγελής Κωνσταντίνος, Βοσνιάκου Αθανάσιος, Γούναρης Αλέξανδρος, Κίζας Γεώργιος, Κύρου Τριαντάφυλλος, Κωνσταντινίδης Αρ., Λαζάρου Ιωσήφ, Μάζος Αιμίλιος, Μακκάς Αλέξανδρος, Μάρκου Δημήτριος, Μιχαήλ Κ., Μιχαηλίδης Γεώργιος, Νάκας Παντελής, Νώτης Βασίλειος, Ξανθόπουλος Ισίδωρος, Παπαναούμ Αλέξανδρος, Πέτρου Μιχαήλ, Σπάθης Κων. Τσιούπτσης Ε. Σελίδα 86

91 Επίλογος Ο Μακεδονικός Αγώνας υπήρξε η κορύφωση του εθνικού αγώνα που έλαβε την τελική του μορφή με τους Βαλκανικούς Πολέμους του , οι οποίοι διπλασίασαν την Ελλάδα με την προσάρτηση των Νέων Χωρών στο τότε ελληνικό βασίλειο. Σύμπας ο Ελληνισμός μετείχε στο Μακεδονικό Αγώνα που η αρχή του ορίζεται με την εκπαιδευτική ορμή στη Μακεδονία χάρη στη δραστηριότητα συλλόγων και σωματείων, αλλά χάρη, κυρίως, στις αναρίθμητες θυσίες του Μακεδονικού Ελληνισμού. Με τα σχολεία που ιδρύθηκαν απανταχού της Μακεδονίας και με θερμουργούς δασκάλους ενισχύθηκε δυναμικά το εθνικό φρόνημα, που αντέδρασε γενναία απέναντι στον Πανσλαβισμό και στις ξένες θρησκευτικές προπαγάνδες. Έπρεπε να υπάρξει η θυσία του Παύλου Μελά για να συνειδητοποιήσει το εθνικό κέντρο τον κίνδυνο που διέτρεχε η Μακεδονία και να οργανώσει, μέσω του Γενικού Προξενείου Θεσσαλονίκης, τον ένοπλο αγώνα του Ελληνισμού έναντι των ξένων επιβουλών. Η εκπαιδευτική δραστηριότητα που εμφανίστηκες θαρραλέα τα μέσα του 19 ου αιώνα, δε σταμάτησε ούτε στιγμή, αφού δάσκαλοι και δασκάλες μετείχαν ενεργά και θυσιαστικά στο Μακεδονικό Αγώνα. Από τις άγνωστες πτυχές του Αγώνα αυτού παρουσιάζει εξαίρετο ενδιαφέρον η συμβολή των δασκαλισσών, την οποία επιχείρησε να αναδείξει η παρούσα εργασία. Αναμφίβολα χρειάζεται περισσότερη και ειδική έ- ρευνα επ αυτών, να συνεχιστεί δηλαδή το έργο των κκ. Αθηνάς Τζινίκου και Σιδηρούλας Ζιώγου-Καραστεργίου που έθεσαν τις βάσεις προς την κατεύθυνση αυτή. Οι δασκάλες του Μακεδονικού Αγώνα απόφοιτες των Κεντρικού Παρθεναγωγείου της Μακεδονίας, στο μεγαλύτερο μέρος είναι ασφαλώς γνωστές και γι αυτές κάναμε λόγο εδώ. Ωστόσο χρειάζεται και άλλη έρευνα για την ανάδειξη της μεγάλης προσφοράς τους στο Μακεδονικό Αγώνα. Σελίδα 87

92 Βιβλιογραφία Πηγές: Αποστόλου, Στ.- Βαλσαμίδης, Ε., Μακεδονικός Αγώνας, Η μάχη της Χοντριοσούγκλας, Ιππικός σύλλογος Νάουσας «Ο Πήγασος», Νάουσα Ανεστόπουλος, Άγγελος., Μακεδονικός Αγών , τ.α, Θεσσαλονίκη Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος, «Γαλλικές πηγές για το Μακεδονικό ζήτημα και το Μακεδονικό Αγώνα. Μια συνολική θεώρηση», Μακεδονικά 24 (1984), σ Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος, Επίτομη ιστορία της Μακεδονίας: Τουρκοκρατία, εκδ. Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος, Νεότουρκοι και Μακεδονία ( ), Θεσσαλονίκη Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος, Το Μακεδονικό ζήτήμα, εκδ. Παρατηρητή, Θεσσαλονίκη Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος, Ιστορία του Βορείου Ελληνισμού: Μακεδονία, Θεσσαλονίκη Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος, Ιων Δραγούμης Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα, εκδ. Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Νεότερη Ιστορία της Μακεδονίας ( ), εκδ. Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Η Μακεδονία στις παραμονές του Μακεδονικού Αγώνα ( ) εκδ. Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη Βαγιακάκος Β., Η Απήχησις του Μακεδονικού Αγώνος εις την Μάνην, Θεσσαλονίκη 1987, σ. 86. Βλάχος, Νικόλαος, Το Μακεδονικό ως φάση του Ανατολικού Ζητήματος ( ), Αθήνα Βούρη, Σοφία, Εκπαίδευση και εθνικισμός στα Βαλκάνια, Η περίπτωση της βορειοδυτικής Μακεδονίας, , εκδ. Παρασκήνιο, Αθήνα Bayks, Ol., Η κοινωνιολογία της εκπαίδευσης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, Σελίδα 88

93 Baudelot, C.- Establet, R., L ecole capitaliste en France, Maspero, Paris, Γούναρης Βασίλης, «Εθνοτικές ομάδες και κομματικές παρατάξεις στη Μακεδονία των Βαλκανικών Πολέμων», Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων , Αθήνα Γεδεών Μανουήλ, Έγγραφα πατριαρχικά και συνοδικά περί του βουλγαρικού ζητήματος, , Κωνσταντινούπολις Cemil, Ozturk, The emergency of modern education in the Ottoman Empire ( ), in Terzis, N. Educaation in the Balkans: From the Enlightenment to the Founding of the nation-states, Kyriakides Brothers, Thessaloniki Δαλακούρα, Κατερίνα, Το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης ( ), εκδ. Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη Δαλακούρα, Κατερίνα, «Γενικά για τα σχολεία της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στη Θεσσαλονίκη και το οργανωτικό πλαίσιο του Ανώτερου Παρθεναγωγείου Θεσσαλονίκης», στον τόμο Συμπόσιο Τα ελληνικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη κατά τον τελευταίο αγώνα της Τουρκοκρατίας, εκδ. Κ.Ι.Θ. Θεσσαλονίκης 1994, Δάρδας Αναστάσιος, Η ευεργετομάνα Σιάτιστα και οι Αδελφοί Παπαγεωργίου, Θεσσαλονίκη Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia , Θεσσαλονίκη Douglas Dakin, Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα Ευρυγένης, Δημ., Ο Ιων Δραγούμης και ο Μακεδονικός Αγών, εκδ. Ε.Μ.Σ., Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Το μεγάλο συναξάρι: Αφανείς γηγενείς Μακεδονομάχοι ( ), Εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη Fortna, B. Imperial Classroom, Islam, the State, and Education in the late Ottoman Empire, Oxford University Press, Oxford. Ηλιάδου-Τάχου, Σοφία, Η εκπαίδευση στη Δυτική και βόρεια Μακεδονία ( ), Θεσσαλονίκη Κακούλη-Τζινίκου, Αθηνά, Η συμβολή των γυναικών εις τον Μακεδονικόν αγώνα, Ιερά Μητρόπολη Καστοριάς, Καστοριά Κακούλη-Τζινίκου, Αθηνά, Η Μακεδόνισσα στο θρύλο και την ιστορία μΧ, εκδ. Ζήτη, Θεσσαλονίκη Σελίδα 89

94 Κακούλη-Τζινίκου Αθηνά, Η γυναίκα στον Μακεδονικό Αγώνα, Μάρτυρες της περιοχής Εδέσσης - Γιαννιτσών, Φίλιππος 2004, σ Κακούλη-Τζινίκου, Αθηνά, Ηρωίδες δασκάλες στον Μακεδονικό αγώνα, Ομοσπονδία Δυτικομακεδονικών σωματείων Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη Καλαφάτης, Χρυσόστομος, Εκθέσεις περί του Μακεδονικού Αγώνα , επιμ. Β. Λαούρδα, Θεσσαλονίκη Καρδαράς, Χρήστος, Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και ο αλύτρωτος Ελληνισμός της Μακεδονίας Θράκης-Ηπείρου μετά το συνέδριο του Βερολίνου, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα Καραβαγγέλη, Γερμανός, Μητροπολίτης Καστοριάς, Ο Μακεδονικός Αγών, Απονημονεύματα, Θεσσαλονίκη Καζάζης, Ν., Ο Ελληνισμός εν τη χερσόνησω του Αίμου, Εντυπώσεις ταξιδίου, Αθήναι 1899, ο ίδιος L Hellenisue et la Macedoine, Paris Καραθανάσης, Αθανάσιος, «Ανέκδοτα και άλλα παραλειπόμενα της Αχρίδος», στον τόμο Χριστιανική Μακεδονία, Ι.Ε.Θ.Π, όπου υποκεφάλαιο, Η σλαβοφωνία και άλλα τινά της περιοχής της Αχρίδος, Θεσσαλονίκη 2004, Καραθανάσης, Αθανάσιος, Πραγματείαι Περί Μακεδονίας. «Μελέτες και άρθρα για την πνευματική κίνηση και ζωή της Νεότερης Μακεδονίας, Εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, Καραθανάσης, Αθανάσιος, Ο Ελληνισμός και η Μητρόπολη Νευροκοπίου κατά το Μακεδονικό Αγώνα, εκδ. Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη Καραστεργίου-Ζιώγου, Σιδηρούλα, Θεσσαλονίκης Εκπαιδευτικά, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη Κεραμόπουλος, Δ. Τι είναι οι Κουτσόβλαχοι, Αθήνα 1939, Τηλέμαχος, Θεσσαλονίκη Κωφός Ευ., Η επανάσταση της Μακεδονίας κατά το 1878, Θεσσαλονίκη Κουρέλης, Ορ, Βλαχόφωνοι Έλληνες, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη Κούρτη, Ιω., «Περιεχόμενο σπουδών και ωρολόγιο πρόγραμμα στο Ανώτερο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης», στον τόμο, Τα ελληνικά Σχολεία, ό.π., Κολτσίδας Αντώνης, Το Μοναστήρι, Ιστορία της Πελαγωνίας και των περιχώρων, εκδ. αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη Κούκουρα Δήμητρα, Η θέση της γυναίκας στην Ορθόδοξη Εκκλησία, εκδ. Κορνηλία Σφακιανάκη, Σελίδα 90

95 Kofos Ε., Patriarch Joachim III ( ) and the irredentist policy of the Greek state, Journal of modern Greek studier 4.2 (1986), s Κωστόπουλος, Αριστοτέλης- Κωστοπούλου-Κωτουλοπούλου Βικτώρια, Ο Μακεδονικός Αγώνας, Ιστορικό Ανθολόγιο, εκδ. Μαλλιάρης Παιδείας, Θεσσαλονίκη Λιάκουρης, Γεώργιος, Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. Μορφωτικός Κόσμος, Τρίκαλα Λαούρδας, Βασίλειος, Το Ελληνικό Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης , Θεσσαλονίκη Μαζαράκης-Αινιάν, Κωνσταντίνος, Απομνημονεύματα, εκδ. Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη Μαζαράκης Αινίαν, Κωνσταντίνος, Ο Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα Μαζαράκης Ιωάννης, Η Μακεδονία στις παραμονές του Αγώνα, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.ιδ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977, σ Μέλλιος Λάζ., Ο Μακεδονικός αγώνας και η συμβολή της Φλώρινας, 1985 εκδ. Δήμος Φλώρινας, Φλώρινα Μεταλλινού, Αγγελική, «Πάνθεον των Μακεδόνων αγωνιστών ( )», Θεσσαλονίκη Μέρτζος, Νικόλαος, Μακεδονία η γεωστρατηγική, η διαπραγμάτευση, η υπεράσπιση, εκδ. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Μακεδονική Βιβλιοθήκη 104, Θεσσαλονίκη Μπελιά, Ελένη, «Η Εκπαιδευτική πολιτική του ελληνικού κράτους προς την Μακεδονία και ο Μακεδονικός Αγών», στο τόμο Μακεδονικός αγώνας, εκδ. Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1987, σ Μπονίδης, Κυριάκος, Οι Ελληνικοί Φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι ως φορείς εθνικής παιδείας και πολιτισμού στη διαφιλονικούμενη Μακεδονία ( ), Εκδ. Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη Νοτάρης Ιωάννης., «Τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης τον Απρίλιο του 1903 με βάση έγγραφα του Ιστορικού Αρχείου του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών, Μακεδονικά 10 (1970), σ Νοτάρης Ιωάννης, Παύλος Μελάς, Βιογραφία, Θεσσαλονίκη Σελίδα 91

96 Πάππας, Βασίλειος, Ο Χαλκιδικιώτης Μακεδονομάχος καπετάν Γιαγκλής, Ιερισσός Χαλκιδικής Παπαδόπουλος Στέφανος, Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας, εκδ. Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, Παπαδόπουλος Στέφανος, «Η παιδεία στη Μακεδονία και η συμβολή της στη δημιουργία των προυποθέσεων για την επιτυχία του Μακεδονικού αγώνα», Πρακτικά Ι.Μ.Χ.Α, Θεσσαλονίκη 1987, Παπακώστας, Γ. Η ζωή και το έργο της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου, Αθήνα Παπουλίδης, Κωνσταντίνος, «Η συμβολή της Εκκλησίας στο Μακεδονικό Αγώνα», Πρακτικά Συνεδρίου Ο Βάλτος των Γιαννιτσών, Γιαννιτσά 1998, Παπαθανάση- Μουσιοπούλου, Καλλιόπη, «Ο Ελληνισμός της Μακεδονίας και η Διεθνής χωροφυλακή ως έκφραση της πολιτικής των Μ. Δυνάμεων ( )», στα Πρακτικά Μακεδονικός Αγώνας, Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1987, σ Πέννας, Πέτρος, Ιστορία των Σερρών, Αθήνα Πηχεών Αναστάσιος, Η προσφορά της πόλεως Καστοριάς εις τον ένοπλου Μακεδονικού Αγώνα, Καστοριά Σιλιγκούνα, Α., Το Ελληνικό Γυμνάσιο Βεροίας ( ),εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη Σταλίδης Κ. Η Έδεσσα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, τέλη 14 ου αι. έως 1912, Έδεσσα Σκορδάς, Ευάγγελος, Ο Ορθόδοξος Κλήρος στον Αγώνα για την Ελευθερία της Μακεδονίας, εκδ. Εστίας Ν. Σμύρνης, Αθήνα Σολδάτος, Χ. (1991). Η εκπαιδευτική και πνευματική κίνηση του ελληνισμού της Μ. Ασίας ( ), τόμ Γ, Αθήνα. Somel, S. The modernization of Public Education in the Ottoman Empire Islamization, Autocracy and Discipline, Brill Academic Publishers, Leiden Staurianos, L.S. The Ottoman Empire: Was it the Sick Man of Europe?, Holt, Rinehart and Winston, New York Σελίδα 92

97 Χασιώτης Ιωάννης, «Σταθμοί και κυριότερες φάσεις της ιστορίας της Μακεδονίας κατά την Τουρκοκρατία» στο: Συλλογικό έργο, Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία, Ιστορία Οικονομία Κοινωνία Πολιτισμός, τόμ. Α. Η Μακεδονία κατά την Τουρκοκρατία, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1992, Χρυσόστομου, Ζήσης, Ο Μακεδονικός Αγώνας : Πώς σώθηκε ο Ελληνισμός της Μακεδονίας, εκδ. Σύλλογος Δυτικομακεδόνων Τρικάλων, Τρίκαλα Άρθρα: Αγγελίδης, Σοφ., Η συμβολή των Πελοποννήσιων στον Μακεδονικό Αγώνα, Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1986,σελ Αγγελόπουλος, Αθανάσιος, Αι ξέναι προπαγάνδαι εις την επαρχίαν Πολυανής, , εκδ. Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη Γενικό Επιτελείο Στρατού, Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Η συμβολή του Στρατού στο Μακεδονικό Αγώνα κι η εξέλιξή του στη Δυτική και Κεντρική Μακεδονία, Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1986, σ Δάρδας Αναστάσιος, «Η Σιατιστινή Καπετάνισσα Περιστέρα», Ελιμειακά, τεύχος 26, 1991, Θεσσαλονίκη 1991, σ Δάρδας Αναστάσιος, «Η δια της Εκκλησίας και της παιδείας πνευματική αυτοάμυνα του δυτικομακεδονικού ελληνισμού κατά το Μακεδονικό Αγώνα», στα πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου εκδηλώσεις μνήμης Μακεδονικός Αγώνας Παύλος Μελάς, Εκατό έτη από το θάνατο του ,εκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Καστοριάς, Καστοριά, 2005, σ Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, Ο Μακεδονικός Αγών και τα εις Θράκην γεγονότα, 368, Αθήνα 1979, σ Διπλωματικά έγγραφα αφορώντα το Μακεδονικού Ζήτημα, εκδ. Υπ.Εξωτερικών, Αθήνα Δόγλου,Π., «Διαμαντής Μαντόπουλος, ένας μαρτυρικός δάσκαλος της Καστοριάς», Μακεδονική Ζωή, τ. 229, σ Έγγραφα Πατριαρχικά και συνοδικά περί του Βουλγαρικού Ζητήματος , Χιώλος, Κωνσταντίνος, «Η Αλιστράτη στον Αγώνα», Κωνσταντινούπολη 1903», Μακεδονική Ζωή, Ιανουάριος 1993, τεύχος 320, έτος 28 ο εκδ. Ν.Ι. Μέρτζος, σ Σελίδα 93

98 Καραθανάσης, Αθανάσιος, «Ο Αγώνας στο Βάλτο των Γιαννιτσών», εκδ. Δήμου Γιαννιτσών, Ε.Μ.Σ., Γιαννιτσά 1998, σ Λιάπης, Κ., «Κώστας Γαρέφης ( )», στο περιοδ. Μορφαί της Μαγνησίας, (Βόλος 1973), σ Μεταλλινού, Αγγελική, Μακεδονικός Αγών, Μακεδονικός Αγών, Έτος Α, Θεσσαλονίκη (1 Οκτωβρίου 1929), Αριθμός φύλλου 6, σελ 5. Μεταλλινού, Αγγελική, Οι Μακεδονομάχοι κατά τα έτη , Μακεδονικός Αγών, Έτος Α Θεσσαλονίκη (1 η Δεκεμβρίου 1929(, Αριθμός φύλλου 8, σ Μόδης, Γ., Μακεδονικός Αγών και η νεώτερη Μακεδονική Ιστορία, 390, Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, 372, πρβλ Σερραικά Χρονικά, τ. 3, Θεσσαλονίκη 1967, σ. 20,21,31. Μπελιά, Ε., Η εκπαιδευτική πολιτική του ελληνικού κράτους προς την Μακεδονία και ο Μακεδονικός Αγών, Ίδρυμα μελετών Χερσονήσου Αίμου Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Ο Μακεδονικός Αγώνας, Συμπόσιο 1987 Θεσσαλονίκη, σελ Μπονίδης, Κυριάκος, «Κοινωνική και πολιτιστική δραστηριότητα των Ελληνικών Φιλεκπαιδευτικών Συλλόγων στη Μακεδονία ( )», Επιστημονική Ε- πετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Τμήμα Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής, τόμος Α, περίοδος Γ, Θεσσαλονίκη , σ Μπόντας Γεώργιος, «Η Σιατιστινή Καπετάννισα», Μακεδονική Ζωή, τεύχος 323, Έ- τος 28 ο (Απρίλιος 1993), σ Μπόντας, Γεώργιος, «Η δράση των Σιατιστινών γυναικών στο Μακεδονικό Αγώνα», Μακεδονικόν Ημερολόγιον, Γιάννη Σφενδόνη, Θεσσαλονίκη Οικονόμου, Ν., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών τόμος ιδ, Αθήνα 1977, σ Οικονομόπουλος, Κλεομένης, «Η αντίσταση του Ελληνισμού κατά τον Μακεδονικό Αγώνα», Μακεδονικόν Ημερολόγιον, Γιάννη Σφενδόνη, Θεσσαλονίκη Παντελεήμων Β Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, Μακεδονικός Αγώνας, Διαλέξεις για τα 80 χρόνια, εκδ. ΕΜΣ Θεσσαλονίκη 1986, σ.12. Παπαδόπουλος, Στέφανος, «Η κατάσταση της παιδείας το 1906 στην ύπαιθρο Θεσσαλονίκης», Μακεδονικά 15, 1975, σ Παπακυριάκος Κυριάκος, Φάρος της Μακεδονίας οι Σέρρες τον 19 ο αιώνα, Μακεδονική Ζωή 345, (1995), Σελίδα 94

99 Παπουλίδης Κωνσταντίνος, «Γερμανός Καραβαγγέλης ο Ακρίτας της Ρωμιοσύνης», Μακεδονική Ζωή 348 (1995). Παπαϊωάννου, Λάζαρος, Ο Μακεδονομάχος Κώστας Γαρέφης, εκδ. Σύνδεσμος Γραμμάτων και Τεχνών Ν, Κοζάνης, Κοζάνη 1995, σ Πρακτικά επιστημονικού Συμποσίου και Απ.Ε. Βακαλόπουλος, Ο Μακεδονικός Αγώνας ( ) ως κορυφαία φάση του αγώνα των αγώνων των Ελλήνων για τη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1987, Στεργίου Αγγελική, «Γεώργιος Χατζηκυριάκου, φωτισμένος δάσκαλος και φλογερός πατριώτης», Μακεδονική Ζωή 236, (Ιανουάριος 1986), σ Τιμοθεάδης, Τιμόθεος, «Η Στρώμνιτσα στον Αγώνα: η Παιδεία και η Εκκλησία», Μακεδονική Ζωή 336, (1994), σ Τιμοθεάδης, Τιμόθεος, Μακεδονικός Αγώνας, Απομνημονεύματα Γρηγορίου Δημόπουλου, Θεσσαλονίκη 1994, σ Χατζηκυριάκου, Γεώργιος, Ιστορική ανασκόπηση του Μακεδονικού αγώνος, Μακεδονικός Αγών, Ετος Β, Θεσσαλονίκη 10 Μαιου 1930, Αριθμός φύλλου 13, σ. 2. Χατζηκυριάκου, Γεώργιος, «Η Δύναμις των σχολείων και ο Μακεδονικός Αγώνας», Μακεδονικός Αγών αρ.φ.16, Έτος Β, Θεσσαλονίκη 31 Αυγούστου 1930, σελ 1. Χιονίδης, Γ.Χ., «Βεροιώτισσα Μακεδονομάχος», Μακεδονικόν Ημερολόγιον, 1972, Γιάννη Σφενδόνη, Θεσσαλονίκη Εγκυκλοπαίδειες «Μακεδονία», Εγκυκλοπαίδεια Δομή, τ. 17, σελ Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, τ. 18, Εκδόσεις Εγκυκλοπαιδική Επιθεώρηση Ήλιος, Αθήνα, 1975, σ Ιστοσελίδες Τρίτος, Μιχαήλ, Η προσφορά της Ορθοδόξου Εκκλησίας στους εθνικούς αγώνες, α- νακτήθηκε από: 25 Μαρτίου Σελίδα 95

100 Ρακιτζή, Ε. (2009), Θεσσαλονίκη-Από τα έδρανα...στα όπλα - Οι αφανείς γηγενείς Μακεδονομάχοι δάσκαλοι του νομού Θεσσαλονίκης και οι ευεργέτες των σχολείων της πόλης, ανακτήθηκε από: Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, Ο Μακεδονικός αγώνας ( ), ανακτήθηκε από: «Μακεδονικός Αγώνας », ανακτήθηκε από: «"Εξέγερση" του Ίλιντεν: Η απαρχή της τραγωδίας των Ελλήνων Μακεδόνων», α- νακτήθηκε από: την: Tρίτη 23 Ιουλίου 2013 Αικατερίνη Χατζηγεωργίου, η δασκάλα του Μακεδονικού αγώνα, ανακτήθηκε από: Αγγελική Φιλιππίδου: μια ηρωική δασκάλα του Μακεδονικού Αγώνα, ανακτήθηκε από: (2 Οκτώβριος 2013). «Παύλος Μελάς: Η ζωή και το Έργο του» ανακτήθηκε από: Σελίδα 96

101 Φωτογραφίες Εικόνες 1. Αξιωματικοί κατά την διάρκεια υπαίθριας διασκέδασης. 2. Μακεδονομάχοι ( ). Σελίδα 97

102 3. Αγλαΐα Σχοινά, Διευθύντρια από το 1917 του Εκπαιδευτηρίου που ίδρυσε στα 1906 ο Στέφανος Νούκας. 4. Το διδακτικό προσωπικό μαζί με μαθητές στο Αρρεναγωγείο Μελενίκου Σελίδα 98

103 5. Βελίκα Τράικου νεκρή από τη θηριωδία των Κομιτατζήδων. 6. Κεντρικό Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης Σελίδα 99

104 7. Ελληνικό Σχολείο στο Μοναστήρι 8. Τόπος Παρθεναγωγείου Νούκα Σελίδα 100

105 9.Παρθεναγωγείο Νούκα 10. Μαθητές του ελληνικού σχολείου στα Γιαννιτσά Σελίδα 101

106 11. Αικατερίνη Χατζηγεωργίου, δασκάλα του Μακεδονικού Αγώνα 12. Αμαλία Οικονόμου Σελίδα 102

107 13. Φιλόπτωχη αδελφότητα Βεροίας 14. Δασκάλες της Θεσσαλονίκης Σελίδα 103