FRAGMENTA HELLENOSLAVICA. Ψηφιακή Επετηρίδα. της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων. E-Journal of the Hellenic Association of Slavists

Transcript

1

2

3 FRAGMENTA HELLENOSLAVICA Ψηφιακή Επετηρίδα της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων E-Journal of the Hellenic Association of Slavists

4

5 FRAGMENTA HELLENOSLAVICA Ψηφιακή Επετηρίδα της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων E-Journal of the Hellenic Association of Slavists Thessaloniki 2 (2015)

6 HELLENIC ASSOCIATION OF SLAVISTS P. B , Post. Code , THESSALONIKI Tel.: , Editorial Board Dr. Ioannis Tarnanidis, Emeritus Professor Chairman of Hellenic Association of Slavists Dr. Ilias Evangelou Αssociated Professor Vice Chairman of Hellenic Association of Slavists Dr. Athahnasios Athanasiadis Secretary of Hellenic Association of Slavists Dr. Ioannis Sisiu Treasurer of Hellenic Association of Slavists Dr. Konstantinos Nihoritis Professor Member of Hellenic Association of Slavists Executive editors of the issue: Dr. Ioannis Tarnanidis, Emeritus Professor Dr. Ilias Evangelou Αssociated Professor Dr. Athahnasios Athanasiadis

7 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Εκδοτικό Σημείωμα 7 Χαράλαμπος Κ. Παπαστάθης Βιογραφικό Σημείωμα και Εργογραφία 11 Άννα Αγγελοπούλου Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης στους σλαβόφωνους πληθυσμούς της Μακεδονίας (τέλη του 19ου αιώνα αρχές του 20ού αιώνα) 57 Αθανάσιος Αθανασιάδης Σέκτες στα Βαλκάνια. Προβολές της «Βοσνιακής εκλησί-ας» και του βογομιλισμού στο βοσνιακό Ισλάμ από το με-σαίωνα μέχρι σήμερα. 93 Tatiana Borisova On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of the Byzantine Acrostic in the Early Ecclesiastical Sla-vonic Hymnography 113 Илиас Евагелу Свети Теодосий Търновски като пример за монах исихаст 137 Δημήτριος Γόνης Τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου σὲ ρουμανικὴ διασκευὴ (1643) 153 Polydoros Gkoranis The Catechistic Homilies of Theodoros of Stoudios for Bishop Michael of Synnada and Bishop John of Chalcedon in the Serbian Orthography Manuscript Entitled Theodoros of Studios of the End of the 13th and Early 14th Century: Translative and Interpretive Approaches 171

8 Lidia Kolovou The Brief Chronicle of Methodij Draginov and Other Parallel Texts about a Massive Islamization in Western Rhodope 183 Σταυρούλα Μαυρογένη Το Σλαβικό Έπος του Αλφόνσο Μούχα στο πλαίσιο της διάδοσης των πανσλαβιστικών ιδεών 213 Angeliki Papageorgiou The Image of Serbs during the Reign of Manuel I ( ) 239 Panos Sophoulis The Mongol Invasion of Croatia and Serbia in Ιωάννης Ταρνανίδης Συνειρμοί γύρω από το τρίγλωσσο (ελληνο λατινο σλαβικό) αλφαβητάριο του μοναχού Δημητρίου (Sin. Slav. 3/N) 279

9 ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Ο 2 ος τόμος της Επετηρίδας Fragmenta Hellenoslavica της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων περιλαμβάνει τις ανακοινώσεις της 2 ης Πανελλήνιας Συνάντησης Σλαβολόγων που πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 17 Μαΐου 2015 υπό την αιγίδα του Δήμου Θεσσαλονίκης. Οι εργασίες της Συνάντησης αυτής ολοκληρώθηκαν με μεγάλη επιτυχία αφήνοντας εξαιρετικές εντυπώσεις που υπογραμμίζουν το υψηλό επίπεδο της ελληνικής σλαβολογικής έρευνας και των ελλήνων σλαβολόγων. Ο ανά χείρας τόμος αφιερώνεται στη μνήμη του Καθηγητή Χαράλαμπου Παπαστάθη, ο οποίος υπήρξε ενεργό μέλος της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων από της ιδρύσεώς της μέχρι και το τέλος της ζωής του. Ο αείμνηστος Καθηγητής Παπαστάθης υπηρέτησε την Ένωση Ελλήνων Σλαβολόγων από διάφορες θέσεις τόσο στο Διοικητικό της Συμβούλιο όσο και εκτός αυτού με ανιδιοτέλεια και αυταπάρνηση, συμβάλλοντας καθοριστικά με τη δημιουργική του παρουσία στην ευόδωση των στόχων της. Ο αδόκητος χαμός του στέρησε την Ένωσή μας από έναν πολύτιμο συνεργάτη και άφησε στις τάξεις της δυσαναπλήρωτο κενό. Η ανάμνησή του, ωστόσο, παραμένει χαραγμένη βαθιά στη μνήμη όλων των μελών της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων όπως και το παράδειγμα και οι αρχές του, οι οποίες μας εμπνέουν και μας καθοδηγούν. Το Διοικητικό Συμβούλιο της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων 7

10 8

11 Χαράλαμπος Κ. Παπαστάθης

12 10

13 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Χαράλαμπου Κ. Παπαστάθη Ομότιμου Καθηγητή Εκκλησιαστικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ( ) 1 Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη την 8 η Ιουλίου 1940, με καταγωγή από την Κρανιά Ασπροποτάμου. Στη γενέτειρά του παρακολούθησε τον κύκλο της στοιχειώδους και μέσης εκπαιδεύσεως στο τότε Γ Δημοτικό Σχολείο (Ιωαννίδειο Σχολή) και στο Ε Γυμνάσιο Αρρένων αντίστοιχα. Κατά το ακαδημαϊκό έτος επέτυχε στις εισιτήριες εξετάσεις και εισήχθη στο Νομικό Τμήμα της Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών (ΝΟΕ) του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, από το οποίο αποφοίτησε με βαθμό Λίαν Καλώς τον Ιούνιο του 1965, ενώ παράλληλα περάτωνε τη στρατιωτική του θητεία στις τάξεις της Πολεμικής Αεροπορίας. Κατά την περίοδο παρακολούθησε το Μεταπτυχιακό Τμήμα Δημοσίου Δικαίου της ίδιας Σχολής και έλαβε το σχετικό Δίπλωμα με βαθμό Ἀριστα. Τον Ιούνιο του 1978, ο Χαράλαμπος Παπαστάθης αναγορεύθηκε Διδάκτωρ Νομικής από τη Σχολή ΝΟΕ του 1 Συμπληρωματικά, βλ. νεκρολογίες Β. Κατσαρού, Βυζαντιακά [Ελληνική Ιστορική Εταιρεία], τ. 30 ( ), , Συνεργατών Κέντρου Ivan Duičev, «ΧΑΡΑЛАМВОС ПАПАСТАТИС», ГОДИШНИК, τ. 98 (17) Conférence scientifique internationale : «Le dialogue culturel entre l Orient et l Occident», Σόφια 2013, και τα Πρακτικά του επιστημονικού μνημοσύνου που οργανώθηκε από μαθητές του Χ. Παπαστάθη στη Θεσσαλονίκη (Δημοτική Βιβλιοθήκη 31 Ιανουαρίου 2013): Αρχ. Γρ. Παπαθωμάς, Μαρία Τατάγια (επιμ.), Ηλιαχτίδα στη νομοκανονική αμφιλύκη, Αθήνα- Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Σάκκουλα,

14 ΑΠΘ με τον βαθμό Άριστα, ενώ τον Ιούνιο του 1981 η ίδια Σχολή τον αναγόρευσε Υφηγητή του Εκκλησιαστικού Δικαίου και τον Δεκέμβριο του ιδίου έτους του έδωσε εντολή διδασκαλίας του μαθήματος αυτού, όπως επίσης και της ύλης του Βυζαντινού Δικαίου του μαθήματος της Ιστορίας του Ελληνικού και του Ρωμαϊκού Δικαίου. Τον Ιούλιο του 1982 εντάχθηκε με απόφαση του Τμήματος Νομικής στη βαθμίδα του Επίκουρου Καθηγητή, στην οποία μονιμοποιήθηκε το Tον Νοέμβριο του 1984 εξελέγη παμψηφεί στη θέση μονἰμου Αναπληρωτή Καθηγητή και τον Ιούνιο του 1988 ως Τακτικός Καθηγητής. Συνταξιοδοτήθηκε από τη θέση αυτή τον Αύγουστο του 2007 και απεβίωσε τον Ιούνιο του 2012 μετά από ολιγόμηνη ασθένεια. Κατά το ακαδημαϊκό έτος , μετά από πρόταση του Δασκάλου του Καθηγητή Αριστόβουλου Μάνεση και έγκριση της Σχολής ΝΟΕ, ανέλαβε αμισθί τη διεξαγωγή φροντιστηριακών μαθημάτων Συνταγματικού Δικαίου στους πρωτοετείς φοιτητές. Παράλληλα, το 1966, ο Δάσκαλός του Καθηγητής Νικόλαος Ι. Πανταζόπουλος πρότεινε τον Χ. Παπαστάθη στη θέση βοηθού-ερευνητή στο Τμήμα Δικαίου του νεοσύστατου Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών του ΑΠΘ, πρόταση που εγκρίθηκε από το Διοικητικό του Συμβούλιο. Ο διορισμός του αρχικά ανεστάλη και έγινε τελικά τον Απρίλιο του 1973, στο πλαίσιο των μέτρων επιεικείας της τότε κυβερνήσεως Ιωαννίδη, ενώ μετά την αναγόρευσή του σε διδάκτορα, το 1978, μετατάχθηκε σε θέση Ερευνητή του ιδίου Τμήματος του ΚΒΕ, στην οποία και μονιμομοποιήθηκε. Στη θέση αυτή υπηρέτησε μέχρι το 1982 και παραιτήθηκε όταν του δόθηκε, ως υφηγητή, η εντολή διδασκαλίας στο Τμήμα Νομικής. Κατά τα ακαδημαϊκά έτη , και

15 82, η Νομική Σχολή του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης ανέθεσε στον Χ. Παπαστάθη, μετά από σχετική προκήρυξη, τη διδασκαλία του μαθήματος του Εκκλησιαστικού Δικαίου. Από τον Απρίλιο 1968, που διορίστηκε δικηγόρος στο Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης, άρχισε να δικηγορεί χειριζόμενος πολιτικές και ποινικές υποθέσεις, κυρίως όμως υποθέσεις εκκλησιαστικών νομικών προσώπων, όπως του Οικουμενικού Πατριαρχείου, του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, της Ι. Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, της Εκκλησίας των Γ.Ο.Χ. (Παλαιοημερολογητών), και διαφόρων άλλων μονών και καθιδρυμάτων διαφόρων δογμάτων. Τα επιστημονικά ενδιαφέροντα του Χ. Παπαστάθη ήταν ευρύτατα, όπως τεκμηριώνει το δημοσιευμένο έργο του: Εκκλησιαστικό και Κανονικό Δίκαιο, Ιστορία του Δικαίου, Νεότερη βαλκανική Ιστορία, Ιστορία της Θεσσαλονίκης και ευρύτερα της Μακεδονίας. Αυτά τα επιστημονικά πεδία διασταυρώνονται συχνά μεταξύ τους και ένα μεγάλο μέρος του έργου του αφορά άμεσα ή έμμεσα τον κόσμο των Σλάβων. Ο θαυμασμός που ανέπτυξε για τον πατέρα της ελληνικής Σλαβολογίας, τον Καθηγητή Μιχαήλ Λάσκαρη (παρακολουθούσε την πανεπιστημιακή διδασκαλία του από τα γυμνασιακά του χρόνια), έστρεψε το ενδιαφέρον του Χ. Παπαστάθη στις βυζαντινο-σλαβικές σχέσεις. Αυτή την προδιάθεση ενεθάρρυνε ακόμη περισσότερο, ήδη από το Α έτος των νομικών σπουδών του, η διδασκαλία του Καθηγητή Νικολάου Ι. Πανταζοπούλου, παράλληλα με την εμπνευσμένη διδασκαλία της Συνταγματικής και πολιτικής Ιστορίας της Ελλάδας και τον στοχασμό πάνω σε θέματα δημοσίου δικαίου του Καθηγητή Αριστόβουλου Μάνεση στο ίδιο έτος σπουδών. Συνέλαβε τον ρόλο της θρησκείας και της 13

16 Εκκλησίας στο κράτος, και αντίστροφα, ως κομβικό ζήτημα στη διαχρονική εξέλιξη του ελληνισμού, βυζαντινού και νεότερου, καθώς και στις σχέσεις του με τους βαλκανικούς και τους σλαβικούς λαούς ευρύτερα, μέχρι και τη σύγχρονη εποχή. Με αυτόν τον προσανατολισμό, μετά τις Μεταπτυχιακές σπουδές του στο Δημόσιο Δίκαιο, διέμεινε κατά διάφορα χρονικά διαστήματα στην αλλοδαπή για μελέτη και έρευνα σχετικά με το Κανονικό, το Βυζαντινό και το Σλαβικό Δίκαιο. Έτσι, 1) με υποτροφία του Πανεπιστημίου Άγ. Κλήμης Αχρίδος της Σόφιας εργάστηκε στη βιβλιοθήκη του το καλοκαίρι του 1969, 2) το μελέτησε στις βιβλιοθήκες του Βατικανού και της Ρώμης, ως υπότροφος του Comité Catholique pour la Collaboration Culturelle, 3) το καλοκαίρι του 1970 σε εκείνες του Βουκουρεστίου, με πρόσκληση του εκεί Πανεπιστημίου, και 4) κατά το ακαδ. έτος , διεξήγαγε έρευνα στο Πανεπιστήμιο της Πράγας με υποτροφία στα πλαίσια της συμφωνίας μορφωτικών ανταλλαγών Ελλάδας-Τσεχοσλοβακίας. Το φθινόπωρο του 1978, ερεύνησε το πολύτιμο αρχείο της Αρχιεπισκοπής Sremski Karlovci της τότε Ομόσπονδης Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας, με πρόσκληση της Σερβικής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών στα πλαίσια των ανταλλαγών της τελευταίας με την Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών. Με υποτροφία του Ιδρύματος Fulbright διεξήγαγε έρευνα στη Βιβλιοθήκη του Βυζαντινολογικού Κέντρου του Dumbarton Oaks στην Wahington D.C., το καλοκαίρι του 1984, ενώ τον Σεπτέμβριο του 1985 εργάστηκε στη Βιβλιοθήκη Lenin στη Μόσχα, ύστερα από πρόσκληση στα πλαίσια της συμφωνίας επιστημονικών ανταλλαγών του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (ΙΜΧΑ) με το Βαλκανικό και Σλαβολογικό Ινστιτούτο της Ακαδημίας Επιστημών της 14

17 Ε.Σ.Σ.Δ. Μετά από πρόσκληση της Διευθύντριας του Κέντρου Σλαβο-Βυζαντινών Σπουδών Ivan Dujčev του Πανεπιστημίου της Σόφιας, καθηγήτριας Axinia Dzurova, συγκρότησε ερευνητική ομάδα μαζί με τους καθηγητές του Α.Π.Θ. Β. Άτσαλο και Β. Κατσαρό για τη μελέτη, ανάδειξη και αξιοποιήση, σε συνεργασία με τους βουλγάρους ερευνητές του Κέντρου, των ελληνικών χειρογράφων των Ι. Μονών Τιμίου Προφήτου Προδρόμου Σερρών και Παναγίας Αχειροποιήτου (Εικοσιφοίνισας-Κοσίνιτζας) Δράμας που είχαν αφαιρεθεί κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου από τον βουλγαρικό στρατό. Στα πλαίσια του σχετικού ερευνητικού προγράμματος, που βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη υπό τον Ομότιμο καθηγητή Βασ. Κατσαρό, ο Χ. Παπαστάθης εξεπόνησε, μόνος ή σε συνεργασία με τους άλλους ερευνητές, ποικίλες εργασίες για τα χειρόγραφα και για την ιστορία της περιοχής των Σερρών. Το ερευνητικό και συγγραφικό του έργο αρθρώνεται 1) στο πεδίο του Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου, με έμφαση στην εξέλιξη των σχέσεων Εκκλησίας Πολιτείας στη Νεότερη Ελλάδα, τη θρησκευτική ελευθερία, το καθεστώς και τους θεσμούς του Αγίου Όρους, τον θεσμό της αυτοκεφαλίας στον ορθόδοξο κόσμο και τις σχέσεις μεταξύ των Ορθοδόξων Εκκλησιών, καθώς και τη θέση και τους θεσμούς της Ορθόδοξης Εκκλησίας στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα θέματα αυτά απετέλεσαν και αντικείμενο της διδασκαλίας του στη Νομική Σχολή, τόσο στον προπτυχιακό και στον μεταπτυχιακό κύκλο σπουδών όσο και, σε αγγλική γλώσσα, στα πλαίσια του Προγράμματος ERASMUS της Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ. 2) εξίσου σημαντικό μέρος του ερευνητικού και συγγραφικού του έργου καταλαμβάνει η μελέτη των βυζαντινο- και ελληνοσλαβικών σχέσεων (δικαιικών, εκκλησιαστικών και γενικά 15

18 πολιτισμικών), με κύριο βάρος στο νομοθετικό έργο των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, το οποίο επεξεργάστηκε στη διδακτορική του διατριβή Το νομοθετικόν έργον της Κυριλλομεθοδιανής Ιεραποστολής εν Μεγάλη Μοραβία, που εξέδωσε το 1978 στη Θεσσαλονίκη η Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών (αρ. 2), με πρόταση του τότε Προέδρου της καθηγητή Α.-Α. Ταχιάου, και η οποία απέσπασε το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών που την σχολίασαν σε περιοδικά διαφόρων ειδικοτήτων. Για το έργο αυτό κύρίως καθώς και για άλλες επιμέρους εργασίες, το όνομά του συγκαταλέγεται στα λήμματα της Κυριλλομεθοδιανής Εγκυκλοπαιδείας (τ. 3, σ ) 3) μια άλλη πτυχή των επιστημονικών ενδιαφερόντων του αποτελεί ο κοινοτισμός και οι θεσμοί του βορείου ελληνισμού κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, καθώς και η ιστορία της Θεσσαλονίκης και ευρύτερα της Μακεδονίας. Τις περισσότερες σχετικές μελέτες του (22) συγκέντρωσε, το 1999, στον τόμο Θεσσαλονίκεια και μακεδονικά ανάλεκτα που εκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη από το University Studio Press [σειρά Ιστορία και Πολιτισμός αρ. 10]. Μετείχε σε πολλές επιστημονικές εταιρείες, όπως η Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών, της οποίας υπήρξε ιδρυτικό μέλος και μετέσχε επί σειρά ετών στο Διοικητικό της Συμβούλιο (από το 1974 και εξής κατά διάφορα διαστήματα), η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, της οποίας διετέλεσε Αντιπρόεδρος και Γεν. Γραμματεύς, η Ελληνική Παλαιογραφική Εταιρεία, η Ελληνική Ιστορική Εταιρεία (Θεσσαλονίκη), η Εταιρεία Κανονικού Δικαίου των Ανατολικών Εκκλησιών (Βιέννη), η Ισπανική Εταιρεία Κανονικού Δικαίου (Σαλαμάνκα). Εργάστηκε με αυταπάρνηση στη δημιουργία του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του ομώνυμου Δήμου μετέχοντας επί σειρά 16

19 ετών στην Εφορευτική του Επιτροπή, στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα ως μέλος του Δ.Σ., όπως και σε εκείνο του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών του Α.Π.Θ., ως Πρόεδρος της Εφορείας των Γενικών Αρχείων του Κράτους, ως μέλος στο Εφορευτικό Συμβούλιο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, στο Δ.Σ. του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, του οποίου διετέλεσε και Πρόεδρος. Μετείχε στο European Consortium for Church and State Research από της ιδρύσεώς του μέχρι το 2010 (είχε διατελέσει και Πρόεδρός του), όπως επίσης στην Ελληνική Μόνιμη Αντιπροσωπεία της Επιτροπής της UNESCO Meždunarodnaja Asociačija po Naučeniju i Rasprostraneniju Slavjankich Kultur (MAIRSK), με έδρα τη Μόσχα, και στο Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR) του Οργανισμού για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη (OSCE). Υπήρξε μέλος επιστημονικών επιτροπών εκδόσεως πολλών ελληνικών και ξένων επιστημονικών περιοδικών και μέλος εισηγητικών επιτροπών διδακτορικών διατριβών ελληνικών και αλλοδαπών πανεπιστημίων στις ειδικότητες του Εκκλησιαστικού, του Κανονικού και της Ισορίας Δικαίου, καθώς και της βυζαντινής και νεότερης ελληνικής Ιστορίας. Εκτός από τη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, δίδαξε με ανάθεση Εκκλησιαστικό και Κανονικό Δίκαιο στη Θεολογική Σχολή του Α.Π.Θ. (Τμήμα Θεολογίας), και τα ίδια αντικείμενα ως επισκέπτης καθηγητής του μεταπτυχιακού κύκλου σπουδών στο Istituto Orientale του Βατικανού στη Ρώμη και στο Παρίσι στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Paris XI και στο Institut Catholique, όπως και Ιστορία Δικαίου στην École des Hautes Études en Sciences Sociales (EHESS). 17

20 Ο Χ. Παπαστάθης τιμήθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο με το οφφίκιο του Άρχοντος Νομοφύλακος και από το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων με εκείνο του Μεγάλου Λογοθέτου, ενώ αναγορεύθηκε από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Σόφιας Άγ. Κλήμης Αχρίδος επίτιμος διδάκτωρ. Σε όλο του το έργο και την πολυσχιδή του δράση, ο Χ. Παπαστάθης προσπάθησε να υπηρετήσει με αντικειμενικότητα την επιστημονική αλήθεια και την αξιοκρατία, ανεξάρτητα από οικογενειακές και φιλικές σχέσεις, ή από πολιτικές προτιμήσεις παρά την έντονη πολιτικοποίησή του ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια, πεποιθήσεις από τις οποίες ουδέποτε απέστη. Οι επιστημονικές και ανθρώπινες αξίες που υπηρέτησε με συνέπεια δημιούργησαν βαθιές και μακρόχρονες φιλίες με έλληνες και ξένους συναδέλφους, συμμαθητές αλλά και απλούς καθημερινούς ανθρώπους. Τα ίδια όμως αυτά βασικά γνωρίσματα του χαρακτήρα του δημιούργησαν φυσικά και αντιπάθειες, μέχρι και εχθρότητα, σε διάφορα πρόσωπα με τα οποία έτυχε κατά καιρούς να συνεργασθεί από διάφορες θέσεις ευθύνης που ανέλαβε. Όλοι όμως αναγνώριζαν, αργά ή γρήγορα, ότι προσπαθούσε πάντα να συνδράμει ανιδιοτελώς όποιον ζητούσε τη συμβουλή ή τη βοήθειά του, ανεξάρτητα από προσωπική σχέση ή συμφέρον. Ήξερε να είναι γενναιόδωρος και μεγαλόψυχος προς όλους. Η Συντακτική Επιτροπή 18

21 ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ 1. The Nationality of the Mount Athos Monks of non- Greek Origin, Balkan Studies, 8 (1967), L'autocéphalie de I Église de la Macédoine Yougoslave, Balkan Studies, 8 (1967), 151 επ. 3. Πέντε ἔγγραφα τοῦ Ἑλληνικοῦ Προξενείου Θεσσαλονίκης περὶ τῆς ρωσικῆς πολιτικῆς ἐν Ἁγίῳ Ὄρει, Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, 50 (1967), Τὰ πρῶτα ἑλληνικὰ τυπογραφεῖα τῆς Θεσσαλονίκης, Μακεδονικὰ, 8 (1968), The Statute of the Athonic Russian Cell's Brotherhood according to the Constitutional Laws of Mount Athos, Actes du premier congrès international des études balkaniques et sudest européennes, vol. IV <Histoire XVIII 8 - XIX 8 ss.>, Sofia 1969, Aspects de l'autocéphalie au sein de I' Église Orthodoxe, Dinamica Juridica Postconciliar, Salamanca 1969,

22 7. (Σε συνεργασία με τον π. Irénée Doens, OSB) Νομική βιβλιογραφία Ἁγίου Ὄρους, Μακεδονικὰ, 10 (1970), Amilcar S. Alivisatos Necrologica, Revista Espaňola de Derecho Canonico, 26 (1970), Les études slaves en Grèce, , Cyrillomethodianum, 1 (1971), Ἀπόστολος Μιχαήλωφ, Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, 54 (1971), Βασίλειος Λαούρδας, Μακεδονικὰ, 11 (1971), Άρθρα στην Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ (14). 13. Τὸ μοσχοπολίτικο «Συνταγμάτιον Ὀρθόδοξον» καὶ ἡ ἰταλική του μετάφραση ἀπὸ μαθητή τοῦ Νικηφόρου Θεοτόκη, Ἑλληνικὰ, 25 (1972), Ὁ μητροπολίτης Λακεδαιμόνιας Χρύσανθος Λάσκαρις στὴν Πράγα καὶ τὴν Κρακοβία, Ἑλληνικὰ, 25 (1972),

23 15. Τὸ ἔντυπο "Καλλικέλαδος Ἀηδὼν " τῆς Θεσσαλονίκης, Μακεδονικὰ, 12 (1972), Païsios Ligaridis et la formation des relations entre I' Église et I' État en Russie au XVII e siècle, Cyrillomethodianum, 2 ( ), Grigor Părlićev traducteur de Chateaubriand en grec, Cyrillomethodianum, 2 ( ), Ὁ ἀνέκδοτος Κανονισμός τῆς Ἑλληνικής Ὀρθοδόξου Κοινότητος Τυρνόβου Πελαγονίας, Μακεδονικὰ, 13 (1973), Κύριλλος, πατριάρχης Βουλγαρίας, Μακεδονικὰ, 13 (1973), Ἰωσὴφ Νεχαμά, Μακεδονικὰ 13 (1973), [ανατύπωση: Χρονικά. Όργανο του Κεντρικού Ισραηλητικού Συμβουλίου της Ελλάδος, τχ. 70 («Τιμή στη Θεσσαλονίκη»), Σεπτέμβριος 1984, The Status of Mount Athos. An Informative Note, 1973, 4 σ. (πολυγρ.) [Institute of International Public Law and International Relations, Thessaloniki]. 21

24 22. Ἡ ἐπιβολὴ ὑπερορίας εἰς Μοναχούς τοῦ Ἀγίου Ὄρους. Γνωμοδότηση, Ἁρμενόπουλος, 28 (1974), [Απάντηση Ι. Ἀρβανίτου, αυτ , ανταπάντηση αυτ. 735]. 23. L'Église et le droit coutumier aux Balkans pendant la domination ottomane, Običajno pravo i samourave na Balkanu i u susednim zemljama, Βελιγράδι 1974, Οἱ Ἔλληνες τῆς Ρέσνης κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ 20οῦ αἰῶνος. Συμβολή εἰς τὴν δημογραφικὴν καὶ οἰκονομικὴν δομὴν τῆς πελαγονικῆς κωμοπόλεως, Μακεδονικὰ, 14 (1974), Ἡ θεμελίωση τοῦ πρώτου καθολικοῦ ναοῦ τῆς Θεσσαλονίκης, Μακεδονικὰ, 14 (1974), Ἡ διάδοση τῆς «Ἐξαβίβλου» τοῦ Ἁρμενοπούλου εἰς τὸν σλαβικὸν κόσμον, Μακεδονικὰ, 15 (1975), [= Zur Verbreitung der "Hexabiblos" des Harmenopoulos im slawischen Raum, Balkan Studies, 17 (1976), 67-78]. 27. Συμφωνητικὸ ἐσναφίων τοῦ Hadzioglou Pazardźik τῆς Δοβρουτσᾶς στὰ 1857, Μακεδονικὰ, 16 (1976),

25 28. Bibliographie de Michel Th. Lascaris, Balkan Studies, 18 (1977), Tὸ νομοθετικὸν ἔργον τῆς Κυριλλομεθοδιανῆς Ἱεραποστολῆς ἐν Μεγάλῃ Μοραβίᾳ, Θεσσαλονίκη [ΕΕΣΜ <Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών> αρ. 2] 1978, σσ S. Avramović, Anali Pravnog Fakulteta u Beogradu 29 (1981) Emilie Bláhová, Slavia 49 (1980) L. Burgmann, Byzantinoslavica 40 (1979), L. Burgmann, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte Romanistische Abteilung 96 (1979) N. Camariano, Revue des Études Sud-Est Européennes 17 (1979) Vl. Hanga, Studii şi Cercetări Juridice 24 (1979) L. Havlík, Slovanský Přehled 1981, 156. Α. Καραθανάσης, Κληρονομία 11 (1979) M. Lacko, S.J., Orientalia Christiana Periodica 46 (1980) 278. Στ. Μαντζούκας, Γρηγόριος ο Παλαμάς 61 (1978) I. Medvedev, Vizantijskij Vremenik 41 (1980) A. Milev, Palaeobulgarica 3 (1979), fsc. 3, M. Petrović, Istorijski Časopis 28 (1981) M. D. Peyfuss, Österreichische Osthefte 23 (1981) 116. P. Pieler, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 29 (1980) R. Potz, Österreichisches Archiv für Kirchenrecht 31 (1980) D. Simon, Byzantinische Zeitschrift 72 (1979) 566. Δ. Σερεμέτης, Αρμενόπουλος 33 (1979)

26 Αλκμήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα, Βυζαντινά 11 (1982) Γ. Θεοχαρίδης, Μακεδονικά 19 (1979) P. Tocanel, Apollinaris 52 (1979) Κ. Τριανταφύλλου, Εφημερίς Ελλήνων Νομικών 45 (1978) 847. Μ. Τσιτσικλής, Ελληνικά 31 (1979) V. Vaněček, Právněhistorické Studie 23 (1980) Vl. Vavřinek, Balkan Studies 21 (1980) Ἕνα ὑπόμνημα γιὰ τὴν πυρκαγιὰ τῆς Θεσσαλονίκης στὰ 1917 καὶ τὴν περίθαλψη τῶν θυμάτων, Μακεδονικὰ, 18 (1978), Bibliographical and Exchange Problems in Greece, Problemi na knigoobmennoto sătrudničestvo meždu balkanskite strani. [Materiali ot simpozium, Sofija XI.1976], săst. M. Argirova, R. Kazanski, red. E. Savova, Sofija 1978, Tὸ ἄβατο τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὶς γυναῖκες, Ἁρμενόπουλος, 33 (1970) Byzantine Private Law and Codifications among the Bulgarians during the Ottoman period (15 th -19 th Centuries), A' Ἐλληνοβουλγαρικό Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη (ΙΜΧΑ < Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου> αρ. 188) 1980,

27 34. Τὸ νέο Καταστατικὸ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου, Ὕδωρ ἐκ Πέτρας. Περιοδική Ἐπιστημονική Ἔκδοσις Κέντρου Μελέτης Ὀρθοδόξου Πολιτισμοῦ, 3 (1980), Περὶ τὴν διοικητικὴν ὀργάνωσιν τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου, Θεσσαλονίκη 1981, σσ Εκκλησιαστική οργάνωση - κοινοτική αυτοδιοίκηση (Μακεδόνικου Ελληνισμού), Μακεδονία χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, Αθήνα (Εκδοτική Αθηνών) 1982, [= Ecclesiastical Organization - Local Self- Government (of Macedonian Hellenism), Macedonia Years of Greek History and Civilization, Athens (Ekdotiki Athenon S.A.) 1983, ]. 37. Προβλήματα εφαρμοστέου δικαίου στην Ελλάδα του 6ου π.χ. αιώνα. Συμβολή στη μελέτη της πρωτοϊστορίας του ευρωπαϊκού ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου, 3 (1982) Ο Λάζαρος Βελέλης ως καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Χρονικά. Όργανο του Κεντρικού Ισραηλητικού Συμβουλίου της Ελλάδος, τχ. 61 (Σεπτέμβριος 1983), Un document inédit de sur le conflit helléno-serbe concernant la chapelle grecque à Vienne, Balkan Studies, 24 (1983), pi. (facsim.). 25

28 40. Οἱ Κανονισμοὶ τῶν Ὀρθοδόξων Ἑλληνικών Κοινοτήτων τοῦ Ὀθωμανικού Κράτους καὶ τῆς Διασπορᾶς, Θεσσαλονίκη 1984, σσ Το Αναπαλλοτρίωτο υπέρ των Πρεσβυγενών Πατριαρχείων. Συμβολή στη μελέτη του άρθρου 18 8 του Συντάγματος, Χαριστείον Σεραφείμ Τίκα, Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 1984, On the Application of Western Canon Law Provisions in Medieval Bulgaria. A Note on the LXXV Chapter of the "Responsa Nicolai Papae", Μνήμη Γεωργίου Α. Πετροπούλου, τ. Β', Αθήνα 1984, Information on the Uniate Movement among the Bulgarians. The Report of I. Nikolov on the Seminar of Zeitenlik/ Thessaloniki (1905), Kulturni i literaturni otnošenija meždu Bălgari i Gărci ot sredata na XV do sredata na XIX vek. II. Bălgaro- Grăcki Simpozium, Sofija IX.1980, Sofija 1984, Γνωμοδότηση. Περί του συνοδικού εν τῃ Εκκλησίᾳ πολιτεύματος, Αρμενόπουλος, 39 (1985),

29 45. Η καλλιέργεια των Γραμμάτων στη Θεσσαλονίκη κατά την τουρκοκρατία, Νέα Εστία, τχ. Χριστουγέννων 1985 (Αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη), «Νομοκάνων» Γεωργίου Τραπεζουντίου. Ἡ εἰς τὴν νεοελληνικὴν μεταγλώττισις τῶν «Διαταγῶν τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων» κατὰ το Ms. gr. 696 (297) τῆς Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας, Ἐπετηρὶς τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Ἑλληνικού Δικαίου τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνών, ( ), Αθήνα 1985, (σσ. 270). 47. Η πνευματική ζωή [της Θεσσαλονίκης κατά την τουρκοκρατία], Θεσσαλονίκη χρόνια, Θεσσαλονίκη (Δήμος Θεσσαλονίκης) 1986, Περί την άσκησιν εποπτείας εις τα εκτός της χερσονήσου του Άθω κείμενα αγιορειτικά μετόχια. Γνωμοδότησις, Νομικό Βήμα, 34(1986) Η Εκκλησία και ο Μακεδόνικος Αγώνας, Ο Μακεδόνικος Αγώνας. Συμπόσιο, 28.Χ-2.ΧΙ. 1984, Θεσσαλονίκη 1987, Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και η Θεσσαλονίκη, Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσμοί, Ιδεολογία και Πολιτική στο Μεσοπόλεμο, Αθήνα 1987, σσ

30 51. The Procedural Principles of Methodius' "Anonymous Homily", Hiljada i sto godini ot smărtta na Metodij, Kirilo- Metodievski Studii, kn. 4, Sofija 1987, Σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας κατά το Σύνταγμα του 1975, Δίκαιο και Πολιτική, τχ. 15, Θεσσαλονίκη 1988, Η ειδική νομική μεταχείριση των Αγιορειτών, Θεσσαλονίκη 1988, σσ Η Θεσσαλονίκη ( ), Ιστορική πορεία της Θεσσαλονίκης, Αθήνα (Σύνδεσμος Θεσσαλονικέων [Αθηνών]) 1988, Ανέκδοτη επιστολή του Ιωσήπου Μοισιόδακος προς τον μητροπολίτη Καρλοβικίων, Αφιέρωμα στον Εμμανουήλ Κριαρά, Θεσσαλονίκη (Κ.Β.Ε. <Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών Α.Π.Θ.>) 1988, Στοιχεία Εκκλησιαστικού Δικαίου (Πανεπιστημιακά Μαθήματα), τχ. 1, Θεσσαλονίκη (Αφοί Κυριακίδη), 1990, σσ Το καθεστώς του Αγίου Όρους και της Εκκλησίας στην Μακεδονία μετά την Συνθήκη του Βουκουρεστίου, Η Συνθήκη 28

31 του Βουκουρεστίου και η Ελλάδα, Θεσσαλονίκη Νοεμβρίου 1988, Θεσσαλονίκη (ΙΜΧΑ) 1990, Βεβαιωτήρια έγγραφα του Καμπανιάς Θεοφίλου επί ιδιωτικών διαφορών, Αφιέρωμα εις τον Κωνσταντίνον Βαβούσκον, τ. γ',θεσσαλονίκη 1990, Η δυνατότητα προσφυγής της Εκκλησίας της Κύπρου ενώπιον του Ανωτάτου Δικαστηρίου, κατά το άρθρο 139, παρ. 1 και 3 του Συντάγματος της Κυπριακής Δημοκρατίας [γνωμοδότηση], Επιθεώρηση Δημοσίου Δικαίου και Διοικητικού Δικαίου, 34 (1990), [Σε συνεργασία με τους Β. Άτσαλο και Β. Κατσαρό], Κυνηγώντας τα κλεμμένα χειρόγραφα, εφημ. Το Βήμα, Ο κοινοτισμός στην Μακεδονία και το καθεστώς των "Εθνικών Κανονισμών", Συμπόσιο: Η διαχρονική πορεία του Κοινοτισμού στη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1991 (Δήμος Θεσσαλονίκης - Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης), Περί των "Νόμων" των Ομηριτών του Αγίου Γρηγεντίου, Graeco-Arabica, 4 [Β' και Γ' Διεθνές Συνέδριο ΕλληνοαραβικώνΣπουδών], 1991,

32 63. Silktrade and the Byzantine Penetration in the State Organization of South Arabia (c. 533), Cultural and Commercial Exchanges between the Orient and the Greek World, Athens 1991, The Origins of the Penances in Methodius' "Anonymous Homily", The Legacy of Saints Cyril and Methodius to Kiev and Moscow, Thessaloniki 1992, To νομικό καθεστώς του Αγίου Όρους, εφημ. Καθημερινή, , (ένθετο τεύχος «Αφιέρωμα. Άγιον Όρος», σσ. 8-12). 66. Η κοινοτική οργάνωση, Η Νεότερη και Σύγχρονη Μακεδονία, τ. α', Θεσσαλονίκη (Παπαζήσης/Παρατηρητής), 1992, Η ενσωμάτωση της Μακεδονίας στο Ελληνικό Κράτος, Η Νεότερη και Σύγχρονη Μακεδονία, τ. β', Θεσσαλονίκη (Παπαζήσης/Παρατηρητής) 1992, Bildungswesen und geistiges Leben in Thessaloniki zur Zeit der osmanischen Herrschaft, Thessaloniki. Bilder eines Stadt, Köln (Romiosini Verlag) 1992,

33 69. State Financial Support for the Church in Greece, Stati e Confessioni Religiose in Europa, Modelli di Finanziamento Publico, Scuole e Fattore Religioso, Milano (Giuffrè) 1992, [Σε συνεργασία με τον Β. Κατσαρό] Ο «Νέος Μέγας Κώδηξ» της Μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών (Πρόδρομη Ανακοίνωση), Σερραϊκά Ανάλεκτα, 1 (1992), [Σε συνεργασία με τον Ι. Κουκιάδη] Droit du travail et religion en Grèce, Churches and Labour Law in the EC Countries, Madrid (Università degli Studi di Milano. Publ. di Diritto Ecclesiastico, n 0 9), 1993, The Status of Mount Athos in Hellenic Public Law, Mount Athos and the European Community, Thessaloniki (IMXA) 1993, Statut na Sv. Gora spored grăčkoto pravo, Pravna Misăl, 34 (1993), τχ. 3, Communal Organization, Modern and Contemporary Macedonia, vol. I, s. l., s. d. [Thessaloniki 1993],

34 75. The Incorporation of Macedonia into the Greek State, Modern and Contemporary Macedonia, vol. II, s. l., s. d. [Thessaloniki 1993], [Σε συνεργασία με την Κατερίνα Καλαμαρτζή-Κατσαρού και τον Β. Κατσαρό] Βιβλιοθήκη και χειρόγραφα. Οι έρευνες στα εκκλησιαστικά χειρόγραφα της Μονής του Τιμίου Προδρόμου και η κατάσταση της βιβλιοθήκης όπως εμφανίζεται σε ανέκδοτο υλικό, εφημ. Καθημερινή, 3 Οκτωβρίου 1993, ένθετο τχ. «Αφιέρωμα: Σέρρες. Η πολύπαθη πολιτεία», Church and State in Greece 1992, Newsletter, 1992 (European Consortium for Church-State Research), [Σε συνεργασία με τον Ι. Κουκιάδη] Θρησκεία και Εργασιακές Σχέσεις, Κριτική Επιθεώρηση Νομικής Θεωρίας και Πράξης, τχ. 1, Ιανουάριος 1994, Στοιχεία Εκκλησιαστικού Δικαίου, τχ. Α', Θεσσαλονίκη (Εκδόσεις Σάκκουλα) , σσ "Kazennaja" cerkovnost' : tupiki ν otnošenijax meždu gosudarstvom i religiej, Mirovaja èkonomika i meždunarodnye otnošenija, 7 (1994) [επιστημονικό όργανο του Institut Mirovoj Èkonomiki i Meždunarodnyx Otnošenij της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών (μτφρ. Ε. Raškovskij)]. 32

35 81. [Σε συνεργασία με τον Dor. Getov και τον Β. Κατσαρό] Κατάλογος των ελληνικών νομικών χειρογράφων των αποκειμένων στο Κέντρο Σλαβο-Βυζαντινών Σπουδών "Ivan Dujčev" του Πανεπιστημίου "Sv. Kliment Ohridski" της Σόφιας, Θεσσαλονίκη (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) 1994, σσ πίνακες. 82. Church and State in Greece 1993, European Journal for Church and State Research, Leuven (Peeters) 1994, vol. 1, Γνωμοδότησις: Περί της αποδόσεως στην θεία λατρεία ιερών ναών - μνημείων της Θεσσαλονίκης, Γρηγόριος ο Παλαμάς, 78 (1995), Staat und Kirche in Griechenland, Staat und Kirche in der Europäischen Union (Hrsgb. G. Robbers), Baden-Baden (Nomos Verlagsgesellschaft) 1995, Stato e Chiesa in Grecia, Stato e Chiesa nell'unione Europea (ed. G. Robbers), Baden-Baden (Nomos Verlag) 1996, State and Church in Greece, State and Church in the European Union (ed. G. Robbers), Baden-Baden (Nomos Verlag) 1996,

36 87. Estato e Iglesia en Grecia, Estato e Iglesia en la Unión Europea (ed. G. Robbers), Baden-Baden (Nomos Verlag) 1996, Ètat et Èglise en Grèce, État et Églises dans I'Union Européenne (réd. G. Robbers), Baden-Baden (Nomos Verlag) 1997, [=Ανατ.: Socrates-Erasmus Staff Mobility Teaching Material, II, Thessaloniki (Aristotle University) 2003, 73-93]. 89. Stát a Církev ν Řecku, Stát a Církev ν Zemich EU (ed. G. Robbers), Praha (Academia) 2001, Le régime constitutionnel des cultes en Grèce, The Constitutional Status of Churches in the European Union Countries, Paris (Università degli Studi di Milano. Publ. di Diritto Ecclesiastico, n 0 11) 1995, On the "Saint Constantine" of the Zakon Sudnyj Ljudem, Byzantinoslavica, 56 (1995) [= «Στέφανος» (τόμος αφιερωμένος στον Vladimir Vavřinek)], Church and State in Greece 1994, European Journal for Church and State Research, Leuven (Peeters) 1995, vol. 2,

37 93. "Hellas", Bibliography on Religion-State Relations in the European Countries, ed. by Fr. Messner - in collaboration with Annick Messner, Strasbourg (Société Droit et Religion en Europe-CNRS / European Consortium for Church-State Research) 1995, A New Status for Jerusalem? An Eastern Orthodox Viewpoint, The Catholic University of America Law Review, 45/3, Spring 1996, Προϋποθέσεις εισόδου προσκυνητών και εγκαταστάσεως ομόδοξων αλλοδαπών στο Άγιον Όρος. Γνωμοδότηση, Το καθεστώς του Αγίου Όρους Άθω, Άγιον Όρος (Ι. Κοινότης Αγίου Όρους Άθω) 1996, [= Νο Β 44 (1996) ]. 96. Ιδιωτικός (παλαιοημερολογητικός) ναός και πράγματα εκτός συναλλαγής (ΑΚ 966). Γνωμοδότηση, Ελληνική Δικαιοσύνη, 37(1996) Church and State in Greece 1995, European Journal for Church and State Research, vol. 3 (1996) Thesaurus multilingue. IX: Thesaurus grec, Compte-rendu de la Journée d'études sur la Banque de données: «Religions-State Relations in the European Union», 8-9 juillet 1996 à Strasbourg, Strasbourg 1996,

38 99. State-Church Relations in Greece, The Models of the Church- State Relations of the Western European Countries and USA, Kiev 1996, (σσ ρωσική περίληψη) Η διοικητική οργάνωση της Μακεδονίας μετά την απελευθέρωση της, Θεσσαλονίκη (Α.Π.Θ.) 1996, σσ. 32 [Προτάσσεται προσφώνηση του Πρύτανη] 101. Περί κληρονομιάς ιερομονάχου Ι. Μονής κειμένης στην Θράκη. Γνωμοδότηση, Εφημερίς Ελλήνων Νομικών, 1996, The Hellenic Republic and the Prevailing Religion, Brigham Young University Law Review, vol. 1996, Tolerance and Law in Countries with an Established Church, Ratio Juris, vol. 10, n 0 1, March 1997 (Blackwell Publ. Oxford UK/Boston USA), Statutul Muntelui Athos în dreptul public elen, Altera, 2 (1996), τχ. 5 (αρίθμηση από αρχής εκδόσεως), α) Οἱ νομικοὶ τοῦ Δεσποτάτου τῆς Ἠπείρου β) Ὄροι ὑποταγῆς - Τὰ «προνόμια» γ) Κοινοτικὸς βίος Δικαιοσύνη καὶ ἑθιμικὸ δίκαιο, Ἤπειρος χρόνια ἑλληνικῆς ἱστορίας 36

39 καὶ πολιτισμοῦ, Αθήνα (Εκδοτική Αθηνών) 1997, , , a) Jurists in the Despotate of Epirus; b) Terms of Submission - The "Privileges"; c) Community Life -Justice and Customary Law, Epirus Years of Greek History and Civilization, Athens (Ekdotiki Athenon) 1997, , , αντιστοίχως Church and State in Greece 1996, European Journal for Church and State Research, 4 (1997), Η πνευματική ζωή στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη. Ιστορία και πολιτισμός. «Τοῖς ἀγαθοῖς Βασιλεύουσα», τ. β', Θεσσαλονίκη 1997, [Το ίδιο στην συνοπτική έκδοση υπό τον αυτό τίτλο, Θεσσαλονίκη 1997, ] Intellectual Activity in Turkish-Occupied Thessaloniki, Thessaloniki. History and Culture. "Queen of the Worthy", vol. II, Thessaloniki 1997, [Το ίδιο στην συνοπτική έκδοση υπό τον αυτό τίτλο, Θεσσαλονίκη 1997, Ελληνική σλαβολογία, εφημ. Καθημερινή, ένθετο τεύχος «Επτά ημέρες», αφιέρωμα «Έλληνες και Σλάβοι», 12 Ιουλίου 1998,

40 111. The Application of Religious Laws in the Hellenic Republic, Revue hellénique de droit international, 51 (1998) Church and State in Greece 1997, European Journal for Church and State Research, 1998, vol. 5, Bruxelles (Peeters) 1999, «Αυτοκέφαλες εκκλησίες», Νομικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό (δ/νση έκδ. Κρατ. Ιωάννου), Αθήνα (εκδ. Αντ. Σάκκουλα) 1998, Θεσσαλονίκεια και Μακεδόνικα Ανάλεκτα, Θεσσαλονίκη (University Studio Press/Έκφραση, σειρά «Ιστορία και Πολιτισμός, αρ. 10) 1999, σσ Σχέδιο Νόμου για την εκκλησιαστική δικαιοσύνη, Επιστημονική Επετηρίδα "Αρμενόπουλος", 19 (1998), [Σχόλια Ιερού Συνδέσμου Κληρικών Ελλάδος, Ορθόδοξος Τύπος, Άρθρο πρωτοπρεσβυτέρου Ευαγγέλου Σκορδά (Γ.Γρ. ΙΣΚΕ) στη Χριστιανική, φ. 568/ ] [Σε συνεργασία με τον Β. Κατσαρό] Εκκλησιαστικά χειρόγραφα της Μονής του Τιμίου Προδρόμου Σερρών, Οι Σέρρες και η περιοχή τους. Από την αρχαία στη μεταβυζαντινή κοινωνία, τ. β', Θεσσαλονίκη 1998,

41 117. Recommendation concerning the future amendment of Declaration No. 11 of the Treaty of Amsterdam, Iglesias, confesiones y comunidades religiosas en la Unión Europea, επιμ. Adoración Castro Joves, San Sebastian (Universidad del Pais Vasco) 1999, Από την αλληλογραφία Μοσχοπολιτών εμπόρων, Διεθνές Συμπόσιο «Μοσχόπολις», Θεσσαλονίκη (ΕΜΣ, Μακεδόνικη Βιβλιοθήκη, αρ. 91) 1999, New Religious Movements (NRM) and the Law in Greece, New Religious Movements and the Law in the European Union, Milano (European Consortium for Church-State Research/Bruylant - Giuffrè Editore - Nomos Verlag) 1999, Le régime constitutionnel hellénique de religion dominante, La liberté religieuse, Sceaux/Paris (Cahiers de I'lnstitut d'études de Droit Public. Faculté Jean Monnet/ Université de Paris Sud) 1999, [Κεφάλαιο] La République hellénique, Les origines historiques du statut des confessions religieuses dans les pays de I'Union Européenne (sous la direction de Brigitte Basdevant - Gaudemet et Francis Messner), Paris (Presses Universitaires de France) 1999,

42 122. Church and State in Greece in 1998, European Journal for Church and State Research, 6 (1999), Bruxelles (Peeters), To θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας των αγιορείτικων καθιδρυμάτων, Οδοιπορικό στο Άγιον Όρος, Θεσσαλονίκη (ΚΕ.Δ.Α.Κ.) 1999, Ο κώδικας διαθηκών της Γουμένισσας (1908), Μακεδονικά, 32 ( ), Η διάρθρωση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Ελληνικό και Διεθνές Αλμανάκ 2000, Unity among the Orthodox Churches. From the Theological Approach to the Historical Realities, Canon Law and Realism. Monsignor W. Onclin Chair 2000, Leuven (Katholieke Universiteit Leuven/Fakulteit Kerkelijk Recht - Peeters) 2000, [=Louvain Studies 25 (2000) ] Ελευθερία της λατρείας και επικρατούσα θρησκεία, Θρησκευτική ελευθερία και επικρατούσα θρησκεία, επιμ. Χ. Παπαστάθη, Αθήνα Θεσσαλονίκη (Ε.Ν.Ο.Β.Ε., αρ Εκδόσεις Σάκκουλα) 2000,

43 128. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η εσωτερική διοίκηση του Γένους κατά την περίοδο του Τανζιμάτ, Ορθοδοξία και Οικουμένη. Τόμος προς τιμήν του Οικουμενικού Πατριάρχου Βαρθολομαίου Α, Αθήνα (Εκδόσεις Αρμός) 2000, Ένα υπόμνημα για την ουνιτική κίνηση στην Μακεδονία και η ίδρυση ναού στην θεσσαλονίκη, Θεσσαλονικέων Πόλις, τχ. 3 (Οκτ. 2000), Τα θρησκεύματα κατά τον Οργανικό Νόμο της Ανατολικής Ρωμυλίας, Θεσσαλονίκη και Φιλιππούπολη σε Παράλληλους Δρόμους, 18ος-20ός αιώνας, Θεσσαλονίκη (Πολιτιστική Εταιρεία Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος) 2000, "Apostasy", Encyclopedia of Greece and the Hellenic Tradition, vol. I, ed. by Graham Speake, London-Chicago (Fitzroy Dearborn Publishers) 2000, "Uniates", ό.π. (αρ.131), vol. II, The Enclosure of Mount Athos in the Framework of Gender Discrimination, Kanon, 16 (2000),

44 134. The Legal Status of the Monks of non-greek Origin in Mount Athos, Huit siècles du Monastère de Chilandar, Beograd (Académie Serbe des Sciences et des Arts) 2000, The Application of Religious Laws in the Hellenic Republic, La religion en droit comparé à l aube du XXI e siècle, Bruxelles (Académie internationale de droit comparé - Bruylant) 2000, Η υπόθεση του Χιονιού. Μία δίωξη θρησκευτικών φρονημάτων στην Θεσσαλονίκη του 14ου αιώνα, Επιστημονική Επετηρίδα Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης "Αρμενόπουλος", 21 (2000), The Chionios Affair. A Case of Religious Intolerance in 14 th Century Thessaloniki, Byzantine Law (ed. by Ch.Papastathis), Thessaloniki (Bar Association) 2001, State and Church in Greece in 1999, European Journal for Church and State Research/Revue européenne des relations Églises- État, 7 (2000), «Νομοκάνων» Ιωάννου Κρητικού, Σεμινάρια Εργασίας. Μεθοδολογία έκδοσης, κατάσταση και προοπτικές της έρευνας των μεταβυζαντινών αρχείων. Προβλήματα έκδοσης πηγών, Βενετία (Ελληνικό Ινστιτούτο) 2001,

45 140. Religious Self-administration in the Hellenic Republic, Church Autonomy, ed. by G. Robbers, Frankfurt-am-Main (Peter Lang) 2001, Ο Novogrečeskom perevode "Apostolol'skix Postanovlenij", Moskovia. Problemy vizantijskoj i novogrečeskoj filologii, 1 (2001) [k 60-letiju B. L. Fonkiča], Κοριτσιάτικο. Θεσμός του εθιμικού δικαίου στη Θάσο, Θασιακά, 10 (2001), The Ecumenical Patriarchate and the Internal Administration of the "Rum Millet" in the "Tanzimat" Reform Era ( ), Orthodoxy and Oecumene. Gratitude Volume in Honor of Ecumenical Patriarch Bartholomaios I, Athens 2001, Church and State in Greece in 2000, European Journal for Church and State Research, 8 (2001), [Σε συνεργασία με Ευ. Χεκίμογλου] Η χαμένη ευκαιρία για οικονομική αυτάρκεια του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η περιουσία της επί τουρκοκρατίας Ελληνικής Κοινότητος, Θεσσαλονικέων Πόλις, 7 (Μάρτιος 2002),

46 146. Το ειδικό νομικό καθεστώς των αλλογενών Αγιορειτών, Nομοκανονικά (Μάϊος 2002), "Griechenland", Lexikon für Kirchen und Staatskirchenrecht (LKStKR), Mainy 2002, B., Σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας και το Σύνταγμα, Β' Πολυθεματική Συνάντηση, Μαρώνεια 2001, Κομοτηνή (ΔΠΘ) 2002, The Legal Status of Religions in the Republic of Cyprus, The Status of Religious Confessions of the States Applying for Membership to the European Union, Milano (Giuffrè Ed.) 2002, A New Status for Jerusalem? An Eastern Orthodox Viewpoint, Jerusalem: A City and its Future, edited by M. Bregger and O. Ahimeir, Institute for Israel Studies, Syracuse University Press 2002, The Plan for Jerusalem's Religious Regime from an Eastern Orthodox Perspective, Gerusaleme, chiave della Pace, a cura di N. Bux e D. Jaeger, Bari (Edit. G. Laterza) 2002, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, τχ. α', Αθήνα Θεσσαλονίκη (Εκδόσεις Σάκκουλα) 2003, σσ

47 153. Το νομικό καθεστώς του Αγίου Όρους, εφημ. Ελευθεροτυπία, ένθετο «Ιστορικά», τχ. 182, , (μεγάλο σχήμα) Περί Ησυχαστηρίων και των ανηκόντων σε αυτά Μετοχίων. Γνωμοδότηση, Νομοκανονικά, 2 (2003), τχ. 1, [Σε συνεργασία με Ευ. Χεκίμογλου] Η Θεσσαλονίκη της πυρκαγιάς, Αυγούστου 1917, Θεσσαλονικέων Πόλις, τχ. 11 (Αύγ. 2003), Church-related Institutions of Public Utility in Greece, Social Welfare, Religious Organizations and the State, Milano (European Consortium for Church-State Research-Giuffrè Ed.) 2003, Le statut légal de la religion juive en Grèce contemporaine, L'Année Canonique, 45 (2003), [εκδόθηκε Δεκ. 2004] Le statut légal des religions dans la République de Chypre, L'Année Canonique, 45 (2003), [εκδόθηκε Δεκ. 2004] La liberté religieuse en Grèce, L'Année Canonique, 45 (2003), [εκδόθηκε Δεκ. 2004]. 45

48 160. La protection du patrimoine culturel au Mont Athos, Obraz i slovo. Jubileen Sbornik po slučaj 60 godišninata na Prof. Aksinija Džurova, Sofija (Univ. "Sv. Kliment Ohridski") 2004, Προστασία πολιτιστικών αγαθών και αυτοδιοίκηση Αγίου Όρους, Η πολιτιστική κληρονομιά και το Δίκαιο, Αθήνα Θεσσαλονίκη (Εκδόσεις Σάκκουλας) 2004, Κοινοτική οργάνωση [Κοζάνης κατά την Tουρκοκρατία], Κοζάνη και Γρεβενά: Ο χώρος και οι άνθρωποι, Θεσσαλονίκη (Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης και Γρεβενών - University Studio Press) 2004, Το Χρονικό της Ορμύλιας, Θεσσαλονίκη (University Studio Press) 2004, σσ Ο βίος σε μια Κοινότητα της Μακεδονίας κατά τους χρόνους της Παλιγγενεσίας, Θεσσαλονίκη (Α.Π.Θ.) 2004, σσ Περί του κύρους της Πατριαρχικής και Συνοδικής Πράξεως του 1928 περί των Νέων Χωρών. Γνωμοδότηση, Νομοκανονικά, 3 (2004), τχ. 2,

49 166. Savremeni pravni status Svete Gore, Zbornik Radova Vizantološkog Instituta, 41 (2004) [αγγλ. Περίληψη: The modern legal status of Mount Athos, p ] Εσωτερικοί Κανονισμοί Αγίου Όρους, Αθήνα Κομοτηνή (Αντ. Σάκκουλας) 2004, σσ. XVIII Πατριαρχείο. Η μεταχείριση εκ μέρους της Τουρκίας, εφημ. Αγγελιοφόρος, (ένθετο τεύχος «Οικουμενικό Πατριαρχείο», σ ) Le statut du Mont Athos, L'Année Canonique, 46 (2004) Ιστορία της επιχειρηματικότητας στη Θεσσαλονίκη, τ. β', Η οθωμανική περίοδος, ημίτ. 1, σσ. XXIV+392'ημίτ. 2, σσ. 392, επιμέλεια αμοφοτέρων από Χ. Παπαστάθη και Ευ. Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη [Σε συνεργασία με Σπ. Τρωιάνο και Δ. Καραγιαννακίδη] Περί την αποκοπή της «Αδελφότητος» της Ι. Μονής Εσφιγμένου από το σώμα των ιερών μονών του Αγίου Όρους (Γνωμοδοτική μελέτη), Επιστημονική Επετηρίδα Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης "Αρμενόπουλος", 25 (2004)

50 172. Κράτος και Εκκλησία στην Ελλάδα, Αντί, τχ. 839, , Turkey, Europe and the Ecumenical Patriarchate in Istanbul, European Consortium for Church and State Research: NEWSLETTER, issue 5, April 2005, [τεύχος αφιερωμένο στο θέμα «Turkey in the European Union?»] State and Church in Greece, State and Church in the European Union, G. Robbers (ed.), 2 nd edition, Baden-Baden (Nomos Verlag) 2005, The Fire of Salonica and the Allies, The Salonica Theatre of Operations and the Outcome of the Great War, (Thessaloniki Institute for Balkan Studies - National Research Foundation "Eleftherios K. Venizelos") 2005, α) Η ενσωμάτωση της Μακεδονίας στο Ελληνικό Κράτος, Ιστορικά [εφημ. Ελευθεροτυπία], τχ. 302 ( ), «Η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης», β) Νέες Χώρες και Άγιον Όρος [= Εκκλησιαστική Ενσωμάτωση], Ιστορικά (εφημ. Ελευθεροτυπία), τχ. 302 ( ), «Η Ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης», Le autoritá ecclesiastiche secondo il diritto della Chiesa ortodossa orientale, Daimon. Annuario di diritto comparator delle religioni, 5 (2005)

51 178. Απομάκρυνσις και παύσις του Πατριάρχου Ιεροσολύμων. Γνωμοδότησις, Νομοκανονικά, 4/2 (Οκτ. 2005), Το Χρονικό της Ορμύλιας, β'έκδ., Θεσσαλονίκη 2006, σσ χάρτης II finanziamento statale della religione dominante in Grecia, Quaderni di diritto e politica ecclesiastica, 14 (2006) τχ. 1, [Σε συνεργασία με Κ. Papagéorgiou] Formes de collaboration conventionnelle ou non conventionnelle entre L'État et les communautés religieuses en Grèce, Religion et droit en dialogue : Collaboration conventionnelle et non-conventionnelle entre État et religion en Europe. Actes du Colloque, Leuven (Peeters) 2006, Religiously oriented universities. The case of Greece, Organizzazioni di tendenza e formazione universitaria (επιμ. Ant. Chizzoniti), Bologna (II Moulino) 2006, Πολιτεία, Ορθόδοξη Εκκλησία και θρησκεύματα στην Ελλάδα, επιμέλεια Χ. Παπαστάθη - Αρχιμ. Γρηγ. Παπαθωμά, Κατερίνη (Εκδόσεις «Επέκταση» - Νομοκανονική Βιβλιοθήκη, αρ. 16)

52 184. Το καθεστώς του Αγίου Όρους, ό.π. (αρ. 183), Η νομική θέση της ιουδαϊκής θρησκείας στην Ελλάδα, ό.π. (αρ. 183), Η θρησκευτική ελευθερία στην Ελλάδα, ό.π. (αρ. 183), Η νομική θέση των θρησκευμάτων στην Κυπριακή Δημοκρατία, ό.π. (αρ. 183), Legal Status of Religion in Greece, - Yunanistan. Din Devlet Ilişkişi: Hukuki Yapi. Dinî Kurumlar, din Eğitimi ve din Hizmetleri, Ab ülkelerinde Din-Devlet llişkisk - State and Religion in Europe, Istanbul 2006, & αντιστοίχως Υπόθεση Χιονιού. Μία δίωξη θρησκευτικών φρονημάτων στη Θεσσαλονίκη του 14 ου αιώνα, Θεσσαλονικέων Πόλις, τ. 21, Ιανουάριος 2007, [Σε συνεργασία με τους Ιr. Doens, Κ. Παπαγεωργίου, Δ. Νικολακάκη] Νομοκανονική Βιβλιογραφία Αγίου Όρους Άθω ( ), Άγιον Όρος (Αγιορείτικη Βιβλιοθήκη) 2007, σσ

53 191. Κράτος και θρησκεύματα στην Ελλάδα, Κράτος και θρησκεύματα στην Ευρωπαϊκή Ένωση (επιμ. G. Robbers), Αθήνα Θεσσαλονίκη 2007, Państwo i Kościoł w Grecji, Państwo i Kościoł w Krajach Unii Europejskiej, pod. red. G. Robbers, (Βαρσοβία) (Kolonia Limited) 2007, Yunanistan, Avrupa Birliği Ülkelerinde. Din Devlet Ilişkisi. Hukaki Yapi/ Din Eğitimi/ Din Hizmetleri, Istanbul (ISAM) 2008, Ιερές Μονές και ΟΔΕΠ. Ζητήματα που ανακύπτουν από τους Νόμους 1700/1982 και 1821/1988. Γνωμοδότηση, Αρχείο Νομολογίας, 59 (2008), Περί την παράσταση των ιερών μονών ενώπιον των δικαστηρίων. Γνωμοδότηση, Δίκη, 39 (2008), État et Églises en Grèce, État et Églises dans I'Union Européenne, 2008, β'έκδοση, αποκλειστικά on line, (ed. G. Robbers). 51

54 197. Η τέχνη του λόγου σε νομοθετικά κείμενα Φαναριωτών ηγεμόνων, Δίκαιο και Τέχνη του Λόγου, επιμ. Γιώτα Κραβαρίτου, Αθήνα Θεσσαλονίκη (Σάκκουλας) 2008, Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η εσωτερική διοίκηση του Γένους κατά την περίοδο του Τανζιμάτ, Χριστιανική Θεσσαλονίκη, 14 (2008), Νομοκανονικές Μελέτες, Τρίκαλα Αθήνα (Πρότυπες Θεσσαλικές Εκδόσεις) 2009, σσ [Περιέχει τις μελέτες υπ' αρ. 128, 165, 178, 41, 57, 52, 44, 186, 185, 136, 62, 142, 139, 200 (ανέκδοτη), 194, 154, 96, 195, 101, 115, 34, 187, 184, 22, 32, 95, 161, 48, 146, 171] Καθεστώς ακίνητης περιουσίας Ιεράς Μονής στην Μακεδονία πριν και μετά την απελευθέρωση. Γνωμοδότηση, Νομοκανονικές Μελέτες, Τρίκαλα Αθήνα 2009, The Financing of Religions in Greece, The Financing of Religious Communities in the European Union, Leuven Paris Duddley, Ma. (Peeters) 2009, The Ecclesiastical Property in the Jurisprudence of the European Court of Human Rights, Legal Position of Churches and 52

55 Religious Communities in Montenegro Today. Proceedings of International Conference, Nikšić 2009, Gosudarstvo i Cerkov' ν Grecii, Gosudarstva i Religii ν Ενropejskom Sojuze (ed. G. Robbers), Moskva 2009, [Σε συνεργασία με Ευ. Χεκίμογλου] The Great Fire of Thessaloniki (1917), Thessaloniki (E. N. Manos Ltd.) 2010, σσ. 96, [Σε συνεργασία με Β. Κατσαρό] Enthymeseis (memories) and semeiomata (historical notices) in Monastery Codices, Byzance et les Slaves, (2010) [= Godišnik Sofijskija Universitet "Sv. Kliment Ohridski"/ Centăr "Ivan Dujčev", t. 95 (14) 2006] Η ενσωμάτωση της Μακεδονίας στο ελληνικό κράτος, Η συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους, Αθήνα (Ελευθεροτυπία) 2010, Autonomous, Semi-Autonomous Churches and Exarchates within the Patriarchate of Constantinople, Kanon, 21 (2010) [Αφιέρωμα στην "Autonomie in den Ostkirchen"] Ο Κανονισμός της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Σερρών (1895), Σερραϊκά Σύμμεικτα, 1 (2010)

56 209. Παρατηρήσεις στις Ειρ.Θάσου 36/2006 και ΜονΠρΚαβ 1708/2006, Αρμενόπουλος, 64 (2010) "Gréce", Droit des Religions. Dictionnaire, dir. Fr. Messner, Paris (CNRS) 2010, pp Άρθρα (18) στην Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Α'-Ε' ( ) Αγορανομικός Κανονισμός Κοινότητος Μυτιλήνης (1846), ΝΟΜΟΣ, (Επιστ.Επετ. Τμ. Νομικής ΑΠΘ) "Πνεύματος Δώρημα Γεωργίῳ Π. Νάκῳ", 13 (2010), The Followers of the Old Calendar in Greece, Σπαράγματα Βυζαντινοσλαβικής Κληρονομιάς. Χαριστήριος Τόμος στον Ομότιμο Καθηγητή Ιωάννη Ταρνανίδη, Θεσσαλονίκη (Εκδ. Οίκ. Αδελφών Κυριακίδη) 2011, Du fond du coeur, Per Francesco Margiotta Broglio (τιμ. Τόμ.), χ.τ. χ.χρ. (2011) [έκδ. εκτός εμπορίου] Προλεγόμενα, (στην επανέκδοση του) Δ. Πετρακάκου, Νέαι Πηγαί των Θεσμών του Αγίου Όρους, Θεσσαλονίκη (Αγιορειτική Εστία) 2011, I-VIII. 54

57 216. Περί την ισχύ του Αγιορειτικού Δικαίου στα εκτός της Αθωνικής Χερσονήσου Μετόχια (γνωμοδότηση), Θεωρία και Πράξη Διοικητικού Δικαίου, τχ. 3/2012 έτος 5ο, [Σε συνεργασία με Β. Κατσαρό] Προδρομικά αποσημειώματα, Σερραϊκά Σύμμεικτα, 2, Σέρρες 2013, Char. K. Papastathis, Archim. Grigorios D. Papathomas (eds.), The State, the Orthodox Church and Religions in Greece, Κατερίνη, Εκδόσεις "Επέκταση" - Νομοκανονική Βιβλιοθήκη 17, 2008 (κυκλ. 2016) [= Πολιτεία, Ορθόδοξη Εκκλησία και θρησκεύματα στην Ελλάδα, Κατερίνη, Εκδόσεις "Επέκταση"- Νομοκανονική Βιβλιοθήκη 16, 2006], όπου και οι υπ' αρ. 184, 185 και 186 μελέτες της παρούσας εργογραφίας σε αγγλική μετάφραση. Έχει δημοσιεύσει περί τις 50 βιβλιοκρισίες, παρουσιάσεις βιβλίων και χρονικά στα περιοδικά Αρμενόπουλος, Βυζαντινά, Ελληνικά, Θεσσαλονικέων Πόλις, Νομοκανονικά, Μακεδόνικα, Byzantinoslavica, Cyrillomethodianum, Neo-Hellenica, Revista Española de Derecho Canonico. 55

58 56

59 Άννα Αγγελοπούλου Διδάκτωρ Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας Α.Π.Θ. Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Ξάνθης Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης στους σλαβόφωνους πληθυσμούς της Μακεδονίας (τέλη του 19 ου αιώνα-αρχές του 20ού αιώνα) Η ρωσοτουρκική συνθήκη ειρήνης του Αγίου Στεφάνου (1878) 1, η οποία προέβλεπε τη σύσταση βουλγαρικού κράτους που θα περιλάμβανε στα εδαφικά όρια της επικράτειάς του μεγάλα τμήματα των τριών οθωμανικών βιλαετίων, των Σκοπίων, του Μοναστηρίου και της Θεσσαλονίκης, αύξησε το ενδιαφέρον της Σερβίας για αυτές τις περιοχές και κινητοποίησε τη σερβική εθνική δράση όχι μόνο στην επονομαζόμενη «Παλαιά Σερβία», δηλαδή το Κοσσυφοπέδιο, αλλά και στη Μακεδονία. Μολονότι οι Μεγάλες Δυνάμεις αμέσως στο Συνέδριο του Βερολίνου ακύρωσαν ουσιαστικά τη συνθήκη του Aγίου Στεφάνου και δεν επέτρεψαν τη σύσταση μεγάλου βουλγαρικού κράτους, η σερβική πολιτική ηγεσία διαπίστωνε ότι έπρεπε πλέον να αντιμετωπίσει τη 1 Για τη συνθήκη του Αγ. Στεφάνου και το Συνέδριο του Βερολίνου, βλ. Χρ. Α. Νάλτσας, Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου και ο Ελληνισμός, Θεσσαλονίκη Λ. Σ. Σταυριανός, Τα Βαλκάνια από το 1453 και μετά, μετάφραση Ελ. Δελιβάνη, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2007, B. Jelavich, Ιστορία των Βαλκανίων. 18 ος -19 ος αιώνας, Ι, μετάφραση Χρ. Δεληστάθη, Πολύτροπον, Αθήνα 2006, St. K. Pavlowitch, Ιστορία των Βαλκανίων, , μετάφραση Λουκ. Χασιώτης, Βάνιας/Ίστωρ, Θεσσαλονίκη 2005,

60 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης διαμόρφωση μίας νέας πραγματικότητας στα Βαλκάνια 2. Oι παράγοντες που είχαν συντελέσει στη σύνθεση της νέας πραγματικότητας ήταν: 1. Η αυστριακή κυριαρχία είχε επίσημα παγιωθεί στο Σαντζάκι του Νόβι Πάζαρ και στις περιοχές της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης, με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατή η έξοδος της Σερβίας στην Αδριατική Χάρη στην υποστήριξη της Ρωσίας είχε ιδρυθεί ένα νέο εθνικό κράτος, το βουλγαρικό, η κοινότητα του οποίου παρουσιαζόταν ως φορέας συνείδησης «ένδοξου» σλαβικού μεσαιωνικού παρελθόντος και κληρονόμος αρχαίας σλαβικής πολιτιστικής παράδοσης, τρέφοντας αλυτρωτικές διαθέσεις και εγείροντας ιστορικά δικαιώματα για όμορες χώρες και πληθυσμούς εκτός των ορίων του, ιδιαίτερα για τους σλαβόφωνους πληθυσμούς της Mακεδονίας. H νέα πραγματικότητα ανάγκαζε τη Σερβία να επαναπροσδιορίσει την εξωτερική πολιτική και να αναθεωρήσει τις εθνικές της βλέψεις, αφού πλέον δεν μπορούσε να συνεχίσει να προβάλει την εικόνα του ενός και μοναδικού ελεύθερου σλαβικού κράτους με ιστορικό χρέος να ενοποιήσει και να απελευθερώσει όλους τους Νοτιοσλάβους. Αντίθετα, το Βελιγράδι έπρεπε να αναλάβει δυναμικά το ρόλο ενός εθνικού κέντρου που δεν επρόκειτο να παραιτηθεί από τα ιστορικά δικαιώματα του σερβικού έθνους σε περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προς όφελος του νεοσυσταθέντος βουλγαρικού κράτους. H 2 Για τις θέσεις και τη στάση της Σερβίας απέναντι στη νέα κατάσταση που διαμορφώθηκε με την ακύρωση της ρωσοτουρκικής συνθήκης του Aγίου Στεφάνου από το Συνέδριο των M. Δυνάμεων στο Bερολίνο (1878), βλ. Δ. Bλ. Tζώρτζεβιτς, Iστορία της Σερβίας, , μετάφραση N. Παπαρρόδου, IMXA, Θεσσαλονίκη 1970, Το Συνέδριο του Bερολίνου αναγνώρισε επίσημα στην Aυστροουγγαρία το δικαίωμα να καταλάβει τη Bοσνία και την Eρζεγοβίνη και να διατηρεί στρατιωτικές φρουρές στο Σαντζάκι του Nόβι Πάζαρ. 58

61 Άννα Αγγελοπούλου ανάληψη του νέου ρόλου αποδεικνύεται από τις εδαφικές διεκδικήσεις σε βάρος του βουλγαρικού κράτους που η σερβική κυβέρνηση εξέφρασε προς το Συνέδριο των Mεγάλων Δυνάμεων στο Bερολίνο 4. Άλλωστε, ήδη προτού ακόμα συναφθεί η συνθήκη του Aγίου Στεφάνου, η Σερβία, σε αντάλλαγμα της συμμετοχής της στον πόλεμο εναντίον της Tουρκίας με την πλευρά της Pωσίας, είχε διατυπώσει εδαφικές διεκδικήσεις όχι μόνο για το Σαντζάκι του Nόβι Πάζαρ και την «Παλαιά Σερβία» (Kοσσυφοπέδιο), αλλά και για τμήμα της Bορείου Mακεδονίας (Σκόπια, Bελεσσά, Δίβρα, Στιπ, κ.ά.) 5. Στο Συνέδριο του Bερολίνου, μολονότι τα βαλκανικά κράτη δεν συμμετείχαν επίσημα στις διαπραγματεύσεις των Mεγάλων Δυνάμεων, ο επικεφαλής της σερβικής διπλωματικής αντιπροσωπείας Γιόβαν Ρίστιτς (Jovan Ristić) σε παρασκηνιακές συναντήσεις κατέστησε σαφές ότι η Σερβία αντιτασσόταν στους όρους της συνθήκης του Aγ. Στεφάνου για τη σύσταση ενός μεγάλου βουλγαρικού κράτους που θα περιλάμβανε στα όριά του περιοχές όπου τα ιστορικά δικαιώματα του σερβικού έθνους ήταν αδιαπραγμάτευτα, ενώ παρουσίασε και χάρτη του γεωγράφου Nτραγκάσεβιτς (Dragašević) και του ιστορικού Σρέτσκοβιτς (Srečković), στον οποίο καταγραφόταν η παρουσία σερβικών πληθυσμών σχεδόν σ ολόκληρη τη 4 Oι εδαφικές διεκδικήσεις της Σερβίας σε βάρος της Bουλγαρίας διατυπώθηκαν με ένα υπόμνημα του Σέρβου Yπουργού των Eξωτερικών Pίστιτς στο Συνέδριο του Bερολίνου, Bλ. Sl. Gocev, Borbi na bălgarskoto naselenie v Makedonija sreštu čuždite aspiraciji i propaganda, , Sofija 1991, Δ. Βλ. Tζώρτζεβιτς, Ιστορία της Σερβίας, 199. H Pωσία δεν έλαβε υπόψη τις σερβικές διεκδικήσεις. 59

62 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης Μακεδονία 6. Mε το χάρτη υποστηρίχθηκε ότι η σερβική παρουσία έφθανε στο νότο ως την Kαστοριά, την Έδεσσα και τον ποταμό Aλιάκμονα και στην ανατολή ως τους ποταμούς Στρυμώνα και Nέστο όπου οι σερβικοί πληθυσμοί ήταν ανάμεικτοι με βουλγαρικούς. Σύμφωνα με την εκδοχή της Σερβίας, Σέρβοι ζούσαν στο Πιρότ, το Kιουστεντίλ, το Στιπ, τα Bελεσσά, το Kίτσεβο, τη Στρώμνιτσα, το Mοναστήρι, την Aχρίδα, τη Δοϊράνη, τη Γευγελή, τις Σέρρες και τη Θεσσαλονίκη 7. Oι σερβικές εθνικές βλέψεις σε περιοχές που εκτείνονταν νοτιότερα του Kοσσυφοπεδίου είχαν αρχίσει να εκδηλώνονται πριν από τη συνθήκη του Aγίου Στεφάνου και το Συνέδριο του Bερολίνου. Φαίνεται ότι στη δεκαετία του 1870, εκτός από εκείνους τους Σέρβους πατριώτες που θεωρούσαν ότι το εθνικό όραμα μπορούσε να ικανοποιηθεί με την Πρισρένη του Κοσσυφοπεδίου, υπήρχαν και κάποιοι άλλοι που είχαν ήδη στρέψει το βλέμμα τους πολύ πιο μακριά από την «Παλαιά Σερβία» και πολύ πιο νότια της οροσειράς του Σαρ (Šar), προς την κοιλάδα του Αξιού και το λιμάνι της Θεσσαλονίκης στο Αιγαίο 8. Έτσι, από το 1869 ο καθηγητής της Μεγάλης Σχολής (Velika Škola) του Βελιγραδίου, Πάντα Σρέτσκοβιτς (Panta Srečković), είχε προτείνει η Σερβία να επιχειρήσει να διευρύνει την εθνική της επιρροή νότια του Κοσσυφοπεδίου και να επεκτείνει την εθνική δράση δια μέσου της κοιλάδας του Μοράβα και του Aξιού ως τη Θεσσαλονίκη 9. 6 V. Božinov, Bălgarskata prosveta v Makedonija i Odrinska Trakija, , Sofija 1982, Sl. Gocev, Borbi na bălgarskoto naselenie, Lj Doklestić, Srpsko-makedonskite odnosi vo XIX vek, Skopje 1973, Ό. π.,

63 Άννα Αγγελοπούλου Ωστόσο, μελετώντας διάφορα κείμενα του σερβικού εθνικισμού, που δημοσιεύτηκαν τις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, διαπιστώνουμε ότι δεν είχε διαμορφωθεί μία ενιαία αντίληψη για τα όρια των εθνικών διεκδικήσεων στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρατηρούμε επίσης ασυμφωνία όσον αφορά το γεωγραφικό προσδιορισμό των όρων «Παλαιά Σερβία» και Μακεδονία. Πάντως, οι περισσότεροι γεωγράφοι και συγγραφείς, κάποιοι από τους οποίους παλαιότερα θεωρούσαν την οροσειρά του Σαρ ως το νότιο όριο της «Παλαιάς Σερβίας» και το βόρειο της Μακεδονίας, αρχίζουν να μετατοπίζουν τα όρια της «Παλαιάς Σερβίας» όλο και πιο νότια αυτής της οροσειράς. Δηλαδή, κάποιες περιοχές της Μακεδονίας θεωρούνται πλέον ως «ιστορικές" σερβικές χώρες κυρίως από την εποχή της αυτοκρατορίας του Στέφανου Δουσάν και υποστηρίζεται ότι ανήκουν στην «Παλαιά Σερβία». Επιπλέον, οι συντάκτες αυτών των κειμένων ανακαλύπτουν τα ίχνη όλο και μεγαλύτερων σερβικών πληθυσμών στη Μακεδονία και καταγράφουν διάφορες εκδοχές της σερβικής εθνικής παρουσίας που άλλοτε εκτείνεται ως τον ποταμό Στρυμώνα και Νέστο στην ανατολή, ενώ στο νότο άλλοτε φθάνει ως τη λίμνη Δοϊράνη και τον ποταμό Αλιάκμονα, και άλλοτε ακόμα και ως τη Θεσσαλονίκη και τη Χαλκιδική Για μία καταγραφή των κειμένων και συνοπτική παρουσίαση του περιεχομένου τους, βλ. Lj. Doklestić, ό. π., , , Για τα σερβικά εθνικά όρια στη Μακεδονία, όπως αυτά παρουσιάστηκαν σε σερβικούς χάρτες μετά το 1878, βλ. H. R. Wilkinson, Maps and politics. Review of the Ethnographic Cartography of Macedonia, Liverpool 1951, και Sl. Terzić, Srbija i Grčka, Borba za Balkan, Beograd 1992,

64 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης Τα κείμενα αυτά αντανακλούν ασφαλώς τη διάθεση της Σερβίας να επεκτείνει την εθνική της επιρροή στους σλαβόφωνους πληθυσμούς των επονομαζόμενων μακεδονικών βιλαετίων, για να διεκδικήσει τμήματα περιοχών που από τη συνθήκη του Aγίου Στεφάνου είχαν αποδοθεί στο βουλγαρικό κράτος. Ο σκοπός των συντακτών ήταν να διεγείρουν το εθνικό αίσθημα της σερβικής κοινής γνώμης αλλά και να προβάλουν στη διεθνή κοινότητα τα σερβικά εθνικά δικαιώματα σε μία ευρεία περιφέρεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όπου από τη μία πλευρά μέχρι τότε, δια μέσου κυρίως του Οικουμενικού Πατριαρχείου, κυριαρχούσε για αιώνες πολιτιστικά ο Ελληνισμός, ενώ από την άλλη πλευρά, με την ίδρυση κυρίως της Βουλγαρικής Εκκλησίας, της Εξαρχίας (1870), και τη σύσταση του βουλγαρικού κράτους (1878), είχε ήδη ενεργοποιηθεί και ο βουλγαρικός εθνικισμός. Yπογραμμίζουμε ότι επέκταση των ορίων της «Παλαιάς Σερβίας» στη Μακεδονία σημειώνεται και στο έργο των ίδιων συγγραφέων. Xαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο γεωγράφος Γιόβαν Nτραγκάσεβιτς (Jovan Dragašavić), ο οποίος στο έργο του Γεωγραφία για τα σχολεία μέσης εκπαίδευσης που εξέδωσε το 1871 παρουσιάζει την οροσειρά Σαρ ως το νότιο όριο της «Παλαιάς Σερβίας» και το βόρειο της Mακεδονίας. Eπίσης, στο ίδιο έργο υποστηρίζει ότι οι «Mακεδόνες είναι οι αρχαιότεροι Σλάβοι» και ισχυρίζεται ότι αυτός ο λαός αποτελεί μία χωριστή σλαβική ομάδα που βρίσκεται ανάμεσα στους Bουλγάρους και τους Σέρβους 11. Δέκα χρόνια αργότερα ο Nτραγκάσεβιτς, υπό την επιρροή των αλλαγών στο σκηνικό της Bαλκανικής που επέφεραν οι πολιτικές εξελίξεις της Aνατολικής Kρίσης 11 J. Dragašević, Geografija za srednje škole, Beograd 1871,

65 Άννα Αγγελοπούλου ( ) και κυρίως της συνθήκης του Aγ. Στεφάνου και του Συνεδρίου του Bερολίνου (1878), φαίνεται να έχει αλλάξει τις παραπάνω θέσεις του. Έτσι, σ ένα νέο έργο του με τίτλο Γεωγραφία της Σερβίας και της υπόλοιπης Bαλκανικής χερσονήσου, επεκτείνει την «Παλαιά Σερβία» προς το νότο και συμπεριλαμβάνει στα όριά της τις περιοχές του Tέτοβου, του Kουμάνοβου και των Σκοπίων 12. Eπιπλέον, δεν κάνει πια λόγο για «Mακεδόνες» ως χωριστή σλαβική ομάδα, αλλά αντίθετα υποστηρίζει ότι σ ολόκληρη τη Mακεδονία ζουν ανάμεικτοι με άλλους λαούς σερβικοί πληθυσμοί 13. O πρώτος όμως φανατικός υποστηρικτής των σερβικών εθνικών βλέψεων στη Mακεδονία ήταν ο καθηγητής ιστορίας Mίλος Mιλόγιεβιτς (Milos Milojević), ο οποίος, όταν στα μέσα της δεκαετίας του 1860 επέστρεψε από τις σπουδές του στη Pωσία, άρχισε να υποστηρίζει με κείμενά του το σερβικό χαρακτήρα των σλαβικών πληθυσμών της Mακεδονίας 14. Στην πρώιμη εκείνη περίοδο, 12 Tου ίδιου, Zemljopis Srbije i ostalog Poluostrva Balkanskog, Beograd 1880, Ό. π., 34, O Mίλος Mιλόγιεβιτς ( ) είχε σπουδάσει από το 1861 έως το 1865 σλαβική φιλολογία και ιστορία στη Mόσχα όπου διαπίστωσε την εύνοια των ρωσικών σλαβόφιλων κύκλων προς το βουλγαρικό εθνικό κίνημα. Όταν επέστρεψε στη Σερβία, εξέφρασε με δημοσιεύσεις στον τύπο την ανησυχία του για την υποστήριξη των Pώσων σλαβόφιλων προς τη βουλγαρική εθνική υπόθεση και επεσήμανε τον κίνδυνο της διείσδυσης της βουλγαρικής εθνικής προπαγάνδας στη Mακεδονία. Πρότεινε επίσης στη σερβική κυβέρνηση να αναλάβει εθνική δράση εκτός των ορίων του σερβικού κράτους, στην «Παλαιά Σερβία» και τη Mακεδονία, για να αντιμετωπισθεί η επιρροή της ελληνικής και κυρίως της βουλγαρικής εθνικής προπαγάνδας. Για το εθνικοπατριωτικό έργο και τη δράση του Mιλόγιεβιτς, βλ. Kl. Džambazovski, Kulturnoopštestvenite vrski na Makedoncite so Srbija vo tekot na XIX vek, INI, Skopje 1960,

66 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης προτού ακόμα διαφανεί καθαρά ο κίνδυνος της σύστασης ενός μεγάλου βουλγαρικού κράτους, ο Mιλόγιεβιτς παρουσίαζε τη Mακεδονία ως σερβική χώρα και ισχυριζόταν ότι αυτή ήταν η «αληθινή Παλαιά Σερβία» 15. Tη δεκαετία του 1870 διατεινόταν επίσης ότι ολόκληρος ο σλαβικός πληθυσμός ως τη Θεσσαλονίκη και ως τον ποταμό Nέστο ήταν σερβικός, ενώ σ ένα εθνογραφικό χάρτη του 1881 σημείωσε την παρουσία σερβικών πληθυσμών ακόμα και στη Θράκη ως τον ποταμό Έβρο 16. Προς επίρρωση των θέσεων του, ο Μιλόγιεβιτς χρησιμοποιούσε επιχειρήματα που αντλούσε από το παρελθόν των Σέρβων στη βαλκανική χερσόνησο. Η χρήση, βέβαια, της ιστορίας προς όφελος μεγαλόπνοων εθνικών βλέψεων και επιδιώξεων συνήθης πρακτική στην ιστοριογραφία των βαλκανικών λαών αυτής της περιόδου λόγω του εθνικού ανταγωνισμού-τον οδήγησε στη διατύπωση απόψεων αμφιβόλου επιστημονικής εγκυρότητας και πλήθος ιστορικών ανακριβειών 17. Άλλωστε, για αυτό το λόγο, ο Μιλόγιεβιτς δέχτηκε αυστηρή κριτική από σερβικούς επιστημονικούς κύκλους M. Milojević, Odlomci Istorije Srbije i srpskih jugoslovenskih zemalja u Turskoj i Austriji, II, Beograd 1872, Του ίδιου, Narodopisani i zemljopisni pregled srednjeg dela Prave (Stare) Srbije, Beograd 1881, (στο ίδιο βιβλίο και χάρτης). 17 To 1866 o Μιλόγιεβιτς υποστήριξε ότι οι πρόγονοι των Σέρβων είχαν εγκατασταθεί στη Μακεδονία και στο μεγαλύτερο τμήμα της Βαλκανικής πριν τους Ρωμαίους. Βλ. Lj. Doklestić, Srpsko-makedonskite odnosi, Για την κριτική που δέχτηκε ο Μιλόγιεβιτς, εξαιτίας των ακραίων εθνικιστικών και αντιεπιστημονικών θέσεων του, από τον γνωστό Σέρβο ιστορικό Στόγιαν Νοβάκοβιτς, αλλά και από άλλους Σέρβους ιστορικούς, βλ. ό. π.,

67 Άννα Αγγελοπούλου Ωστόσο, από τα 1880 κυρίως από το 1885 αυξάνονται τα σερβικά κείμενα του εθνικού ρομαντισμού, οι συντάκτες των οποίων φαίνεται ότι προωθούν τα εθνικά συμφέροντα, υποστηρίζοντας τις βλέψεις της Σερβίας στη Μακεδονία με επιχειρήματα που αντλούν κυρίως από την ιστορία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η επιστήμη της ιστορίας θεωρήθηκε ότι έπρεπε να τεθεί στην υπηρεσία της εθνικής υπόθεσης. Έτσι, ενώ στη δεκαετία του 1870 συναντάμε στο σερβικό περιβάλλον και κάποια κείμενα που παρουσίαζαν τους Σλάβους της Μακεδονίας ως χωριστή σλαβική ομάδα από τους Σέρβους και τους Βουλγάρους, την επόμενη δεκαετία όλο και περισσότερο επικρατεί η άποψη για την ύπαρξη σερβικών πληθυσμών στη Μακεδονία, η παρουσία των οποίων έχει τις ρίζες της στο παρελθόν της περιοχής. Οι συγγραφείς αυτών των κειμένων επικαλούνται «αποδείξεις» από την ιστορία, τη γλωσσολογία, την εθνογραφία και τη λαογραφία για να διατυπώσουν απόψεις, όπως ότι τα σερβικά φύλα εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία από τον 7 ο αιώνα ή ακόμα παλιότερα, ότι η παρουσία του σερβικού μεσαιωνικού κράτους στη Μακεδονία ήταν μεγαλύτερης έκτασης και διάρκειας σε σχέση με την παρουσία του βουλγαρικού μεσαιωνικού κράτους, ότι οι σλαβικοί πληθυσμοί της Μακεδονίας ήταν σερβικοί ή έστω ότι ανήκουν στη σερβική εθνική ομάδα, ότι τα σλαβικά μακεδονικά ιδιώματα συγγενεύουν γλωσσικά με τη σερβική γλώσσα ή ότι είναι σερβικά, ότι τα σημαντικότερα μεσαιωνικά χριστιανικά μνημεία της Μακεδονίας ήταν σερβικά, ότι η ονομασία «Βούλγαροι» με την οποία συνήθως αυτοχαρακτηρίζονταν οι Σλάβοι Μακεδόνες δεν είχε εθνικό περιεχόμενο αλλά τους αποδόθηκε εσφαλμένα από τους 65

68 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης Ευρωπαίους περιηγητές, τους βαλκανικούς λαούς και τους Οθωμανούς Τούρκους 19. Παρά το ότι οι περισσότεροι Σέρβοι ιστορικοί, εθνογράφοι και γεωγράφοι προσπαθούν να καλύψουν αυτές τις «μεγαλοσερβικές» θέσεις πίσω από μία επίφαση επιστημονικότητας, αποφεύγοντας να υιοθετήσουν τον ακραιφνή εθνικισμό του Μιλόγιεβιτς, υπήρξαν ωστόσο και κάποιοι που τελικά δεν απέφυγαν να ακολουθήσουν το παράδειγμά του. Αναφέρουμε τη χαρακτηριστική περίπτωση του πολυγραφότατου εκπαιδευτικού και γεωγράφου με σημαντική εθνικοπατριωτική δράση Μ. Βεσελίνοβιτς. Ο Βεσελίνοβιτς ισχυριζόταν ότι οι Σέρβοι ζούσαν από την αρχαιότητα στη Μακεδονία, ότι ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος ήταν Σέρβοι, ότι ο Τσάρος Σαμουήλ ήταν «Μακεδόνας Σέρβος», ότι η Μακεδονία ήταν η κοιτίδα της αρχαίας λόγιας σερβικής γλώσσας, επειδή οι Θεσσαλονικείς αδελφοί Κύριλλος και Μεθόδιος έγραψαν τα έργα τους σ αυτή τη γλώσσα. Πρόκειται φυσικά για θέσεις που στερούνται επιστημονικής εγκυρότητας και αξιοπιστίας, οι οποίες εμφανώς διατυπώθηκαν για να υπηρετήσουν τη σερβική εθνική υπόθεση στη Μακεδονία 20. Επομένως, «ένδοξα» γεγονότα της ιστορίας της Μακεδονίας θεωρήθηκαν ως σερβικά, ακόμα και αν κάποια από αυτά δεν ήταν ούτε σλαβικά. Όταν οι πραγματικές πολιτικές συνθήκες του παρόντος στερούν τη δυνατότητα για προοπτικές και φιλόδοξα εθνικά σχέδια, η συλλογική συνείδηση στρέφεται στο παρελθόν και ανακαλεί ή επινοεί 19 Για ορισμένες από αυτές τις θέσεις, βλ. ενδεικτικά το έργο του ιστορικού Π. Σρέτσκοβιτς. P. Srecković, Istorija srpskog naroda, I, Beograd 1884, 48, Βλ. ενδεικτικά το έργο του M. Veselinović, Srbin i Makedonija, istorijska studija, Beograd

69 Άννα Αγγελοπούλου αναμνήσεις για να «νομιμοποιήσει» μεγάλες εθνικές προσδοκίες, βλέψεις και διεκδικήσεις. Η μνήμη ενός «ένδοξου» παρελθόντος γεννά και θρέφει μεγάλα όνειρα και εθνικά οράματα για το μέλλον. Φαίνεται ότι από τη μία πλευρά η απώλεια της προοπτικής για έξοδο στην Αδριατική θάλασσα εξαιτίας της Αυστρίας, και από την άλλη ο μεγάλος κίνδυνος από το νεόκοπο εθνικισμό του μικρού βουλγαρικού κράτους λειτούργησαν αντανακλαστικά στη σερβική εθνοπολιτισμική κοινότητα, με αποτέλεσμα οι Σέρβοι να στραφούν στο παρελθόν, να θυμηθούν τα «ιστορικά» τους δικαιώματα σε περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και να οραματίζονται την έξοδο της περίκλειστης μικρής τους χώρας στο Αιγαίο δια μέσου της Μακεδονίας. Ο γνωστός Γάλλος συγγραφέας Bίκτωρ Mπεράρ (Victor Bèrard), ο οποίος ήταν βαθύς γνώστης των διαφόρων πτυχών του Μακεδονικού Ζητήματος και είχε ταξιδέψει τη δεκαετία του 1890 στα μακεδονικά βιλαέτια της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας αλλά και γενικά στη Bαλκανική, μιλώντας για την επέκταση των σερβικών εθνικών βλέψεων προς το νότο, σημειώνει ειρωνικά ότι οι Σέρβοι «σε αντάλλαγμα του Φιούμε, της Ραγούζας και του Καττάρο της Αδριατικής που είχαν αμετάκλητα χαθεί, κατέλαβαν στα όνειρά τους τη Θεσσαλονίκη» και επισημαίνει εύστοχα ότι «η κατάκτηση της Mακεδονίας από τη σερβική φαντασία εναρμονίζεται με την κατάληψη της Bοσνίας και της Eρζεγοβίνης από την Aυστρία» 21. Kατά τη διάρκεια της Aνατολικής Kρίσης ( ) η αυστριακή διείσδυση στο Σαντζάκι και τη Βοσνία και 21 V. Bèrard, Tουρκία και Ελληνισμός. Οδοιπορικό στη Μακεδονία, Τροχαλία, Αθήνα 1987, 265 (πρώτη έκδοση του έργου το 1893). 67

70 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης Ερζεγοβίνη και η ρωσική υποστήριξη προς τους Βουλγάρους ήταν βέβαια οι κύριοι λόγοι που ώθησαν τη Σερβία να αναθεωρήσει την εξωτερική πολιτική και να στρέψει το βλέμμα της προς τη Mακεδονία 22. Το 1881 ο Σέρβος ηγεμόνας Mίλαν αναγκάστηκε να συνάψει οικονομική συμφωνία με την Αυστροουγγαρία, την παραδοσιακή αντίπαλο της Σερβίας. Η συμφωνία συμπληρώθηκε και από τη μυστική πολιτική Συνθήκη, σύμφωνα με την οποία η Bιέννη δε θα αντιτασσόταν σε μία μελλοντική επέκταση των νοτίων συνόρων της Σερβίας, με εξαίρεση βέβαια το Σαντζάκι του Νόβι Πάζαρ 23. Το συμφέρον της αυτοκρατορίας των Aψβούργων απαιτούσε να απομακρυνθεί η επιρροή του σερβικού εθνικισμού από τους Σλάβους των περιοχών της και να στραφεί νοτιότερα, σε εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δηλαδή στη Μακεδονία 24. Επομένως, η 22 Για τη στάση της Σερβίας απέναντι στη Mακεδονία κατά τη διάρκεια της Aνατολικής Kρίσης, βλ. Ev. Kofos, Greece and Eastern Crisis, , Thessaloniki 1975, Για την οικονομική συμφωνία της Σερβίας με την Aυστροουγγαρία και τη Mυστική Συνθήκη, βλ. Sl. Jovanović, Vlada Aleksandra Obrenović , Knjiga 2, Beograd 1927, 57, L. S. Stavrianos, Balkan Federation. A history of the movement toward Balkan unity in modern times, Archon Books Hamden, Connecticut 1964, 126. Δ. Βλ. Tζώρτζεβιτς, Ιστορία της Σερβίας, Βλ. επίσης, Λ. Σ. Σταυριανός, Τα Βαλκάνια από το 1453, Για το ρόλο του αυστριακού παράγοντα στη στροφή του σερβικού ενδιαφέροντος προς το νότο, στα μακεδονικά βιλαέτια της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας, βλ. επίσης και N. Kαζάζης, Tο Mακεδονικόν πρόβλημα, Kυρομάνος, δευτέρα έκδοσις, Θεσσαλονίκη 1992 (η πρώτη έκδοσις το 1907), 78. O Kαζάζης, ο οποίος αναφέρει πολύ συχνά και ως πηγή του τα κείμενα του Mπεράρ, σημειώνει χαρακτηριστικά: «Kατά την νέαν σερβικήν θεωρίαν, προς ύπαρξιν Σερβίας η Θεσσαλονίκη είνε ο φυσικός λιμήν του Bελιγραδίου, και μεταξύ των δύο τούτων σημείων, τα Σκόπια, η παλαιά πρωτεύουσα, αείποτε διετελέσασα σερβικήν. H θεωρία αύτη φαίνεται, ότι επιτηδειότατα υπεβλήθη εις τους εν Bελιγραδίω πολιτικούς 68

71 Άννα Αγγελοπούλου Αυστρία όχι μόνο εμπόδισε την έξοδο του σερβικού κράτους στην Αδριατική και την ένωσή του με το Μαυροβούνιο, αλλά και ώθησε τη Σερβία να εμπλακεί στον ελληνοβουλγαρικό ανταγωνισμό για τη Μακεδονία 25. Στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αιώνα τα μεγάλα σερβικά κόμματα (Φιλελεύθεροι, Προοδευτικοί, Ριζοσπαστικοί) 26, τα οποία διεκδικούσαν την εξουσία και εναλλάσσονταν στην κυβέρνηση, μολονότι συμφωνούσαν ότι η Σερβία οφείλει να απελευθερώσει και να ενσωματώσει τις «ιστορικές» σερβικές χώρες, αποφεύγουν να διασαφηνίσουν την έκταση των σερβικών διεκδικήσεων στα εδάφη της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας. Όλες όμως οι κυβερνήσεις συμφωνούσαν ότι έπρεπε οπωσδήποτε να επεκταθεί η σερβική εθνική δράση νοτιότερα από το Kοσσυφοπέδιο για να αντιμετωπιστεί η αύξηση της βουλγαρικής εθνικής επιρροής στη Μακεδονία 27. Βέβαια, και σε προηγούμενες δεκαετίες είχαν εκπονηθεί κάποια σχέδια για την ανάληψη σερβικής εθνικής δράσης κυρίως σε περιοχές της «Παλαιάς Σερβίας», αλλά δεν είχαν ληφθεί συστηματικά μέτρα για την υλοποίησή τους, ενώ η δράση είχε ανακοπεί λόγω της Ανατολικής Κρίσης και των σερβοτουρκικών και ρωσοτουρκικών κύκλους υπό των εν Bιέννη παμπονήρων:-aπωλέσατε την Aδριατικήν. Προς αποζημίωσιν στρέψατε τα βλέμματά σας προς το Aιγαίον, προς την Mακεδονίαν». 25 Για το ρόλο της Αυστρίας, βλ., Sl. Terzić, Srbija i Grčka, Για την οργάνωση των σερβικών πολιτικών κομμάτων εξουσίας, βλ. Δ. Βλ. Tζώρτζεβιτς, Ιστορία της Σερβίας, και V. Čubrilović, Istorija političke misli u Srbiji XIX veka, Beograd Lj. Doklestić, Srpsko-makedonskite odnosi,

72 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης πολέμων του Ο επανασχεδιασμός ενός προγράμματος οργανωμένης εθνικής δράσης στη Μακεδονία και η άμεση εφαρμογή του κρίθηκε ως επιτακτική ανάγκη από τη σερβική κυβέρνηση κυρίως μετά την ένωση της Ανατολικής Ρωμυλίας με τη Βουλγαρία (1885) και το σερβοβουλγαρικό πόλεμο. Η επέκταση του βουλγαρικού κράτους θεωρήθηκε από το Βελιγράδι ως απειλή για τα εθνικά συμφέροντα και ώθησε κάποιους ένθερμους πατριώτες αλλά και το ίδιο το κράτος να λάβουν πιο συστηματικά μέτρα για την οργάνωση της εθνικής δράσης. Η δράση αυτή στόχευε κυρίως να προσελκύσει τους σλαβόφωνους πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη σερβική εθνική επιρροή με τη σύσταση σχολείων, τυπογραφείων και βιβλιοπωλείων, την έκδοση εφημερίδων, εθνογραφικών χαρτών, σχολικών εγχειριδίων και άλλων βιβλίων, τη χορήγηση υποτροφιών για σπουδές, την οργάνωση σερβικών τοπικών κοινοτήτων και το διορισμό Σέρβων κληρικών. Η εκπαιδευτική δραστηριότητα έπρεπε οπωσδήποτε να επεκταθεί και στα δύο μακεδονικά βιλαέτια του Μοναστηρίου και της Θεσσαλονίκης, όπου ήδη είχε αρχίσει ο ανταγωνισμός της ελληνικής και βουλγαρικής εθνικής επιρροής Για τη σερβική εθνική δράση την περίοδο πριν το 1878, βλ. Kl. Džambazovski, Kulturno-opštestvenite vrski, Lj. Doklestić, ό. π., V. Trajkova, «Srăbskata propaganda v Makedonija do 1893 i borbata sreštu nego» Makedonski Pregled, XVII/2 (Sofija 1994), Για μια αναλυτική παρουσίαση της σερβικής εθνικής δράσης στη Mακεδονία με σκοπό την προσέλκυση των σλαβόφωνων πληθυσμών στη σερβική εθνική επιρροή κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού (μετά το Συνέδριο του Bερολίνου και κυρίως μετά το 1885), βλ. Kl. Džambazovski, Kulturno-opštestvenite vrski, Για την ενίσχυση της σερβικής εθνικής δράσης και τη σύγκρουσή της με το Bουλγαρισμό στη Mακεδονία, βλ. επίσης: V. Božinov, Bălgarskata 70

73 Άννα Αγγελοπούλου Έτσι, το 1886 ιδρύθηκε στο Βελιγράδι από ιδιώτες η εθνική πατριωτική Εταιρεία «Άγιος Σάββας» με σκοπό να αναλάβει την οργάνωση της εκπαιδευτικής δραστηριότητας στις εκτός της Σερβίας «ιστορικές» σερβικές χώρες και να φροντίσει για την παροχή παιδείας σε μαθητές που κατάγονταν από αυτές τις περιοχές, ενώ παράλληλα συστάθηκε (1887) στο Υπουργείο Παιδείας και το «τμήμα για τα σερβικά σχολεία και τις σερβικές εκκλησίες εκτός της Σερβίας». Η υπηρεσία όμως αυτή το 1889 τέθηκε υπό τη δικαιοδοσία του «Πολιτικοεκπαιδευτικού Τμήματος» του Υπουργείου Εξωτερικών, το οποίο ανέλαβε εξ ολοκλήρου την οργάνωση και την καθοδήγηση της σερβικής εθνικής δράσης στην «Παλαιά Σερβία» και τη Μακεδονία δια μέσου της πρεσβείας της Κωνσταντινούπολης και των σερβικών προξενείων των περιοχών αυτών. Από την άλλη πλευρά, η σερβική κυβέρνηση περιόρισε τις ακραίες εθνικιστικές δραστηριότητες της Εταιρείας του «Αγίου Σάββα», οι οποίες είχαν προκαλέσει την αντίδραση της Τουρκίας, και απαγόρευσε τις πρωτοβουλίες αυτόνομης δράσης που αποφάσιζαν τα μέλη της οργάνωσης χωρίς να λαμβάνουν υπόψη την εξωτερική πολιτική του σερβικού κράτους. Επομένως, η πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης και τα προξενεία, τα οποία είχαν συσταθεί το 1887 στα Σκόπια και τη Θεσσαλονίκη, το 1888 στο Μοναστήρι και το 1889 στην Πρίστινα, ήταν τα κέντρα που ανέλαβαν την ανάπτυξη της prosveta v Makedonija i Odrinska Trakija, Sl. Gocev, Borbi na bălgarskoto naselenie, V. Trajkova, Srăbskata propaganda v Makedonija, Για μία συνοπτική παρουσίαση της σερβικής εθνικής δράσης στη Mακεδονία, βλ. και Δ. Βλ. Tζώρτζεβιτς, Ιστορία της Σερβίας,

74 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης σερβικής εθνικής δράσης με την καθοδήγηση του Υπουργείου Εξωτερικών 30. Το Νοέμβριο του 1886 μία σημαίνουσα προσωπικότητα της εθνικής διανόησης και του πολιτικού βίου της Σερβίας διορίστηκε ως πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη με αποστολή να προωθήσει τη σερβική εθνική δράση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και να κερδίσει την έγκριση των σερβικών ενεργειών από την Υψηλή Πύλη. Πρόκειται για το γνωστό λόγιο και συγγραφέα ιστορικών μελετών Στόγιαν Νοβάκοβιτς (Stojan Novaković), ο οποίος ήταν γνώστης της βουλγαρικής εθνικής επιρροής στους σλαβόφωνους πληθυσμούς της Μακεδονίας 31. Μία από τις πρώτες ενέργειες του Νοβάκοβιτς θα ήταν η ίδρυση ενός συλλόγου «Σερβομακεδόνων» στην Κωνσταντινούπολη που θα είχε ως σκοπό να εξασφαλίσει την έγκριση της Υψηλής Πύλης για την έκδοση μίας εφημερίδας με τον τίτλο «Μακεδονική Εφημερίδα». Τα κείμενα της εφημερίδας θα συντάσσονταν σε σλαβομακεδονική διάλεκτο με χρήση σερβικού αλφαβήτου και σερβικής γραμματικής και 30 Lj. Doklestić, Srpsko-makedonskite odnosi, Για τη δράση που ανέπτυξε ο Nοβάκοβιτς με σκοπό την αύξηση της σερβικής εθνικής επιρροής στη Mακεδονία, βλ. M. Vojvodić, Stojan Novaković i Vladimir Karić, Beograd 2003, 21-27, 46-52, 55-64, O Nοβάκοβιτς ( ) ήταν ιστορικός, φιλόλογος, εθνογράφος και καθηγητής της Μεγάλης Σχολής του Βελιγραδίου με πολυσέλιδο και ποικίλο συγγραφικό έργο. Aνήκε στο κόμμα των Προοδευτικών και κατά καιρούς έλαβε διάφορα υψηλά αξιώματα, όπως: Πρόεδρος της Kυβέρνησης, Yπουργός Παιδείας και Εξωτερικών, Πρόεδρος της Σερβικής Ακαδημίας Επιστημών, Πρεσβευτής στην Kωνσταντινούπολη (για δύο θητείες), στο Παρίσι και την Aγ. Πετρούπολη. 72

75 Άννα Αγγελοπούλου ορθογραφίας, ενώ θα αποφεύγονταν οι βουλγαρικές εκφράσεις 32. Ο Νοβάκοβιτς, κατά τη μετάβασή του στην Κωνσταντινούπολη το Nοέμβριο του 1886, έκανε μία σύντομης διάρκειας στάση στη Θεσσαλονίκη όπου επισκέφτηκε το εξαρχικό (βουλγαρικό) γυμνάσιο αρρένων «Άγ. Κύριλλος και Μεθόδιος» 33, για να γνωρίσει από κοντά το κυριότερο κέντρο της βουλγαρικής εθνικής προπαγάνδας στη Μακεδονία, ενώ συναντήθηκε και με τον εκεί Pώσο πρόξενο Γιαστρέμποφ (Jastrebov), ο οποίος ήταν γνωστός για τα σερβόφιλα αισθήματά του από την εποχή που υπηρετούσε στο προξενείο της Πριζρένης 34. Tα αμέσως 32 Η έκδοση αυτής της εφημερίδας τελικά δεν επιτεύχθη. Για λεπτομέρειες, βλ. Kl. Džambazovski, Kulturno-opštestvenite vrski, Για το ρόλο αυτού του βουλγαρικού εκπαιδευτικού ιδρύματος, βλ. Ά. Aγγελοπούλου, «Παιδεία και εθνικό κίνημα στα Βαλκάνια: μια προσέγγιση της περίπτωσης του εξαρχικού γυμνασίου αρρένων «Κύριλλος και Μεθόδιος» της Θεσσαλονίκης ( )», Βαλκανικά Σύμμεικτα, (Θεσσαλονίκη ), O Nοβάκοβιτς έμεινε στη Θεσσαλονίκη τρεισήμισυ ημέρες, περιμένοντας το καράβι με το οποίο θα ταξίδευε για την Kωνσταντινούπολη. Kατά τη διάρκεια της αναμονής του επισκέφθηκε το εξαρχικό γυμνάσιο και συναντήθηκε με τον Γιαστρέμποφ. Bλ. M. Vojvodić, Stojan Novaković i Vladimir Karić, 47. Στα 1886 ο Γιαστρέμποφ είχε δημοσιεύσει στην Πετρούπολη μία συλλογή από έθιμα και δημοτικά τραγούδια των Σέρβων από τις οθωμανικές περιοχές της Πρισρένης, του Iπεκίου, του Mοράβα και της Δίβρας. Tο γεγονός ότι ο Pώσος πρόξενος θεωρούσε τους σλαβικούς πληθυσμούς αυτών των περιοχών ως σερβικούς προκάλεσε την αντίδραση πολλών Bουλγάρων λογίων και λαογράφων, ανάμεσα στους οποίους συμπεριλαμβάνεται και ο διακεκριμένος Bούλγαρος ιστορικός M. Ντρινόφ (M. Drinov), που ήταν καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Xάρκοβου της Ρωσίας. Oι Bούλγαροι λόγιοι με κείμενά τους άσκησαν κριτική στο έργο του Γιαστρέμποφ και υποστήριξαν ότι πληθυσμοί 73

76 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης επόμενα χρόνια, εκτός από τον Nοβάκοβιτς, και άλλοι διακεκριμένοι Σέρβοι, όπως ο Bλ. Kάριτς, ο Σπ. Γκόπτσεβιτς, ο M. Bεσελίνοβιτς, οι οποίοι δρούσαν για την ενίσχυση της σερβικής εθνικής προπαγάνδας στους σλαβόφωνους πληθυσμούς της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας επισκέφθηκαν αυτό το σημαντικό εκπαιδευτικό ίδρυμα για τη βουλγαρική εθνική υπόθεση στη Mακεδονία 35. Πιο συγκεκριμένα, ο γεωγράφος καθηγητής της Μεγάλης Σχολής Βλ. Κάριτς το 1887, κατά την επιστροφή από ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη όπου συναντήθηκε με τον Νοβάκοβιτς, σταμάτησε και αυτός στη Θεσσαλονίκη για να επισκεφθεί εκπαιδευτικά ιδρύματα της πόλης και να διαπιστώσει τον τρόπο με τον οποίο δρούσαν οι διάφορες εθνικές προπαγάνδες στη Μακεδονία. Επίσης, επισκέφτηκε και το Άγιο Όρος, ενώ στο τέλος του ταξιδιού του πέρασε και από τα Σκόπια όπου διαπίστωσε με απογοήτευση ότι το έργο του εκεί νεοσυσταθέντος σερβικού προξενείου δεν είχε σημαντικά αποτελέσματα προς όφελος της σερβικής εθνικής υπόθεσης στη Μακεδονία 36. Αποτέλεσμα αυτού του ταξιδιού ήταν η συγγραφή του περιηγητικού κειμένου με τίτλο Κωνσταντινούπολη, Άγιον Όρος, Θεσσαλονίκη που εκδόθηκε το 1889 στο Βελιγράδι 37. Το Νοέμβριο του 1889 ο ίδιος θα αναλάβει ως πρόξενος στο σερβικό προξενείο των Σκοπίων και θα αναπτύξει μεγάλη δράση για την ενίσχυση της σερβικής εθνικής επιρροής στην περιοχή. Ο Κάριτς πίστευε ότι τα Σκόπια έπρεπε να αποτελέσουν στρατηγικό αυτοί-ιδιαίτερα της Δίβρας-ήταν βουλγαρικοί. Για τα κείμενα αυτά, βλ. Lj. Doklestić, Srpsko-makedonskite odnosi, Kl. Džambazovski, Kulturno-opštestvenite vrski, 190. V. Božinov, Bălgarskata prosveta v Makedonija i Odrinska Trakija, M. Vojvodić, Stojan Novaković i Vladimir Karić, 52-53, V. Crnojević (V. Karić), Carigrad, Sveta Gora, Solun, Beograd

77 Άννα Αγγελοπούλου κέντρο για τη σερβική εθνική δράση στην περιοχή, επειδή στην πόλη ζούσαν από παλιά Σέρβοι και υπήρχε σημαντική σερβική εμπορική κοινότητα που διατηρούσε επαφές με τη Θεσσαλονίκη αλλά και διάφορες περιοχές της Σερβίας 38. Φαίνεται ότι στο τέλος της δεκαετίας του 1880 οι Σέρβοι υπεύθυνοι για την εθνική υπόθεση είχαν αντιληφθεί ότι έπρεπε να ενισχύσουν την εθνική δράση με επικεφαλής τα σερβικά προξενεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και να εντείνουν τις προσπάθειες για να εισέλθει η Σερβία δυναμικά στο παχνίδι του εθνικού ανταγωνισμού. Για αυτό, το σερβικό κράτος και οι ένθερμοι πατριώτες της Εταιρείας του «Αγίου Σάββα» στήριξαν την έκδοση και τη διανομή μίας σειράς εθνικοπατριωτικών κειμένων και χαρτών που είχαν ως σκοπό να κινητοποιήσουν τη σερβική κοινή γνώμη υπέρ της σερβικής εθνικής υπόθεσης, αλλά και να προβάλουν στη διεθνή κοινότητα τα υποτιθέμενα «ιστορικά» δικαιώματα της Σερβίας σε περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αναφέρουμε ως χαρακτηριστικό παράδειγμα το διεθνώς γνωστό βιβλίο του Σπυρ. Γκόπτσεβιτς (Sp. Gopcević) με τον τίτλο Μακεδονία και Παλαιά Σερβία που κυκλοφόρησε στο Βελιγράδι το Ο Γκόπτσεβιτς παρουσίαζε τη Μακεδονία ως ιστορική σερβική χώρα και τους Σλάβους Μακεδόνες ως τμήμα του σερβικού έθνους, ενώ καταλόγιζε ευθύνες στο σερβικό κράτος για την αδράνεια που μέχρι τότε είχε επιδείξει με αποτέλεσμα οι σερβικοί πληθυσμοί της Μακεδονίας να πέσουν υπό την επιρροή της ξένης εθνικής προπαγάνδας και ιδιαίτερα της βουλγαρικής M. Vojvodić, Stojan Novaković i Vladimir Karić, Sp. Gopcević, Makedonija i Stara Srbija, Beograd Πρόκειται για μετάφραση του βιβλίου του Γκόπτσεβιτς από τα γερμανικά στα σερβικά. 75

78 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης Εκτός από το βιβλίο του Γκόπτσεβιτς, εκδόθηκαν στο Βελιγράδι και άλλα χαρακτηριστικά κείμενα, οι συντάκτες των οποίων έθεταν το ζήτημα της εθνότητας και της γλώσσας των Σλάβων Μακεδόνων, υποστηρίζοντας με εθνικοπατριωτικό πάθος ότι οι σλαβόφωνοι πληθυσμοί της Μακεδονίας ανήκουν στη σερβική εθνική ομάδα και μιλούν ιδιώματα της σερβικής γλωσσικής οικογένειας. Από τον πράγματι μακρύ κατάλογο αυτών των κειμένων αναφέρουμε τα ενδεικτικά για τους τίτλους τους βιβλία του Σ. Ραντοσάβλιεβιτς Ιστορία του Βουλγαρισμού στη Βαλκανική Χερσόνησο. Η εθνότητα και η γλώσσα των Μακεδόνων 40, του Στ. Πρότιτς Για τη Μακεδονία και τους Μακεδόνες 41, του Ντραγκάσεβιτς Μακεδόνες Σλάβοι 42. Παράλληλα ο Βεσελίνοβιτς δημοσίευε μεγάλο αριθμό κειμένων και ο Μιλόγιεβιτς συνέχιζε να διατυπώνει τις γνωστές ακραιφνείς «μεγαλοσερβικές» θέσεις, ενώ το 1891 εκδόθηκε από τη «Σερβική Φοιτητική Νεολαία» ο χάρτης του καθηγητή Η πρώτη έκδοση του βιβλίου είχε γίνει το 1889 στη Βιέννη. Βλ. Sp. Gopcević, Makedonien und Alt Serbien, Vien To βιβλίο έκανε γνωστές στη διεθνή κοινότητα τις σερβικές εθνικές θέσεις για τη Μακεδονία (για παράδειγμα ο Καζάζης και ο Μπεράρ αναφέρονται συχνά στις θέσεις του Γκόπτσεβιτς.). Ο πολυγραφότατος και πολυπράγμων Σπ. Γκόπτσεβιτς ήταν σερβοκροατικής καταγωγής, αλλά γεννήθηκε στην Τεργέστη και σπούδασε στη Βιέννη. Ο πατέρας του ήταν πλούσιος εφοπλιστής στην Τεργέστη, η οποία τότε ανήκε στην Αυστρία. Ο Γκόπτσεβιτς έγραψε πολεμικές ανταποκρίσεις για εφημερίδες, ταξιδιωτικά κείμενα από τα Βαλκάνια, κείμενα για τη σερβική εθνική παρουσία στη Μακεδονία, αλλά είχε επίσης και αστρονομικά ενδιαφέροντα, με αποτέλεσμα αργότερα να αφιερωθεί στην επιστήμη της αστρονομίας και να έχει σημαντικό έργο σ αυτόν τον τομέα. 40 St. Radosavljević-Bdin, Istorija Bugarizma na Balkanskom poluostrvu. Narodnost i jezik Makedonaca, Beograd St. Protić, O Makedoniji i Makedoncima, Beograd J. Dragašević, Makedonski Sloveni, Beograd

79 Άννα Αγγελοπούλου Αντώνοβιτς που παρουσίαζε την «Παλαιά Σερβία» να εκτείνεται σχεδόν σ ολόκληρη τη Μακεδονία 43. Ωστόσο, στο Βελιγράδι υπήρχε και μία μικρή ομάδα μετριοπαθών ιστορικών και φιλολόγων (Στ. Νοβάκοβιτς, ο Λ. Στογιάνοβιτς, ο Λ. Κοβάτσεβιτς, κ. ά.) που απέφευγαν να ισχυρίζονται με μένος ότι σε κάθε γωνιά της Μακεδονίας οι σλαβόφωνοι πληθυσμοί είναι καθαροί Σέρβοι και μιλούν άπταιστα σερβικά 44. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πίστευαν ότι η Σερβία δεν έπρεπε να αναλάβει εθνική δράση στη Μακεδονία, αντίθετα θεωρούσαν ότι έπρεπε να επισπεύσει για να ανταγωνιστεί την ισχυρή εθνική προπαγάνδα των άλλων βαλκανικών κρατών και ιδιαίτερα της Βουλγαρίας. Πιο συγκεκριμένα, την εποχή αυτή ο Νοβάκοβιτς είχε σχηματίσει την άποψη ότι για την απομάκρυνση των σλαβόφωνων μακεδονικών πληθυσμών από τη βουλγαρική εθνική επιρροή, η Σερβία έπρεπε να χρησιμοποιήσει το «Μακεδονισμό» εναντίον του «Βουλγαρισμού» που είχε ήδη ριζώσει βαθιά στη Μακεδονία 45. Αυτό σήμαινε ότι η σερβική εθνική δράση, δια μέσου κυρίως σχολικών βιβλίων, εφημερίδων και άλλων εντύπων, έπρεπε να προσπαθήσει να 43 O χάρτης του Αντώνοβιτς τυπώθηκε και στα γαλλικά. Βλ. V. Božinov, Bălgarskata prosveta v Makedonija i Odrinska Trakija, Lj. Doklestić, Srpsko-makedonskite odnosi, Για τη νέα ιδέα να χρησιμοποιήσει η σερβική προπαγάνδα το «Μακεδονισμό» κάνει λόγο ο Νοβάκοβιτς σε επιστολή που αποστέλλει στις αρχές του 1888 προς τον σλαβολόγο Κροάτη καθηγητή Γιάγκιτς. Βλ. V. Jagić, Stojan Novaković po prepisci sa mnom ot , Beograd 1923, 299. Επίσης, ο Νοβάκοβιτς σε έκθεση που απέστειλε από την Κωνσταντινούπολη τον Οκτώβριο του 1888 προς τον Σέρβο Υπουργό Παιδείας Τζώρτζεβιτς επισημαίνει ότι η σερβική εθνική ιδέα για να αντιταχθεί με επιτυχία στη βουλγαρική εθνική ιδέα στη Μακεδονία χρειάζεται τη βοήθεια ενός «συμμάχου», του «Μακεδονισμού». Βλ. Kl. Džambazovski, Kulturno-opštestvenite vrski,

80 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης αναπτύξει εκείνα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που από τη μία πλευρά ένωναν τους σλαβομακεδονικούς πληθυσμούς σε μία εθνοπολιτισμική κοινότητα, ενώ από την άλλη μπορούσαν να τους απομακρύνουν από τη βουλγαρική εθνική ιδέα και να τους φέρουν πιο κοντά στους Σέρβους. Τέτοιου είδους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ήταν τα σλαβομακεδονικά προφορικά ιδιώματα, τα οποία διέφεραν από την επίσημη λόγια βουλγαρική γλώσσα, τη γλώσσα της διδασκαλίας των βουλγαρικών σχολείων της Μακεδονίας, αλλά και η ιστορία, τα ήθη και η λαϊκή παράδοση των Σλάβων Μακεδόνων 46. Ο Νοβάκοβιτς σημειώνει στο άρθρο με τίτλο Βουλγαρικά σχολεία στη Μακεδονία, το οποίο δημοσίευσε το 1888, ότι «η μακεδονική διάλεκτος έχει κατά το ένα ήμισυ σερβικά χαρακτηριστικά και κατά το άλλο ήμισυ βουλγαρικά» 47. Επίσης, στο ίδιο κείμενο, που φαίνεται ότι το 46 Για τη χρήση του «Mακεδονισμού» από τη σερβική πολιτική εναντίον της βουλγαρικής εθνικής επιρροής στους σλαβόφωνους πληθυσμούς της Mακεδονίας και το ρόλο του Νοβάκοβιτς, βλ. ενδεικτικά: Iv. Katardžiev, «Eden prilog kon izužuvanjeto na problemiot na nastavniot jezik vo Makedonija i odnosot na nekoi stranski propagandi sprema nego», Makedonski Jezik, VI/2 (Skopje 1955), Kl. Džambazovski, Kulturnoopštestvenite vrski, Kl. Džambazovski, «Stojan Novaković i Makedonizăm», Istorijski Časopis, XIV-XV( ), Xr. Xristov, «Makedonizmăt kato političeska koncepcija v kraja na XIX i načaloto na XX vek», Istoričeski Pregled, ΧΧΧV/3 (Sofija 1979), K. Cărnušanov, Makedonizmăt i săprotivata na Makedonija sreštu nego, Sofija 1992, Σπ. Σφέτας, Η διαμόρφωση της σλαβομακεδονικής ταυτότητας, μία επώδυνη διαδικασία, Βάνια, Θεσσαλονίκη 2003, A. Aγγελοπούλου, O Κ. Π. Μισίρκοφ ( ) και η κίνηση των «Μακεδονιστών», University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004, St. Novaković, «Bugarske škole po Makedoniji», Otadžbine, 1888, στο Balkanska Pitanja i manje istorijsko-političke beleške o Balkanskom poluostrvi, , Beograd 1905,

81 Άννα Αγγελοπούλου έγραψε μετά το ταξίδι του στη Μακεδονία και την επίσκεψή του στη Θεσσαλονίκη, καταγράφει τη διαπίστωση ότι έχει γεννηθεί σε στους Σλάβους Μακεδόνες η τάση να ακολουθήσουν μόνοι τους το δικό τους δρόμο, έξω από την εθνική επιρροή των βαλκανικών λαών (Ελλάδας, Σερβίας και ιδιαίτερα Βουλγαρίας) που ανταγωνίζονταν στη Μακεδονία. Η τάση αυτή έχει εκδηλωθεί στους κόλπους κάποιων δασκάλων των βουλγαρικών γυμνασίων της Μακεδονίας και οφείλεται στη δυσαρέσκειά τους από την επιμονή της βουλγαρικής εθνικής προπαγάνδας στο όνομα του «Πανβουλγαρισμού» να επιβάλει τη λόγια βουλγαρική γλώσσα, αγνοώντας τα ιδιαίτερα γλωσσικά χαρακτηριστικά των σλαβομακεδονικών ιδιωμάτων 48. Επίσης, σ ένα κείμενό του για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μακεδονικής διαλέκτου που δημοσίευσε το 1889, ο ίδιος επισημαίνει ότι οι «Μακεδόνες»-εννοεί οι Σλάβοι Μακεδόνες-, ως προς τη γλώσσα αλλά και ως προς τα αισθήματα ανήκουν σ εκείνα τα σλαβικά φύλα που βρίσκονται ανάμεσα στους Σέρβους και τους Βουλγάρους και εξαρτάται από τις πολιτικές εξελίξεις και συνθήκες αν αυτοί θα γίνουν Σέρβοι ή Βούλγαροι 49. Επιχειρώντας λοιπόν να εκμεταλλευτεί προς όφελος της σερβικής εθνικής υπόθεσης το «Μακεδονισμό», κατά τη διάρκεια της πρώτης θητείας του στην Κωνσταντινούπολη ( ), ο Νοβάκοβιτς κατάφερε να κερδίσει την έγκριση της Υψηλής Πύλης για την έκδοση και διακίνηση δύο σχολικών εγχειριδίων-ενός αλφαβηταρίου και ενός αναγνωστικού- για τους μικρούς σλαβόφωνους μαθητές της Μακεδονίας και ενός ημερολογίου σε σλαβομακεδονικά 48 Ό. π., St. Novaković, Dj i Ć u makedonskim narodnim dijalektima, Srpska Kraljevska Akademija, Glas, XII, Beograd 1889,

82 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης ιδιώματα 50. Παράλληλα με την έκδοση των τριών παραπάνω «μακεδονικών» βιβλίων εκδόθηκαν την ίδια περίοδο στην Κωνσταντινούπολη και μία σειρά σχολικών εγχειριδίων (αλφαβητάρια, αναγνωστικά, γραμματική, γεωγραφία, θρησκευτικά. κ.ά) σε καθαρά σερβική γλώσσα για τα σερβικά σχολεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 51. Ο Νοβάκοβιτς πίστευε ότι η εκπαίδευση των σλαβόφωνων Μακεδονοπαίδων στις πρώτες τάξεις των σερβικών σχολείων έπρεπε να γίνει στα σλαβομακεδονικά τοπικά ιδιώματα και στη συνέχεια στις μεγαλύτερες τάξεις να εισαχθεί σταδιακά η διδασκαλία της καθαρά σερβικής γλώσσας. Πιο συγκεκριμένα, τα έντυπα αυτά ήταν: 1. Ένα «Αλφαβητάριο για τα δημοτικά σχολεία» («Βukvar za narodne škole»), γραμμένο σε τοπικά σλαβομακεδονικά ιδιώματα, αλλά με σερβική ορθογραφία, το οποίο εκδόθηκε το Ο Νοβάκοβιτς συνήθιζε να το αποκαλεί ως «Μακεδονικό Αλφαβητάριο» («Makedonski Bukvar»), όνομα που καθιερώθηκε και στη βιβλιογραφία Ένα ετήσιο ημερολόγιο (Kalendar) με το όνομα «Golub» με κείμενα σε σλαβομακεδονικά ιδιώματα αλλά και στη σερβική γλώσσα. To πρώτο τεύχος για το έτος 1890 εκδόθηκε το Νοέμβριο του 50 Για την έκδοση και τη διακίνηση αυτών των «μακεδονικών» βιβλίων, βλ. ενδεικτικά: J. M. Jovanović, «Novaković u dilpomatiji», Spomenica St. Novakovića, Srpska Književna Zadruga, Kolo, XXIII, br.157, Beograd 1921, Kl. Džambazovski, Kulturno-opštestvenite vrski, Lj. Doklestić, Srpsko-makedonskite odnosi, , , M. Vojvodić, Stojan Novaković i Vladimir Karić, Lj. Doklestić, Srpsko-makedonskite odnosi, Το «Μακεδονικό Αλφαβητάριο ήταν μετάφραση στα σλαβομακεδονικά του σερβικού αλφαβητάριου του Βεσελίνοβιτς. Τυπώθηκε σε 7000 αντίτυπα, τα οποία διανεμήθηκαν δωρεάν στη Μακεδονία, παρά το γεγονός ότι η Σερβία δεν είχε ακόμα αποκτήσει από την Υψηλή Πύλη την έγκριση για να ιδρύει επίσημα σερβικά σχολεία. 80

83 Άννα Αγγελοπούλου Ένα «Αναγνωστικό για τη 2 η τάξη των δημοτικών σχολείων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας» («Čitanka za narodne škole (II razred) u Otomanskoj carevini») με ανάμεικτα κείμενα σε σλαβομακεδονικά ιδιώματα και στη σερβική γλώσσα, το οποίο εκδόθηκε το Τα βιβλία αυτά διανεμήθηκαν στα μακεδονικά βιλαέτια, μέσω σερβικών βιβλιοπωλείων που είχαν ιδρυθεί στη Θεσσαλονίκη, το Μοναστήρι και τα Σκόπια, αλλά δεν έφεραν το προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Έτσι πολύ σύντομα το σχέδιο του «Μακεδονισμού» εγκαταλείφθηκε, γιατί διαπιστώθηκε ότι δεν ήταν εφικτή η εφαρμογή του 55. Tο Kαλοκαίρι του 1888, την ίδια εποχή που ο Νοβάκοβιτς στην Kωνσταντινούπολη εργαζόταν για την έκδοση των εντύπων και σχολικών εγχειριδίων σε σλαβομακεδονική διάλεκτο, η σερβική προπαγάνδα κατόρθωσε να διεισδύσει στο Εξαρχικό Γυμνάσιο της Θεσσαλονίκης και να προσελκύσει μία ομάδα δυσαρεστημένων μαθητών από το βουλγαρικό εκπαιδευτικό έργο και τη διεύθυνση του σχολείου. Yποκινούμενοι από τον Σερβίζοντα οικονόμο του οικοτροφείου του Γυμνασίου Tέμκο Ποπόβιτς (Temko Popović) και με τη μεσολάβηση του Σέρβου προξένου της Θεσσαλονίκης Καραστογιάνοβιτς 53 Το ετήσιο ημερολόγιο «Golub» εκδιδόταν στην Κωνσταντινούπολη από το 1890 έως το Ο Βεσελίνοβιτς είχε την επιμέλεια για τα κείμενα των τριών πρώτων ετών. Τα πρώτα πέντε τεύχη είχαν περισσότερα κείμενα στα σλαβομακεδονικά. Από το έτος 1895 όμως τα κείμενα ήταν μόνο στη σερβική γλώσσα, εκτός από κάποια «μακεδονικά» δημοτικά τραγούδια. 54 Το «Μακεδονικό Αναγνωστικό» τυπώθηκε σε 6000 αντίτυπα. Συντάκτης του ήταν επίσης ο Μ. Βεσελίνοβιτς. 55 Για λεπτομέρειες σχετικά με την εγκατάλειψη του σχεδίου του «Μακεδονισμού» από τη σερβική πολιτική, βλ. Ά. Αγγελοπούλου, Ο Κ. Π. Μισίρκοφ ( ) και η κίνηση των «Μακεδονιστών»,

84 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης (Karastojanović) και του ίδιου του Νοβάκοβιτς από την Κων/πολη, είκοσι τρεις Mακεδόνες μαθητές μετέβησαν στο Βελιγράδι για να συνεχίσουν εκεί τις σπουδές τους με σερβική υποτροφία ως οικότροφοι του σερβικού κράτους και της Eταιρείας «Άγιος Σάββας» 56. Φαίνεται όμως δεν μπόρεσαν να προσαρμοστούν στο σερβικό περιβάλλον και πολύ γρήγορα-στις αρχές του επέστρεψαν στη βουλγαρική εθνική επιρροή και με τη συνδρομή του Bουλγάρου διπλωματικού αντιπροσώπου στο Bελιγράδι έφυγαν για να σπουδάσουν στη Σόφια. Κάποιοι από αυτούς τους «φυγάδες» μαθητές, όπως ο Nτάμε Γκρούεφ (Dame Gruev) και ο Πέταρ Ποπ Aρσόφ (Petar Pop Arsov), οι οποίοι αρχικά φοιτούσαν στο εξαρχικό γυμνάσιο της Θεσσαλονίκης, στη συνέχεια πέρασαν στο Βελιγράδι και στο τέλος κατέληξαν στη Σόφια, αργότερα θα έχουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του βουλγαρικού εθνικού κινήματος στη Μακεδονία και θα γίνουν μέλη της γνωστής Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης. O Γκρούεφ, αναφερόμενος στο περιστατικό της φυγής των Mακεδονοπαίδων από το Eξαρχικό Γυμνάσιο της Θεσσαλονίκης σημειώνει ότι στο Bελιγράδι οι μαθητές είχαν άμεση εμπειρία της σερβικής εθνικής προπαγάνδας, όταν διαπίστωσαν ότι οι Σέρβοι τους έδωσαν υποτροφίες, επειδή 56 O Tέμκο Ποπόφ ή Πόποβιτς καταγόταν από την Aχρίδα και είχε τεθεί στην υπηρεσία της σερβικής εθνικής υπόθεσης στη Mακεδονία. Για τη «φυγή» των μαθητών του Eξαρχικού Γυμνασίου της Θεσσαλονίκης στο Bελιγράδι και το ρόλο της σερβικής εθνικής προπαγάνδας στην υπόθεση αυτή, βλ. Kl. Džambazovski, Kulturno-opštestvenite vrski, 197. V. Božinov, Bălgarskata prosveta v Makedonija i Odrinska Trakija, 88. Κ. Pandev, Nacionalno-osvoboditelnoto dviženie v Makedonija i Odrinsko, , Nauka i Izkustvo, Sofija 1979, Ά. Aγγελοπούλου, Παιδεία και εθνικό κίνημα στα Βαλκάνια: μια προσέγγιση της περίπτωσης του εξαρχικού γυμνασίου αρρένων «Κύριλλος και Μεθόδιος»,

85 Άννα Αγγελοπούλου επεδίωκαν να τους εμφυσήσουν τη σερβική ιδέα και να τους επιβάλουν τη σερβική γλώσσα 57. Kαι ο Iβάν Xατζηνικόλοφ (Ivan Hadžinikolov), ο οποίος ήταν ένα από τα ιδρυτικά μέλη της Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης, θυμάται το περιστατικό της Θεσσαλονίκης, επισημαίνοντας ότι «από το 1888 η σερβική προπαγάνδα δυνάμωσε τη δράση της και άρχισε να επιτίθεται ακόμα και στο Γυμνάσιο της Θεσσαλονίκης» 58. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των Nτάμε Γκρούεφ Iβάν Xατζηνικόλοφ και Π. Ποπαρσόφ η αύξηση της σερβικής προπαγάνδας στα βιλαέτια του Μοναστηρίου και της Θεσσαλονίκης και ο κίνδυνος μίας μελλοντικής ελληνοσερβικής συνεννόησης με σκοπό το διαμελισμό της Μακεδονίας συμπεριλαμβάνονται στους λόγους για τους οποίους κάποιοι Βουλγαρομακεδόνες, κυρίως δάσκαλοι, αποφάσισαν το 1893 στη Θεσσαλονίκη τη σύσταση μίας μυστικής επαναστατικής οργάνωσης από την οποία προέκυψε η γνωστή Eσωτερική Mακεδονική Eπαναστατική Oργάνωση 59. Για την ενίσχυση της σερβικής εθνικής δράσης 57 L. Miletič (επιμέλεια), Materijali za istorijata na makedonskoto osvoboditelnoto dviženie, Kn. V: Spomeni na Damjan Gruev, Sofija 1927, 8 (πρόκειται για τις «αναμνήσεις» του Γκρούεφ που δημοσιεύτηκαν με επιμέλεια του καθηγητή Mιλέτιτς). 58 Hr. Šaldev, Iz zapiskite na Ivan Hadžinikolov, Iljustracija Ilinden, I (Sofija 1936), L. Miletič (επιμέλεια), Materijali za istorijata na makedonskoto osvoboditelnoto dviženie, 8-9. Hr. Šaldev, Iz zapiskite na Ivan Hadžinikolov, 4-5. P. P. Arsov, «Proizhod na revoljucionnoto dviženie v Makedonija i părvite stăpki na solunskija Komitet na pridobivane političeski prava na Makedonija, dadeni u ot Berlinskija dogovor», Bjuletin na vremennoto predstavitelstvo na obedineta bivša Vătresna Makedonska Revoljucionna Organizacija, 8 (Sofija 19/06/1919), 3. Για την ίδρυση της Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης το 1893 στη Θεσσαλονίκη και την ανησυχία των μελών της για την αύξηση της σερβικής 83

86 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης κάνει λόγο στα απομνημονεύματά του και ένα ακόμα εξέχων μέλος της Eσωτερικής Mακεδονικής Eπαναστατικής Oργάνωσης και του βουλγαρικού εθνικού κινήματος στη Mακεδονία, ο Γ. Πετρόφ, ο οποίος, όταν στα υπηρετούσε ως δάσκαλος στο βουλγαρικό σχολείο του Mοναστηρίου, είχε εργασθεί για την αντιμετώπιση της σερβικής προπαγάνδας στην περιοχή 60. Πάντως, μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1890, παρά την έντονη δραστηριοποίηση της σερβικής προπαγάνδας και την αύξηση του αριθμού των σερβικών σχολείων, δεν είχε σημειωθεί σημαντική πρόοδο όσον αφορά το σερβικό εκπαιδευτικό έργο στα βιλαέτια του Μοναστηρίου και της Θεσσαλονίκης 61. Η Σερβία, πέρα από το ότι εισήλθε στον εθνικό ανταγωνισμό με χρονική καθυστέρηση, ξεκίνησε την εθνική της δράση από μειονεκτική θέση, επειδή δεν είχε εξασφαλίσει από την Υψηλή Πύλη μία αυτόνομη εκκλησιαστική οργάνωση, γεγονός που θα οδηγούσε και στην επίσημη αναγνώριση σερβικού «μιλλιέτ» με τις δικές του κοινότητες, σχολεία και εκκλησίες. Αυτό σήμαινε ότι η Σερβία χρειαζόταν τη συναίνεση και την υποστήριξη του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Ελλάδας για την ίδρυση σχολείων και το διορισμό Σέρβων ιεραρχών σε κάποιες περιφέρειες της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας, καθώς βέβαια και την έγκριση των Οθωμανικών αρχών. προπαγάνδας, βλ. Κ. Pandev, Nacionalno-osvoboditelnoto dviženie v Makedonija i Odrinsko, L. Miletič (επιμέλεια), Materijali za istorijata na makedonskoto osvoboditelnoto dviženie, Kn. VIII: Spomeni na Djorče Petrov, Sofija 1924, Για την αύξηση των σερβικών σχολείων, βλ. Dj. Slijepcević, The Macedonian Question (The stuggle for Southern Serbia), American Institute for Balkan Affairs, Chicago 1958,

87 Άννα Αγγελοπούλου Οι ελληνοσερβικές διαπραγματεύσεις όμως, κατά την περίοδο , για τον καθορισμό σφαιρών εθνικής επιρροής στη Μακεδονία δεν κατέληξαν σε συμφωνία, επειδή και οι δύο πλευρές, παρά το ότι γενικά συμφωνούσαν ως προς τη διαίρεση της Μακεδονίας, δεν ήταν διατεθειμένες να υποχωρήσουν από τις κοινές διεκδικήσεις τους στις πόλεις Μοναστήρι, Κρούσοβο και Περλεπέ. Δηλαδή, τα βόρεια όρια των διεκδικήσεων της Ελλάδας συνέπιπταν με τα νότια όρια των διεκδικήσεων της Σερβίας. Από την άλλη πλευρά, ως τις αρχές του 20 ού αιώνα η Σερβία είχε πετύχει να κερδίσει την έγκριση του διορισμού Σέρβων μητροπολιτών μόνο σε δύο μόνο επαρχίες, στην επαρχία της Πρισρένης (το 1896) και των Σκοπίων (το 1902) 62. Ωστόσο, η Σερβία κατόρθωσε να κερδίσει την επίσημη έγκριση των Οθωμανικών αρχών για την ίδρυση σερβικών σχολείων το 1893 για το βιλαέτι των Σκοπίων και το 1897 για τα βιλαέτια του Μοναστηρίου και της Θεσσαλονίκης. Μέχρι τότε τα ελάχιστα σερβικά σχολεία, τα οποία βρίσκονταν κυρίως βόρεια της οροσειράς του Σαρ, λειτουργούσαν ως «ορθόδοξα σλαβικά» σχολεία υπό την αιγίδα του 62 Για τις ελληνοσερβικές διπλωματικές διαπραγματεύσεις μετά το 1878 με θέμα τον καθορισμό σφαιρών εθνικής επιρροής στη Μακεδονία και την προσπάθεια της Σερβίας να κερδίσει σερβικές μητροπόλεις ή ακόμα και ανασύσταση του Πατριαρχείου του Ιπεκίου, βλ.: Ev. Kofos, «Greek- Serbian relations and the question of Macedonia », 2o Ελληνοσερβικό Συμπόσιο (Βελιγράδι, Μαίου 1980), Βελιγράδι 1982, Vl. Djordjević, Srbija i Grčka, , Beograd Sl. Jovanović, Vlada Aleksandra Obrenović , Knjiga 1, Beograd 1929, Lj. Doklestić, Srpsko-makedonskite odnosi, Sl. Terzić, Srbija i Grčka, , Ά. Αγγελοπούλου, «Η Πελαγονία στα ελληνοσερβικά σχέδια συνεννοήσεως» ( )», Χριστιανική Μακεδονία-Πελαγονία μία άλλη Ελλάδα (Επιστημονικό Συμπόσιο-Δημήτρια, Σεπτεμβρίου 1996), University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004,

88 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης Οικουμενικού Πατριαρχείου 63. Αξίζει να σημειωθεί ότι, όπως αναφέρει ο Σπ. Γκόπτσεβιτς στο βιβλίο του Μακεδονία και Παλαιά Σερβία, μέχρι το 1887 στη Μακεδονία δεν υπήρχε ούτε ένα σερβικό σχολείο 64. Στη Θεσσαλονίκη το πρώτο ανεπίσημο σερβικό σχολείο λειτούργησε στα , ενώ από τα το σερβικό προξενείο είχε εξοπλίσει και το κτίριο του Γυμνασίου 65. Ο Mπεράρ, ο οποίος είχε επισκεφθεί το σχολείο αυτό το 1896, σκιαγραφεί χαρακτηριστικές εικόνες του κτιρίου και του εσωτερικού του στο βιβλίο του «Μακεδονία». Ο ίδιος σημειώνει ότι στη Θεσσαλονίκη δεν υπάρχουν Σέρβοι, εκτός από τον πρόξενο, τους δύο διερμηνείς και τους τρεις καβάσηδες του προξενείου, καθώς και κάποιους εμπόρους που ήλθαν από τη Σερβία. Σημειώνει επίσης ότι οι Σέρβοι έχουν συγκεντρώσει στη Θεσσαλονίκη γύρω στους 200 εσωτερικούς οικότροφους μαθητές από όλη τη Μακεδονία, ακόμα και από την Πρίστινα και το Νόβι Πάζαρ 66. O Mπεράρ καταγράφει τη συζήτηση που είχε με τον Σέρβο πρόξενο στη Θεσσαλονίκη, ο οποίος διατεινόταν ότι υπάρχουν σερβικοί πληθυσμοί στη Mακεδονία και είχε δηλώσει ότι οι Σέρβοι δεν μπορούν να παραιτηθούν από τις βλέψεις τους για τη Θεσσαλονίκη, επειδή είναι το μόνο 63 Kl. Džambazovski, Kulturno-opštestvenite vrski, Lj. Doklestić, Srpsko-makedonskite odnosi, 264. V. Božinov, Bălgarskata prosveta v Makedonija i Odrinska Trakija, Sp. Gopcević, Makedonija i Stara Srbija, Beograd 1890, Kl. Džambazovski, Kulturno-opštestvenite vrski, V. Bèrard, La Macédoine, deuxième èdition, Paris 1897, (για το σερβικό Γυμνάσιο της Θεσσαλονίκης). 86

89 Άννα Αγγελοπούλου σημείο δια του οποίου είναι δυνατό να έχουν έξοδο στη θάλασσα 67. Παρόμοιες παρατηρήσεις με τον Μπεράρ για την ασήμαντη σερβική παρουσία στη Θεσσαλονίκη και γενικά στη Μακεδονία διαβάζουμε και στο έργο Μακεδονία. Εθνογραφία και Σταστική του Βούλγαρου γεωγράφου και εθνογράφου Β. Καντσόφ (V.Kancev) που δημοσιεύτηκε στη Σόφια το Σύμφωνα με τον Καντσόφ. «στη Θεσσαλονίκη υπάρχουν γύρω στους 100 Σέρβους, όλοι προσωρινά διαμένοντας ως υπάλληλοι του σερβικού προξενείου και ως δάσκαλοι του σχολείου καθώς και ως πράκτορες για το εμπόριο με τη Σερβία» 68. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, παρά την απόπειρα της Σερβίας να κάνει αισθητή την παρουσία του σερβικού εκπαιδευτικού έργου στη Μακεδονία και ιδιαίτερα στο βιλαέτι της Θεσσαλονίκης, ο αριθμός των σερβικών σχολείων, των δασκάλων και των μαθητών τους είναι εμφανώς πολύ μικρότερος σε σχέση με 67 V. Bèrard, ό. π., H συζήτηση του Mπεράρ με τον Σέρβο πρόξενο της Θεσσαλονίκης αναπαράγεται και στο Ν. Kαζάζης, Tο Mακεδονικόν πρόβλημα, V. Kănčev, Makedonia. Etnografija i Statistika, Sofija 1996 (φωτοτυπική επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1900), σ Ο Καντσόφ αναφέρει επίσης ότι «καθαρούς Σέρβους στη Μακεδονία έχει τώρα η πόλη Σκόπια, γύρω στους 300, κάποιοι από τους οποίους ήλθαν από την Παλαιά Σερβία, όταν η πόλη έγινε πρωτεύουσα του βιλαετίου, κάποιοι άλλοι ήλθαν από τη Σερβία ως υπάλληλοι του σερβικού προξενείου, ως δάσκαλοι των σερβικών σχολείων και ως έμποροι». Επιπλέον, καταγράφει την ύπαρξη μίας μικρής «σερβομάνικης» κοινότητας στο Τέτοβο και μίας μικρής σερβικής κοινότητας στο Κουμάνοβο, ενώ υπογραμμίζει ότι «στις άλλες πόλεις της Μακεδονίας υπάρχουν μεμονομένοι προπαγανδιστές του Σερβισμού, αλλά δεν υπάρχουν σερβικές κοινότητες». (Βλ. στο ίδιο). 87

90 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης τον αντίστοιχο αριθμό των ελληνικών και βουλγαρικών σχολείων 69. Άλλωστε, ελάχιστος σε σχέση με τις άλλες εθνικές ομάδες της Μακεδονίας ήταν και ο αριθμός των επίσημα καταγεγραμμένων Σέρβων ή «Σερβιζόντων» στα δύο μακεδονικά βιλαέτια, του Μοναστηρίου και της Θεσσαλονίκης 70. Λίγο πριν την ένωση της Θεσσαλονίκης με την Ελλάδα, στην πόλη καταγράφονται τέσσερα εκπαιδευτικά ιδρύματα που συντηρούνται από τη Σερβία: α) μία ανωτέρα Αστική Σχολή Αρρένων με 13 καθηγητές και περίπου 140 μαθητές, β) μία ανωτέρα Αστική Σχολή Θηλέων με 63 μαθήτριες, γ) ένα νηπιαγωγείο με 25 μαθητές και μαθήτριες στη συνοικία του Βαρδαρίου και δ) ένα νηπιαγωγείο με 12 μαθητές και μαθήτριες στη συνοικία Χαμητιέ. Ο Γυμνασιάρχης του ελληνικού γυμνασίου αρρένων της Θεσσαλονίκης Παντελής Κοντογιάννης, ο οποίος έχει καταγράψει τα παραπάνω στοιχεία, επισημαίνει, όπως και ο Mπεράρ, ότι «οι μαθηταί και αι μαθήτρια των σχολείων τούτων στρατολογούνται εκ των σερβιζόντων χωρίων της Βορείας Μακεδονίας ή και εξ αυτής της Σερβίας. Διότι 69 Βλ. «Σχολεία ελληνικά, βουλγαρικά, ρουμανικά, σερβικά εν Μακεδονία», Μακεδονικό Ημερολόγιον-Επετηρίς των Μακεδόνων, Μακεδονικός Σύλλογος ο «Ο Μέγας Αλέξανδρος», Έτος Α, Αθήναι 1908, (κατάλογος με αριθμητικά δεδομένα για τα σχολεία, τους δασκάλους και δασκάλες, τους μαθητές και μαθήτριες στους καζάδες των βιλαετιών Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου. Ο κατάλογος έχει δημοσιευτεί και στα γαλλικά.). 70 Σύμφωνα με ελληνική εθνολογική στατιστική, καταγράφονται μόνο 4000 «Σερβίζοντες, ήτοι Σλαβόφωνοι προσηλυτισθέντες υπό της σερβικής προπαγάνδας και τύποις υπαγόμενοι εις το Οικουμενικόν Πατριαρχείον». Βλ. «Εθνολογική στατιστική των εν Μακεδονία βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου, Μακεδονικό Ημερολόγιον- Επετηρίς των Μακεδόνων, Παμμακεδονικός Σύλλογος, Έτος Δ (Αθήναι 1911),

91 Άννα Αγγελοπούλου Σέρβοι ελάχιστοι είναι εγκατεστημένοι εν Θεσσαλονίκη, οικογένειαι περί τας 100 ως αυτοί οι Σέρβοι ισχυρίζονται...» 71. Την ίδια εποχή η έλλειψη της παρουσίας σερβικών πληθυσμών στα βιλαέτια του Μοναστηρίου και της Θεσσαλονίκης διαπιστώνεται και από τον διακεκριμένο στο εξωτερικό Σέρβο γεωγράφο και εθνολόγο Γιόβαν Τβίιτς (Jovan Cvijić), ο οποίος στα 1904 είχε ταξιδέψει και στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης όπου είχε έλθει σε επαφή με σλαβόφωνους αγρότες της υπαίθρου 72. Σύμφωνα με τον Τσβίιτς, εκείνοι οι Μακεδόνες Σλάβοι, οι οποίοι δεν είχαν μορφωθεί και δεν είχαν βρεθεί υπό την επιρροή της βουλγαρικής και σερβικής εθνικής ιδέας, αποτελούσαν από άποψη εθνικής ταυτότητας μία «ρευστή μάζα πληθυσμού», η οποία δεν είχε ακόμα διαμορφώσει εθνική συνείδηση και ήταν εξίσου δυνατό να γίνουν Σέρβοι ή Βούλγαροι ανάλογα με την επιρροή της εθνικής προπαγάνδας που θα δέχονταν 73. Η άποψη αυτή για την εθνική συνείδηση των Μακεδόνων Σλάβων, που φαίνεται ότι έγινε ευρέως γνωστή στην επιστημονική κοινότητα της Δύσης λόγω της διάδοσης των γραμμένων σε δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες έργων του Τσβίιτς, έδινε ουσιαστικά στη Σερβία τα ίδια με τη 71 Παντ. Κοντογιάννης, «Σχολεία αλλόφυλων εν Θεσσαλονίκη», Μακεδονικό Ημερολόγιον-Επετηρίς των Μακεδόνων, Παμμακεδονικός Σύλλογος, Έτος Γ (Αθήναι 1910), 182. Σχεδόν παρόμοια στοιχεία για τα σερβικά σχολεία της Θεσσαλονίκης με μικρές διαφοροποιήσεις δίνονται και από το Β. Δημητριάδη, Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, , Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1983, J. Cvijić, Remarks on the ethnography of the Macedonian Slavs, Horace Cox, London 1906, 3, 37 (αναφέρει τις εντυπώσεις του από τη διαμονή του σε χωριά της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης όπου διανυκτέρευε σε σπίτια χωρικών). 73 Ό. π., 2, 4, 7. 89

92 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης Βουλγαρία «νόμιμα» δικαιώματα για να διεκδικήσει τη Μακεδονία, μολονότι η βουλγαρική εθνική επιρροή στο σλαβόφωνο μακεδονικό πληθυσμό ήταν εμφανώς ισχυρότερη από τη σερβική 74. Βέβαια, οι απόψεις των επιστημόνων δεν είχαν τη δυνατότητα να διαμορφώνουν πολιτικές συνθήκες και να επιλύουν πολιτικά ζητήματα. Οι βαλκανικοί πόλεμοι και οι πολιτικές τους εξελίξεις, όπως είναι γνωστό, διαμόρφωσαν μία νέα πραγματικότητα στη Μακεδονία, ενώ ένα νέο εθνικό κράτος δημιουργήθηκε στη Βαλκανική, το αλβανικό. Η Σερβία, παρά το γεγονός ότι δεν είχε μπορέσει να πραγματοποιήσει το όνειρο για την έξοδο στο Αιγαίο, είχε ωστόσο πετύχει να επεκτείνει τα σύνορά της πολύ πιο νότια από την κοιλάδα του Μοράβα, να εισέλθει στην κοιλάδα του Βαρδάρη, δηλαδή του Αξιού, να κερδίσει το Μοναστήρι και μεγάλα τμήματα της περιφέρειάς του, παρά το αναμφισβήτητο γεγονός ότι εκεί η σερβική εθνική παρουσία και επιρροή ήταν ασήμαντη. Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, οι αρχές του Βελιγραδίου παραμέρισαν τον όρο «Μακεδονία» και αρχικά μετονόμασαν τα τμήματα της Μακεδονίας που η Σερβία είχε προσαρτήσει με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου σε «Νότιο Σερβία» και αργότερα σε «Βαρντάρσκα Μπανοβίνα» («Διοικητική Περιφέρεια του Βαρδαρίου») με επίσημη γλώσσα της διοίκησης, της εκπαίδευσης και της εκκλησίας τη σερβική, ενώ οι Μακεδόνες Σλάβοι θεωρήθηκαν ως «Σέρβοι», κάποιοι από 74 Ο Τσβίιτς παραδέχεται ότι η βουλγαρική προπαγάνδα έχει πολύ πιο σημαντικά αποτελέσματα από ό,τι η σερβική και επισημαίνει ότι έχει σχηματιστεί στις πόλεις μία τάξη μορφωμένων Μακεδόνων Σλάβων με βουλγαρικά εθνικά αισθήματα. Βλ. ό. π., σ

93 Άννα Αγγελοπούλου τους οποίους ατυχώς, λόγω των δυσμενών συνθηκών του παρελθόντος, είχαν εκβουλγαριστεί 75. About the author Dr Anna Agelopoulou studied (BA) at the School of History and Archaeology, Faculty of Philosophy, Aristotle University of Thessaloniki. She continued her postgraduate studies in Modern History (MA and D.Phil.) at the same school of Aristotle University of Thessaloniki. Her field of research includes diplomatic relations between Balkan States and the emergence of nationalism in the Balkans, focusing on the history of the Slavic Peoples. She is the author of a book entitled K.P. Misirkov ( ) and the Movement of Macedonists, and of several papers and articles related on slavo-macedonian nationalism. During the period /13 she taught in the Experimental School of Aristotle University of Thessaloniki. Since 2013 she is School Advisοr of Secondary Education in Xanthi s prefecture (Thrace). 75 Ελ. Μπάρκερ, Η Μακεδονία στις διαβαλκανικές σχέσεις και συγκρούσεις, μετάφραση Ά. Κολιοπούλου, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1996,

94 Όψεις της σερβικής εθνικής δράσης 92

95 Αθανάσιος Αθανασιάδης Διδάκτωρ Σλαβικής Ιστορίας Α.Π.Θ. Εκπαιδευτικός Σέκτες στα Βαλκάνια. Προβολές της «Βοσνιακής εκκλησίας» και του βογομιλισμού στο βοσνιακό Ισλάμ από το μεσαίωνα μέχρι σήμερα. Η απόπειρα καταγραφής κάθε «αιρετικού» μεσαιωνικού κινήματος εγκυμονεί κινδύνους για τον ερευνητή καθώς αποτελεί ένα σύνθετο και δυσδιάκριτο εγχείρημα. Το βασικό πρόβλημα που καλείται να αντιμετωπίσει ο μελετητής έγκειται στη μονομέρεια των ιστορικών πηγών που συχνά ως ιδεολογικά εξαρτώμενες προσδίδουν αποσπασματικό χαρακτήρα ικανό να νοηματοδοτήσει, σε βάθος χρόνου, καινοφανή ιδεολογήματα, περιπλέκοντας έτι περαιτέρω την ανάλυση του ιστορικού γεγονότος. Κρίνουμε ότι το φαινόμενο του μεσαιωνικού αυτού κινήματος των Βογομίλων 1 επικαιροποιείται στις 1 Στην Ανατολή τους συναντούμε ως Βογόμιλους, στη Δύση ως Παταρένους (Patareni) ή Καταρούς (Katari) ή Αλμπιζάνους (Albizani) ή ακόμα και Μπαμπούνους (Babuni). Πρβλ.σχετικά και Šanjek F., Hrišćanstvo na Hrvatskom Prostoru, Pregled religiozne povijesti Hrvata ( st.), Kršćanska sadašnjost, Zagreb1996 2, σελ O Čedomil Mitrinović αναφέρει πως ο όρος patareni που συναντάται ευρέως στη Βοσνία πιθανότατα έλκει την καταγωγή του από τον ελληνικό όρο «καθαροί - čisti» ωστόσο, δεν είναι επιστημονικά τεκμαρτή μια τέτοια ανάλυση. Mitrinović Č., Naši muslimani, Studija za orientaciju pitanja bosanskohercegovačkih muslimana, Izdanje Biblioteke «Društvo», Beograd 1926, σελ. 15. Ακόμα και σήμερα ως απομεινάρια αυτής της ονοματοδοσίας ίσως θα πρέπει να ιδωθούν τα απαντώμενα επίθετα: Babunović, Babun κ.α. Πρβλ. 93

96 Σέκτες στα Βαλκάνια μέρες μας επιβεβαιώνοντας το ενδεχόμενο στρέβλωσης της αλήθειας, αναπαράγοντας ιστορικά στερεότυπα και συστρατεύοντας τον ιστορικό παράγοντα σε σύγχρονους εθνογενετικούς συνειρμούς 2. Για τη θρησκευτικότητα των κατοίκων της Βοσνίας δεν μπορούμε να μιλήσουμε με απόλυτη βεβαιότητα, διότι οι πηγές της περιόδου αυτής είναι πραγματικά πενιχρές 3. Για επίσης για την παραγωγή της «Βογομιλικής Γραμματείας» Ευαγγέλου Η., Μεσαιωνική Γραμματεία των Σλάβων. Ιστορία και διαχρονική εξέλιξη, Θεσσαλονίκη 2013, Ως ιστοριογραφικό θέμα η εμφάνιση των Βογομίλων και της «Bosanska crkva - Βοσνιακής (αιρετικής) εκκλησίας» τέθηκε μόλις στο πρώτο μισό του 19 ου αιώνα, από ιστορικούς διαφόρων θρησκευτικών ομολογιών, προκαλώντας το ζωηρό ενδιαφέρον της επιστήμης καθώς έφεραν στο φως της δημοσιότητας ένα πλούσιο βιβλιογραφικό υλικό. Πρωτεργάτης στην έρευνα αυτή ήταν ο κροάτης ιστορικός Jaroslav Šidak, με τη μελέτη του Problem «Bosanske crkve» u našoj historiografiji. Od Petranovića do Glušca, Zagreb 1937 του ιδίου μία συνολική θεώρηση, «Problem heretičke crkve bosanske u najnovijoj historiografiji, ( )», Historijski Zbornik, ετ. XXVII-XXVIII, , Zagreb 1976, Θα επισημαίναμε επίσης τις μελέτες, οι οποίες ομολογουμένως στο σύνολό τους είναι πολλές και αξιόλογες, όπως του Petranović B., Bogomili. Crkva bosanska i krstjani, Zadar 1867 επίσης του Dragojlović Dr., Kristjani i jeretička crkva bosanska, S.A.N.U., Beograd 1987 Šanjek Fr., Bosanskohumski kristjani i katarsko-dualistički pokret u srednjem veku, Zagreb Στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία βλ. τη μελέτη του John V. A. Fine., The Bosnian Church: a new interpretation: a study of the Bosnian Church and its place in state and society from the 13th to the 15th centuries, Columbia University Press, 1975 τέλος πρβλ. την πανοραμική παρουσίαση του καθηγητή Ćošković P., «Četvrt stoljeća historiografije o crkvi bosanskoj», Istorijska nauka o Bosni i Hercegovini u razdoblju , Sarajevo 2003, Ćirković S., Istorija Bosne, ό.π., σελ. 51. Ο Ćirković ισχυρίζεται ότι αν και ήταν σαφείς οι λατινικές αποστολές στη Βοσνία από ιεραποστόλους της Δύσης, τα αποτελέσματα ήταν φτωχά και μάλλον δεν έλκυαν το ενδιαφέρον της προσοχής των παπών. 94

97 Аθανάσιος Αθανασιάδης το λόγο αυτό, η επιστήμη δυσκολεύεται να προσδιορίσει με ακρίβεια την περίοδο εμφάνισης των πρώτων οπαδών της γνωστικιστικής αίρεσης των Βογομίλων. Είναι βέβαιο, ωστόσο, ότι είναι ήδη γνωστή από τα τέλη του 9 ου αιώνα 4. Η πιθανή κοιτίδα της κίνησης αυτής 5 εντοπίζεται σε περιοχές 4 Ćirković S., Istorija Bosne, (Istorija Srednjovekovne Bosanske Države), Srpska Kniževna Zadruga, Beograd 1964, σελ Στη βυζαντινή και ύστεροβυζαντινή περίοδο οι αναφορές είναι συχνές. Ο Μιχαήλ Ψελλός ήδη από τα μέσα του 11 ου αιώνα (1050) αναφέρεται ρητώς στην ακμάζουσα βογομιλική κοινότητα της Θράκης. Ψελλός M., Περί ενεργείας δαιμόνων διάλογος, P.G. 122, O Ευθύμιος Ζιγαβηνός κάνει λόγο για τις αιρετικές λειτουργικές δοξασίες περί μυστηρίων της αίρεσης και για τη δράση του στα χρόνια του ιδρυτή της δυναστείας των Κομνηνών Αλεξίου του Α ( ). Θα προσθέταμε στο σημείο αυτό και τη μαρτυρία της ιστορικού Άννας Κομνηνής ( ), η οποία κάνει επίσης λόγο για τη δράση των αιρετικών στην Κωνσταντινούπολη και τη διείσδυσή τους σε αριστοκρατικές οικογένειες. Κομνηνή Άννα, Αλεξιάς, P.G. 131,1176d. Έξ όλων αυτών φαίνεται ότι η αίρεση αντλούσε την καταγωγή της από τη Μικρά Ασία, από όπου πέρασε στη Χερσόνησο του Αίμου. Ο Vaso Glušać αποφαίνεται αρνητικά για τις παρατηρήσεις του Ζιγαβηνού. Θεωρεί πως οι περιγραφές και αναλύσεις του είναι περισσότερο προϊόντα επινόησης και λιγότερο αποτύπωση μιας πραγματικότητας. Glušać V., Istina o bogomilima, ό.π., Ο Rački F., «Bogomili i patareni», Borba Južnih Slovena za državnu neovisnost Bogomili i Patareni, Beograd 1931, σελ. 358, εκφράζει τη βεβαιότητα ότι η κοιτίδα της αίρεσης βρισκόταν στη Βουλγαρία. Ωστόσο δε φαίνεται ως επικρατέστερο το επιχείρημα ότι γεννήθηκε και αναπτύχθηκε ο βογομιλισμός στο βουλγαρικό γεωγραφικό χώρο και τούτο διότι φαντάζει για τους μόλις τον 9 ο αιώνα νεοφώτιστους Βουλγάρους δύσκολη η κυοφορία θεολογικών και οργανωτικών δομών τέτοιων που να καταφέρουν να δημιουργήσουν υποδομές ομολογιακής πίστης. Καταλήγουμε στο πιθανό συμπέρασμα, λοιπόν, ότι έφτασαν από τα μοναστικά κέντρα της Ανατολής οι απόψεις αυτές, ζυμώθηκαν στο γεωγραφικό χώρο των εγκαταστημένων σλαβικών λαών στα βόρεια του Βυζαντίου, έγιναν αντικείμενο δομικής και θεολογικής επεξεργασίας και εν τέλει πήραν τη μορφή μιας αιρετικής ιδιοπροσωπίας από στοιχεία σλαβικής παράδοσης και μοναστικού εξ Ανατολών βίου. 95

98 Σέκτες στα Βαλκάνια της Εγγύς Ανατολής δίπλα σε αιρετικούς Παυλικιανούς με τους οποίους συχνά ταυτίζονται 6. Οι δοξασίες τους μεταφερόμενες στα Βαλκάνια βρίσκουν πρόσφορο έδαφος στο βουλγαρικό και μακεδονικό χώρο, όπως μας διαβεβαιώνει ο λόγιος ιερέας Ιωάννης Έξαρχος, ο οποίος έζησε την εποχή του Χάνου Συμεών ( ) 7. Έτσι, στα τέλη του 12 ου αιώνα, παρουσιάσθηκε μία ολοκληρωμένη και σαφής εικόνα της θρησκευτικής αυτής κίνησης, που αργότερα συγχρωτίσθηκε με την περίφημη «Ecclesia Bosnensis Bosanska crkva Βοσνιακή εκκλησία» 8. Αντλούμε σημαντικές πληροφορίες από βυζαντινά 6 Για το περιεχόμενο της διδασκαλίας τους βλ. Ταρνανίδης Ι., Ιστορία της Βουλγαρικής Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη , Πρβλ. και τους σχολιασμούς για τις μανιχαϊστικές απόψεις που υπήρχαν στη βογομιλική αίρεση του Runciman St., The Medieval Manichee, A study of the Christian Dualist Heresy, Cambridge University Press 1947 ( ). 7 Obolensky D., The Bogomils, A study in Balkan Neo-Manichaeism, Cambridge University Press, 1948, σελ. 89. Η αναφορά ότι «ο διάβολος είναι ο μεγαλύτερος υιός του Θεού» χρεώνεται στους Μανιχαίους αλλά εκφράζει χαρακτηριστικά δοξασία των βογομίλων. Πρβλ. Božilov Iv., «Bъlgarkoto bogomilstvo i negovite evropeйski izmereniя», Fenomen «Krstjani» u Srednjovjekovnoj Bosni i Humu, zbornik radova, Institut za Istoriju-Zagreb - Hrvatski institut za povijest, Zagreb Sarajevo, 2005, πρβλ. και τη μελέτη του Ćošković P., Crkva Bosanska u XV stoljeću, Institut za Istoriju, Zagreb 2005, Με το περιεχόμενο και την έκταση της αίρεσης αυτής διαφωνεί ο Vaso Glušać με τη μελέτη του «Istina o bogomilima (Η αλήθεια για τους Βογόμιλους)» καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως οι Βογόμιλοι δεν ήταν τίποτα άλλο παρά μία «kaluđerska mistifikacija srednjeg veka μία καλογερική απάτη των μεσαιωνικών χρόνων». Glušać V., Istina o bogomilima, ό.π., σελ. 5. Να σημειωθεί επίσης πως στο παρόν άρθρο μας διαχωρίζουμε τη Βοσνιακή (αιρετική) εκκλησία από την επίσημη οργανωτική δομή του Σερβικού Πατριαρχείου στην περιοχή δηλαδή τη Βοσνιακή Εκκλησία. Κατά συνέπεια όταν γράφουμε Βοσνιακή εκκλησία εννοούμαι την αιρετική εκκλησία. 96

99 Аθανάσιος Αθανασιάδης χρονογραφήματα, τα οποία αναφέρουν πως ήδη από τα τέλη του 10 ου αιώνα ο τσάρος των Βουλγάρων Πέτρος ( ), πληροφορούμενος τη συστηματική δράση αιρετικών στα όρια της δικαιοδοσίας του, απευθύνεται στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Θεοφύλακτο ( ), 9 ζητώντας του διευκρινίσεις αλλά και βοήθεια για την αντιμετώπιση του ποιμαντικού αυτού προβλήματος. Αντηλλάγησαν δύο επιστολές 10, οι οποίες δεν περιγράφουν απλώς τις στρεβλωμένες δοξασίες των αιρετικών, αλλά περιέχουν και δέκα τέσσερα αναθέματα εκ των οποίων άλλα βαρύνουν τους αιρεσιάρχες και άλλα νουθετούν προς την ενδεδειγμένη ατραπό της σωτηρίας των ψυχών. Πάντως, η αίρεση αυτή έως τα τέλη του 15 ου αιώνα 9 Ο καθηγητής Ταρνανίδης Ι., Ιστορία της Βουλγαρικής Εκκλησίας, ό.π., σελ. 47, αναφέρει πως με την κίνησή του αυτή ο Βούλγαρος τσάρος «δεν χωράει αμφιβολία πως αγνόησε τη δική του ιεραρχία και στράφηκε προς την εκκλησία της Κωνσταντινούπολης για πνευματική βοήθεια». Στην ανάλυση δε που επιχειρεί ο καθηγητής Ταρνανίδης συνδέει το γεγονός με εσωτερικά εκκλησιαστικά ζητήματα της Βουλγαρικής εκκλησίας που έφεραν σε διάσταση ή δυσαρέσκεια τον τσάρο των Βουλγάρων με τον εκκλησιαστικό προκαθήμενο της Βουλγαρικής εκκλησίας. Πιθανότατα δε οι προστριβές τους σχετίζονταν και με τον αναποτελεσματικό τρόπο με τον οποίον ο προκαθήμενος της Βουλγαρικής εκκλησίας αντιμετώπισε τους βογόμιλους. 10 Θεωρείται πιθανό, επειδή ο Πατριάρχης Θεοφύλακτος, υιός του αυτοκράτορα Ρωμανού Α του Λεκαπηνού ( ), δεν ασχολούνταν ιδιαίτερα με τα θεολογικά αλλά ούτε και με τα αρχιερατικά του καθήκοντα, οι επιστολές να ενεχυριάστηκαν από το πατριαρχικό περιβάλλον και να απηχούσαν απόψεις κάποιου έμπιστου επισκόπου ή θεολόγου. Περιγράφεται ουσιαστικά με ποιον τρόπο θα γίνεται η επάνοδος των αιρετικών που απαρνούνται τις κακοδοξίες, ποιες μέθοδοι θα χρησιμοποιούνται, ενώ παράλληλα συνιστάται η αποφυγή βίας εκ μέρους της Εκκλησίας ή άλλα παρόμοια μέσα. Πρβλ. Obolensky D., Η Bυζαντινή Kοινοπολιτεία, Η Ανατολική Ευρώπη, , τ. Α, (μτφ. Γ. Τσεβρεμές), Θεσσαλονίκη 1991, σελ

100 Σέκτες στα Βαλκάνια είτε εξαρθρώθηκε είτε μετέθεσε τη δραστηριότητά της εκτός των ορίων της Βοσνίας 11. Φαίνεται λοιπόν ότι όποια κι αν ήταν η επιρροή της στα θρησκευτικά περιβάλλοντα που αναπτύχθηκε, έπαψε να αποτελεί σημαντικό παράγοντα στον κοινωνικό ιστό της Βοσνίας από τον 15 ο αιώνα και εξής. Οι περιηγητές ήδη από τον 15 ο αιώνα, εμφανέστερα όμως από τον 16ο αιώνα, δεν αναφέρουν την ύπαρξη σημαντικής δράσης των αιρετικών παρά μόνο σε απομονωμένες οικογένειες χωρικών στη βοσνιακή ύπαιθρο, οι οποίες εξακολουθούν να διατηρούν στοιχεία από την «παλαιά αυτή πίστη» 12. Τούτο σημαίνει πως το επιχείρημα των μουσουλμάνων βοσνίων ιστορικών πως οι κατακτητές Οσμανλήδες βρήκαν πρόσφορο έδαφος στη Βοσνία εξαιτίας της προηγούμενης διάδοσης της αίρεσης των Βογομίλων δε μπορεί να ευσταθήσει. Για να μπορέσουμε να αξιολογήσουμε επιστημονικά τα δεδομένα της θρησκευτικής αυτής σέκτας ως κοινωνικού μορφώματος, συνδέοντάς τα με το σύγχρονο φαινόμενο της 11 Ο Glušać μάλιστα αναφέρει πως ούτε ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος (10 ος αιώνας) ούτε ο βαλκάνιος περιηγητής Venedikt Kuripešić (15 ος αιώνας) κάνουν λόγο για τους αιρετικούς αυτούς, ούτε άλλες λατινικές πηγές σύγχρονες ή μεταγενέστερες αναφέρουν την παρουσία αιρετικών βογομίλων κατά τον 15 ο αιώνα. Glušać V., Istina o bogomilima, ό.π., Το επιχείρημα αυτό προτάσσει στις θέσεις του και ο Glušać V., Istina o bogomilima, ό.π., επίσης Ćirković S., Istorija Bosne, ό.π., σελ. 321 βλ. Αθανασιάδης Αθ., «Η μεσαιωνική Βοσνία και ο περιηγητής Βενέδικτος Kuripešić (16 ος αιώνας)», Fragmenta Hellenoslavica, (1), 2013, 20-33, πρόκειται για ανακοίνωση στην 1 η Συνάντηση Ελλήνων Σλαβολόγων που διοργανώθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 12 Μαΐου 2012 με θέμα «Προσεγγίσεις στη διαχρονική ελληνοσλαβική πνευματική επικοινωνία». Πρβλ. και τις λεπτομερείς θέσεις για το βίο και τη δράση της αίρεσης αυτής του καθηγητή Ćošković P., Crkva Bosanska u XV stoljeću, Institut za Istoriju, Zagreb 2005,

101 Аθανάσιος Αθανασιάδης καινοφανούς εθνοθεωρίας του «Bošnjaštvo - βοσνιασμού» 13, θα ήταν ενδεδειγμένο να εξετάσουμε την εμφάνισή της μέσα στο ιστορικο-κοινωνικό πλαίσιο της εποχής. Ήταν σαφές πως η γεωγραφική θέση της Βοσνίας την καθιστούσε άμεσο συνομιλητή της Δύσης αλλά και της Ανατολής. Αποτελούσε το γεωγραφικό σύνορο ανάμεσα στα δύο αυτά θρησκευτικά κέντρα και, κατά συνέπεια, γινόταν αποδέκτης των πνευματικών ρευμάτων που αναπτύσσονταν στους κόλπους των δύο αυτών ισχυρών μητροπολιτικών πόλων. Υπήρχαν ενδείξεις, με σοβαρότερη αυτή του μπάνου Kulin ( ), σύμφωνα με τις οποίες η εκκλησιαστική τοπική κοινότητα, που ήταν ενταγμένη στη δυτική επισκοπή του Μπαρ, παρουσίαζε ελλείψεις συνοχής και αδυναμία πίστης, καθώς πολλοί πιστοί προσχωρούσαν στο κίνημα των Βογομίλων που ήδη είχε κάνει έντονη την παρουσία του 14. Οι 13 Στα επόμενα κεφάλαια της εργασίας γίνεται εκτενής και συγκριτική αναφορά της σύγχρονης μουσουλαμνικής εθνοθεωρίας του «βοσνισμού». 14 Επειδή υπήρξαν βάσιμες κατηγορίες ότι ο Kulin υπέθαλπε ομάδες αιρετικών - παταρένων, ίσως δε ο ίδιος να είχε αποδεχθεί την αίρεση, ο πάπας Ιννοκέντιος ο Γ (1180) συνέπραξε με τον Ούγγρο βασιλιά προκειμένου να προστατευθεί το λατινικό εκκλησιαστικό πλήρωμα της Βοσνίας. Έτσι, διέταξε να εκδιωχθούν όσοι δεν επιστρέφουν «στον ορθό δρόμο», να μην εξαιρεθεί δε ούτε ο ίδιος ο μπάνος από την διαταγή αυτή. Ο Kulin (1203) τελικά αποκήρυξε τη διδασκαλία αυτή για να παραμείνει στην εξουσία και αποδέχθηκε την κηδεμονία της Ουγγαρίας. Ostrogorsky G., Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τ. Γ, ό.π., σελ. 80. Πρβλ τους σχολιασμούς του Dinić M., Iz srpske istorije srednjeg veka, Epuilibrium, Beograd 2003, σελ. 43. Με το θέμα επίσης ασχολήθηκε και ο Moor R.I., The Birth of Popular Heresy,London, 1975, αλλά και Imamović M., Historija Bošnjaka, Centar za bošnjačke studije «Kulturna baština Bošnjaka», Novi Pazar 2007, σελ. 33. H περίοδος αυτή υπήρξε ιδιαίτερα γόνιμη κατά τον Hašimbegović El. Prvi pomen krstjana u srednjovekovnoj Bosni, (Analiza izvora s kraja XII i početka XIII stoljeća), Fenomen «Krstjani», ό.π., σελ. 413 και 419. Μάλιστα ο συγγραφέας θεωρεί ότι η 99

102 Σέκτες στα Βαλκάνια πληροφορίες που συνεχώς συνέρρεαν στη Ρώμη ήταν καταιγιστικές και δήλωναν την αφαίμαξη του λατινικού πληθυσμού των επισκοπών αυτών από τους αιρετικούς Βογόμιλους 15. Αυτός άλλωστε ήταν ο λόγος που απεστάλησαν στη Βοσνία Λεγάτοι εκ μέρους της παπικής Κουρίας 16, όπως επίσης και έμπειροι φραγκισκανοί ιεραπόστολοι στις αρχές του 13 ου αιώνα προκειμένου να αντιμετωπίσουν τους αξιόμαχους αιρετικούς. Αν και υπάρχουν διαφορετικές αναγνώσεις της σημασίας αυτών των αποστολών 17, εν τούτοις, είναι βέβαιο πως ούτε ακόμα ονομασία «krstjani - χριστιανοί» προέκυψε κατά την περίοδο αυτή. Τη θέση του τεκμηριώνει σε λατινικές πηγές που αφορούν τη διένεξη ανάμεσα στους πάπες και στους μπάνους οι οποίοι χαρακτηρίζουν τους αιρετικούς ως «patareni-παταρένους» ή «krstjani-χριστιανούς». Να σημειώσουμε, ωστόσο, πως την περίοδο αυτή, με έντονη την αιρεσιολογία, όταν ονομάζουν κάποιον «αιρετικό» ή «παταρένο» εννοούν εκείνους που δεν ακολουθούν τη ρωμαιοκαθολική πίστη συμπεριλαμβάνοντας και τους πιστούς της Ανατολικής Εκκλησίας. Άρα, συχνά πίσω από τους «αιρετικούς» αυτού του τύπου υπονοούν τους ορθοδόξους και όχι απαραίτητα μία ξεχωριστή αίρεση που αναπτύχθηκε από μόνη της στη θρησκευτική ζωή της Βοσνίας. 15 Η εντολή ήταν σαφής εκ μέρους της παπικής εκκλησίας: ή θα εξέλθουν από τη χώρα ή θα επιστρέψουν στον Καθολικισμό. Džaja S., «Katoličanstvo u Bosni», C.C.R., 30 (1992), σελ Πρβλ. επίσης τις πληροφορίες που δίδει ο Tadija Smičiklas, Codex Diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae, III, Zagreb 1905, σελ. 24. Με το θέμα ασχολήθηκε επισταμένα βασισμένος σε πλούσιο αρχειακό υλικό δυτικών πηγών ο φραγκισκανός μοναχός και ιστορικός Mandić D., Bogomilska crkva bosanskih krstjana, Croatian Historical Institute, Chicago 1962, τα πορίσματα της οποίας αμφισβήτησε με τη μελέτη του ο Šidak J., Problem heretičke «crkve bosanske», ό.π., Βλ. Šanjek F., Kršćanstvo na Hrvatskom Prostoru, ό.π., σελ. 187, Ćošković P., Crkva Bosanska, ό.π., σελ. 76 κ.εξ., και Ćirković S., Istorika Bosne, ό.,π., Βλ. Ćapin Đ., «Mit o bogumilima», Pogledi, αρ. 179, Kragujevac 1995, Οι κινήσεις αυτές της δυτικής εκκλησίας ερμηνεύονται από τον Ćapin 100

103 Аθανάσιος Αθανασιάδης και οι στρατιωτικές επιχειρήσεις των Ούγγρων 18 που επιστρατεύτηκαν για το σκοπό αυτό απέβησαν καρποφόρες. Η σταδιακή απομάκρυνση και τελικά αποχώρηση της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας από τη γεωγραφική Βοσνία, λόγω της έντονης παρουσίας των αιρετικών, δημιούργησε ένα κενό που ήρθε να καλύψει η «Βοσνιακή εκκλησία», η οποία εξελίχθηκε από μία αιρετική δυαλιστική κίνηση, σε μία διαρθρωμένη με οργανωτικές δομές αιρετική εκκλησία, που ταλάνισε την κεντρική Ευρώπη και τα Βαλκάνια για αρκετούς αιώνες 19. Η Βοσνιακή εκκλησία κατάφερε να δημιουργήσει μία διδασκαλία εθνοφυλετικού χαρακτήρα. Οι δύο θεσμικοί παράγοντες, εκκλησία και φυλή, αλληλοπεριχωρούμενοι και αλληλοκαλυπτόμενοι κατάφεραν αμφίδρομα να δημιουργήσουν έναν ιδιόμορφο και υποτυπώδη φορέα κρατικής εξουσίας 20. Οι μουσουλμάνοι θεολόγοι δίδουν τη δική τους ερμηνεία στο φαινόμενο αυτό. Έτσι θεωρήθηκε πως η πολυκύμαντη θρησκευτικότητα που διαμόρφωσε μέσα από τις κοινωνικές συνιστώσες ο τοπικός πληθυσμός, λειτούργησε ως το «προζύμι» της θρησκευτικής ως μέρος της διπλωματικής εκστρατείας που δεν επηρέαζε τελικά τη θρησκευτική ζωή της χώρας στο εσωτερικό. 18 Να σημειωθεί πως συχνά προσχηματικά η ουγγρική βασιλεία επικαλούνταν την ασφάλεια των νοτίων συνόρων της από την τουρκική απειλή και εφορμούσε στο εσωτερικό της Βοσνίας καταλαμβάνοντας σημαντικά της εδάφη, κατορθώνοντας να θεωρείται ως «φυσικός της ηγεμόνας», όπως στην περίπτωση του βασιλιά Σιγκιμούνδου έναντι του Bόσνιου βασιλιά Dabiša Βλ. Dinić M. Iz Istorije, ό.π., σελ. 52. Πρβλ. επίσης για τη σχέση ανάμεσα στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και την Bosanska crkva την άποψη της βοσνιομουσουλμανικής πλευράς Bojić M., Historija Bosne i Bošnjaka, TKD Šahinpašić, Sarajevo 2001, Ενδιαφέρουσα από κάθε άποψη είναι η μελέτη του Dragojlović D., Kristjani i jetetička crkva bosanska, Beograd 1987, στην οποία παρουσιάζεται η εκκλησία αυτή ως μία χριστιανική σέκτα. 20 Πρβλ. τα ενδιαφέροντα αλλά και καυστικά σχόλια του καθηγητή Imamović M., Historija Bošnjaka, ό.π.,

104 Σέκτες στα Βαλκάνια μετάλλαξης από τη Βοσνιακή εκκλησία στο Ισλάμ και στη μουσουλμανική θρησκευτική σκέψη. Έτσι εξηγείται και «η ευεργετική παρουσία» του Ισλάμ στον βαλκανικό χώρο μετά το 14 ο αιώνα και η οριστικά διαμορφωμένη πια εθνολογική φόρμα των μουσουλμάνων Βοσνιάκων. Κεντρική ερμηνευτική θέση αποτελεί η αντίληψη της πλειονότητας των μουσουλμάνων ιστορικών, σύμφωνα με την οποία το κοινωνικο-θρησκευτικό υπόβαθρο που σφυρηλατήθηκε από τους Βογομίλους, ήταν κατάλληλο και, εν τέλει, ώριμο να μεταστρέψει μαζικά τους πιστούς της αίρεσης αυτής στο Ισλάμ 21. O Franjo Rački ( ) ισχυρίστηκε πως οι παταρένοι «αντάλλαξαν» την πίστη τους με τους βόσνιους μουσουλμάνους 22 δίνοντας έτσι λαβή στους σύγχρονους βοσνιομουσουλμάνους ιστορικούς να δημιουργήσουν δεσμούς πνευματικής συγγένειας. Η Βοσνιακή εκκλησία, δηλαδή, λειτούργησε ως η διελκυστίνδα ανάμεσα στους πρωτόλειους «αιρετικούς» και τους μεταγενέστερους 21 Πρβλ. Bojić M., Historija Bosne, ό.π., Είναι ενδεικτικό πως η «φτωχή» - για τη βοσνιομουσουλμανική βιβλιογραφία - εργογραφία των Κροατών και των Σέρβων γύρω από τα θέματα αυτά (Βογόμιλοι, Βοσνιακή εκκλησία, παταρένοι) δηλώνει αφ ενός την αμηχανία τους να περιγράψουν τα φαινόμενα εξ αντικειμένου και αφ ετέρου, αποκαλύπτει τη «μυθολογία και εθνικιστική ιδεολογία» που είχε επί σειρά αιώνων καλλιεργηθεί εκ μέρους της επιστημονικής τους κοινότητας. «Απτή απόδειξη» ο πολεμικός χαρακτήρας των Σέρβων και Κροατών ενάντια στη δράση των αιρετικών. Πρβλ. τα σχόλια του καθηγητή Imamović M., Historija Bošnjaka, ό.π., σελ «Αφού θα ανταλλάξουμε τους Παταρένους με τους σημερινούς μουσουλμάνους της Βοσνίας, θα αποκαταστήσουμε την παλαιά εικόνα των θρησκευτικών σχέσεων στη Βοσνία και στη βάση της ισότητας θα διαγράψουμε τα μελανά της σημάδια», Raški F., Bogomili i parareni, ό.π., σελ Χρήσιμες πληροφορίες θα βρει ο αναγνώστης στη μελέτη της Miljković E., «Muslimanstvo i bogomilstvo u istoriografiji», Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena, Zbornik radova, βιβλ. 12, S.A.N.U., Beograd 1995,

105 Аθανάσιος Αθανασιάδης σύγχρονους μουσουλμάνους Βοσνιάκους 23. Συγχρόνως δε, το αντιδραστικό αυτό κίνημα θεωρήθηκε ότι εκφράζει το γνήσιο και ελεύθερο πνεύμα του σλάβου κατοίκου της Βοσνίας, που ασπαζόμενο το Ισλάμ - μέσα στην πάροδο των αιώνων-, διατήρησε όλα εκείνα τα αρχέγονα στοιχεία που αναγέννησαν τη βοσνιακή ψυχή στη μετανεωτερική εποχή του 20 ου αιώνα και συνέθεσαν την ιδιοπροσωπία της ταυτότητας των Βοσνιάκων. Οι αιρετικοί παταρένοιβογόμιλοι, κρίθηκε ότι είχαν βαθύ λαϊκό έρεισμα 24 και εξέφραζαν την ελλείπουσα θρησκευτικότητα, την οποία εντόπισαν στο επερχόμενο Ισλάμ το οποίο και 23 Είναι εμφανές στη σκέψη των βοσνιομουσουλμάνων ιστορικών, όψιμα καταγεγραμμένο, ότι η πολιτική τάξη των γηγενών ευγενών (autohtona bosanska vlastela) της μεσαιωνικής Βοσνίας αποτέλεσε τη βάση του εθνολογικού υλικού που μετεξελίχθηκε στο νεωτερικό εθνωνύμιο των Βοσνιάκων (Bošnjaci). Θρησκευτικό δε υπόστρωμα και λειτουργικός ενδιάμεσος για την εισπήδησή τους στο Ισλάμ αποτέλεσε η Bosanska crkva. Λειτουργεί, δηλαδή, ως η αναγκαία ιστορική συνθήκη για την εθνογενετική τους μετάλλαξη. Βλ. Imamović M., Historija Bošnjaka, ό.π., σελ. 9 επίσης Kržišnik - Bukić V., Bosanski identitet Između prošlosti i budućnosti, Bosanska knjiga, Sarajevo 1997, Αντιμετωπίζονται οι αιρετικοί από τους ιστορικούς της μουσουλμανικής πλευράς με ιδιαίτερη συμπάθεια, προβάλλοντας το αυθεντικό αγωνιστικό τους φρόνημα. Συχνά ηρωοποιείται η στάση απόρριψης των εξωτερικών «δυναστών» (πολιτικών ή θρησκευτικών) και πάντοτε προβάλλεται η ενότητα και η συλλογικότητα του λαού που παρέμεναν ακέραιες παρά τις αντίξοες συνθήκες. Κάθε αντιμετώπιση ή δίωξή τους συνιστά ένδειξη της διαφορετικότητας του λαού αυτού που αντιστέκεται στις χριστιανικές δυτικές ιεραποστολικές πολλές φορές ομολογουμένως βίαιες μεθοδεύσεις. Γράφει ο Salihagić S., «Οι βογόμιλοι βρήκαν στην ισλαμική θρησκεία τόσο κοινά χαρακτηριστικά ώστε μπόρεσαν να μεταφέρουν σε αυτήν το μεγαλύτερο μέρος των θρησκευτικών τους αντιλήψεων», στο Salihagić S., «Mi bos. her. Muslimani u krilu jugoslovenske zajednice. Kratak politički pregled na našu prošlost od najstarijih vremena do danas», Banja Luka, 1940, σελ. 13 βλ. και Bojić M., Historija Bosne,ό.π., 30-33,

106 Σέκτες στα Βαλκάνια εγκολπώθηκαν. Τη μεταστροφή αυτή τη συνέδεσαν μουσουλμάνοι ιστορικοί με τα προνόμια που συνόδευαν κάθε μεταστροφή στο Ισλάμ. Ο ισλαμολόγος Alexandre Popović ( ), μετά από πολυετείς έρευνες γύρω από το θέμα αυτό, διαπίστωσε ότι η παρουσία γενιτσάρων - οι οποίοι στην πλειονότητά τους ήταν μπεκτασίδες (Bektachis) - ώθησε στην ταχύτερη αφομοίωση στο Ισλάμ μεγάλων πληθυσμιακών μαζών της περιοχής 25. Ο μουσουλμάνος ιστορικός Mehmed Handžić, υιοθετώντας τον παραπάνω ισχυρισμό αγκαλιάζει απρόσκοπτα τους Βογόμιλους και τους εντάσσει ανεπιφύλαχτα στους πιστούς του Ισλάμ: «οι βογόμιλοι αναμιγνυόμενοι με μουσουλμανικούς πληθυσμούς αποδέχτηκαν το Ισλάμ εξαιτίας πολλών θέσεων στις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις οι οποίες ήταν παρόμοιες με την ισλαμική πίστη.έτσι οικειοθελώς εγκατέλειπαν την παλαιά βογομιλική τους πίστη ασπαζόμενοι το εξαίσιο Ισλάμ και δικαιολογώντας την απόφασή τους» 26. Εν τούτοις, δημιουργείται ιστορικά ένα μεθοδολογικό ρήγμα ανάμεσα στους Βογόμιλους που «μετεξελίχθηκαν εθνοθρησκευτικά» σε Βοσνιάκους και σε εκείνους τους Βογόμιλους ή σε μέλη της Βοσνιακής εκκλησίας, επίσης Σλάβους, οι οποίοι δεν βρήκαν την «ιστορική και εθνική» τους ολοκλήρωση στην εθνοθεωρία της βοσνιομουσουλμανικής ιδεοληψίας. Τέτοιοι είναι οι Σερβοβόσνιοι και οι Κροατοβόσνιοι αμφότεροι ακολούθησαν διαφορετική ιστορική και θρησκευτική 25 Popović Al., «Μερικές σκέψεις σχετικά με το ζήτημα της οθωμανικής κληρονομιάς στην πολιτική και ταυτοτική ανασυγκρότηση των σημερινών βαλκανικών κοινωνιών», στο Ανασυνθέσεις και νέες δυναμικές στις Βαλκανικές Κοινωνίες μετά το 1990, (επιμ. Αικ. Μάρκου), Αθήνα 1990, Handžić M., Islamizacija Bosne i Hercegovine i porijeklo bosanskohercegovaških muslimana, Sarajevo 1940, σελ

107 Аθανάσιος Αθανασιάδης πορεία 27. Η αποκλειστικότητα και μονομέρεια του ιστορικού φαινομένου της εκκλησίας αυτής στη βοσνιομουσουλμανική ερμηνευτική κρίνουμε ότι απάδει της επιστημονικής δεοντολογίας και δημιουργεί περισσότερα προβλήματα συγκριτικά με αυτά που επιχειρεί να επιλύσει. Με τη θέση των μουσουλμάνων ιστορικών διαφώνησε πλήρως ο ιστορικός Vaso Glušać ( ) o οποίος διατύπωσε την άποψη πως ήταν αδύνατη η σχεδόν ολοκληρωτική μεταστροφή μιας τοπικής χριστιανικής εκκλησίας στο Ισλάμ, στη βάση μάλιστα της θεσμικής της υπόστασης 28. Τα επιχειρήματα του Glušać επικεντρώνονται σε τρία κυρίως σημεία. Πρώτον, η Βοσνιακή εκκλησία η οποία δεν ήταν αιρετική ήταν κυρίαρχη στην επικράτεια της χώρας και αποδεκτή από τους κατοίκους της και τους άρχοντές της δεύτερον, οι μαρτυρίες των χριστιανών αυτών «αιρετικών» και μετά την είσοδο των Οσμανληδών είναι δηλωτικές της ιστορικής και εκκλησιαστικής χριστιανικής συνέχειας του θεσμού της εκκλησίας του Σερβικού Πατριαρχείου, και τέλος, ήταν φυσικό να υποχωρήσει και να ατονήσει η παρουσία της ακολουθώντας την πολιτειακή κατάπτωση του μεσαιωνικού Βοσνιακού βασιλείου της λεγομένης «Bosanska Kraljevina [Βοσνιακό Βασίλειο]». Είναι χαρακτηριστικό ότι η εθνοθρησκευτική αυτή αίρεση παρουσιάζεται σήμερα από σημαντική μερίδα μουσουλμάνων ιστορικών και ως πρόδρομη θρησκευτική έκφραση και βασικό συστατικό στοιχείο του μεσαιωνικού 27 Διάδοχοι μιας τέτοιας επιλογής θεωρούνται οι Σερβοβόσνιοι και Κροατοβόσνιοι, οι οποίοι δεν αποδέχτηκαν την ισλαμοποίηση ως θρησκευτική επιλογή και κατά συνέπεια την εθνοφυλετική πορεία των ομόφυλών τους - αργότερα Βοσνιομουσουλμάνων - και ενέμειναν «στην πίστη των χριστιανών πατέρων τους». 28 Glušać V., Istina o bogomilima, ό.π.,

108 Σέκτες στα Βαλκάνια βοσνιακού κράτους 29. Θεωρήθηκε λοιπόν ότι οι πρωταγωνιστές των αιρετικών - με τον επαναστατικό τους χαρακτήρα - συμβολοποίησαν όχι μόνο τη θρησκευτική ελευθερία, αλλά και την πολιτική αυτοδιάθεση διαχρονικά από το 12 ο έως το 20 ο αιώνα. Οι προσπάθειες εκ μέρους της Δυτικής εκκλησίας αλλά και των Σέρβων ηγεμόνων να τιθασεύσουν την αίρεση αυτή αποκτά σήμερα για τους βοσνιομουσουλμάνους ιστορικούς εθνικά χαρακτηριστικά και ερμηνεύεται ως πράξη «ενάντια στην αυτοδιάθεση και αυθυπαρξία τους» 30. Πιο συγκεκριμένα, η θεσμοθέτηση της εκκλησίας αυτής, ως φορέα ισότιμου της μεσαιωνικής βασιλείας και του γένους, έδρασε σημασιολογικά στη διαμόρφωση της πολιτικής συνείδησης των κατοίκων της. Έθεσε δηλαδή ως διακύβευμα τη διατήρηση της εθνοφυλετικής ιδιαιτερότητας και ενήργησε προστατευτικά για αυτήν. Απότοκο των διεργασιών αυτών είναι το εγχείρημα σύγχρονων ερευνητών να ερμηνεύσουν την παρουσία της ως απαρχή της εθνοτικής τους καταγωγής, ως εγγυητή του διαμορφούμενου από τα κοινωνικά στρώματα 29 Βλ. Imamović M., Historija Bošnjaka, ό.π., Ο εν λόγω ιστορικός θεωρεί τους παταρένους-βογόμιλους ως ομοιοπαθείς με τους μουσουλμάνους, κάνοντας τον εξής ιστορικό συνειρμό: όπως οι πρώτοι κυνηγήθηκαν για τις θρησκευτικές τους απόψεις έτσι και οι μουσουλμάνοι υπέστησαν αιώνες μετά τις ίδιες διώξεις από τα ίδια θρησκευτικά κέντρα. 30 Imamović M., Historija Bošnjaka, ό.π., σελ. 33. Θα λέγαμε ότι η αντίληψη των ιστορικών της πλευράς αυτής συνοψίζεται στην περιγραφή ενός όπως ονομάστηκε χαρακτηριστικά: «βαλκανοσλαβικού προτεσταντισμού - balkansko-slavenski protestantizam», όπως παρόμοια και στη ρεβανσιστική στάση που ο καθηγητής Mustafa Imamović διατύπωσε: «Η αίρεση στη Βοσνία, χωρίς αμφιβολία, υπήρξε το μέσον της κρατικής πολιτικής αλλά συγχρόνως δεν μπορώ να αρνηθώ ότι υπήρξε και η πνευματική διάστασή της και ο αποφαστιστικός παράγοντας επιρροής στην πνευματική ζωή του κάθε βοσνίου κατοίκου», Imamović M., Historija Bošnjaka, ό.π., σελ

109 Аθανάσιος Αθανασιάδης εθνοτικού status quo 31. Αποδεικτική θέση συνιστά το τεκμήριο της άμυνας που προέβαλε η εκκλησία αυτή στις επιθέσεις του αυστρο-ουγγρικού επεκτατισμού, αλλά και της παπικής ηγεμονικής βουλιμίας 32. Το γεγονός αυτό προβλήθηκε ως γενεσιουργό αίτιο της βοσνιακής ταυτότητας από την πλειονότητα των σύγχρονων βοσνιομουσουλμάνων ιστορικών 33. Παράλληλα, κρίνουν ότι υπήρξε πολιτική ομοιότητα στους Βογόμιλους και στους νεοφερμένους από την Ανατολή αξιωματούχους εκφραστές του πολιτικού Ισλάμ που εγκαταστάθηκαν στις ακριτικές επαρχίες της αυτοκρατορίας. Εντοπίζουν, επίσης, ομοιότητες ανάμεσα στο Κοράνιο και στην αιρετική διδασκαλία, οι οποίες τους οδήγησαν με ευπιστία στο Ισλάμ 34. Δεύτερον, θεωρούν ότι η 31 Είναι σημαντικό να επισημάνουμε τη διασύνδεση του περιεχομένου της αιρετικής αυτής διδασκαλίας κατ αποκλειστικότητα, από πληθυσμούς αυτόχθονων κατοίκων. 32 Πιθανόν το γεγονός αυτό να ενισχύει την άποψη του καθηγητή Robert Donia (Michigan) ότι η μεσαιωνική Βοσνία ολοένα και περισσότερο εισχωρούσε στη δυτική σφαίρα επιρροής. Βλ. Donia R., «Vještački nalaž», Č.S.P. ετ. 36, αρ.1, 2004, σελ Στο σύνολό τους οι βοσνιομουσουλμάνοι ιστορικοί ομιλούν με κολακευτικά σχόλια για τις θρησκευτικές αυτές αναταραχές: Imamović M., Filipović., Mahmucehajić και άλλοι. Αξίζει να ερευνηθεί πάντως πώς οικοδομήθηκε η αντίληψη των θιασωτών της άποψης που φέρει μία χριστιανική αίρεση (Βοσνιακή εκκλησία) να συμβάλλει στην εθνογένεση ενός λαού του οποίου κύριο χαρακτηριστικό είναι η ισλαμική του θρησκευτικότητα(!). 34 Bλ. τη μονογραφία του Brandt M., Utjecaji patristike u ranom bogomilstvu i islam, Zagreb 1962, στην οποία γίνεται μία δογματική προσέγγιση του βογομιλισμού με το Ισλάμ, αναλύονται μύθοι και δοξασίες για το κοσμολογικό είδωλο της δημιουργίας του σύμπαντος, το ρόλο των πνευματικών δυνάμεων, των αγγέλων κ.ο.κ. Επίσης, τη δεύτερη αυτή ανάγνωση, όπου προσεγγίζονται συγκριτικά οι βογόμιλοι, υπονοούν πιθανότατα και οι Aleksandar Solovjev και ο Vaso Glušać., 107

110 Σέκτες στα Βαλκάνια κοινωνική αποδοχή και απήχηση που είχε η εκκλησία αυτή με όλες τις αιρετικές της προεκτάσεις δημιούργησε τις προϋποθέσεις χαλαρών σχέσεων με τη χριστιανική μήτρα της Ανατολικής ή Δυτικής εκκλησίας. Τούτο είχε ως αποτέλεσμα μεγάλο μέρος του πληθυσμού να αποσυνδεθεί από το βασικό κορμό της χριστιανικής διδασκαλίας, και εν συνεχεία, λόγω της καταλυτικής παρουσίας του Ισλάμ να μεταστραφεί, μάλιστα «οικειοθελώς», προς τη «νέα» θρησκεία. Οι πληθυσμοί αυτοί παρουσιάζονται ως «αγανακτισμένοι» από τη διαρκή πίεση που ασκούν οι ρωμαιοκαθολικοί μισσιονάριοι και οι ορθόδοξοι ιεραπόστολοι, με αποτέλεσμα να βρίσκουν διέξοδο στο Ισλάμ 35. Παράλληλα, ένα ακόμα στοιχείο προβάλλεται επισταμένα από τους μουσουλμάνους της Βοσνίας στην αφηγηματική κατοχύρωση της εθνοθρησκευτικής τους ταυτότητας. Η κοινωνική δυναμική της αιρετικής αυτής κίνησης εκλαμβάνεται ως η βάση του θρησκευτικο-ιστορικού υπόβαθρου που συσπείρωσε τις ευρείες μάζες της πρώιμης μεσαιωνικής Βοσνίας, τις οδήγησε στην αποδοχή του Ισλάμ και, εν πολλοίς, αποτέλεσε την πνευματική κολυμβήθρα από όπου προέκυψε η εθνογένεση των Βοσνιάκων 36. «Istina o bogumilima», I.Č. S.A.N.U., ετ. I, 1-2, (1948), Beograd 1949, σελ. 272, όπου υπάρχει η έκφραση «η διττή ηθική των βογομίλων». Κατά την άποψή μας ωστόσο θα μπορούσε η παραπάνω θέση να εκφράζει απλώς το «ασταθές και ασαφές» της διδασκαλίας των βογομίλων και τίποτα περισσότερο. 35 Imamović M., Historija Bošnjaka, ό.π., σελ. 138 και Hadžijahić M., Porijeklo Bosanskih Muslimana, Bosna-Muslimanska Biblioteka, Sarajevo 1990, σελ Το φαινόμενο που περιγράφουμε δεν είναι μοναδικό στα Βαλκάνια. Ιστορικό παράλληλο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και αυτό της Βουλγαρίας, όπου και εκεί ιστορικοί εντόπισαν την υιοθέτηση του 108

111 Аθανάσιος Αθανασιάδης Ερμηνεύοντας το συλλογισμό αυτό μπορούμε να πούμε πως τo θρησκευτικό και κοινωνικό αυτό υπόβαθρο ενδύεται, εσκεμμένα φυλετικό περιεχόμενο. Επιχειρείται η αποκοπή των Βογόμιλων από το χριστιανικό δυτικό ή ανατολικό παρελθόν τους με συγκεκριμένη σκοπιμότητα: την αποσύνδεση των σλάβων κατοίκων της Βοσνίας από το χριστιανικό παρελθόν τους. Το γεγονός αυτό, κατά συνέπεια, δίδει την αξίωση στους μουσουλμάνους της Βοσνίας να ισχυριστούν ότι οι μετέπειτα μουσουλμάνοι της Βοσνίας δεν ήταν πρώην Σέρβοι ορθόδοξοι ή Κροάτες ρωμαιοκαθολικοί, αλλά αιρετικοί, απροσδιόριστοι εθνικά αυτόχθονες κάτοικοι χωρίς χριστιανική θρησκευτική ταυτότητα που εγκολπώθηκαν το Ισλάμ ως προσωπική επιλογή. Άρα, δε γεννάται λόγος για θρησκευτική μεταστροφή. Τούτο τους οδηγεί με ευκολία στη διατύπωση της σύγχρονης θέσης ότι δεν είναι απόγονοι, μουσουλμάνοι βέβαια, των Σέρβων ή των Κροατών αλλά του κυρίαρχου μεσαιωνικού στοιχείου των αυτοχθόνων κατοίκων της Βοσνίας. Από τον παραπάνω ιστορικό προβληματισμό μας καθίσταται σαφές ότι ο Βογομιλισμός γεννήθηκε από θρησκευτικά αίτια και εξαντλείται κυρίως στη θρησκευτική του στοχοθεσία. Οι γεννήτορές του απέβλεπαν στη δημιουργία ενός αντιστασιακού χριστιανικού θρησκευτικού κινήματος που, ναι μεν θα αντιδρούσε στην καθεστηκυία ιεραρχία ή παρεκτροπή, αλλά, ανυπερθέτως, θα αναζητούσε βογομιλισμού ως αντίδραση ενάντια στους βυζαντινούς γαιοκτήμονες. Θα αναφέραμε ενδεικτικά τους Ivanov J., Livres et légĕndes bogomiles (Aux sources du Catharisme), Paris1976 επίσης Angelov D., Bogomilisme en Bulgarie, Toulouse 1972 αλλά και τη μελέτη του Τσέχου ακαδημαϊκού που ενέχει παρόμοια στοιχεία Loos M., Dualist Heresy in the Middle Ages, Springer, Prague

112 Σέκτες στα Βαλκάνια την επιστροφή στις πρωτοφανέρωτες αλήθειες της αποστολικής περιόδου 37. Θα λέγαμε, τέλος, ότι η μεθοδευμένη προσπάθεια να σφετερισθεί το όνομα και την «επαναστατικότητα» της δράσης των Βογομίλων, μία μεγάλη τουλάχιστον μερίδα της πολιτικής ελίτ των Βοσνιομουλμάνων σήμερα, δεν ανταποκρίνεται στη μεσαιωνική ιστορική πραγματικότητα. Άλλωστε το φαινόμενο των αιρετικών που έδρασαν από τα βάθη της Ασίας μέχρι τα Πυρηναία όρη και την Ιβηρική χερσόνησο προσέδωσε στην αίρεση καθολικά θρησκευτικά χαρακτηριστικά που αφομοιώθηκαν από τις ποικιλόμορφες εθνοτικές μάζες των οπαδών τους, χωρίς να τους προσάπτουν αμιγώς φυλετικά χαρακτηριστικά και δη ισλαμικά. About the author Athanasios Athanasiadis studied Theology at Aristotle University of Thessaloniki and at the University of Belgrade, Faculty of Theology. He received his Ph.D. on Slavic 37 Πρβλ. τις διατυπωμένες με σαφή τρόπο απόψεις των Ostrogosky γύρω από την αντίδραση στην καθεστηκυία εκκλησιαστική τάξη, Ostrogosky G., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, `τ. Β, ό.π., σελ. 145 και Obolensky D., Βυζαντινή Κοινοπολιτεία, Η Ανατολική Ευρώπη , τ. Α, (μτφ. Γ. Τσεβρεμές), Θεσσαλονίκη 1991, , όπου και η διασύνδεση της πολιτικής ιδεολογίας του Βυζαντίου με τις αιρέσεις αναφορικά με τη κυρίαρχη ιδέα της «ελέω Θεού μοναρχίας». 110

113 Аθανάσιος Αθανασιάδης Ecclesiastical History from the School of Theology of Aristotle University of Thessaloniki. His primary field of scholarly interest is the Slavic peoples modern ethno-religious history, and especially of those of the former Federal Republic of Yugoslavia. He has published monographs, papers and articles in peer-reviewed journals on the ethnogenesis of the Balkan peoples. He is a high school teacher. 111

114 Σέκτες στα Βαλκάνια 112

115 Dr. Tatiana Borisova Scientific Collaborator National and Kapodistrian University of Athens On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of the Byzantine Acrostic in the Early Ecclesiastical Slavonic Hymnography This paper will attempt to analyze the phenomenon of the transmission of a major poetic device of the Greek Byzantine poetry, namely the acrostic, to the Old Ecclesiastical Slavonic literature. It is widely known that the Ecclesiastical Slavonic poetics were based on the Byzantine poetic principles, which were introduced along with the new religious concepts, forms and worship texts. Since no theoretic works attempting to confront the poetic questions have been discovered in the Ecclesiastical Slavonic literature before the 15 th century, this transmission was realized in a very practical way: by translation and the ensuing adaptation of the Greek texts in the Ecclesiastical Slavonic literature. The hymnography, which, according to K. Stanchev is the basic representative of poetry in the Slavic Orthodox literature (and not only in a quantitative aspect) 1, appears to be playing a pivotal role in this transmission due to the poetic structure of the original texts, which abound in various types of rhetorical devices. The question arising is whether and to what degree these poetic 1 K. Станчев, «Литургическая поэзия в древнеславянском литературном пространстве (История вопроса и некоторые проблемы изучения)», La poesia liturgika slava antica. Древнеславянская литургическая поэзия. XIII Международный съезд славистов (Любляна, август 2003). Тематический блок 14. Доклады, София, 2003,

116 On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of the Byzantine Acrostic devices of the Greek text were successfully transmitted in the Ecclesiastical Slavonic translation and to what extent they were adopted by the Slavonic literature system. This problem becomes more complicated due to the status of the aforementioned texts in the orthodox worship practice, which demands that the translator be extremely accurate in the transmission of the meaning of each word of the original. This was definitely one of the main reasons for the literal verbum pro verbo principle of translation to be adopted for these texts, sometimes even more so than in the translations of Biblical prose texts 2. It is not quite clear in this context whether the poetic devices of the Byzantine hymns were successfully transmitted and whether this transmission was even among the goals of the translator s work. In 1886 the Russian philologist I. Jagich preceded his edition of the Old Slavonic Menaion with the following comment on the work of the Medieval Slavic translators: In regard to the Greek poetic texts they translated, they failed to transmit both the meter of the poems and the poetic ornaments in the form of an acrostic in their translation 3. Since then, an extensive study was carried out in the field of Medieval Slavistics with its main goal being to disprove both claims of that statement. As for the meter of the Old Slavonic Church hymnography, despite the significant progress achieved in this field due to the contribution of the 2 See Е. Верещагин, Из истории возникновения первого литературного языка славян. Переводческая техника Кирилла и Мефодия, Москва, 1971, 27. A. Filonov-Gove, The Slavic Akathistos Hymn. Poetic elements of the Byzantine Text and its Old Church Slavonic Translation, Munchen, 1988, XIII. 3 И. Ягич, Служебные минеи за сентябрь, октябрь и ноябрь в церковнославянском переводе по русским рукописям гг, Санкт-Петербург, 1886, LXXVIII. 114

117 Tatiana Borisova most distinguished researchers 4, the question still remains unanswered especially concerning the translated hymns 5. In regard to the problem of the transmission of the acrostic, a breakthrough in the field was achieved during the seventh decade of the past century with the discovery of the original Slavonic acrostic hymns by G. Popov. Based on their acrostic signature, they were attributed by the researcher to Constantine of Preslav 6, one of the disciples of Cyril and Methodius and a distinguished Bulgarian scholar. The following discoveries achieved by that same researcher as well as by other representatives of the Bulgarian, Russian and European schools 7 made it clear that the acrostic was not only 4 See, for example R. Jackobson, The Slavic Response to Byzantine Poetry, Actes du 12 Congres International D Etudes Byzantines. Ochride Septembre, Beograd, V. 1, К. Тарановский, «Формы общеславянского и церквнославянского стиха в древнерусской литературе XI XII веков», American Contribution to the VIth International Congress of Slavists, Monton, 1968, V. 1: К. Станчев, «Ритмични основи на старобългарската поезия», Славистични изследвания, София, 1973, See also Г. Пожидаева, «Музыкально-речевые структуры древнеславянской гимнографии XI XVII веков», La poesia liturgika slava antica. Древнеславянская литургическая поэзия. XIII Международный съезд славистов (Любляна, август 2003). Тематический блок 14. Доклады, София, 2003, See, for example, the scrupulous study of the Slavonic translation by A. Filonov-Gove in A. Filonov-Gove, The Evidence for Metrical Adaptation in Early Slavic Translated Hymns. Fundamental Problems of Early Slavic Music and Poetry. Monumenta Musicae Byzantinae, Copenhagen, 1978, Г. Попов, «Новооткрита оригинална старобългарска част в текста на Триода», Български език, 28 (1978), 6, See also Г. Попов, Триодни произведения на Константин Преславски, София See, for example, Г. Попов, «Новооткрит канон на Константин Преславски с тайнописно поетическо послание», Paleobulgarica 21 (1997), 4, Г. Попов, Старобългарска църковна поезия за Рождество Христово и Богоявление. Книга първа. Климента песни. 115

118 On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of the Byzantine Acrostic well-known, but extremely popular among the first Bulgarian scholars the disciples of Cyril and Methodius. Most acrostics whether they mention the name of the author or not - were attributed either to Constantine of Preslav, to Clement or to Naum of Ohrid, and date back to the early period of the Old Slavonic Church literature and the early glagolitic tradition 8. Among the acrostics discovered, alphabetical ones were also found, although they were not as popular in the Byzantine hymnography, as they were mostly used in the so-called Alphabet Prayers 9 and in Stichera 10. Along with the original Old София, 2013, , С. Кожухаров, «Песенното творчество на старобългарския книжовник Наум Охридски», Литературна история, 12 (1984), М. Йовчева, «Новооткрити химнографски произведения на Климент Охридски в Октоиха», Paleobulgarica 23 (1999), 3, Л. Мошкова, А. Турилов, «Неизвестный памятник древнейшей славянской гимнографии (канон Климента Охридского на Успение Богородицы)», Славяноведение, 1999, 2, А. Турилов, К определению творческого наследия учеников Кирилла и Мефодия в составе славянского Требника (Предварительные наблюдения над южнославянской рукописной и старопечатной традицией), Slavica mediaevalia in memoriam Francisci Venceslai Mareš, Frankfurt am M., 2006, Крашенинникова, «Три канона из Октоиха Климента Охридского. Неизвестные страницы древнеславянской гимнографии», Славяноведение 2000, 2, О. Крашенинникова, Древнеславянский Октоих св. Климента епископа Охридского, Москва, Roland Marti, Horizontal and Vertical: Acrostichus in Der Frühzeit Des Slavischen Schrifttums, ПЕНИЕ МАЛО ГЕОРГИЮ. Сборник в част на 65-го годишнината на проф. Георги Попов. София, 2010, Г. Попов, «Акростих в гимнографическом творчестве учеников Кирилла и Мефодия», La poesia liturgika slava antica. Древнеславянская литургическая поэзия. XIII Международный съезд славистов (Любляна, август 2003). Тематический блок 14. Доклады, София, 2003, See Куев К., Азбучната молитва в славянските литератури, София, See К. Иванова-Константинова, «Два неизвестни азбучни акростиха с глаголическа подредба на буквите в среднебългарски празничен 116

119 Tatiana Borisova Slavonic acrostic hymns, certain translations of Greek texts were also discovered bearing proof of the attempts to transmit the alphabetical acrostic of the original. Only two texts of this type have been found so far, namely the translations of the Akathistos Hymn 11 and the Alphabetical Stichera from the Great Canon service by St. Andrew of Crete 12, that starts with the words: Ἁπας (or Ἁδὺς) ὁ βίος μετὰ πορνῶν (see following Stichera), both found in the early South Slavonic Triodia of the 12 th 13 th century. These translations were probably the work of one of the composers of the original Slavonic acrostic hymns and date back to the first Slavonic translation of the Triodion and the activities of the first generation of Slavic scholars 14. миней», Константин-Кирил Философ, Доклади от симпозиума, посветен на 1100-годишнината от смъртта му, София, 1971, В. Загребин, «Заупокойные стихиры АЗБУКОВНЕ в сербском требнике XIII века», Археографски пролози, 3 (1981), Београд, Г. Попов, Акростих в гимнографическом творчестве, See Т. Борисова, «Ранние редакции древнейшего славянского перевода Акафиста Богоматери как пример славянского акростиха». Palaeobulgarica 36 (2012), 1, See Т. Александрова, «Стихиры службы Великого покаянного канона Андрея Критского и становление славянской Триоди», ТОДРЛ, 62 (2014), 43 52, Τ. Μπορίσοβα, «Η Βυζαντινή τέχνη του λόγου στον κόσμο των Σλάβων. Δυο αποδόσεις της αλφαβιτικής ακροστιχίδας στις παλαιότερες σλαβικές μεταφράσεις των βυζαντινών ύμνων», Κύριλλος και Μεθόδιος. Το Βυζάντιο και ο κόσμος των Σλάβων (Θεσσαλονίκη 2015), The Greek text of the Stichera was published in Παπαδοπουλου- Κεραμέως Α, Ο Μέγας Κανών του Ανδρέου της Κρήτης. Εκκλησιαστικός Φάρος. V, P In Greek literature the certain Stichera are attributed (probably wrong) to the Symeon the Metaphrast (or Logothete). See Σ. Ευστρατιάδου. «Συμεών Λογοθέτης ο Μεταφραστής». ΕΕΒΣ 8 (1931), See Г. Попов, Акростих в гимнографическом творчестве,

120 On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of the Byzantine Acrostic Contrary to previous studies in this field, the present research attempts to not only reconstruct the initial structure of the Slavonic acrostic, but also to approach the problem diachronically and follow the ensuing historical course of this device in certain texts as well as the process of its adaptation/ non-adaptation to the Slavonic poetics. What distinguishes this specific approach, which we first employed on the same texts 15 during the examination of the other poetic devices, namely the primary and secondary sound repetition (paronomasia and paregnemon), is that the medieval text can now be studied dynamically and diachronically instead of statically and synchronically. It is well known that in the Ecclesiastical Slavonic literature, which existed in manuscript form, the text had not obtained a fixed form due to a number of variants, which appeared in different manuscripts. Some of these variants have been attributed to possible mistakes committed by the scribes, while others were the result of the conscious effort of scribes or scholars who attempted to alter the text. If this effort to change the manuscripts was systematic, the resulting text should be considered a new reduction (version) of the original. Especially in the case of the translated texts, the new reductions appeared as a result of the correction of the Slavonic text in accordance to the Greek original. The diachronic approach to the Slavonic text dating back to the medieval manuscript tradition involves not only the reconstruction of the initial text of the translation, but also the systematic description of all the changes that occurred in the text and the explanation of their possible reasons. When studying the translated text, these particular alterations should 15 Borisova T, On the Genesis Problem of the Slavonic Ecclesiastical Poetry: The Transmission of the Poetic Devices in the Early Ecclesiastical Slavonic Translation of the Hymnography, Universum Humanitarium. Vol. 1 (2015) (In Press). 118

121 Tatiana Borisova be observed in comparison with the Greek manuscript tradition concerning the origin of the text. The main challenge in this particular case is the determination of the way these changes affect the poetic structure of the text - specifically the acrostic - and to what extent the translators and redactors have confronted and transmitted it. In other words, this approach provides the researcher with the unique opportunity to observe the text with the eyes of a medieval reader and to distinguish those features evaluated as poetic achievements at the time. The choice of the specific hymns as the subject of this study can be explained taking under consideration the fact that the translated texts provide the researcher with more accurate results in regard to the relative value of various poetic elements. Although in the original text the acrostic was preserved by scribes who unconsciously defended the initial form of the text, in the case of the translated document, translators and redactors all faced the dilemma whether to produce a literally accurate translation of the original or create a poetically equivalent text. The side picked by Slavic scholars in the context of this dilemma clearly reveals their personal preferences and can be regarded as a solid argument in our attempt to reconstruct their own perceptions regarding these poetic devices. Secondly, we selected texts with alphabetical acrostic taking into consideration that this type of acrostic seems to offer greater transparency when compared to the text version, which, as K. Stanchev rightly observes, was sometimes read only by its author К. Станчев, Литургическая поэзия,

122 On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of the Byzantine Acrostic Finally, we should point out that these particular texts can be distinguished due to their elaborate and intense poetic structure - with the acrostic constituting their most important element - as well as due to their popularity among the Greek and the Slavonic audiences. Quoting the introductory words to the critical edition of the Akathistos Hymn written by C. Trypanis: The Akathistos Hymn is rightfully considered the greatest achievement of the Byzantine religious poetry... With the striking boldness of its similes, the plot succeeds in blending the overwhelming mystery of the Incarnation of the Word of the Lord with the softer notes of the cult of the Virgin, while the varied and intricate rhymes employed are enhanced by the musicality of the words 17. The popularity and the distinguished poetic value of the texts under research frame them as profoundly interesting subjects for analysis. Thе examination of the poetical structure of certain hymns is based on the results of previous studies dealing with the textology and the manuscript tradition of these texts. As mentioned above, the acrostic versions of the Slavonic translation of these particular hymns were preserved in the early South Slavonic Triodia of the 13 th 14 th century, either due to changes in the order of the troparia or due to the addition of words starting with an appropriate acrostic letter in the beginning of the troparia 18. It should be mentioned, however, that during that time, the acrostic translations of these hymns co-existed with non-acrostic ones, where the order and the content of the troparia followed the Greek original more closely and literally. The non-acrostic versions were found in Old Bulgarian manuscripts such as the Triodion Bitolskaja (Bulgarian, 12 th century, Archive of the Bulgarian Academy of 17 C. Trypanis, Fourteen Early Byzantine Cantica. Vienna, 1968, See more in Т. Борисова, «Ранние редакции»,

123 Tatiana Borisova Science, code BAN 38), whose text dates back to the gragolitic protograph (one line of the Stichera is still written using glagolitic letters). Taking into account that both versions existed in the early glagolitic tradition, it is difficult to prove which one with or without acrostic was the first to appear. At the time when the manuscripts we examine were composed, these two traditions were not isolated. In fact, they co-existed in the same territory, which must have surely led them to influence one another. Moreover, it should be stressed that the distribution of the acrostic and non-acrostic versions among the South Slavonic Triodia is not always the same in the cases of the two hymns studied herein. More specifically, the South Slavonic Triodion and Pentecostarion (Zagrebskaja), 13 th cent., Zagreb Archive, code IV d 107 contains the full non-acrostic version of the Stichera, while the Akathistos Hymn originates in part from the acrostic version (see below). On the contrary, in the old Serbian Triodia NBS 644 and 645 (National Library of Serbia, 14 th cent.), the Akathistos Hymn is found in its non-acrostic version, although, in the case of the Stichera, the acrostic one is actually preferred. This is the reason why a separate list of the manuscripts containing the acrostic version, either in full or partially, should be presented when examining these two hymns. 1. Akathistos Hymn: a. Full version Triodion and Pentecostarion, Serbian, 13 th cent., National Library of Russia, code F. n. I. 68 (referred to as Serb. below), 121

124 On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of the Byzantine Acrostic Triodion and Pentecostarion (Shafarikovskaja), Bulgarian, end of the 12 th beginning of the 13 th cent., National Library of Russia, code F. n. I. 74 (referred to as Shafar. below), b. Three first oikos (А В) from the surviving pages of the Bulgarian Triodion of the 13 th cent., State Historic Museum of Moscow (code Schookin 338), (referred to as Schook. 338 below) the rest of the hymn is lost, c. The beginning of the hymn from the Triodion and Pentecostarion (Zagrebskaja), 13 th cent., Zagreb Archive, code IV d 107 (referred to as Zagreb. below) the rest of the text is taken from the non-acrostic version. 2. The Stichera: a. Almost the entire text in its acrostic version the manuscripts Serb. (23 troparia) and Shafar. (22 troparia) (see above). b. 14 first (А Н) troparia from the surviving pages of Schook. 338 (see above) the rest of the hymn is lost. These three manuscripts preserve the early Slavonic tradition in the order the service is performed the full text of the Stichera is placed after the Great Canon in the Matins service (the so-called Stichera on Praise) 19. с. 18 troparia (one of which is repeated once) divided into three parts in the Triodion NBS 644 (see above). The first part, which comprised 7 troparia, was read as part of the Vesper service (the so-called Stichera on Lord I have cried ) and was placed before the text of the Great Canon. The second part, which consisted of 10 troparia, was placed after the Canon and 19 See Т. Александрова, «Стихиры службы»,

125 Tatiana Borisova was read as part of the Matins service (Stichera on Praise). This part starts with troparion 8, which was already used in the first part (the penultimate troparion). This is the only troparion repetition observed in the Stichera (see below for the Akathistos Hymn). Finally, the third part consists of only 2 troparia and is placed at the end of the Matins service, between the Automelon Aposticha Stichera в разбоинически пήти and вь брьне вэры. This particular type of service can only be found in the Serbian tradition and is probably related to the introduction of Evergetidski Typik in Serbia by St. Savva 20 during the 12 th 13 th cent. d. The second part of the troparia with the same order as in NBS 644 also survives in the Triodion, Serbian, 13 th cent., National Library of Russia, code F.n. I. 92 (referred below as F.n. I. 92). It should be emphasized that, contrary to the manuscript mentioned previously, there are no third part Stichera between the Automelon Aposticha Stichera. As for the first part, one can only guess whether it existed or not, since the corresponding folia are lost. However, it should be mentioned that, in both cases, the acrostic version is best preserved in the same manuscript Serb. In regard to the Akathistos Hymn, the order of the oikos and their first letters in the manuscripts under examination is generally as follows: Table 1. Order of oikos and their first letters in the manuscripts containing the acrostic translation of the 20 Т. Суботин-Голубовиħ, «О рукописима коjи садрже службе светоми Сави», Зборник радова са меħународног научног скупа «Свети Сава у српскоj историjи и традициjи, Београд, 1998, See also Т. Александрова, «Стихиры службы»,

126 On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of the Byzantine Acrostic Akathistos Hymn (the Roman numerals denote the number of oikos in the Slavonic translation, the Arabic numerals denote the number of oikos in the Greek original, the empty cells correspond to the missing folia of the manuscripts) Serb. Shafar. Schook. 338 Zagreb. I А 1 а 1 а 1 а 1 II Б 6 б 6 б 6 б 6 III В 11 в 11 в 11 в 11 IV Г 2 в 2 х 12 V Д 7 д 7 и 5 VI Е 4 е 4 в 2 VII Ж 13 ж 13 р 3 VIII с 4 IX З 3 р 3 с 7 X б 8 XI И 5 и 5 в 9 XII К 14 к 14 п 10 XIII Л 19 л 19 XIV М 8 м 8 XV Н 9 н 9 XVI W 10 w 10 XVII П 23 п 23 XVIII W 24 w 24 с 18 XIX Р 3 в 15 с 19 XX В 2 с 18 п

127 Tatiana Borisova XXI В 15 р 17 с 21 XXII С 18 в 16 б 22 XXIII Р 17 с 21 п 23 XXIV С 21 х 12 w 24 It should be stressed that, with the exception of Schook. 338 where the surviving text is not long enough to allow us to draw any conclusions, no text preserves the true structure of the acrostic, which definitely existed in the initial version of the translation. The acrostic is better preserved in Serb., at least in the first part of the text (oikos I XIX). Up to oikos XXVIII, the order of oikos is the same in both Shafar. and Serb., and most likely closely follows the original. However, two oikos in Shafar. (IV and IX) lost their additional first words and, as a result, the acrostic was destroyed. This might have happened under the influence of the non-acrostic translation method where additional words did not exist. It is also worth mentioning that, according to the original Greek text, the oikos that lost the additional words in Shafar. were numbers 2 and 3 i.e. the oikos repeated in the second part of Serb. (XIX and XX). In the final part of the text, the order of oikos is so different between the two manuscripts that it becomes impossible to reconstruct the initial order 21. One can generally conclude that the acrostic is not preserved in either manuscript. As for Zagreb., as far as one can deduce from the surviving text (one folio of the manuscript probably containing oikos XIII XVII is lost), the acrostic is preserved only in the first three oikos. It should be pointed out, however, that neither of these oikos displays the additional first acrostic words. The first three 21 Our hypothesis about the initial order of the second part see in Т. Борисова, «Ранние редакции»,

128 On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of the Byzantine Acrostic oikos are followed by those oikos that, in the Greek text, form pairs (short extended) with the first ones: 12 (IV) is close to 11 (III) in the Greek text, 5 (V) is close to 6 (II) and finally 2 (VI) is close to 1 (I). In the rest of the text, the remaining oikos are placed in the same order as in the Greek text (naturally, the ones mentioned above are omitted). One can thus easily understand that, as opposed to Shafar. and Serb., in the Zagreb. manuscript only the very beginning originates from the initial acrostic translation, with the rest seemingly coming from a different version. With the exception of the first three oikos, the acrostic is not preserved. As opposed to the Akathistos Hymn, there is one Slavonic manuscript containing the Stichera where the initial acrostic is relatively well preserved: the Triodion Serb. The first 23 letters of the original 24 Stichera judging by the number of letters in the Greek alphabet correspond to the first 24 letters (with the exception of the letter В) of the Slavonic alphabet. This was achieved by employing more or less the same technique as in the Akathistos Hymn: first by changing the order of the Stichera and then by adding in the beginning of the Stichera the words than correspond to the contents of the text and start with the appropriate letter 22. However, the work of the Slavic scholar seems to be much easier in this occasion, since, if compared to the Akathistos Hymn, all troparia are of the same size and there is no need to consider the alternation of short and extended oikos. Assuming that this variant of the text is the actual initial form of the acrostic translation, we will now explore the changes it had in the other manuscripts (see Table 2). 22 For details see Τ. Μπορίσοβα, «Η Βυζαντινή τέχνη του λόγου...»,

129 Tatiana Borisova Table 2. Order of oikos and their first letters in the manuscripts which contain the acrostic translation of the Stichera (the Roman numerals denote the number of troparia in the Slavonic translation, the Arabic numerals denote the number of troparia in the Greek original, the empty cells correspond to the missing folia of the manuscripts) Serb. Shafar. Schook. 338 NBS644 F.n. I.92 I А 1 а 1 А 1 а 1 II Б 3 б 3 Б 3 б 3 III Г 12 г 12 Г 12 д 19 IV Д 19 д 19 Д 19 е 11 V Е 11 е 11 е 11 ж 6 VI Ж 6 ж 6 ж 6 з 8 VII р 22 VIII З 21 з 21 з 21 з 8 з 8 IX 14 и 14 и 14 м 14 м 14 X И 23 и 23 п 23 п 10 п 10 XI К 10 л 17 к 10 л 17 л 17 XII Л 17 м 7 л 17 м 7 м 7 XIII М 7 w 4 м 7 н 15 н 15 XIV Н 15 п 13 н 15 w 4 w 4 XV W 4 р 22 w 13 п 13 XVI П 13 с 20 п 23 п 23 XVI Р 22 У 18 о 24 о 24 I XVI С 20 т 2 с

130 On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of the Byzantine Acrostic II XIX Т 24 н 15 з 21 XX У 18 т 24 XXI Ф 2 х 5 XXII Х 5 ц 9 XXII I XXI V Ц 9 The analysis of the data presented in Table 2 reveals that no manuscript contains the troparion 16 (Πόρνη τοῖς δάκρυσι καταβρέχει). One could hypothesize that it may have existed on the third place (III) starting with an additional word which would correspond to the letter В. However, this hypothesis cannot be proved based solely on the manuscripts we currently have at our disposal. The fragment of the text surviving in Schook. 338 reveals one change in the initial acrostic: the additional conjunction И of the troparion 23, which can be found in the X th place, is missing. As a result, the troparion starts with the letter П which does not correspond to the acrostic. The manuscript Shafar. exhibits more substantial changes. Specifically, troparion 14, which is found in the IX th place, starts with И instead of І (this particular modification was quite common in Slavonic manuscripts), troparion 15 (Н) is seen in the XIX th place instead of the XIV th, troparion 10 (К) is omitted, troparion 24 (Т) is not found in its proper place (before Y) but is moved to the end of the text at the XX th place. Finally, even though troparion 2 is at the same place as in the initial 128

131 Tatiana Borisova translation, it drops the additional word фарисеwвою and now starts with the letter Т not preserving the acrostic. As in the case of the Akathistos Hymn, in this manuscript the acrostic is relatively well preserved in the first part of the text (I XII) and mostly destroyed in the second part (XIII XXII). The reason for these changes could be generally attributed to the mistakes of the scribes. There are no signs of conscious alteration of the structure of the text or the influence of the non-acrostic translation. On the other hand, the Serbian Triodion NBS 644 and F.n. I.92 version seems to be a result of both unconscious and conscious modifications. The conscious ones originated from the need to adapt the text to the new service order and its division into parts. The acrostic version was considered a base for a new text; however, the changes it had undergone had destroyed the acrostic to a great extent. The division of the text into parts was surely the main reason why one of the final troparia troparion 22 (Χεῖρά μοι ἔκτεινον ὡς τῷ Πέτρῳ) - starting with the letter Р was moved to the end of the first part, while two final troparia 23 (Ψάλλοντα, δέξαι με καθ' ἑκάστην) and 24( Ὢ τῆς ἀφάτου σου εὐσπλαγχνίας) - were selected to conclude the second part. It should be noted that these two troparia not only appear in a different position in the structure of the hymn but were also probably taken from another, non acrostic source, and therefore do not contain the additional acrostic words. Another influence of the non-acrostic version is the replacement of the entire text of troparion 14 with one that offers a more literal and true translation of the Greek origin and starts with the letter М, which is wrong from the point of view of the acrostic (see Table 3). 129

132 On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of the Byzantine Acrostic Table 3. Comparison of troparion 14 texts from the Stichera of the Great Canon service by St. Andrew of Crete in two Serbian manuscripts following the acrostic version Greek origin Ξίφη ηὐτρέπισεν ὁ Βελίαρ, ἐκθηρεῦσαι σπεύδων τὴν ταπεινήν μου ψυχήν, ξένον ἐποίησέ με Οἰκτίρμον, φωτισμοῦ τῆς γνώσεως τοῦ προσώπου σου. Ὁ κραταιὸς ἐν ἰσχύϊ, τούτου σκευῶν ἅρπασόν με Κύριε, πρὶν εἰς τέλος ἀπόλωμαι, σῶσόν με Serb. Ήwстри Ήготови стрэлецъ пожти хот NBS 644 wкаанън ми дш и странна м створи на земи свэта разήмна лица твоего крэпкы въ силэ с добъ его истръгни ми ги даже до конца не погыбн спаси ме мьчь Ήготова злодэи пожети тьщесе дшή мою смэренήю и wкааннήю и странна створити на земли нь вэды просвьтэни лица твоего притекь млюсе и вьпию крэпкы всесилие сήдбы го исхити ме ги даже до конца не погыбн спаси ме It is not clear whether troparion 12 (III d place, letter Г) in NBS644 was omitted consciously or unconsciously. As a result of an unconscious change the mistake of a scribe who did not recognize the uncommon Slavonic word крияхъ (hide, bury) 130

133 Tatiana Borisova and replaced it with при хъ (take) see Table 4, another inappropriate letter for the acrostic structure appears. Table 4. Comparison of troparion 12 texts from the Stichera of the Great Canon service by St. Andrew of Crete in two Serbian manuscripts following the acrostic version Greek origin Κρύψας τὸ τάλαντον τὸ δοθέν μοι, ὡς ἀγνώμων δοῦλος τῇ γῇ κατέχωσα καὶ γὰρ ὡς ἄχρηστος κατεκρίθην, καὶ οὐ τολμῶ λοιπὸν ἐξαιτῆσαί σοι, ὡς ἀνεξίκακος οἴκτειρόν με, ἵνα κᾀγὼ ἀνακράζω Κύριε, πρὶν εἰς τέλος ἀπόλωμαι, σῶσόν με. Serb. крияхъ даньны ми таланть яко NBS 644 неразήмьнь се вь землю погребохь ибо яко не блгоwсήждень бых и не смэю вьзирати к тебэ яко на паметь злымь ги даже до конца не погыбн спаси ме при хъ даны ми таланть яко разήмны сьь и вь земли погребохь и ибо не яко блгь wсήждень быхь и не смэю вьзрэти к тебэ яко на паметь злымь нь вьпию ги даже до конца не погыбн спаси ме Probably due to a mistake committed by a scribe of NBS644 who repeated the first phrase of the previous troparion 131

134 On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of the Byzantine Acrostic 4 (XIV), the second letter W is observed in the beginning of troparion 13 (XV) see Table 5. One should note that F.n. I.92 preserves the correct form of that particular troparion as it starts with the appropriate letter П. Table 5. Comparison of the troparion 13 texts from the Stichera of the Great Canon service by St. Andrew of Crete in two Serbian manuscripts following the acrostic version Greek origin F.n. I.92 Νεῦσον τῷ ὄμματι τῷ εὐσπλάγχνῳ, καὶ γενοῦ μοι ἵλεως μόνε Σωτήρ, νάματα δώρησαι ἰαμάτων, τῇ ἀθλίᾳ μου καὶ ταλαιπώρῳ ψυχῇ, ἀπόσμηξον ἐκ τοῦ ῥύπου, τῶν ἔργων μου ἵνα μέλψω Κύριε, πρὶν εἰς τέλος ἀπόλωμαι, σῶσόν με. призри млсрным ти wкомь и бήди ми млстивь ги течения дарήи исцэл ния стрстьнэи и wканнэи дши мо и и wчисти ме скврьнньхь дель моихь ги даже до конца не погыбн спаси ме NBS 644 wбличитель быхь дхή мо мή призри млсрным си wкомь и бήди ми млстивь ги течения дарήи исцэл нию стрстнэи и wкааннэи мо и дши и wчисти ме скврьнь моихь дель ги даже до конца не погыбн 132

135 Tatiana Borisova спаси ме Finally, troparia 20 and 21 of the manuscript NBS 644, which are found between the Automelon Aposticha Stichera (note that the second part ends with troparia 23 and 24, the first part with troparion 22, while the third part contains the 2 previous troparia), were surely taken from the non-acrostic Slavonic version of the text and have no acrostic. As demonstrated by the above analysis, the Serbian version of the Stichera was composed as a compilation of two sources: the acrostic and the non-acrostic Slavonic translations. While the first troparia originated, with some exceptions, from the acrostic version, the last concluding troparia, which were positioned at the end of the first, second and third part, came from the non-acrostic version. The resulting structure caused the acrostic to end up almost completely ruined. Summing up the results of this research, we should point out that the extensive destruction of the Slavonic alphabetical acrostic was brought about due to both the conscious and unconscious alterations carried out by the scribes on the translated hymns. Whereas one of the main functions of the alphabet acrostic in the Greek texts was the preservation of the initial form of the hymn, in the Slavonic manuscripts, it actually appears to be the least well-preserved feature of the text. Strangely enough, this simple and transparent acrostic type was either not noticed by the scribes at all or was easily sacrificed by them to achieve different goals. An example of this is when the Stichera had to be divided into parts according to the new order of the Church service practice. Proceeding into various compilations of the acrostic and non-acrostic versions as happened in both texts, the Slavic scholars seemed to not be 133

136 On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of the Byzantine Acrostic interested in preserving any form of acrostic. This information that undoubtedly proves the rejection of this device by the Slavic scholars becomes increasingly noteworthy and surprising if juxtaposed with the popularity of different types of acrostic from the simple alphabetical one to the most elaborate ones among the Slavic disciples of Cyril and Methodius. This contradiction appears to only have one logical explanation - the disciples of Cyril and Methodius, though Slavs by nationality, were in fact bearers of the Byzantine culture. Therefore, they tended to use the Byzantine rhetorical devices in their translated and original texts in the Church Slavonic language in an attempt to enrich it and to turn it into a language capable of adopting the treasures of Byzantium. As expected, the acrostic translations of the hymns under research were undertaken be scholar(s) of this same circle who also shared the same goals. However, the next generations of Slavic scholars who were never introduced to the secrets of the Byzantine poetics and probably had no connection to the Greek language, all rejected this poetic device mainly because it did not correspond to the original poetic system of their own language. Comparing the results of the present research with those obtained during our study on the transmission of the other poetic devices from the Greek to the Church Slavonic language 23 namely paronomasia and paregnemon, - we can conclude that only those poetic devices which pertained to semantics were successfully transmitted and adopted by Slavs, while the formal devices, among which the acrostic was surely included, were mostly neglected. This tendency will last throughout the primary period of the Church Slavonic literature (11 th 14 th century) and will only change after the 23 Borisova T, On the Genesis Problem of the Slavonic Ecclesiastical Poetry (in press). 134

137 Tatiana Borisova arrival of the second wave of the Greek-Byzantine influence on the Slavonic language and culture, which started in the 14 th century in monasteries of mount Athos. About the author Dr. Tatiana Borisova was born in Novosibirsk, Russia. She studied Philology at the Faculty of Humanities of the Novosibirsk State University, and, in 1998, she received her first PhD in Russian Language History from the same university. She continued her studies at the Department of Philology of the University of Crete, receiving her second PhD in Byzantine Philology in Her scientific interests include the study of the Church Slavonic language and literature, and the Greek - Slavic cultural relations. She has published books, papers and articles on various aspects of Paleoslavistics, as well as on teaching Russian as a foreign language. Since 2008 she teaches at the Faculty of Slavic Studies of the National and Kapodistrian University of Athens. 135

138 On the Problem of the Transmission and the Ensuing Adoption of the Byzantine Acrostic 136

139 Илиас Евагелу Доцент Аристотелски Университет на Тессалоники Свети Теодосий Търновски като пример за монах исихаст Както е известно, исихасткото движение в България през 14и век е тясно свързано със свети Теодосий Търновски. Животът и творчеството му са обект на изследване от науката 1. Поради това ще се ограничим с 1 За живота и делото на Теодосий Търновски вж. K. Радченко, Религиозное и литературное движение в Болгарии в эпоху перед турецким завоеванием, K. 1898, 169 и т.н., П. Сырку, Истории исправления книг в Болгарии в XIV веке. Том I. Время и жизнь патриарха Евфимия Терновского. With an Introduction by I. Dujčev, London 1972 (= СПБ. 1898), , В. Киселков, Житието на Теодосий Търноски като исторически паметник, С. 1926, В. Киселков, Проуки и очерти по старобългарска литература, С. 1956, , Δ. Γόνη, Τὸ συγγραφικὸν ἔργον τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριάρχου Καλλίστου Α, Ἀθῆναι 1980, , Δ. Γόνη, Ἱστορία τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιών Βουλγαρίας καί Σερβίας, Ἀθήνα , 85-87, Δ. Γόνη, «Μοναχισμὸς καὶ ἡσυχασμὸς στὴ Βουλγαρία (τὴν ἐποχὴ τῆς δυναστείας τῶν Παλαιολόγων)», Β Συμπόσιο «Η Μακεδονία κατά την εποχή των Παλαιολόγων», Θεσσαλονίκη Δεκεμβρίου 1992, Θεσσαλονίκη 2002, , Μ. La Bauve Hebert, Hesychasm, Word - Weaving, and Slavic Hagiography. The Literary School of Patriarch Euthymius, München 1992, 23 и т.н., Д. Петканова, Старобългарска литература IX-XVIII в., С , , Д. Петканова, «Теодосий Търновски», Старобългарска Литература. Енциклопедичен Речник (състав. Д. Петканова), В.-Търново 2003, 507, G. Podskalsky, Theologische Literatur des Mittelalters in Bulgarien und Serbien, , München 2000, , Η. Ευαγγέλου, Λόγια και απόκρυφη βουλγαρική γραμματεία στον ύστερο Μεσαίωνα. Η περίπτωση του Βίου του Βασιλείου του Νέου, [Ελληνισμός και Κόσμος των Σλάβων, 9, University Studio Press] Θεσσαλονίκη 2007, 95-97, Η. 137

140 Свети Теодосий Търновски посочването само на някои аспекти от житието му, които смятаме, че хвърлят светлина върху исихасткото движение не само в България, но и в целия християнски славянски свят, след като влиянието на Теодосий се разпростира и извън пределите на България. Известно е, че Теодосий започва да води монашески живот преди да срещне Григорий Синаит и да се запознае с исихазма в Парория. Според неговото житие 2 той бил вече прочут и изтъкнат монах, когато става ученик на Григорий Синаит в Парория 3. В житието на Теодосий се описва доста подробно животът му в Парория, където под напътствията на Григорий той много бързо става един от най-близките му последователи, допринесъл за формирането на монашеската общност там 4. Трябва да отбележим, че след смъртта на Григорий, монашеското братство, признавайки способностите и духовните добродетели на Теодосий, му предлага да стане игумен и да поеме духовното Ευαγγέλου, Ο ησυχασμός στον κόσμο των Νοτίων Σλάβων τον ΙΔ αιώνα. Επιδράσεις στον πνευματικό, εκκλησιαστικό και πολιτικό τους βίο, Θεσσαλονίκη 2010, , Ι. Ταρνανίδη, Ιστορία των Σλαβικών Ορθοδόξων Εκκλησιών, τόμ. Α, Ιστορία της Βουλγαρικής Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη , 83-84, Д. Кенанов, Крилатият въздухоходец Теодосий Търновски, В.-Търново Тук се използва версията на Живота на Теодосий, която преиздаден професор Др. Д. Кенанов. «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски. По единствия известен препис от рилския панегирик на Владислав Граматик, 1479 г., 282a 294б» Крилатият въздухоходец Теодосий Търновски, В.-Търново 2010, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 3-4, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 6-8,

141 Илиас Евагелу наставничество 5. Теодосий, обаче, не се чувствал готов да приеме тази голяма отговорност и напуснал Парория, като продължил пътуванията си до големите монашески центрове по българските и гръцките земи, натрупвайки духовни преживявания 6. След като завършва пътуванията си, Теодосий се завръща в Търново, където се обръща за помощ към цар Иван-Александър, който, както подчертава неговият биограф, го уважавал и особено го ценял 7. Царят, за да го задържи, първоначално го насочва към Килифарево 8, недалеч от Търново, а по-късно към една пещера, която била още по-близо 9. Много скоро около него се събират множество монаси, които искали да се срещнат с него и да станат негови ученици. Така се създава нов исихастки център в сърцето на България, близо до Търново, който щял да играе много важна роля в духовния живот не само на българската държавата, но и на целия южнославянски свят Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 9, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 9, 55 и т.н. 7 Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 11, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 11, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 11, 56, и гл. 22, Вж. В. Гюзелев, Училища, скриптории, библиотеки и знания в България, XIII XIV век, С. 1985, 93 и т.н., Η. Ευαγγέλου, Λόγια και απόκρυφη βουλγαρική γραμματεία, 95-97, Η. Ευαγγέλου, Ο ησυχασμός στον κόσμο των Νοτίων Σλάβων,

142 Свети Теодосий Търновски По време на престоя си в Търново, той взема активно участие в църковния живот. Противопоставя се на еретическите течения, които обсебват региона и заплашват не само Църквата, но и стабилността на обществото и държавата 11. Теодосий е завършил живота си както е започнал като странстващ монах, жаден за нови духовни преживявания. Затова заминава за Цариград, придружен от няколко ученици, сред които е и бъдещият български патриарх Евтимий 12. Там той получава благословия от своя съмишленик патриарх Калист, който също бил ученик на Григогий Синаит и виден исихаст 13. Теодосий умира в Константинопол, където бил погребан от самия патриарх Калист, в присъствието на много епископи и вярващи, което е доказателство за голямо му признание за святост и духовно сияние В живота на Теодосий седем глави са посветени на действията му срещу еретици и евреи в Търново и търновския област. Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл , Тази информация идва от похвалното слово за Евтимий, съставен от Григорий Цамблак. Похвално слово за Евтимий от Григорий Цамблак, (П. Русев и др.) Софя 1971, гл. 15, Вж. също Η. Ευαγγέλου, Γλωσσικές και εκκλησιαστικές μεταρρυθμίσεις στη Βουλγαρία τον 14 ο αιώνα. Η συμβολή του πατριάρχη Τυρνόβου Ευθυμίου, Θεσσαλονίκη 2002, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл , За истинските причини на това пътуване вж. Η. Ευαγγέλου, Ο ησυχασμός στον κόσμο των Νοτίων Σλάβων, , където литературата. 14 Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл ,

143 Илиас Евагелу Разглеждайки внимателно живота на Теодосий, можем да отбележим най-важните му аспекти, които утвърждават исихасткото движение в България и в останалия православен славянски свят. Може да се каже, че най-важният отличителна черта в живота и дейността на Теодосий са странстванията му, които започват още от началото на монашеския му живот, даже преди да срещне Григорий Синаит и тясно да се свърже с исихазма, и продължават до края на живота му. Списъкът на манастирите, които е посетил и в които е живял, е изключителен. Теодосий става монах в Арчарския манастир Св. Николай 15. Там той пребивава доста време преди да започне странстванията си. По-късно се премества в манастира Св. Богородица край Търново 16. След кратък престой там, се установява в местността Червен 17, а оттам стига Сливенската планина, където за известно време се заселва в Епикерневия манастир 18. Там той узнава за пристигането на Григорий Синаит в Парория и решава да се срещне с него, за да мине под неговото духовно наставничество Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 3, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 4, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 4, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 4, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 5,

144 Свети Теодосий Търновски След смъртта на Григорий, Теодосий се връща отново в Сливенската планина 20 и след кратко пребиваване там се отправя към Света Гора 21 люлката на исихазма. За съжаление, пиратските нападения, които измъчвали по онова време Атонския полуостров, не му позволяват да остане там задълго. И той отново тръгва на път и през Солун стига до Верия в скита Св. Йоан Кръстител 22. Оттам през Константинопол пристига в Парория, където се покланя на гроба на Григорий Синаит, и се среща с монашеското братство 23. След това се отправя отново към Сливенската планина 24, от там към Несебър, в търсене на подходящо място на постоянно пребиваване 25. Условията там, обаче, изобщо не били благоприятни за аскетичен живот. Теодосий се обръща към цар Йоан Александър, който му предлага Търново и по-конкретно Килифарево, където би могъл да се установи за постоянно 26. По-късно, поради османските набези, Теодосий е принуден да напусне Килифарево и да се установява по-близо до 20 Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 9, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 10, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 10, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 10, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 10, Д. Кенанов, «Патриарх Калист, Житие на препод. Теодосий Търновски», гл. 10, Вж. бележка

145 Илиас Евагелу Търново 27. Оттам отново отива в Константинопол, където се среща с патриарх Калист и по-късно издъхва 28. Става ясно, че първоначално пътуванията на Теодосий са подтикнати от желанието му да посети големите духовни центрове, да се срещне с изтъкнати монаси и да се поучи от техния духовен опит. След времето прекарано в Парория, целта на странстванията му се променя. На този етап, изглежда, че това което го е подтиквало да пътува, е търсене на подходящо място, където да се установи завинаги и да може да се отдаде на съсредоточени молитви и аскетичен живот. Следва да отбележим, че последните му пътувания са следствие на историческите обстоятелства. Главно заради вълненията, които възникват по целия Балкански полуостров поради османските нашествия както на територията му, така и в крайбрежните области Вж. бележка Вж. бележка За появата на османските в Балканския полуостров вж.: Д. Ангелов, «Борбата на българския народ срещу Турските нашественици », История на България. Том III. Втора българска държава, С. 1982, , G. Ostrogorsky, Ἱστορία τοῦ βυζαντινοῦ κράτους, (прев. Ἰ. Παναγόπουλος) τ. Γ, Ἀθήνα 1989, 181 и т.н., Μ. Νυσταζοπούλου - Πελεκίδου, Οἱ βαλκανικοὶ λαοὶ. Ἀπὸ τὴν τουρκικὴ κατάκτηση στὴν ἐθνικὴ ἀποκατάσταση (14 ος -19 ος αι.), Θεσσαλονίκη , 17 и т.н., Α. Σαββίδη, Σελίδες από τη βαλκανική αντίδραση στην οθωμανική επέκταση κατά τους 14 ο και 15 ο αιώνες. Ουγγλέσης Ουνυάδης Καστριώτης Κλαδάς, Αθήνα 1991, P. Sugar, Ἡ Νοτιοανατολικὴ Εὐρώπη κάτω ἀπὸ Ὀθωμανικὴ κυριαρχία, , (прев. Π. Μπαλουξή) τ. Α, Ἀθήνα 1994, Χ. Ιναλτζίκ, Η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η κλασική περίοδος , (прев. Μ. Κοκολάκη) Αθήνα 1995, Ι. Καραγιαννόπουλου, Το βυζαντινό κράτος, Θεσσαλονίκη , 251 и т.н., J. McCarthy, The Ottoman Turks. An Introductory History to 1923, Longman 1997, П. Мутафчиев, В. Мутафчиева, История на българския 143

146 Свети Теодосий Търновски Постоянните странствания на Теодосий, които са може би най-забележителната част от житието му, не се отнасят само за него. Пътуванията са типична особеност за всички представители на исихазма, които странствали или посещавали големите духовни средища и известни монаси с цел за духовно си израстване, или за да избегнат османските нашествия и да се отдадат на аскетизъм и молитва 30. От тази гледна точка Теодосий не е прототип. Трябва обаче да отбележим, че като един от новаторите исихасти в България и в православния славянски свят, той утвърждава тази практика, която неговите ученици възприемат и продължават, както и техните гръцки съмишленици. Друга важна особеност в дейността на Теодосий са монашеските центрове в България, които той основава, организира и установява не само като средища за аскетичен живот и молитва, но и като духовни центрове, където се развивала писмеността, превеждали се и се преписвали книги. Те са разполагали и със значими библиотеки с гръцки и български ценни книги. Следва да отбележим, че превръщането на манастирите в просветни средища от исихастите, се установява по-рано от гръцките исихасти, които едновременно с молитвата и аскетизма усъвършенствали писмеността. Те били считани за найважните книжовници на своето време. Достатъчно е да народ. От наченките на човешки живот по нашите земи до българското възраждане, С. 1998, 315 и т.н., Цв. Георгиева, Cv. Georgieva, Н. Генчев, История на България в три тома. Toм II. История на България XV-XIX век, С. 1999, 20 и т.н. 30 Това е обща характеристика за всички исихасти и особено славяните. Вж. Η. Ευαγγέλου, Ο ησυχασμός στον κόσμο των Νοτίων Σλάβων, 140 κ. εξ. 144

147 Илиас Евагелу кажем, че след тях са Григорий Синаит 31, Григорий Палама 32, Филотей Кокин 33 и патриарх Калист 34, като 31 За живота и делото на Григорий Синаит вж.: K. Радченко, Религиозное и литературное движение в Болгарии в эпоху перед турецким завоеванием, K. 1898, 51 и т.н., A. Яцимирский, «Изъ критиколитературныхъ наблюденій надъ Житіемъ Григорія Синаита», Византійскій Временникъ, 15 (1908), , В. Киселков, «Среднновековна Парория и синаитовият манастир», Сборник в чест на В. Н. Златарски, С. 1925, В. Киселков, Григорий Синаит, представител на мистицизма във Византия през XIV в., С. 1928, M. Попруженко, «Из истории религиозного движения в Болгарии в XIV веке», Славия 7 (1928), , Ém. Turdeanu, Littérature Bulgare du XIV e Siècle et sa Diffusion dans les Pays Roumains [Travaux Publiés par l Institut d Études Slaves, XXII], Paris 1947, 5-15, П. Сырку, Истории исправления книг в Болгарии в XIV веке. Том I, , H.-G. Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich, München , , Δ. Γόνη, Τὸ συγγραφικὸν ἔργον, Δ. Γόνη, «Μοναχισμὸς καὶ ἡσυχασμὸς», , A. E. Tachiaos, «Legacy to the Slavs: Preliminary Remarks», Cyrillomethodianum, 7 (1983), , E. Hisamitsu, Gregorios Sinaites als Lehrer des Gebettes, Altenberge 1994, Α. Δεληκάρη, Άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης. Η δράση και η συμβολή του στη διάδοση του ησυχασμού στα Βαλκάνια. Η σλαβική μετάφραση του Βίου του κατά το αρχαιότερο χειρόγραφο, Θεσσαλονίκη 2004, A. Rigo, Il monaco, la chiesa e la liturgia. I capitoli sulle gearchie di Gregorio il Sinaita, [La Mistica Christiana tra Oriente e Occidente, 4], Firenze За живота и делото на Григорий Палама вж.: Γρ. Παπαμιχαήλ, «Ἱερῆς ἡσυχίας ἐπίτομος ἱστορία καὶ θεωρία καὶ οἱ περὶ ταύτην ἐριδες μέχρι του 1341», Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος, 5 (1910), και , του ιδίου, «Αἱ ἠσυχαστικαὶ ἔριδες του ΙΔ αἰώνος καὶ ὁ θρίαμβος Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ( )», Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος, 5 (1910), και του ιδίου, Ὁ Ἁγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Ἡθικο-πατρολογικὴ συμβολὴ εἰς τὴν ἱστορίαν τῶν ἡσυχαστικῶν ἐρίδων του ΙΔ αἰώνος, Πετρούπολις - Ἀλεξάνδρεια 1911, В. Кривошеинъ, «Aскетическое и богословское ученіе св. Григория Паламы», Seminarium Kondakovianum 8 (1936), , Θ. Καστανᾶ, Ὁ Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καὶ ὁ μυστικισμὸς τῶν Ἡσυχαστῶν, Θεσσαλονίκη 1939, C. Kern, «Les elements de la théologie de Grégoire Palamas», Irénikon 20 (1947), 6-33 и , Киприан Керн, Антропология св. Григория Палымы, Париж 145

148 Свети Теодосий Търновски 1950, Киприан Керн, «Духовные предки Святого Григория Паламы" (Опыт мистической родословной)», Богословская мысль, 1942, , Π. Χρήστου, Ὁ Γρηγόριος Παλαμᾶς καὶ ἡ θεολογία εἰς τὴν Θεσσαλονίκην κατὰ τὸν δέκατον τέταρτον αἰώνα, [ Ἰδρυμα Μελετῶν Χερσονήσου τοῦ Αἴμου, 33] Θεσσαλονίκη 1959, Π. Χρήστου, Πανηγυρικὸς τόμος ἑορτασμοῦ τῆς ἑξακοσιοστῆς ἐπετείου τοῦ θανάτου του Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης , Θεσσαλονίκη 1960, Π. Χρήστου, Ἐκκλησιαστικὴ Γραμματολογία. Πατέρες καὶ Θεολόγοι τοῦ Χριστιανισμοῦ, τ. Β, Θεσσαλονίκη , 44-49, Γ. Μαντζαρίδου, Ἡ περὶ θεώσεως τοῦ ἀνθρώπου διδασκαλία τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ, Θεσσαλονίκη 1963, Γ. Μαντζαρίδου, Παλαμικά, Θεσσαλονίκη 1973, Γ. Μαντζαρίδου, «Ὁ ἁγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καὶ ἡ ὀρθόδοξη πνευματικὴ ζωή», Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς 61 (1978), 43-50, Γ. Μαντζαρίδου, «Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς καὶ τὸ ἔργο του», Β Συμπόσιο «Η Μακεδονία κατά την εποχή των Παλαιολόγων», Θεσσαλονίκη Δεκεμβρίου 1992, Θεσσαλονίκη 2002, , Ἀ. Ράντοβιτς, Τὸ μυστήριον τῆς Ἁγίας Τριάδος κατὰ τὸν Ἁγιον Γρηγόριον Παλαμᾶν, Θεσσαλονίκη 1973, J. Meyendorff, St. Gregory Palamas and Orthodox Spirituality, St. Vladimir s Seminary Press 1974, J. Meyendorff, Α Study of Gregory Palamas, (прев. by G. Lawrence) St. Vladimir s Seminary Press , J. Meyendorff, Byzantine Ηesychasm: Ηistorical, Τheological and Social Problems. Collected Studies, [Variorum Reprints], London 1974, Θεοκλήτου Διονυσιάτου, Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Ὁ βίος και ἡ θεολογία του, Ἅγιον Ὄρος Θεσσαλονίκη 1976, H.-G. Beck, Literatur, 712 и т.н., G. Podskalsky, «Zur Gestalt und Geschichte des Hesychasmus», Ostkirchliche Studien 16 (1967), 27-30, G. Podskalsky, Theologie und Philosophie in Byzanz. Der Streit um die theologische Methodik in der spätbyzantinischen Geistesgechichte (14./15. Jh.), seine systematischen Grundlagen und seine historische Entwicklung, [Byzantinisches Archiv Heft 15] München 1977, 124 и т.н., Θ. Ζήση, Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, Ἀθήνα 1985, Πρακτικά θεολογικοῦ Συνεδρίου εἰς τιμήν και μνήμην τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης τοῦ Παλαμᾶ (12-14 Νοεμβρίου 1984), Θεσσαλονίκη 1986, Δ. Τσάμη, Ἐκκλησιαστικὴ Γραμματολογία. Ἀπὸ τὴν ἀποστολικὴ ἐποχὴ ὡς τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως, Θεσσαλονίκη 1992, , Πρακτικά διεθνῶν ἐπιστημονικῶν συνεδρίων Ἀθηνῶν (13-15 Νοεμβρίου 1998) και Λεμεσοῦ (5-7 Νοεμβρίου 1999). Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς στὴν ἱστορία καὶ τὸ παρὸν, (ред. Γ. Μαντζαρίδης), Ἱ. Μ. Μ. Βατοπεδίου Ἅγιον 146

149 Илиас Евагелу споменаваме най-известните, които с дейността си издигат монашеските си общини до важни духовни центрове. Следователно, дори и за това Теодосий не е новатор. Обаче, неговият пример допринася да се възприеме от учениците и последователите му по българските земи, както и да се установи в целия православен славянски свят, Ὄρος 2000, Βλ. Λόσκι, Ἡ θέα τοῦ Θεοῦ, (прев. Μητροπολίτου Νικοπόλεως Μελετίου) Πρέβεζα , , Β. Ψευτογκᾶ, «Παλαμικὴ θεολογία καὶ πνευματικότητα», Θέματα Πατερικῆς Θεολογίας καὶ Πνευματικότητας, τ. Γ, Θεσσαλονίκη 2007, За живота и делото на Филотей Кокин вж.: V. Laurent, «Philothee Kokkinos», Dictionnaire de Theologie Catholique, tome 12 2, Paris 1935, , G. Niggl, Prolegomena zu den Werken des Patriarchen Philotheos von Konstantinopel ( und ), München 1955, Στ. Κουρούση, «Φιλόθεος ὁ Κόκκινος», Θρησκευτική καί Ἡθική Ἐγκυκλοπαιδεία, τ. 11, Ἀθῆναι 1967, , Β. Δεντάκη, «Βίος καί Ἀκολουθία τοῦ ἁγίου Φιλοθέου Κοκκίνου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως ( και ) τοῦ Θεολόγου», Ἐπιστημονική Ἐπετηρίς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, 17 (1971), , Π. Χρήστου, «Ἡ οἰκουμενική πολιτική τοῦ πατριάρχου Φιλοθέου Κοκκίνου», Ξενία Ἰακῶβω Ἀρχιεπισκόπω Βορείου καί Νοτίου Ἀμερικῆς, ἐπί τῆ 25ετηρίδι τῆς ἀρχιεπισκοπείας αὐτοῦ (Ανάτυπο), Θεσσαλονίκη 1985, Π. Χρήστου, Ἐκκλησιαστικὴ Γραμματολογία, τόμ. Β, 51-53, Πρακτικά Θεολογικοῦ Συνεδρίου "Εἰς τιμήν καί μνήμην τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Φιλοθέου ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Θεσσαλονικέως", Νοεμβρίου 1983, Θεσσαλονίκη 1986, Δ. Τσάμη, Ἐκκλησιαστικὴ Γραμματολογία, , Kotzabassi, «Eine Akoluthie zu Ehren des Philotheos Kokkinos», Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 46 (1996), и Η. Ευαγγέλου, «Η συνάντηση και προσωπική γνωριμία του τελευταίου πατριάρχη Τυρνόβου Ευθυμίου με τον πατριάρχη Φιλόθεο Κόκκινο», Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Α. Π. Θ., Νέα Σειρά, Τμήμα Θεολογίας, 14 (2004), За живота и делото на патриарх Калист I вж.: Δ. Γόνη, Τό συγγραφικόν ἔργον τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριάρχου Καλλίστου Α, Ἀθῆναι 1980, Δ. Τσάμη, Ἐκκλησιαστικὴ Γραμματολογία, и Η. Ευαγγέλου, «Η συνάντηση και προσωπική γνωριμία»,

150 Свети Теодосий Търновски превръщането на редица монашески центрове във важни просветни средища, значими за културата на всички славянски народи. Достатъчно е да споменем манастира Света Троица, който е основан от видния ученик на Теодосий Евтимий, последният търновски патриарх 35. Друга важна особеност в живота и дейността на Теодосий е интересът му към църковния живот и особено за трудностите на пастирите за обгрижването на паството на Българската църква. Борбата му най-ясно може да се види в усилията, които полага в стълкновението с различните ереси, обхванали в онова време Българската църква и биват заплаха за православната вяра За Евтимий Търновски и манастира Света Троица вж.: Хр. Поповъ, Евтимий последен Търновски и Трапезицки патриархъ ( ), Пловдивъ 1901, Д. Мариновъ, Евтимий патриархъ Търновски. Жижотът и духовно общстжената му деятелностъ, Варна 1905, Ст. Цанков, Патриархъ Евтимий, С. 1906, K. Величковъ, Патриархъ Евтимий. Живота му, страданията и смъртьта в Бачковски Манастиръ "Св. Богородича", Пловдивъ 1907, В. Киселковъ, Патриархъ Евтимий, С. 1938, В. Киселковъ, Проуки, , П. Динеков, «Евтимий Търновски», Историйа на българската литература (под ред. В. Велчев, Ем. Георгиев, П. Динеков), С. 1962, , И. Богданов, Патриарх Евтимий. Книга за него и неговото време, С. 1970, Д. Калев, «Богослужебна прослава на св. Патриарх Евтимий» Духовна Култура 1970, кн. 5-6, 25-32, Кл. Иванова, Патриарх Евтимий. Народна просвета, С. 1986, M. La Bauve Hebert, Hesychasm, Word - Weaving, and Slavic Hagiography. The Literary School of Patriarch Euthymius, München 1992, Ст. Кънцева, «Свети Евтимий патриарх Търновски и исихазмът», Духовна Култура 74 (1994), кн. 9, 15-23, Д. Петканова, Литература, , Η. Ευαγγέλου, Γλωσσικές και εκκλησιαστικές μεταρρυθμίσεις στη Βουλγαρία τον 14 ο αιώνα. Η συμβολή του πατριάρχη Τυρνόβου Ευθυμίου, Θεσσαλονίκη 2002, Η. Ευαγγέλου, Ο ησυχασμός στον κόσμο των Νοτίων Σλάβων τον ΙΔ αιώνα. Επιδράσεις στον πνευματικό, εκκλησιαστικό και πολιτικό τους βίο, Θεσσαλονίκη 2010, където литературата. 36 Вж. бележка

151 Илиас Евагелу И тук трябва да отбележим, че пастирската борба на Теодосий и неговата упоритост, с която той защитава православието е всеобща отличителна черта на всички исихасти, които преминават в паметта на Църквата не само като аскети и духовни учители, но и като защитници на Православието 37. Така, от исихастите произлезли найпрочутите богослови на Православието в славянските земи, които с делата си защитават православната вяра от различните еретически предизвикателства в онази епоха. Едновременно с това подчертават това богословското разграничаването на славянската богословска мисъл от гръцката, от която дотогава е била зависима 38. Последното, но може би най-важното нещо в живота и дейността на Теодосий Търновски е всеправославният дух, който вдъхновява целия му живот. Заслужава да се отбележи, че този всеправославен дух вдъхновява всички носители на исихазма и това е основата на избора им през всички стадии. Следвайки този дух, те се борят заедно не само за чистотата на православната вяра и противопоставянето срещу еретическите заблуди, срещу разколите и разделенията, нанасящи вреда на Църквата. За важно се считало и уеднаквяването на богослужебните типици, както и на религиозните обичаи и традиции, които по лесен и разбираем начин за простите вярващи гарантирали 37 Повече за пастирската грижа на исихастите вж. Η. Ευαγγέλου, Ο ησυχασμός στον κόσμο των Νοτίων Σλάβων, 272 и т.н. 38Вж. D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth. Eastern Europe, , Weidenfeld and Nicolson 1971, 302 и т.н., Α. Αι. Ταχιάου, Κύριλλος και Μεθόδιος. Οι θεμελιωτές της αρχαίας σλαβικής γραμματείας, Θεσσαλονίκη 1992, 211 и Η. Ευαγγέλου, Ο ησυχασμός στον κόσμο των Νοτίων Σλάβων, 317 и т.н. 149

152 Свети Теодосий Търновски единството на Православието 39. Теодосий е бил повлиян от този дух, особено след съприкосновението си с Григорий Синаит, и на свой ред повлиява на учениците си. Следвайки тази традиция дават своя принос за развитието на Православието и духовната идентичност на славянските народи, която до днес е непроменена. About the author Ilias Evangelou studied (BA) at the Schools of Theology and History & Archaeology, Aristotle University of Thessaloniki. He continued his postgraduate studies in the history of the medieval Slavic literature (MA and D.Phil.) at the School of Theology of Aristotle University of Thessaloniki. He is Assistant Professor in the School of Theology of Aristotle University of Thessaloniki, since His main field of interest is the ecclesiastical literature and intercultural relations between Greeks and Slavs. He has written several studies in Greek and other languages. The most important of them in Greek are: Λόγια και απόκρυφη βουλγαρική γραμματεία στον ύστερο Μεσαίωνα. Η περίπτωση του Βίου του Βασιλείου του Νέου, [Ελληνισμός και Κόσμος των Σλάβων, 9, University Studio Press] Thessaloniki 2007 (Doctoral Thesis), Ο ησυχασμός 39Вж. D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth. Eastern Europe, , Weidenfeld and Nicolson 1971, 302 и т.н., Α. Αι. Ταχιάου, Κύριλλος και Μεθόδιος. Οι θεμελιωτές της αρχαίας σλαβικής γραμματείας, Θεσσαλονίκη 1992, 211 и Η. Ευαγγέλου, Ο ησυχασμός στον κόσμο των Νοτίων Σλάβων, 317 и т.н. 150

153 Илиас Евагелу στον κόσμο των νοτίων Σλάβων τον 14ο αιώνα. Επιδράσεις στον πνευματικό, εκκλησιαστικό και πολιτικό τους βίο, [Published by P. Pournaras] Thessaloniki 2010, Σλαβική Ορθοδοξία. Από τον Κύριλλο και τον Μεθόδιο στους ησυχαστές (9ος-15ος αι.), [Kyriakidis Bros Publications S.A.] Thessaloniki 2015 and with cooperation of Professor Ioannis Tarnanidis, Μεσαιωνική γραμματεία των Σλάβων. Ιστορία και διαχρονική εξέλιξη, [Kyriakidis Bros Publishing House S.A.] Θεσσαλονίκη

154 Свети Теодосий Търновски 152

155 Δημήτριος Γόνης Ὁμ. Καθηγητὴς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου σὲ ρουμανικὴ διασκευὴ (1643) Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Τραπεζούντιος μαρτύρησε στὴ Λευκόπολη (Ἄκκερμαν) τῆς Μολδαβίας περίπου τὸ 1330, ἀλλὰ τὸ Μαρτυρολόγιό του γράφτηκε κατὰ τὸ πρῶτο ἥμισυ τοῦ 15 ου αἰώνα, μετὰ τὴ μετακομιδὴ τοῦ λειψάνου του (1402) στὴ Σουτσεάβα, στὴν τότε πρωτεύουσα τῆς Μολδαβίας, ἀπὸ τὸν Γρηγόριο, μοναχὸ καὶ πρεσβύτερο τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας τῆς Μολδοβλαχίας, καὶ μάλιστα στὴ μεσαιωνοβουλγαρικὴ γλώσσα 1. Μετὰ ἀπὸ δύο αἰῶνες, καὶ συγκεκριμένα τὸ 1643, εἶδε τὸ φῶς τῆς δημοσιότητας μία ρουμανικὴ διασκευὴ τοῦ Μαρτυρολογίου, πόνημα τοῦ τότε μητροπολίτη Μολδαβίας Βαρλαάμ ( ). Ἐπειδὴ ἡ διασκευὴ αὐτὴ παρουσιάζει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον, θεώρησα σκόπιμο ὄχι μόνο νὰ τὴν ἐκδώσω σὲ νεοελληνικὴ μετάφραση, ἀλλὰ καὶ νὰ παραθέσω λίγα στοιχεῖα γιὰ τὸ συντάκτη της καὶ νὰ ἀσχοληθῶ μὲ σχετικὰ θέματα καὶ 1 Τὸ μεσαιωνοβουλγαρικὸ κείμενο βλ. στὸ ἔργο τῶν P. Rusev καὶ A. Davidov, Grigorij Camblak v Rumănija i v starata rumănska literatura, ἔκδ. τῆς Βουλγαρικῆς Ἀκαδημίας Ἐπιστημῶν, Sofija 1966, , ὅπου παρατίθεται καὶ παράλληλη νεοβουλγαρικὴ μετάφραση. Γιὰ τὸ κείμενο αὐτὸ βλ. εἰδικότερα Δ. Β. Γόνη, «Τὸ πρῶτο Μαρτύριο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου», Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Ε Δ 5(2014) 5-24, ὅπου δημοσιεύεται καὶ νεοελληνικὴ μετάφραση τοῦ βουλγαρικοῦ κειμένου ὑπὸ τὸν τίτλο Μαρτύριο τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μάρτυρος Ἰωάννου τοῦ Νέου, ὁ ὁποῖος ἐμαρτύρησε στὴ Λευκόπολη, γραμμένο ἀπὸ τὸν Γρηγόριο, μοναχὸ καὶ πρεσβύτερο στὴ Μεγάλη Ἐκκλησία τῆς Μολδοβλαχίας (σσ ). 153

156 Τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου προβλήματα, ὅπως εἶναι τὸ βιβλίο ποὺ φιλοξενεῖ τὸ Μαρτυρολόγιο, τὰ αἴτια συντάξεώς του, τὸ περιεχόμενό του, οἱ διαφορές του σὲ σύγκριση μὲ τὸ κείμενο τοῦ ἱερομονάχου Γρηγορίου καὶ οἱ συνέπειες τῶν διαφορῶν του στὶς ἑλληνικὲς διασκευὲς τοῦ Μαρτυρολογίου ποὺ ἐκπονήθηκαν ἐν συνεχείᾳ ἐπὶ ρουμανικοῦ ἀλλὰ καὶ ἐπὶ ἑλλαδικοῦ ἐδάφους. 1. Ὁ συντάκτης τῆς διασκευῆς-μολδαβίας Βαρλαάμ Ὁ Βαρλαὰμ γεννήθηκε περίπου κατὰ τὸ ἔτος Καταγόταν ἀπὸ οἰκογένεια ἀγροτῶν ἐλεύθερων ἀπὸ κάθε φόρο ἢ ὀφειλὴ (γαιοκτημόνων) καὶ ἀπόκτησε καλὴ παιδεία, μὲ ἱκανοποιητικὴ γνώση τῆς ἑλληνικῆς καὶ τῆς σλαβονικῆς γλώσσας. Σὲ μικρὴ ἡλικία ἀσπάστηκε τὸν μοναχικὸ βίο καὶ ἐγκαταβίωσε στὴ μονὴ Σέκου, στὴν ὁποία διατέλεσε καὶ ἡγούμενος ( ). Ἐκεῖ ἀσχολήθηκε μὲ μεταφράσεις ὁρισμένων ἔργων στὰ ρουμανικὰ (σώζονται σὲ χειρόγραφα) καὶ μάλιστα τῆς Κλίμακος τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Σιναΐτη (1618). Ἡ ἀνάθεση σὲ αὐτὸν ἐκκλησιαστικῆς καὶ πολιτικῆς ἀποστολῆς στὴ Μόσχα (Δεκέμβριος 1628-Δεκέμβριος 1629) δείχνει τὴν ἐκτίμηση ποὺ εἶχαν στὶς ἱκανότητες τοῦ Βαρλαὰμ ὁ τότε ἡγεμόνας καὶ ὁ τότε μητροπολίτης τῆς Μολδαβίας. Ἐξελέγη μητροπολίτης Μολδαβίας (1632) ἀπὸ τὴ θέση τοῦ ἡγουμένου, ἂν καὶ ὑφίστατο τοπικὴ παράδοση, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ὁ μητροπολίτης ἔπρεπε νὰ προέρχεται ἀπὸ τὴν τάξη τῶν ἐπισκόπων τῆς Μητροπόλεως. Μὲ τὴ συμπαράσταση τοῦ τότε ἡγεμόνα τῆς Μολδαβίας Βασιλείου Λούπου ( ) ἀνέπτυξε πολυδιάστατη δράση γιὰ τὴν ἀναβάθμιση τοῦ πνευματικοῦ ἐπιπέδου κλήρου καὶ λαοῦ, γιὰ τὴ βελτίωση τῶν συνθηκῶν δράσεως τῶν κληρικῶν, μὲ συμμετοχὴ σὲ διάφορες ἀποστολές, γιὰ τὴν ὑπεράσπιση καὶ ἐνίσχυση τῶν Ὀρθοδόξων, μὲ ἵδρυση 154

157 Δημήτριος Γόνης καὶ λειτουργία σχολείων καὶ τυπογραφείων, μὲ ἔκδοση ἐκκλησιαστικῶν βιβλίων, μὲ ἵδρυση Κολλεγίου στὸ Ἰάσιο (1640), μὲ ἀποστολὴ βοηθειῶν στὰ τέσσερα Πατριαρχεῖα τῆς Ἀνατολῆς, μὲ χειροτονίες ἀρχιερέων καὶ ὑποδοχὴ ἀρχιερέων τῆς καθ ἡμᾶς Ἀνατολῆς, μὲ καλλιέργεια ἀγαθῶν σχέσεων μὲ τὸ Πατριαρχεῖο Μόσχας καὶ τὴ Μητρόπολη Κιέβου, μὲ συμμετοχὴ στὴ σύνοδο τοῦ Ἰασίου (1642), ὅπου ἐγκρίθηκε ἡ γνωστὴ Ὁμολογία τοῦ μητροπολίτη Κιέβου Πέτρου Μογίλα, μὲ μέτρα γιὰ ἑδραίωση καὶ ἐνίσχυση τῆς Ὀρθοδοξίας στὴν Τρανσυλβανία, ὅπου κυριολεκτικὰ ὀργίαζε ἡ καλβινικὴ προπαγάνδα. Ἡ ἀπώλεια τοῦ ἡγεμονικοῦ θρόνου τῆς Μολδαβίας ἀπὸ τὸν Βασίλειο Λούπου τὸ 1653 ὑποχρέωσε τὸν Βαρλαὰμ νὰ ἀποσυρθεῖ ἀπὸ τὸν μητροπολιτικὸ θρόνο τῆς Μολδαβίας καὶ νὰ ἐγκαταβιώσει στὴ μονὴ τῆς μετανοίας του, στὴ μονὴ Σέκου, ὅπου ἀσχολήθηκε μὲ πνευματικὰ καὶ ὑλικὰ ζητήματα τῆς ἀδελφότητας. Τὸ κύρος τοῦ Βαρλαὰμ καὶ ἡ ἐκτίμηση ποὺ ἔτρεφαν γιὰ τὸ πρόσωπό του οἱ ἀρχιερεῖς τοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως φαίνονται ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι τὸ 1639 ὑπῆρξε ὑποψήφιος γιὰ τὸν πατριαρχικὸ θρόνο τῆς Κωνσταντινουπόλεως, μαζὶ μὲ τοὺς μητροπολίτες Ἀδριανουπόλεως Παρθένιο καὶ Νικαίας Πορφύριο (τριπρόσωπο). Τοῦτο ἀποτελεῖ μοναδικὴ περίπτωση ὑποψηφιότητας ἑνὸς Ρουμάνου γι αὐτὸ τὸ ἀξίωμα. Ὁ Βαρλαὰμ ἐκοιμήθη ἐν Κυρίῳ τὸ 1657 στὴ μονὴ Σέκου. Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ρουμανίας, σχετικὰ πρόσφατα (12 Φεβρουαρίου 2007), κατέταξε τὸν Βαρλαὰμ στὴ χορεία τῶν ἁγίων της καὶ τιμᾶ τὴ μνήμη του τὴν 30ὴ Αὐγούστου 2. 2 Γιὰ τὸ μητροπολίτη Βαρλαὰμ βλ. Μ. Stoy, «Varlaam, Metropolit der Moldau , 1580, September/Dezember 1657», Biographisches Lexikon zur Geschichte Südosteuropas IV (1981) Ion I. Croitoru, 155

158 Τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου Ἀπὸ τὸ συγγραφικὸ ἔργο τοῦ σημαντικοῦ αὐτοῦ μητροπολίτη τῆς Μολδαβίας πρέπει νὰ μνημονευθοῦν δύο ἐργασίες του, ἡ Ἀπάντηση κατὰ τῆς Καλβινικῆς Κατηχήσεως 3 καὶ ἡ Ρουμανικὴ Βίβλος διδασκαλίας, ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἡ δεύτερη σχετίζεται ἄμεσα μὲ τὸ ὑπὸ διαπραγμάτευση θέμα. 2. Ρουμανικὴ Βίβλος διδασκαλίας (1643) Τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου σὲ ρουμανικὴ διασκευὴ φιλοξενεῖται στὸ ἔργο τοῦ Βαρλαὰμ ποὺ φέρει τὸν τίτλο Carte romănească de invăţătură dumenecele de preste an şi la praznice împărăteşti şi la svinţi mari (=Ρουμανικὴ Βίβλος διδασκαλίας γιὰ κάθε Κυριακὴ τοῦ ἔτους, γιὰ τὶς δεσποτικὲς ἑορτὲς καὶ γιὰ τοὺς μεγάλους Ἁγίους, μὲ προτροπὴ καὶ πλήρη δαπάνη τοῦ Βασιλείου, βοεβόδα καὶ ἡγεμόνα Μολδαβίας μεταφρασμένη στὴ ρουμανικὴ γλώσσα ἀπὸ πολλὲς γραφὲς στὴ σλαβονικὴ γλώσσα ἀπὸ τὸν Μητροπολίτη Μολδαβίας Βαρλαάμ), ποὺ ἐκδόθηκε τὸ Στὸ βιβλίο αὐτὸ ἔχει δοθεῖ καὶ ὁ σλαβονικὸς τίτλος Cazania ποὺ σημαίνει Κυριακοδρόμιο. Εἶναι τὸ πρῶτο βιβλίο στὴ ρουμανικὴ ποὺ ἐκδόθηκε στὴ Μολδαβία. Κύριος στόχος τῆς ἐκδόσεως τοῦ ἔργου ἦταν ἡ ἐνίσχυση καὶ ἑδραίωση τῆς ὀρθόδοξης πίστεως τῶν Ὀρθοδοξία καὶ Δύση στὴν πνευματικὴ παράδοση τῶν Ρουμάνων. Ἡ ἑνότητα τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ ἡ ὑπεράσπιση τῆς ὀρθόδοξης πίστεως ἔναντι τῆς προτεσταντικῆς προπαγάνδας κατὰ τὸν ΙΖ αἰώνα, διδακτορικὴ διατριβή, ἐκδ. Ἀθ. Σταμούλη, τ. Α, Ἀθήνα 2011, (ἐφεξῆς: Croitoru, Ὀρθοδοξία καὶ Δύση). 3 Γιὰ τὴν Ἀπάντηση κατὰ τῆς Καλβινικῆς Κατηχήσεως καὶ τὸ περιεχόμενό της βλ. Croitoru, Ὀρθοδοξία καὶ Δύση, τ. Β, Γιὰ τὴ Ρουμανικὴ Βίβλο διδασκαλίας βλ. Croitoru, Ὀρθοδοξία καὶ Δύση, τ. Β,

159 Δημήτριος Γόνης Ρουμάνων (Μολδαβίας, Βλαχίας, Τρανσυλβανίας) σὲ συνάρτηση μὲ τὴν καλβινικὴ προπαγάνδα. Ἡ Ρουμανικὴ Βίβλος διδασκαλίας περιέχει συνολικὰ 75 διδασκαλίες καὶ διαιρεῖται σὲ δύο μέρη. Τὸ πρῶτο μέρος περιλαμβάνει 50 διδακτικοὺς λόγους στὶς Κυριακὲς τοῦ ἔτους (ἀπὸ τὴν Κυριακὴ τοῦ Τελώνου καὶ τοῦ Φαρισαίου ὣς τὴν Κυριακὴ τοῦ Ζακχαίου). Στὸ μέρος αὐτὸ ἐντάσσονται καὶ τέσσερεις διδασκαλίες ἀφιερωμένες στὸ Σάββατο τοῦ Λαζάρου, στὴ Μεγάλη Παρασκευή, στὸ Μεγάλο Σάββατο καὶ στὴν Ἀνάληψη τοῦ Κυρίου. Στὸ δεύτερο μέρος παρατίθενται 21 διδασκαλίες ἑορτῶν τῶν μηνῶν τοῦ ἔτους. Συγκεκριμένα ἀναφέρονται ἕξι: σὲ δεσποτικὲς ἑορτὲς (Ὕψωση τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, Γέννηση τοῦ Κυρίου, Περιτομὴ τοῦ Χριστοῦ, Ἅγια Θεοφάνεια, Ὑπαπαντὴ τοῦ Χριστοῦ καὶ Μεταμόρφωση τοῦ Σωτῆρος), τέσσερεις: σὲ θεομητορικὲς ἑορτές (Γέννηση, Εἰσόδια, Εὐαγγελισμὸς καὶ Κοίμηση τῆς Θεοτόκου), δέκα: σὲ ἑορτὲς Ἁγίων (ἅγιος Συμεὼν ὁ Στυλίτης, ὁσία Παρασκευὴ ἡ Ἐπιβατηνή 5, μεγαλομάρτυς Δημήτριος, ἅγιος Νικόλαος, μεγαλομάρτυς Θεόδωρος ὁ Τύρων, μεγαλομάρτυς Γεώργιος, ἅγιοι ἀπόστολοι Πέτρος καὶ Παῦλος, Γενέθλιο Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου, Ἀποτομὴ τῆς κεφαλῆς Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου καὶ μάρτυρας Ἰωάννης ὁ Νέος τῆς Σουτσεάβας) 6 καὶ μία: στοὺς Ἁγίους Ἀγγέλους (Σύναξη τῶν ἁγίων Ἀρχαγγέλων Μιχαὴλ καὶ Γαβριήλ) 7. 5 Croitoru, Ὀρθοδοξία καὶ Δύση, τ. Β, 934, 1132, , Croitoru, Ὀρθοδοξία καὶ Δύση, τ. Β, 1132, , 1142, Croitoru, Ὀρθοδοξία καὶ Δύση, τ. Β, , σημ

160 Τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου 3. Αἴτια ἐνασχολήσεως τοῦ Βαρλαὰμ μὲ τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἰωάννου τῆς Σουτσεάβας Ἀναμφίβολα οἱ λόγοι ποὺ ὤθησαν τὸν μητροπολίτη Βαρλαὰμ νὰ ἀσχοληθεῖ μὲ τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἰωάννου, νὰ ἐκπονήσει ρουμανικὴ διασκευὴ καὶ νὰ τὴν ἐντάξει στὴ Ρουμανικὴ Βίβλο διδασκαλίας εἶναι πολλοί. Ὁ Βαρλαὰμ προέβη στὶς ἀνωτέρω ἐνέργειες: α) Διότι ὁ Ἰωάννης μαρτύρησε στὴ χώρα τῆς Μολδαβίας (στὴ Λευκόπολη) καὶ ἄρχισε νὰ τιμᾶται ὡς ἅγιος ἀμέσως μετὰ τὸ μαρτύριό του 8. β) Διότι μετὰ τὸ 1402 ἡ σύνδεση τοῦ ἁγίου Ἰωάννου μὲ τὴ Μολδαβία ἔγινε στενότατη, ἀφοῦ ὁ τότε ἡγεμόνας τῆς χώρας Ἀλέξανδρος ὁ Καλὸς ( ) μερίμνησε γιὰ τὴ μετακομιδὴ τοῦ λειψάνου τοῦ Ἁγίου ἀπὸ τὴν παραλιακὴ Λευκόπολη στὴν πρωτεύουσα τοῦ κράτους του, στὴ Σουτσεάβα. Ἡ μετακομιδὴ αὐτὴ ὑπῆρξε ἀποτέλεσμα συνεργασίας τῆς κοσμικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἡγεσίας τῆς χώρας 9. γ) Διότι μὲ ἀπόφαση τοῦ ἴδιου τοῦ ἡγεμόνα ὁ Ἰωάννης ἀνακηρύχθηκε προστάτης τῆς ἡγεμονίας του (Μολδαβίας) 10. δ) Διότι τὸ πρῶτο Μαρτυρολόγιο γιὰ τὸν ἅγιο Ἰωάννη συντάχθηκε ἀπὸ τὸν Γρηγόριο, μοναχὸ καὶ πρεσβύτερο στὴ Μεγάλη Ἐκκλησία τῆς Μολδοβλαχίας, στὴ μεσαιωνο- 8 Γρηγορίου, μοναχοῦ καὶ πρεσβυτέρου στὴ Μεγάλη Ἐκκλησία τῆς Μολδοβλαχίας, Μαρτύριο τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μάρτυρος Ἰωάννου τοῦ Νέου, ὁ ὁποῖος ἐμαρτύρησε στὴ Λευκόπολη, στὸ Δ. Β. Γόνη «Τὸ πρῶτο Μαρτύριο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου», Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Ε Δ 5(2014) 5-24 (ἐφεξῆς: Γρηγορίου, Μαρτύριο ἁγίου Ἰωάννου). 9 Γρηγορίου, Μαρτύριο ἁγίου Ἰωάννου 32, Γρηγορίου, Μαρτύριο ἁγίου Ἰωάννου 33,

161 Δημήτριος Γόνης βουλγαρικὴ γλώσσα 11, ἡ γλώσσα ὅμως αὐτὴ δὲν ἦταν κατανοητὴ ἀπὸ τὸ μεγαλύτερο τμῆμα τοῦ πληθυσμοῦ ὄχι μόνο τῆς Μολδαβίας, ἀλλὰ καὶ τῆς Βλαχίας. Γιὰ νὰ γίνει λοιπὸν κτῆμα καὶ τοῦ ἁπλοῦ λαοῦ, ὁ Βαρλαὰμ θεώρησε σκόπιμο καὶ ἀναγκαῖο νὰ τὸ προσφέρει στὴ ρουμανικὴ γλώσσα. ε) Διότι ἡ Ρουμανικὴ Βίβλος διδασκαλίας ἔχει ποιμαντικὸ καὶ ἀντιρρητικὸ χαρακτήρα καὶ ὁ μητροπολίτης Μολδαβίας θέλησε νὰ ἐντάξει 12 στὴν ἀντιρρητική του γραμματεία καὶ τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἰωάννου, μὲ ἀντιισλαμικὸ χαρακτήρα, ἂν καὶ δὲν ὑπῆρχε ἄμεσος κίνδυνος ἐξισλαμισμοῦ τῶν ὀρθόδοξων χριστιανῶν τῆς Μολδαβίας καὶ τῆς Βλαχίας ἐξ αἰτίας τοῦ ἰδιότυπου καθεστῶτος τῆς αὐτονομίας ποὺ ὑφίστατο στὶς δύο ἡγεμονίες ὡς προνόμιο ποὺ εἶχε παραχωρηθεῖ ἀπὸ τὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία 13. Ὁπωσδήποτε τὸ κείμενο αὐτὸ ἐξυπηρετοῦσε τοὺς Ρουμάνους, οἱ ὁποῖοι βρίσκονταν ἐκτὸς τῶν ὁρίων τῶν δύο ἡγεμονιῶν καὶ γιὰ τοὺς ὁποίους ὑφίστατο ὁ κίνδυνος τοῦ ἐξισλαμισμοῦ. στ) Διότι ἡ προβολὴ τῶν λειψάνων τοῦ ἁγίου Ἰωάννου μὲ τὴν περιγραφὴ τῶν θαυμάτων καὶ τῆς μετακομιδῆς τους ἀποτελεῖ ἀπάντηση στὴν ἔντονη καλβινικὴ προπαγάνδα, κυρίως στὴν Τρανσυλβανία, ἡ ὁποία στρεφόταν κατὰ τῆς τιμῆς τῶν ἱερῶν λειψάνων 14. Δὲν νομίζω ὅτι εἶναι τυχαῖο τὸ γεγονὸς ὅτι στὴ Ρουμανικὴ Βίβλο διδασκαλίας ὁ Βαρλαὰμ παρουσιάζει καὶ τὸ Βίο καὶ τῆς ὁσίας Παρασκευῆς τῆς 11 Βλ. ἀνωτέρω, σημ Croitoru, Ὀρθοδοξία καὶ Δύση, τ. Β, Croitoru, Ὀρθοδοξία καὶ Δύση τ. Α, (ἑνότητα ὑπὸ τὸν τίτλο: Τὸ χριστιανικὸ καθεστὼς τῶν Παραδουνάβιων Ἡγεμονιῶν καὶ τὸ ἰσλαμικὸ δίκαιο). 14 Croitoru, Ὀρθοδοξία καὶ Δύση, τ. Β,

162 Τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου Ἐπιβατηνῆς, τὰ ἱερὰ λείψανα τῆς ὁποίας εἶχαν μετακομιστεῖ τὸ θέρος τοῦ 1641 ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη στὸ Ἰάσιο καὶ εἶχαν τοποθετηθεῖ στὸ ναὸ τῶν Ἁγίων Τριῶν Ἱεραρχῶν 15. Μάλιστα στὸ ἀνωτέρω βιβλίο ὁ Βαρλαὰμ ἐνέταξε καὶ ξυλογραφία μὲ παράσταση τῆς μετακομιδῆς τῶν λειψάνων τῆς Ὁσίας στὸ Ἰάσιο 16. Καὶ τὰ στοιχεῖα αὐτὰ (Βίος καὶ ξυλογραφία) ἀποτελοῦν ἀφορμὴ γιὰ τονισμὸ τῶν λειψάνων τῆς ὁσίας Παρασκευῆς. ζ) Διότι καὶ μόνο μὲ τὴ μνεία τοῦ σκληροῦ καὶ ἀπάνθρωπου Τούρκου, ἐπάρχου τῆς Λευκοπόλεως, ποὺ μὲ ἀνελέητα μαρτύρια προσπάθησε νὰ κάμψει τὴν ἀντίσταση τοῦ Ἰωάννου καὶ νὰ τὸν ὑποχρεώσει νὰ δεχθεῖ τὴν «τουρκικὴ πίστη» 17, ὁ Βαρλαὰμ ἐξέτρεφε τὴν ἀποστροφὴ καὶ τὸ μίσος τοῦ ρουμάνου πολίτη ἐναντίον τῶν ἐχθρῶν Ὀθωμανῶν. 4. Περιεχόμενο τοῦ Μαρτυρολογίου Οὐσιαστικὰ τὸ διάγραμμα τοῦ Μαρτυρολογίου στὰ ρουμανικὰ δὲν ἀλλάζει σὲ σύγκριση μὲ τὸ Μαρτυρολόγιο στὰ μεσαιωνοβουλγαρικά: Ὁ Ἰωάννης, ἔμπορος ἀπὸ τὴν Τραπεζούντα τοῦ Πόντου, ταξιδεύει μαζὶ μὲ τὸ ἐμπόρευμά του στὸν Εὔξεινο Πόντο. Ὁ πλοίαρχος, λατίνος στὸ θρήσκευμα, τὸν ζηλεύει καὶ τὸν συκοφαντεῖ στὸν ἔπαρχο τῆς Λευκοπόλεως, ὅτι δῆθεν τοῦ εἶχε ὁρκιστεῖ, κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ πλοῦ, ὅτι ἐπιθυμεῖ νὰ ἐγκαταλείψει τὴ 15 Γιὰ τὴ μετακομιδὴ τῶν λειψάνων τῆς ὁσίας Παρασκευῆς τῆς Ἐπιβατηνῆς βλ. Σουλτάνας Δ. Λάμπρου, Ἡ ὁσία Παρασκευὴ ἡ Ἐπιβατηνή, ἔκδ. Ἱερᾶς Μητροπόλεως Φλωρίνης, Πρεσπῶν καὶ Ἐορδαίας, διδακτορικὴ διατριβή, Φλώρινα 2005, Croitoru, Ὀρθοδοξία καὶ Δύση, τ. Β, Βαρλαάμ, Μαρτύριο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου

163 Δημήτριος Γόνης χριστιανική του πίστη καὶ νὰ ἀσπαστεῖ τὴ θρησκεία τοῦ ἐπάρχου. Ὁ τελευταῖος τὸν καλεῖ, μὲ ὑποσχέσεις καὶ ἀπειλές, ἐνώπιον κατοίκων τῆς πόλεως νὰ ἀποκηρύξει τὴν πίστη του καὶ νὰ δεχθεῖ τὴ δική του. Ἡ σθεναρὴ ἄρνηση τοῦ Ἰωάννου ὁδηγεῖ τὸν ἴδιο στὸ μαρτύριο μὲ ἀνελέητους ραβδισμοὺς ἐπὶ δύο ἡμέρες, σὲ σύρσιμο τοῦ σώματός του στοὺς δρόμους τῆς πόλεως δεμένου στὴν οὐρὰ ἀτίθασου ἀλόγου καὶ στὸν ἀποκεφαλισμό του ἀπὸ ἕναν Ἑβραῖο. Τὸ ἐγκαταλειμμένο σῶμα τοῦ μάρτυρα κατὰ τὴ διάρκεια τῆς νύχτας τιμοῦν μὲ τὴν παρουσία τους τρεῖς φωτεινοὶ ἄγγελοι, φῶτα καὶ εὐωδίες, ἐνῶ ἕνας Ἑβραῖος, ποὺ μὲ τὸ τόξο του στοχεύει τοὺς τρεῖς φωτεινοὺς ἄνδρες, τιμωρεῖται μὲ ἀκινησία ὅλη τὴ νύχτα. Μὲ ἄδεια τοῦ ἐπάρχου οἱ χριστιανοὶ κηδεύουν μὲ τιμὲς τὸ σῶμα, τὸ ὁποῖο μετὰ ἀπὸ λίγες ἡμέρες ὁ λατίνος πλοίαρχος προσπαθεῖ νὰ κλέψει ἀνεπιτυχῶς, ἐπειδὴ ὁ ἱερέας τοῦ ναοῦ, ὅπου ἦταν θαμμένο, πληροφορεῖται θαυματουργικὰ ἀπὸ τὸν Ἅγιο τὴν ἀπόπειρα κλοπῆς του. Τὸ λείψανο ἔμεινε στὴ Λευκόπολη θαμμένο πάνω ἀπὸ 70 χρόνια, μέχρις ὅτου ὁ ἡγεμόνας τῆς Μολδαβίας Ἀλέξανδρος (ὁ Καλὸς) σὲ συνεργασία μὲ τὸν τότε μητροπολίτη Μολδαβίας μεριμνᾶ γιὰ τὴ μετακομιδή του ἀπὸ τὴ Λευκόπολη στὴν πρωτεύουσά του Σουτσεάβα, τὸ τοποθετεῖ στὸν μητροπολιτικὸ ναό της καὶ ἀνακηρύττει τὸν Ἰωάννη προστάτη ἅγιο τῆς ἡγεμονίας του. 5. Διαφορὲς σὲ σύγκριση μὲ τὸ μεσαιωνοβουλγαρικὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἰωάννου Παρὰ τὴν ὁμοιότητα τῶν δύο κειμένων ὁ ἀναγνώστης διαπιστώνει ὅτι ὑφίστανται καὶ οἱ ἑξῆς χτυπητὲς διαφορὲς στὸ κείμενο τοῦ Βαρλαάμ: 161

164 Τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου α) Ὁ ἔπαρχος τῆς Λευκοπόλεως δὲν εἶναι Πέρσης (Τατάρος) 18 ἀλλὰ Τοῦρκος 19. β) Ἡ πίστη τοῦ ἐπάρχου τῆς πόλεως δὲν ἔχει σχέση μὲ τὸν ἥλιο, τὸν ἑωσφόρο, τὰ ἄστρα καὶ τὸ πῦρ 20, ἀλλὰ μὲ τὸ Ἰσλάμ, ἂν καὶ τοῦτο δὲν μαρτυρεῖται σαφῶς, ἀφοῦ αὐτὴ χαρακτηρίζεται «τουρκικὴ πίστη» 21. Εἶναι πάντως γνωστὸ ὅτι οἱ Ὀθωμανοὶ εἶχαν δεχθεῖ τὸ Ἰσλὰμ πρὶν ἀπὸ αἰῶνες. γ) Καὶ στὴ μιὰ καὶ στὴν ἄλλη περίπτωση σαφῶς ἡ πράξη τοῦ λατίνου πλοιάρχου ἀποτελεῖ μορφὴ ἀβανιᾶς (=συκοφαντίας), συνηθισμένης πρακτικῆς τῶν Ὀθωμανῶν, γιὰ νὰ ὑποχρεώνουν τοὺς χριστιανοὺς νὰ ἀρνοῦνται τὴν πίστη τους καὶ νὰ προσχωροῦν στὸ Ἰσλάμ 22. δ) Στὸ ρουμανικὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἰωάννου τὴ θέση τοῦ πολιτικοῦ διοικητῆ καταλαμβάνει ἕνας ἱεροδικαστής 23. ε) Στὸ κείμενο τοῦ Βαρλαὰμ παρεισφρήουν κάποιες τουρκικὲς λέξεις (γκιαούρηδες-giaur, καδὴς-kadι 24 ), ποὺ δείχνουν ὄχι τόσο τὴν ἐπίδραση τῆς γλώσσας τοῦ ὀθωμανοῦ κατακτητῆ στὴ ρουμανικὴ γλώσσα, ὅσο τὴν προσπάθεια τοῦ συγγραφέα νὰ προσαρμόσει τὰ γεγονότα σὲ μιὰ νέα ἱστορικὴ περίοδο, στὴν Ὀθωμανοκρατία. στ) Παραδόξως ὁ Βαρλαὰμ παραλείπει τὸ ὄνομα τοῦ μητροπολίτη Μολδαβίας Ἰωσήφ, ὁ ὁποῖος εἶχε συνεργαστεῖ 18 Γρηγορίου, Μαρτύριο ἁγίου Ἰωάννου, Βαρλαάμ, Μαρτύριο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου Γρηγορίου, Μαρτύριο ἁγίου Ἰωάννου 6, Βαρλαάμ, Μαρτύριο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου Γιὰ τὴν ἀβανιὰ βλ. Δ. Β. Γόνη, «Τὸ πρῶτο Μαρτύριο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου», Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Ε Δ 5 (2014) 15-16, σημ Βαρλαάμ, Μαρτύριο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου Βαρλαάμ, Μαρτύριο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου, 3 καὶ

165 Δημήτριος Γόνης μὲ τὸν ἡγεμόνα τῆς Μολδαβίας Ἀλέξανδρο τὸν Καλὸ ( ) στὴ διαδικασία τῆς μετακομιδῆς τοῦ λειψάνου τοῦ ἁγίου Ἰωάννου ἀπὸ τὴ Λευκόπολη στὴ Σουτσεάβα 25, καὶ μαρτυρεῖ τὴ συμμετοχὴ τοῦ Ἰωσὴφ ἀορίστως: «μὲ προτροπὴ ἐκείνου ποὺ κρατοῦσε τότε τὸ πηδάλιο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Μολδαβίας ἔστειλε βογιάρους μὲ πολυάριθμη συνοδεία γιὰ νὰ φέρουν μὲ περίσσιες τιμὲς τὸ δοξασμένο καὶ ἅγιο σῶμα τοῦ μάρτυρα» Συνέπειες τῶν διαφορῶν τῶν δύο Μαρτυρολογίων Ἡ μεταφορὰ τοῦ μαρτυρίου τοῦ Ἰωάννου χρονικὰ ἀπὸ τὴν περίοδο τῆς Ταταροκρατίας στὴν περίοδο τῆς Ὀθωμανοκρατίας τῆς Λευκοπόλεως ἔχει συνέπειες ὄχι μόνο στὸν τομέα τῆς ἱστορίας, ἀλλὰ καὶ στὸν τομέα ἐντάξεως τοῦ Μαρτυρολογίου τοῦ Ἰωάννου στὴ σχετικὴ ἐκκλησιαστικὴ γραμματεία: α) Ἐνῶ ἀποδεδειγμένα τὸ μαρτύριο τοῦ Ἰωάννου ἔλαβε χώρα περίπου τὸ , τώρα μεταφέρεται μετὰ τὸ 1484, δηλαδὴ μετὰ τὴν κατάληψη τῆς Λευκοπόλεως ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανούς 28. β) Τὸ πρόβλημα τοῦ χρόνου μετακομιδῆς τοῦ λειψάνου τοῦ ἁγίου Ἰωάννου παραμένει τελείως μετέωρο. 25 Γρηγορίου, Μαρτύριο ἁγίου Ἰωάννου 32-33, Βαρλαάμ, Μαρτύριο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου Γιὰ τὸ χρόνο τοῦ μαρτυρίου τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Νέου βλ. Δ. Β. Γόνη, «Προβλήματα περὶ τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Νέου, τοῦ ἐν Λευκοπόλει ( 1330)», Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς 71 (1988) Γιὰ τὸ χρόνο καταλήψεως τῆς Λευκοπόλεως ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανοὺς βλ. D. E. Pitcher, An historical geography of the Ottoman Empire from earliest times to the end of the sixteenth century, Leiden 1972,

166 Τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου γ) Ἐνῶ κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ μαρτυρίου ἡ Λευκόπολη βρισκόταν ὑπὸ τὸν ζυγὸ τῶν Τατάρων ( ) 29, τὸ μαρτύριο μεταφέρεται στὴν περίοδο τοῦ ὀθωμανικοῦ ζυγοῦ (1484 κ.ἑξ.). δ) Τὸ ἔργο τοῦ Βαρλαὰμ παρέσυρε τοὺς ἕλληνες συγγραφεῖς, ποὺ ἐπὶ ρουμανικοῦ ἐδάφους συνέταξαν ἑλληνικὲς διασκευὲς τοῦ Μαρτυρολογίου τοῦ ἁγίου Ἰωάννου (πατριάρχης Ἀλεξανδρείας Νικηφόρος 30, ἱερομόναχος Μελέτιος Συρίγος 31 καὶ μητροπολίτης Προϊλάβου Καλλίνικος 32 ), νὰ υἱοθετήσουν τὶς μεταβολὲς τοῦ Βαρλαὰμ ὡς πρὸς τὴ χρονικὴ μεταφορὰ τῶν γεγονότων Iv Božilov, Anonimat na Haze. Bălgarija i Vizantija na Dolni Dunav v kraja na X vek, ἔκδ. Βουλγαρικῆς Ἀκαδημίας τῶν Ἐπιστημῶν, Sofija 1979, Ἀκολουθία τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου. Συντεθεῖσα ὑπὸ τοῦ πατριάρχου Ἀλεξανδρείας κυρίου Νικηφόρου τοῦ Κρητός. Καὶ νῦν πρῶτον ἐκδοθεῖσα μετά τινων προσθηκῶν καὶ διορθώσεων, φιλοτίμῳ δαπάνῃ τοῦ κυρίου Θωμᾶ Μπουγιούκη τοῦ Τραπεζουντίου. Ἐν Ἰασσίῳ Ἐν τῇ ἑλληνικῇ τυπογραφίᾳ. 31 Δ. Β. Γόνη, Μελετίου Συρίγου, Μαρτύριον, Ἀκολουθία καὶ Παρακλητικὸς Κανὼν εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Νέον τὸν ἐν Λευκόπολει (c. 1330), Ἀθῆναι Δ. Β. Γόνη, «Καλλινίκου Γ, Μαρτύριον Ἰωάννου τοῦ Νέου τοῦ ἐν Λευκοπόλει (c. 1330)», Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν 26 (1984) Γιὰ τὶς νεοελληνικὲς μεταφράσεις-διασκευὲς τοῦ Μαρτυρίου τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Νέου γενικῶς βλ. Δ. Β. Γόνη, «Νεοελληνικαὶ μεταφράσειςδιασκευαὶ τοῦ Μαρτυρίου τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Νέου τοῦ ἐν Λευκοπόλει, συνταχθέντος ὑπὸ Γρηγορίου Τσάμπλακ», Θεολογία 53 (1982) Τοῦ αὐτοῦ, «Novogrăcki prevodi-varianti na Mačenieto na sveti Joan Novi Bjalgradski, săstaveno ot Grigorij Camblak», Izvestija na Cărkovno-istoričeskija i arhiven institut 2(1984) Τοῦ αὐτοῦ, «Novogrăcki prevodi-varianti na Mačenie na Joan Novi Bjalgradski ot Grigorij Camblak», Tărnovska knižovna škola, τ. 3, Sofija 1984, Τοῦ αὐτοῦ, «Προβλήματα περὶ τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Νέου, τοῦ ἐν Λευκοπόλει ( 1330)», Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς 71 (1988)

167 Δημήτριος Γόνης ε) Καὶ ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης δὲν ἔμεινε ἀνεπηρέαστος ἀπὸ τὶς ἐπιδράσεις τῶν ἑλληνικῶν διασκευῶν τοῦ Μαρτυρολογίου τοῦ ἁγίου Ἰωάννου. Μεταφέρει καὶ αὐτὸς τὸ γεγονὸς τοῦ μαρτυρίου τοῦ Ἰωάννου στὴν περίοδο τῆς Ὀθωμανοκρατίας στὴ Λευκόπολη (μετὰ τὸ 1484), ἀφοῦ ὁ διοικητὴς τῆς πόλεως καλεῖ τὸν Ἰωάννη νὰ ἀσπαστεῖ τὴ Τοῦ αὐτοῦ, «Βουλγαρικὰ Μαρτυρολόγια στὸ Νέον Μαρτυρολόγιον τοῦ ὁσίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου», Πρακτικὰ ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου: Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ὁ Νάξιος 250 χρόνια ἀπὸ τὴν γέννησίν του, Νάξος Ἰουλίου 2000, Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν ΙΘ ( ) Σημειωτέον ὅτι κατὰ τὴ σύνταξη τῶν τριῶν πρώτων ἄρθρων ποὺ μνημονεύονται στὴν παροῦσα ὑποσημείωση δὲν εἶχα ὑπόψη μου τὸ ρουμανικὸ κείμενο τοῦ μητροπολίτη Μολδοβλαχίας Βαρλαὰμ γιὰ τὸ Μαρτύριο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Νέου, γι αὐτὸ καὶ ἀφετηρία τῆς ἔρευνάς μου γιὰ συγκρίσεις ὑπῆρξε τὸ μεσαιωνοβουλγαρικὸ κείμενο τοῦ Μαρτυρίου τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Νέου, ἡ συγγραφὴ τοῦ ὁποίου μέχρι τὸ τέλος τοῦ 20 οῦ αἰώνα ἐσφαλμένα ἀποδιδόταν στὸν βούλγαρο κληρικὸ καὶ λόγιο Γρηγόριο Τσάμπλακ. Ὁ Fr. Thomson μὲ πειστικὰ ἐπιχειρήματα στὸ ἄρθρο του «Pogrešno li e pripisvano na Grigorij Camblak Măčenieto na sv. Joan Novi» [=Ἐσφαλμένη εἶναι ἡ ἀπόδοση στὸν Γρηγόριο Τσάμπλακ τοῦ Μαρτυρίου τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Νέου;], Starobălgarska literatura 32 (2001) ἀποδεικνύει ὅτι ἡ ἀπόδοση τοῦ Μαρτυρίου στὸν Γρηγόριο Τσάμπλακ ὀφείλεται σὲ δύο κυρίως λόγους: α) Διότι στὸ πρωιμότερο χρονολογημένο χειρόγραφο (ὑπ ἀριθμ. 164 τῆς Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας Ἐπιστημῶν τοῦ ἔτους 1438) καὶ στὸ ὑπ ἀριθμ. 364 χειρόγραφο τῆς συλλογῆς τοῦ Nikolai Lihačov ἀπὸ τὸ πρῶτο ἥμισυ τοῦ ΙΕ αἰώνα στὴν ὤα, δίπλα στὸν τίτλο τοῦ Μαρτυρίου, ἔχει προστεθεῖ μιὰ πολὺ μεταγενέστερη γλώσσα (τοῦ ΙΗ αἰώνα) μὲ τὸ ὄνομα Camblak. β)διότι τὸ κείμενο τοῦ Μαρτυρίου τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τὸν ΙΣΤ αἰώνα προστέθηκε στὴ συλλογὴ 18 ὁμιλιῶν τοῦ Γρηγορίου Τσάμπλακ, ποὺ εἶχε συγκροτηθεῖ στὸ δεύτερο ἥμισυ τοῦ ΙΕ αἰώνα. Τὰ δύο αὐτὰ γεγονότα ὁδήγησαν ἀναπόφευκτα στὸν ταυτισμὸ τῶν δύο Γρηγορίων, τοῦ Γρηγορίου Τσάμπλακ καὶ τοῦ Γρηγορίου μοναχοῦ καὶ πρεσβυτέρου τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας τῆς Μολδοβλαχίας. 165

168 Τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου θρησκεία του καὶ νὰ γίνει «Τοῦρκος» 34. Καὶ ὄχι μόνο αὐτό, ἀλλὰ τοποθετεῖ συγκεκριμένα τὸ μαρτύριο τοῦ Ἰωάννου στὸ ἔτος Ἡ χρονολόγηση αὐτὴ τοῦ μαρτυρίου τὸν ὑποχρεώνει νὰ ἐντάξει τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἰωάννου στὸ Νέον Μαρτυρολόγιον καὶ μάλιστα πρῶτο στὴ σειρὰ τῶν Μαρτυρολογίων 35. Ἡ ἔνταξη αὐτὴ εἶναι ἀντίθετη στὴν προγραμματικὴ ἀρχὴ τοῦ ἐπιμελητῆ τῆς ἐκδόσεως τοῦ Νέου Μαρτυρολογίου, ἡ ὁποία ἀποτυπώνεται στὸν τίτλο τοῦ ἔργου καὶ δηλώνει ὅτι αὐτὸ περιλαμβάνει μαρτύρια τῶν νεοφανῶν μαρτύρων τῶν μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως κατὰ διαφόρους καιροὺς καὶ τόπους μαρτυρησάντων 36. στ) Ἡ παράλειψη τοῦ ὀνόματος τοῦ μητροπολίτη Μολδαβίας Ἰωσὴφ ἀναμφίβολα δημιουργεῖ πρόβλημα στὴ χρονολόγηση τῶν γεγονότων τοῦ Μαρτυρολογίου τοῦ ἁγίου Ἰωάννου, ἀφοῦ τὸ ὅλο οἰκοδόμημα τῆς σχετικῆς ἀντικειμενικῆς χρονολογήσεως καὶ τοῦ μαρτυρίου καὶ τῆς μετακομιδῆς τῶν λειψάνων του ἔχει ὡς ἀφετηρία τὴ μνεία 34 Νέον Μαρτυρολόγιον ἤτοι Μαρτύρια τῶν νεοφανῶν μαρτύρων τῶν μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως κατὰ διαφόρους καιροὺς καὶ τόπους μαρτυρησάντων. Συναχθέντα ἐκ διαφόρων συγγραφέων, καὶ μετ ἐπιμελείας ὅτι πλείστης διορθωθέντα. Καὶ σὺν Θεῷ, νῦν πρῶτον τύποις ἐκδοθέντα, διὰ συνδρομῆς φιλοχρίστων, καὶ φιλομαρτύρων χριστιανῶν, τῶν ἐν τῇ Εὐρώπῃ πραγματευομένων. Εἰς κοινὴν τῶν ὀρθοδόξων ὠφέλειαν. Ἐνετίησιν. ᾳψϟθ Παρὰ Νικολάῳ Γλυκεῖ τῷ ἐξ Ἰωαννίνων. Con licenza de Superiori, 1. Νέον Μαρτυρολόγιον, ἐν Ἀθήναις 1856², 21. Νέον Μαρτυρολόγιον, Ἀθῆναι 1961, Ἡ σχετικὴ ἔνδειξη ὑπάρχει στὴν ἀρχὴ τοῦ Μαρτυρολογίου τοῦ Ἰωάννου: Κατὰ τὸ ᾳυϟβ. Ἔτος, Ἰουνίου β Ἐμαρτύρησεν ὁ ἅγιος Ἰωάννης ἐν Ἀσπροκάστρῳ. Νέον Μαρτυρολόγιον, Ἐνετίησιν 1799¹, 1-4. Νέον Μαρτυρολόγιον, ἐν Ἀθήναις 1856², Νέον Μαρτυρολόγιον, Ἀθῆναι 1961, Βλ. ἀνωτέρω, ὑποσημ. 34, ὅπου παρατίθεται ὁ τίτλος τῆς πρώτης ἐκδόσεως, ὁ ὁποῖος σὲ γενικὲς γραμμὲς ἐπαναλαμβάνεται καὶ στὶς ἑπόμενες ἐκδόσεις. 166

169 Δημήτριος Γόνης τῶν ὀνομάτων τοῦ ἡγεμόνα τῆς Μολδαβίας Ἀλεξάνδρου ( ) καὶ τοῦ μητροπολίτου Μολδαβίας Ἰωσήφ, οἱ ὁποῖοι πρωταγωνίστησαν γιὰ τὴ μετακομιδὴ τῶν λειψάνων τοῦ Ἰωάννου ἀπὸ τὴ Λευκόπολη στὴ Σουτσεάβα (τὸ 1402 ἢ τὸ , κατὰ τοὺς χρονογράφους Μισαὴλ καὶ Γρηγόριο Ureche ἀντίστοιχα) 37. Ἡ ἀπουσία τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἰωσὴφ ἐπιτρέπει τὴ μετάθεση τοῦ χρόνου τῆς μετακομιδῆς τῶν λειψάνων (καὶ κατὰ συνέπεια καὶ τοῦ χρόνου τοῦ μαρτυρίου, ἀφοῦ χρονικὰ τὰ δύο γεγονότα ἀπέχουν λίγο παραπάνω ἀπὸ 70 χρόνια), ἐπειδὴ μετὰ τὴν ἀρχιερατεία τοῦ Ἰωσὴφ στὴ Μολδαβία ( ) 38 δὲν ὑπάρχει ἄλλος μητροπολίτης μὲ αὐτὸ τὸ ὄνομα, τοὐλάχιστον κατὰ τὴν διάρκεια τῆς Ὀθωμανοκρατίας. Δὲν ἰσχύει τὸ ἴδιο γιὰ τὸν ἡγεμόνα Ἀλέξανδρο, διότι ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Ἀλέξανδρο τὸν Καλὸ ὑπάρχουν καὶ ἄλλοι ἡγεμόνες τῆς Μολδαβίας ποὺ φέρουν τὸ ὄνομα αὐτό (Ἀλέξανδρος). Συγκεκριμένα μετὰ τὸν Ἀλέξανδρο τὸν Καλὸ καὶ μέχρι τὰ μέσα τοῦ 17 ου αἰώνα ἐπισημαίνονται οἱ ἑξῆς ἡγεμόνες τῆς Μολδαβίας μὲ τὸ ὄνομα Ἀλέξανδρος: Ἀλέξανδρος Cornea ( ), Ἀλέξανδρος Lăpuşneanu ( , ), Ἀλέξανδρος ὁ Κακός ( ), Ἀλέξανδρος Μογίλας ( ), Ἀλέξανδρος Ἠλίας ( , ) καὶ Ἀλέξανδρος Coconul ( ) 39. Συνεπῶς, ἂν στηριχθοῦμε ἀποκλειστικὰ στὸ κείμενο τοῦ Βαρλαὰμ γιὰ τὸν 37 Δ. Β. Γόνη, «Προβλήματα περὶ τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Νέου, τοῦ ἐν Λευκοπόλει ( 1330)», Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς 71 (1988) Γιὰ τὸν Ἰωσὴφ βλ. ἱεροδ. Τσέζαρ Κυπριανοῦ Σπυρίδωνος, Οἱ Ἕλληνες ἀρχιερεῖς τῶν μητροπόλεων Οὑγγροβλαχίας καὶ Μολδαβίας ἀπὸ τοῦ ΙΔ ἕως τοῦ ΙΘ αἰῶνος, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1998, Βλ. τὸν πίνακα τῶν ἡγεμόνων τῆς Μολδαβίας ποὺ μᾶς δίνει ὁ P. F. Sugar, Ἡ νοτιοανατολικὴ Εὐρώπη κάτω ἀπὸ ὀθωμανικὴ κυριαρχία , μτφρ. Παυλίνα Χρ. Μπαλουξῆ, ἐκδ. Σμίλη, τ. Β, Ἀθήνα 1994,

170 Τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου προσδιορισμὸ τοῦ χρόνου τοῦ μαρτυρίου καὶ τῆς μετακομιδῆς τοῦ λειψάνου ἀπὸ τὴ Λευκόπολη στὴ Σουτσεάβα, τότε θὰ ὑποχρεωθοῦμε νὰ μεταφέρουμε καὶ τὰ δύο γεγονότα στὴν περίοδο τῆς Ὀθωμανοκρατίας τῆς Λευκοπόλεως (1484 κ.ἑξ.). Μὲ ἄλλα λόγια ἡ χρονολόγηση καὶ τῶν δύο γεγονότων μένει ἐντελῶς μετέωρη καὶ ἔρχεται σὲ καταφανὴ ἀντίθεση μὲ τὴν πραγματικὴ χρονολόγησή της, στὴν ὁποία μᾶς ὁδηγεῖ τὸ προγενέστερο μεσαιωνοβουλγαρικὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου, ἔργο τοῦ Γρηγορίου, μοναχοῦ καὶ πρεσβυτέρου στὴ Μεγάλη Ἐκκλησία τῆς Μολδοβλαχίας. About the author Emeritus Professor Dimitrios Gonis studied Theology ( ) and Modern Greek and Byzantine Studies ( ) at the University of Athens. His postgradate studies was in West Germany and Bulgaria. He has been working at the Faculty of Theology at the University of Athens since He defended his PhD in His main field of interest is the relations between Greek and Slavs, the local history of Greece and the Church History and Literature. His publications are more than 80. Between them: Το συγγραφικόν έργον του οικουμενικού πατριάρχου Καλλίστου Α (1980), Το Πατριαρχικό στην Εκκλησία της Βουλγαρίας (1994), Ιωάννης Κωστομοίρης- Μεσοποταμίτης (1995), Ιστορία της Εκκλησίας της Βουλγαρίας (1995), Ο όσιος Ιωάννης ο Ριλιώτης (1997), Ιστορία 168

171 Δημήτριος Γόνης των Ορθοδόξων Εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας (2013) etc. 169

172 Τὸ Μαρτυρολόγιο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Τραπεζουντίου 170

173 Polydoros Gkoranis PhD in Slavic Studies Department of Balkan, Slavic and Oriental Studies University of Macedonia The Catechistic Homilies of Theodoros of Stoudios for Bishop Michael of Synnada and Bishop John of Chalcedon in the Serbian Orthography Manuscript Entitled Theodoros of Studios of the End of the 13 th and Early 14 th Century: Translative and Interpretive Approaches 1. The translations of works in the Old Church Slavonic were part of a broader process of movement 2 of the Byzantine civilisation and through this philological activity came the meeting and gradual merger between the Byzantine Empire and the Slavs, to be followed by the process of mimicry their final emancipation. At the beginning of this process, according to Tachiaos, independently of the contact of the Slavic world with great Byzantine centres, like that of Constantinople, the Monastery of Stoudios, the Monastery of Evergetidos and certainly of Mt Athos, where the reproduction of manuscripts took place, works mainly of the proto-christian and proto- 1 I would like to thank Mrs Tatjana Subotin-Gulobović director of the Archaeographic Department of the National Library of Belgrade and Associate Professor in the History Department of the Philosophical School for her approval regarding the use of the manuscript: Беседе теодора Студита одломци as well as the photographs of the manuscripts. 2 The highlighting is ours. 171

174 The catechistic homilies of Theodoros of Stoudios Byzantine era 3 had been translated. In our case, however we are handling texts of the 8 th to 9 th century and in particular of Theodoros of Stoudios 4, of an adversary of Iconoclasm, which during the time that the code was composed had long before ended. At this point, reasonably, the following questions could be posed: What are the deeper reasons of choosing to translate the homilies of Theodore of Stoudios and particularly the two catechistic homilies? Could there be political and ideological implications? What are the historical contexts of the time during which the code is translated? What is the reception of these texts? The methodological approach that we will follow moves along two structural axes: 3Α-E.Tachiaos, Βυζάντιο Σλάβοι Άγιον Όρος: Αναδρομή σε αμοιβαίες σχέσεις και επιδράσεις, University Studio Press, Thessaloniki 2006, 32. See also D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth Eastern Europe , Cardinal, London 1974, For an analytical description of the entire work of Theodoros of Studios see G. Fatouros, Prolegomena, Theodori Studitae Epistulae, CFHB vol. 31/1, Walter De Gruyter, Berlin 1992, While for the two catechistic speeches that we will analyse see Τhe parva collection ed. E. Auvray, S.P.N. et Confessoris Theodori Studitis Praepositi Parva Catachesis, Paris 1891, French translation by Anne-Marie Mohr, Petites catéchèses (=Les Pères dans la foi 52), Paris 1993, Generally for the catechistic homilies see: The first collection (the "magna") ed. A. Papadopulos-Kerameus, Theodori Studitae Magna Catachesis, St. Petersburg, Studies of great importance: Hatlie, The Politics of Salvation: Theodore of Stoudios on Martyrdom (Martyrion) and Speaking Out (Parrhesia), Dumbarton Oaks Papers Washington, 50 (1996), και Τ. Pratsch (1998). Theodoros Studites ( ) zwischen Dogma und Pragma: der Abt des Studiosklosters in Konstantinopel im Spannungsfeld von Patriarch, Kaiser und eigenem Anspruch. Bern, Switzerland. 172

175 Polydoros Gkoranis The first is based on the translative theory and starts from the belief-view, which is also supported by Kentrotis, that the translation of a text constitutes transfer of a firmly concrete and, therefore, permanently offered or according to will repetitive text, that has been composed according to the rules of the source language, from the source language to the target language, and so to a text that a) is composed according to the rules of the target language, b) maintains the meaning of the original and c) can be checked anytime for its correctness and be corrected 5. On the other hand, the second is based on the interpretive approach grounded on the theory of reception and particularly on the Aesthetic of Reception [Rezeptionsästhetik] where our attention focuses, as supported by Jauss, on the reader-text relation and the so-called reader s expectation and not on the author-text relation that researchers 6 had persisted on. Let s proceed now on the presentation of the manuscript that we deal with and especially its content, on its palaeographic characteristics as well as on the analysis of the two catechistic homilies approaching first of all the translative and then the interpretive level. The codex number MS 4 entitled: Homilies of Theodoros of Studios, excerpts: [Беседе 5 G. Kentrotis, Θεωρία και Πράξη της μετάφρασης, Diaulos Athens 1996, and P. Krimpas, Συμβολή στη μεταφρασεολογία, 30. See also the works of: M. Baker, In Other Words A Coursebook on Translation, Routledge, London 1996 and R.T. Bell., Translation and Translating: Theory and Practice, Logman, London-N.York M. Delcroix F. Hallyn, Εισαγωγή στις σπουδές της Λογοτεχνίας: Μέθοδοι του κειμένου, About the theory of Reception: R.C. Holub, Reception Theory: A Critical Introduction, Methuen, London- New York

176 The catechistic homilies of Theodoros of Stoudios теодора Студита одломци] which can be found in the National Library of Belgrade, is written on parchment and consists of 32 leaves. The language is Serbian Raska orthography and the writing upright and symmetrical and there can be traced the hands of four writers. In reference to the content of the manuscript it includes homilies from the thematic cycle of the fasts, celebrative homilies and catechistic funeral speeches for particular saints and obviously it is about excerpts that have been collected from two different codes 7. One more manuscript with similar content, which does not include the two catechistic homilies that we work on, is Decani no. 87: [Дечани] of the same period of time 8. The Theodoros of Stoudios of the Chilandar Monastery Collection of homilies no. 387, according to Štavljanin, includes all the homilies, the celebrative and the excerpts that we mentioned, therefore it does not exclude the fact that it is about a single Collection in the writing of which more writers participated and obviously it constituted a source for the reproduction of the codes mentioned before 9. Proceeding to the translative approach of Theodoros of Stoudios catechistic homilies we can confirm through detailed parallel reading of the original with the paleoslavic text the excellent accuracy of the translations of these catechistic homilies. In order to save time we will juxtapose indicative examples that reinforce our interpretation. In particular we 7 Lj. Štavljanin M. Djordjević, Opis Ćiriliskih Rukopisa Narodne Biblioteke Srbije, Belgrade 1986, D. Bogdanović Lj. Štavljanin-Djordjević B. Jovanović-Stipčević Lj. Vasiljev L. Cernić M. Grozdanović-Pajić, Opis ćirilskih rukopisnih knjiga Manastira Visoki Dečani, knjiga 1, Beograd 2011, Lj. Štavljanin M. Djordjević, Opis Ćiriliskih Rukopisa,

177 Polydoros Gkoranis realise immediately from the titles of the catechistic homilies that this is by far an accurate translation with only minor deviations in which the grammatical as well as the syntactical structures of the source language with the target language are observed. Also added to them obviously were the celebrations that they were destined to be read in and specifically the first in the celebration of the Transfiguration of Lord and the second in the Assumption of the Mother of the God. In particular: The first entitled in f.f 11-14: Ѡ поминании сьмрьти и ѡ успении Михаила с го митрополита Синадькааго. На прѣображени. [Περὶ μνήμης θανάτου ἐν ᾧ καὶ περὶ τῆς κοιμήσεως Μιχαήλ τοῦ Ἀγιωτάτου Μητροπολίτου Συνάδων 10. <Εἰς τὴν μεταμόρφωσιν> 11 ] Beginning: Братиѥ и ѡ и и многа тьржьства вь вѣцѣ семь... [Ἀδερφοί καὶ πατέρες, πολλαὶ πανήγυρεις ἐν τῷ αἰῶνι τοῦτο 12...] End: ѡтидемь сь надеждею доброю ѡвоудѣ и оулоуцимь царство небесное ѡ хѣ сѣ ги нашемь. ѥмоуже слава сь ѡцемь и свет мь дхомь. [ ἀπᾶραι μετ ἐλπίδος χρηστῆς ἐνθένδε, καὶ τυχεῖν βασιλείας οὐρανών, ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν, ᾧ ἡ δόξα <καὶ τὸ κράτος,> σὺν τῷ Πατρὶ καὶ τῷ ἀγίῳ Πνεύματι 13...]. Where we identify the addition of the celebration during which it was read. 10 E. Auvray, S.P.N. et Confessoris Theodori Studitis, With the square brackets we distinguish the phrases that do not exist in the Greek text. 12 E. Auvray, S.P.N. et Confessoris Theodori Studitis, 78:1 13 E. Auvray, S.P.N. et Confessoris Theodori Studitis, 79:

178 The catechistic homilies of Theodoros of Stoudios The second catechistic homily entitled in: f.f 14: ѡ оуспении Иѡанна свго митрополита халькидоньскааго и ꙗко знаѥмо ли се пак б ти. По оуспении сб е бце. [Περὶ τῆς κοιμήσεως τοῦ Ἀγιωτάτου Μητροπολίτου Χαλκηδόνος καὶ ὅτι γνωριοῦμεν ἀλλήλους ἐν τῇ παλιγγενεσίᾳ. <Εἰς τὴν κοίμησιν τῆς Ἀγίας Θεοτόκου 14 >.]... Beginning: Браиѥ и ѡци ѡтшьдьше ѡт бась бь прѣждьн хь дьнех [Ἀδερφοὶ καὶ πατέρες, μικρὸν ἀποδημήσαντες ἀφ ἡμῶν ἐν ταῖς προλαβούσαις ἡμέραις 15...] Interruption in f.16: нь ѡбаче не изреченьною бож [ἀλλ ὅμως τῇ ἀρρῆτῳ τοῦ Θεοῦ 16 <δυνάμει>..] Following in a comment in the catechistic homily about the Bishop Michael of Synnada we find that the similar ending 17 (ὁμοιοτέλευτον) that we see in the original is in use f.f : Нѣчии ѿ мльниѥ приспѣвьшиѥ пожизаютсе. Дроузии бь мори потаплꙗютсе. [...τινες ὑπὸ ἀστραπῆς φθαζόμενοι ἐμπίμπρανται, ἄλλοι τε ἐν θαλάσσῃ καταποντίζονται 18..] Also with rhetorical questions: f. 13 не страшет ли бась преже ченаꙗ оуказаниꙗ не творить ли намь трепета. Разоумѣю имь ꙗко бь чась ѡнь ѥзик завеза бь гласити не можеть како же дша истрьзаѥма ис тѣла. [Οὐ φοβεῖ οὖν ἡμᾶς τὰ προειρημένα ὑποδείγματα; Οὐκ ἐμποίει ἡμῖν ἐννοοῦσι πῶς ἐν τῇ ὥρᾳ ἐκείνη ἡ γλῶσσα 14 Ibid: Ibid: 79: Ibid: 81: About similar ending see: R. Dean Anderson Jr., Glossary of Greek Rhetorical Terms, Peeters Leuven, 2000, E. Auvray, S.P.N. et Confessoris Theodori Studitis, 77:

179 Polydoros Gkoranis δεσμούμενη φωνεῖν οὐ δύναται, πῶς δὲ ἡ ψυχή διασπωμένη πρόεισιν ἐκ τοῦ σώματος 19 ;] Continuing with unconnected pattern 20 (ἀσύνδετον): f. 14: исповѣданиѥмь. Вь сльзахь. Вь молбахь. Вь послоушании. Вь смѣреномоудрии. Вь слоужбѣ... [... ἐν ἐξομολόγησιν, ἐν δάκρυσιν, ἐν προσευχαῖς, ἐν ὑπακοῇ, ἐν ταπεινοφροσύνη, ἐν τῇ εὐτόνῳ διακονίᾳ 21,...]. Also one comment where the similar ending is used: f. 14: и тако можемь же стоучити се и зледити тако можемь же блажити се и оумолꙗти... [καὶ ὡς ἰσχύομεν σκληρύνεσθαι καὶ κακύνεσθαι, οὕτως ἰσχύομεν ἀγαθύνεσθαι καὶ κατανύσσεσθαι. 22 ] While correspondingly in the second catechistic homily for the Bishop John of Chalcedon we notice that the similar ending is used in a comment: f. 16: добро бо и злоѥ не сико же или ѡвако... [τὸ γὰρ καλόν καὶ κακὸν οὐκ ἐν τῷ τοιῶσδε ἤ τοιῶσδε...] While further on the similar ending that we find in the original: f. 17: Ѥлинь, и июдѣинь, барбарь,скиѳь, рабь и сбободь [Ἕλλην καὶ Ἰουδαῖος, Βάρβαρος, Σκύθης, δοῦλος, ἐλεύθερος 23...] From the interpretive point of view, Theodoros the Stoudite the abbot of Stoudios Monastery in Constantinople, 19 Ibid: 77: R. Dean Anderson Jr., Glossary, E. Auvray, S.P.N. et Confessoris Theodori Studitis, 78: Ibid: 78: E. Auvray, S.P.N. et Confessoris Theodori Studitis, 81:

180 The catechistic homilies of Theodoros of Stoudios played a very important role in the political and ecclesiastical life during the time of Iconoclasm defending the icon worshiping belief and writing an exceptionally large amount of speeches, letters and catechistic homilies. The Catechistic speeches were homilies of didactic content, which were addressed in this case to the monks of the Stoudios Monastery and the regional monasteries that had direct relation of dependence from them. We are not absolutely sure when the Catechisms were conducted, but reports on the sources for this matter and specifically in Catechism 18: «...καθ ἑβδομάδα συνερχόμενοι τρίς, ἀλλ οὖν καὶ καθ ἑσπέραν συναγόμενοι καὶ οἱονεί συμβουλευόμενοι καὶ συγκροτούμενοι καὶ συνασπιζόμενοι διὰ τοῦ λόγου τῆς κατηχήσεως 24». However, at this point this that question arises is where does the choice of these specific catechistic speeches aim at that particular time? Bishop Michael of Synnada had close bonds with Theodoros of Stoudios had participated in the VI Ecumenical Council of Nice 25 and at the same time with his theological identity had taken part in diplomatic missions (court of Khalifa Harun al-rasid in Bagdad in 806). During the reign of Leon V the Armenian he was sent to exile due to his icon-worshiping beliefs and died on 23 of May So did 24 Theodoros of Stoudios, Λόγοι Α ΙΒ, Κατήχησεις Α ΛΓ, Φιλοκαλία των Νηπτικών και Ασκητικών, Κατήχησις ΙΗ, ΕΠΕ t. 18, V. Feidas, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία Α : Ἀπ ἀρχῆς μέχρι τὴν Εἰκονομαχία, Athens 2002, also see V. Koukousas D. Valais, Εκκλησιαστική Ιστορία Α, Barbounakis, Thessaloniki 2011, General information on the total of the Ecumenic Councils see the website of Calvin College Computer Sciences Christians Classics Ethereal Library npnf214.xvi.ii.html. About the Michael of Synnada see also: S. Bigham, Heroes of the Icon: People, Places, Events, St. Vladimir s Seminary Torrance 2000, J. Rargoire, Saints Iconophiles, Echos d Orient 4 ( ),

181 Polydoros Gkoranis John Bishop of Chalcedon or John the II Kamoulianos who was connected to Theodoros of Stoudios with whom they cooperated secretly during the reign of Leon the V and Michael III. He was exiled and infected from a disease with high fever and rashes. Since the aim of these catechisms was the communication of the abbot with the monks this association with people and events created a tone of psychological influence 27 and obviously acted as subconscious reminder of preaching type and in some way perhaps as an indirect manipulation of the audience s reader s expectation. Submerging in the content of the two texts, alongside with the reports on the virtues of the metropolitan bishops through rhetorical questions and vivid descriptions emphasises the deceits and transmits his dogmatic messages establishing the boundaries of the acceptable and the not acceptable. Also, it cannot have been a random choice for these two catechistic speeches to be read in two of the most important celebrations like the Transfiguration of Lord and the Assumption of the Mother of God, obviously wishing to give emphasis on this action of his. On the other hand, the historical context of the era obviously does not eliminate the fact that the selection of these translations could have happened on account of the existence of movements or of a wider climate of doubt, whose beliefs reminded of iconoclastic beliefs, like the Bogomils, groups that in the Serbian State were confronted with persecutions both from Stefan Nemania and Dushan according to testaments that survive from the sources: let s not forget the stigma on my face testified, as mentioned by Konstantakopoulou, in Stefan Dousan s th century Code. 27 The highlighting is ours. 28 A. Konstantakopoulou, Αιρέσεις στα Βαλκάνια τον ύστερο Μεσαίωνα, Series of the Undergraduate seminars 5, Ioannina 2000,

182 The catechistic homilies of Theodoros of Stoudios Consequently this flashback to the icon-worshiping bishops and to Theodoros of Stoudios acting catalytically on the reception of audiences at the same time that the code was composed or preventing deviations from the orthodox (from the point of correctness and not of dogma) view of things. To sum up, we can say that we are dealing with an accurately translated text that confirms the existence of exceptionally skilful translators, who not only handled the complex linguistic structures of the source and target languages, but also had the ability to deliver both the writing style and deepen in a semantic level. From an interpretive point of view the specific homilies were selected to pinpoint that the ideological and political implications of the Iconoclastic dispute obviously respond to the historical context of the time when the code was composed and could act as a means of control of the appropriateness of the religious beliefs and the formation of an appropriate climate for it. 180

183 Polydoros Gkoranis RS f.f 11 Homily on Michael Bishop of Synnada from the manuscript number RS 4 entitled Беседе Теодора Студита одломци - National Library of Serbia. RS f.f 14 Homily on John Bishop of Chalcedon from the manuscript number RS 4 entitled Беседе Теодора Студита одломци - National Library of 181

184 The catechistic homilies of Theodoros of Stoudios Serbia. About the author Polydoros Gkoranis holds a PhD in Slavic Studies - Department of Balkan, Slavic and Oriental Studies at the University of Macedonia, postgraduate diploma in Medieval Greek Literature - Department of Philology, University of Ioannina and BA in Classics Department of Classic Studies, University of Belgrade. His research interests relate to the Slavic philology and comparative literature the intertextual relations, the theory of Reception and interpretative approach of texts and the Cyrillic paleography and Codicology. 182

185 Lidia Kolovou PhD Candidate, School of Theology Aristotle University of Thessaloniki The Brief Chronicle of Methodij Draginov and Other Parallel Texts about a Massive Islamization in Western Rhodope Introduction The brief chronicle of Methodij Draginov is a very significant primal source for Bulgarian historiography and despite the controversies about its authenticity its testimony about the islamization of Western Rhodope area were considered accurate till recently. As a matter of fact, his influence reached to the point of overcoming the academic circles and insert on the political field. The narration of the chronicle presents the following: When Mehmet the Hunter was Sultan, someone named Mehmet pasha came to the area of Chepina( Western Rhodope).He wanted to slay all the population there for he was warned by the archbishop of Fillipypoli(metropolitan Gabriel),that the peasants were preparing a rival. The allegations of the archbishop were false accusations, because the peasants didn t pay him the ecclesiastical taxes, but the slaughter was shunned by the intervention of Hashan hotza who begged the pasha to forgive them if all of them convert to Islam. So, all the villages of the area proceed to the conversion and after that those who convert destroyed 218 churches and 33 monasteries. Those which refused to convert where either expelled or murdered. The narration has the signature of priest 183

186 The Brief Chronicle of Methodij Draginov Methodij Draginov,from the village of Korova, on the year ax ( 1600). The existence of Slavic-speaking Muslim minorities on the Bulgarian land is a fact beyond doubt from the era of the Bulgarian liberation already. At the beginning of the 20 th century those minorities were considered from the Bulgarian state as «remaining Turks», while from year 1905 they begin to be called Pomaks unofficially. About their origins and their historical evolution loads of theories have been proposed from the side of Greek, Bulgarian and Turkish researches. So far, the scientific community hasn t come up to about the anthropological, social and racial dissension of the Pomaks and all sides follows their own theory. In the present study we aren t going to deal with the «Pomakian issue» but for some basic observations which are related to the chronicle of Methodij Draginov that concern us. In the Bulgarian state, the 1920s and 1930s were characterizing on one side by its homogenization and from the campaign of some political parties to convince the public opinion to separate religion from nationality and to accept the Pomaks as a part of Bulgarian society on the other. According to them it was obvious the Bulgarian origin of the Pomaks 1. The effort for the embodiment of the Pomaks into the Bulgarian society had as a result the establishment of the organization Rodina (Motherland) on Its prime goal was the creation and endorsement of Bulgarian national conscience to the Pomak population, by means of interventions upon their 1M. Todorova, «Conversion to Islam as a trope in Bulgarian historiography, fiction and film», Balkan Identities. Nation and Memory Hurst, London & New York University Press, 2003, M. Todorova, «Conversion to Islam as a trope in Bulgarian historiography, fiction and film»,

187 Lidia Kolovou traditional structures. After the World War II and especially for 1980 decade, the campaign for Bulgarian states homogenization had reached its highest peak with the current government aiming on the expulsion and deportation of the Turkish origins Muslims. At that point Pomak populations had been found on an adverse situation since it was clear that they had to define themselves either as Bulgarians or as Turks and the options they had were either deportation on Turkey or to remain in Bulgaria, but with the cost of sacrificing their traditions and religion. Within this framework, it is conceivable for what reason Draginov s chronicle and his alongside texts affected that much the social affairs in Bulgaria, as his historical testimony supposedly proves the Pomaks Bulgarian origin and the coercion from the ruler Turks to accept their religion. Literary and historical approach of the brief chronicle of Methodij Draginov and of his alongside texts The chronicle of Methodij Draginov was first publicized from Stefan Zahariev, on his work «Geographical-Historical- Statistical description of Tatar Pazartzik» in 1870.He claims on his book s epilogue that he hasn t change anything from the prototype text, as the original manuscript was partially ruined and it has been lost since then. The text has been reprinted afterwards by G.Dimitrov 3 and Ct. N. Ŝiskov 4. In the following years it is publicized again with a more critical point of view 3 Г. Димитров, Княжество Българиа в историческо и етнографическо отношение, Ч. 1 Cофия 1894, , Пловдив , Cт. Н. Шисков, Помаците в трите български области Тракия Македония и Мизия, Пловдив 1914,

188 The Brief Chronicle of Methodij Draginov from B. Conev 5 and R. Čolakov 6, which includes and language corrections. Since then, the text has been reprinted in many collections 7. About the forced islamization s narration there have been discovered two more similar texts the past years: the Batkyn chronicle and the Belovo chronicle. The chronicle of Batkyn was publicized for the first time from H. P. Konstantinov in his article «Letters from Rodopi. Letter XIV, historical review of Čepino s district» in 1893 on the newspaper Свобода part 1070, April the 7 th. There were after a mere reprintings of Batkyn s chronicle 8. The chronicle of Belovo it is known in two editions. The first edition is publicized in 1898 from N. Natsov, on the magazine Български преглед. Contrary to the other two chronicles the specific manuscript it has been saved and exists until our days in the Manuscripts Collection of the Bulgarian Academy with the number 101. After N.Natsov, the text has been publicized again from Ηr. Kodov 9, who deleted some inaccuracies of the first edition and identify the time writing of the text in the beginning of the 19 th century. The second edition 5 B. Цонев, История на българский език, vol. 1 Cофия 1919, , , Р. Чолаков, «Поп Методиевий летописен разказ за потурчването на чепинските българи», Духовна култура,1925, 24-25, Е. И. Иванов, Старобългарски разкази, Cофия 1935, 80-81, П. Динеков, K. Kуев, Д. Петканова, Христоматия по старобългарска литература, Cофия 1961, , П. Петров, Асимилаторската политика на турските завоеватели, Cофия 1962, , П. Петров, По следите на насилието. Документи за похамеданчвания и потурчвания, Cофия 1972, Cт. Н. Шисков, Помаците, 1914, 43-44, П. Петров, Асимилаторската политика, Cофия 1962, 133 and on his next work, По следите на насилието, Хр. Kодов, Опис на славянските ръкописи в Библиотеката на БАН, Cофия 1969,

189 Lidia Kolovou of Belovo s chronicle was publicized in 1915 from P. Mutafčiev 10. After P. Mutafčiev this second edition of the chronicle it hasn t been publicized again from other researcher. Besides Draginov s text, none of the other chronicles have any author signature so it isn t clear who recorded them. What is more for Methodij Draginov there hasn t been found and identified other sources except of the brief chronicle, so it can t be proved if he really existed. About the similarities and differences of the texts we can observe the following: Draginov s text is first referred to the Turkish king Mehmet, who is referred on the other texts as sultan Ahmet. In Draginov s text he is been given the nickname the Hunter. All four sources agree for the departure of someone named Mehmet pasha and of six more pashas through the area of Fillipypoli. They also agree for the number and the names of the first men which islamized, as well as for the dates which the islamization took place and for the consequences that had those who resist. The only addendum in Draginov s text is a person who is called ban Velio, who was one of the local lords that spoke with the pasha and then was one of the firsts to be islamized. All four texts are referred to Hasan hotza with variations about his actions. Finally, they all agree approximately for the number of the churches and monasteries which were destroyed from the islamized ones, because in Draginov s text is mentioned 33 monasteries and on the other texts 32. Supposedly this is a negligible difference, as none of the three texts records namely 10 П. Мутафчиев, Стари градища и друмове из долините на Стрема и Тополница, София 1915,

190 The Brief Chronicle of Methodij Draginov the destroyed churches and monasteries, a record that will be helpful if it could be compared with archaeological researches. Only Belovo s chronicle is referred namely in one monastery or church (the Assumption of Ghrist) and lists briefly the story of its foundation and constitution till it was ruined from the islamized ones. In Draginov s text it is described with many details the Mehmet pasha s arrival in Čepino and it is listed the conversation that he had with the local lords, which lead to their islamization. Then it refers to the departure of the pasha from Thessaloniki and for the supplying of the islamized ones with food. The chronicle of Batkyn is shorter and describes briefly the terrorizing of the Rhodope s villages and the islamization of its people. But it is mentioned on Čepino, something which Belovo s chronicle doesn t mention. Also it is not mentioned metropolitan Gabriel ( ), the archbishop who made the false accusations to the pasha, nor on the other chronicles. On the first edition of Belovo s chronicle beside the islamization s narration, there are listed various historical facts without chronological order, so the text was copied from an unknown person from another chronicle either that person gathered in one text various memorials of the document, which were written in various ecclesiastical books. On the second edition of the chronicle the narrative line begins with the story of the foundation of the monastery the Assumption of Christ (1040 A.D.) and its description. It follows the passes in the year 1620 and describes the case of the islamization almost in the same way that the first edition does (the differences are noted on the adverbs which are used on the second edition). The only addendum on the second edition is the reference to the assassination of the 20 monks of the monastery the Assumption 188

191 Lidia Kolovou of Christ and the fleeing of all the priests from Konstantovo. It is the only text that mentions that area besides Draginov s chronicle. All three texts record a different year for the islamization s occur: Draginov s chronicle places it in year 1600(but according to Zahariev the facts took place in the year 1657), Batkyn s chronicle in 1670 and both of Belovo s chronicle texts place the islamization in the year In order to confirm the actual year of the facts we analyzed the warfare notes of the texts. The brief chronicle of Methodij Draginov starts with the note that the facts occurred in the reign of sultan Mehmet the Hunter. With this nickname was known the sultan Mohamed IV 11 (in the Turkish language Mehmet is a diminutive for Mohamed 12 ). He ascended to the throne when he was only six years old after the assassination of his father sultan Ibrahim I in The first years of his ruling were sealed from the dispute among the state leadership, the palace and the order of the Janissaries which had as an impact the disorganization and destabilization of the empire 14. The palace was taking care to remove him from the state affairs by finding him various activities. His main pass time was hunting, therefor his nickname 15. This non stability on the political field 11 E. K. Shaw, History of the Ottoman Empire and modern Turkey, Cambridge University Press, 1977, vol. 1, A. Göksel, C. Kerslake, Studies on Turkish and Turkic Languages, Oxford 1998, E. K. Shaw, History of the Ottoman Empire, 200, P. F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, , University of Washington Press, 1977 part D, chapt. 9, E. K. Shaw, History of the Ottoman Empire, , P. F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, part D, chapt. 9, E. K. Shaw, History of the Ottoman Empire, 203, P. F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, part D, chapt.9,

192 The Brief Chronicle of Methodij Draginov allowed to the Kioproulou family to appear in the foreground from 1656 and to take on their hands the political power in the later years, as all the Grand Viziers of that period came from their ranks 16. In the following years, the continuous defeats of the Ottoman Empire on Austria, Hungary and the Balkan Peninsula caused the insurrection of the Janissaries and led to his dethronement in According to Draginov s chronicle the facts occurred in the reign of sultan Mehmet the Hunter, so it is quit impossible the year of its writing to be Zahariev reports in one footnote that the facts actually occurred in 1657 during the conflict between the Ottomans and the Venetians, but he doesn t clarify why there is a false date on the text. We could assume that, since Zahariev noted that the prototype was partly ruined and the actual date was 1657, because of the document s bad condition it was obliterate and it was seen only the letters ax which in the Arabic calculation system goes for Batkyn s chronicle also places the facts in the reign of sultan Mohamed IV (1670). Furthermore, the name Ahmet which is referred here and in Belovo s chronicle is nothing more than a variation of the name Mohamed 18. The difference on the pronunciation lays on that the name Mehmet is based on Turkish language origin and the name Ahmet on Arabic one E. K. Shaw, History of the Ottoman Empire, 207, P. F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, E. K. Shaw, History of the Ottoman Empire, 217, P. F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, A. Göksel, C. Kerslake, Studies on Turkish and Turkic Languages, Oxford 1998, A. Göksel, C. Kerslake, Studies on Turkish and Turkic Languages,

193 Lidia Kolovou Belovo s chronicle places the facts in the year 1620, but then it wasn t ruling sultan Ahmet or Mehmet but sultan Osman II 20. The next clue which all three chronicles have in common is the report on the campaign which the Ottomans make in Morea with a navy of approximately 105 ships and land army men. This information leads us to the hypothesis that the placing of the facts must be during the period of the Fifth Ottoman Venetian War ( ).It s also known as the Cretan War 21 because it was mainly fought over the island of Crete, Venice's largest and richest overseas possession. For the particular campaign there are reports on the academic research for two cases: on the first case the war inaugurated with the decision of the Ottoman Empire to proceed to warfare in Crete under the leadership of Kapudan Silahdar Yusuf Pasha. It was gathered over militants and 100 ships navy which departed from the Dardanelles on April the 30d sailing towards the harbor of Navarino in Peloponnese, where it remained for three weeks so they can fool the Venetians 22. But in 1645 we re out of Mehmet IV reign. On the second case the researches are noting about May of 1666, were under the leadership of the Grand Vizier, Köprülü Fazıl Ahmed, the Ottoman army departed from Thrace (with a pass from 20 S.N. Faroqhi, The Ottoman Empire, The Cambridge History of Turkeyvol.3, 18, P. F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, 317, J. Mccarthy, The Ottoman Turks, An Introductory History to 1923, Routledge 1997, S.N. Faroqhi, The Ottoman Empire, The Cambridge History of Turkeyvol.3, 90, P. F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, part D, chapt. 9, K. M. Setton, Venice, Austria, and the Turks in the Seventeenth Century, Diane Publishing, 1991, 105, P. F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, part D, chapt. 9,

194 The Brief Chronicle of Methodij Draginov Thessaloniki) for southern Greece, whence it would embark for Crete during the winter. That second case places us on the reign of Mohamed IV even though it isn t mentioned any further detail about the size of the army, only that it was «great in number» 23, we consider it as the most possible date matching the chronicles. Another able fact that will ensure us for the year 1666 is the conversation of the local lords with the pasha in Draginov s chronicle. In the text, the local lords say to the pasha that it is impossible for them to be traitors against the Ottomans, since their sons had served on the campaigns in Tripoli, Tunis and Egypt so they won t pay any taxes as they had agreed. That note can be verified from the following historical fact: in 1654 while the Ottomans marshaled their strength 24 the Arsenal (Tersâne-i Âmire) in the Golden Horn build new warships, and squadrons from Tripolitania and Tunis arrived to strengthen the Ottoman fleet. By the end of the year the Ottomans had enough casualties on the Greek islands so they build even more warships coming from Egypt, Rhodes, Xios and Malvasia (Monemvasia). Finally the next year the Ottomans had their worst naval defeat near the islands of Lemnos and Tenedos 25. Since in Draginov s text the lords claim that their men had already fought on those campaigns, we re most certain that the year of completion of the chronicle s facts is K. M. Setton, Venice, Austria, and the Turks in the Seventeenth Century, 240, C. Finkel, Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire , London 2006, K. M. Setton, Venice, Austria, and the Turks, 172, P. F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, part D, chapt. 9, K. M. Setton, Venice, Austria, and the Turks, 176, P. F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, part D, chapt. 9,

195 Lidia Kolovou Apart from sultan Mehmet and metropolitan Gabriel the other named persons of the chronicles (Mehmet pasha, Hasan hotza and others) cannot be connected to any historical figures of the era due to lack of sufficient evidence. The similarities and differences of all four texts have been mentioned pretty early, but they weren t analyzed thoroughly. As we mentioned, the first edition of Belovo s chronicle is kept in the Bulgarian Academy (БАН) but the prototype texts of Methodij Draginov, of Batkyn s chronicle and of Belovo s chronicle second edition are all lost. Consequently, for their linguistic and philological approach we can rely only on their existing publications which we quoted above. Draginov s text is placed in the 17 th century; it is upon the period of the early new-bulgarian language. His syntax has an influence from the Russian syntax which can be seen on the use of the iи and ы on the nouns of male gender, although it isn t written in the ecclesiastic Slavonic language. There are used enough Turkish words too (Amira, sefer, karabasot, verimi), which Zahariev translates on his book s epilogue. The use of letters and phonemes from the medieval period as from the newest period of the Bulgarian language creates a speculation as well as the partial and selective use of the Russian syntax. So it seems that Draginov s text was recorded linguistically in the common spoken language but morphologically and syntactically it draws elements from the literal tradition, as it can often be found in the texts of the era. Consequently the form of the text s written language cannot be the determining element of its recording year, as it could be a text originated from the 17 th century but also it could be a text originated from the 19 th century. Lots of researches although underline that exactly this asymmetry of the text proves that it cannot be originated from the 17 th century. The 193

196 The Brief Chronicle of Methodij Draginov fact which concerns the researches a lot is that of the full absent of the dialectological particularities of the area of Čepino. As for the chronicle of Batkyn and the two editions of Belovo s chronicle, their linguistic analysis proved that they had been recorded in the 19 th century. The major fact of the chronicles is the massive and forced conversion to Islam. As we already saw, there are differences between the chronicles about the narration of the islamization. In Draginov s text the cause of islamization are the false accusations which the cursed metropolitan Gabriel put on the people of the area to Mehmet pasha about a rival. In the chronicle of Batkyn and in the two versions of Belovo s chronicle, the cause of the islamization is the terrorizing tactic of Mehmet pasha. Beside the cause all the chronicles agreed about the date which the islamization was completed on August the 15 th. In Draginov s chronicle only is referred to the date which started, on Saint George s day. If we take in mind and the historical note about sultan Mehmet s campaign with the 105 warships and the militants 26, which occurred around May, then the duration of the islamization actually estimated in a pass of time that does not exceed more than three months. Also based upon the number of the villages which were islamize, which were 74 according to Belovo s chronicle,this mass acceptation of Islam becomes a shocking event that can be compare only with the first spread of Islam during the Arabic and Turkish evasions. Until the 1950 s, the Bulgarian academic community didn t studied the subject at his full length and because of the 26K. M. Setton, Venice, Austria and the Turks, 240, C. Finkel, Osman's Dream,

197 Lidia Kolovou lack of related sources, the narration was accepted as veritable and was used so it can determine the reason for the existence of the Βulgarian speaking Muslims minority. But from 1960 and after, the discovery of new archives-especially of Ottoman origin- started to rebut the narration. They concluded mainly demographic files of the enslaved areas as for as tax records of the people with the tax amount that corresponded to each area. Ctr. Dimitrov first studied those files 27 and through the fluctuations that he observed on the demographic registers, he proved the long period of the islamization s process. The same procedure also followed Ev.Radushev 28 many years later and he end up to the same results. Since the subject has been studied on his smallest detail it has been proved that the mass and forced islamization is simply a fiction and that the actual process of the islamization occurred to the course of at least two centuries with remissions and exacerbations, without ever the Christian element to be extinguished. Therefore in the case of our chronicles we are dealing with an exacerbation of the islamization, for the cause of which there have been proposed six theories: The first theory refers to islamizations as the result of the migration of populations, which were motivated by the Ottoman Empire due to the fact that entire territories were abandoned so the people could escape from the whirlwind of war. Therefore for the replenishment of this huge demographic vacuum when the Ottoman government was stabilized, there were organized migrations of population in the deserted areas 27 Стр. Димитров, «Демографски относения и проникване на Исляма в Западните Родопи», Родопски Сборник, 1 (1965). 28E. Радушев, «Meaning of the historiographical myths about conversion to Islam», Itarih Araștirmalari Doğubati, Ankara 2009,

198 The Brief Chronicle of Methodij Draginov especially of people coming from Asia Minor 29. But for the year that considers us, such of migration movements can t be proved. The second theory mentions that the islamizations were favored from the existence of heretical groups. Especially they are reported to the heresy of Paulicianism, which was connected with the Vogomilism 30 that had battered enough the Orthodox Church at the era of the first and second Bulgarian state. The heresy of Paulicianism had a great spread in the Bulgarian land. So it isn t inexplicable the existence of the heresy s outbreaks on the areas that are mentioned in the chronicles nor their islamization would be peculiar, since it wasn t difficult for heretical populations to switch faith, much more for the Paulicians because Islam had many common grounds with their heretical beliefs. But already from the 15 th century the Ottoman administration was classifying the Paulicians as a special religious group, which is reflected in the surviving records where they recorded them as Bavlijani or Pavlijani, and from the demographic files that had been studied it has been proved that there were no tracks of Paulicians on the areas that were mentioned on the chronicles. 29 People who were used to colonization originating from Asia Minor were the so-called Giouroukos. 30 About Vogomilism see: Д. Ангелов, Богомилството, София 1993, K. Гечева, Богомилството, София 2007, Д. Ангелов, Б. Примов, Г. Батаклиев, «Богомилството в България, Византия и Западна Европа в извори» Наука и изкуство 1967, 223, St. Runciman, The Medieval Manichees, Cambridge 1947, 69, G. Vasiliev, «Traces of the Bogomil Movement in English», Etudes Balkaniques, 3 (1994), 85-94, Кр. Гечева, Богомилството Библиография, София 1997, Д. Оболенски, Богомилите, студия върху балканското новоманихейство, София

199 Lidia Kolovou The third theory refers that islamizations were the result of the enslaved people to improve their living standard. It wasn t a rare phenomenon the change of faith from groups of people who had a high social stand and wanted to preserve it by the privileges which obtained through their conversion. In this course researches dealt with the private documents drafted by new Muslims to the Ottoman administration, in which they advanced rewards (especially monetary) for their accession to the «true faith» 31. These documents were titled «Kisve bahasi». Although «Kisve bahasi» constitute a significant primal source that proves the bureaucratic establishment of the islamizations, their small percentage in amount and in time period makes difficult their acceptance in a general level. That s because in a time period of only 65 years ( ) there had been discovered 636 documents of that kind. So if we take in mind the width of the Ottoman Empire and the millions of its civilians, the picture that we could exclude from the «Kisve bahasi» is quite unstable. Also the fact that similar documents haven t been found before or after the course of the years it comes a dilemma upon the researches if a) there were former or later documents that just hadn t been saved b) the «Kisve bahasi» system was a bureaucratic procedure that lasted only for that period because of the reformation in the interior of the ottoman administration. The fourth theory refers to that the islamizations were the result from the tax oppression of the area. But right from the start there were objections about that theory because of the administrative form of Čepino s area. First V.Mutafčieva A. Minkov, Conversion to Islam in the Balkans, Leiden 2004, ch. 6, В. Мутафчиева, «Към въпроса за статута на българското население в Чепинско под османска власт», Родопски Сборник, vol. 1 София 1965,

200 The Brief Chronicle of Methodij Draginov publicized an official document of sultan Murat III ( ), on which there were recorded all the villages of Bulgaria that were under the vakif system from the era of Suleiman the Magnificent. On this recording there are nine villages from Čepino s area at least. The hypothesis of the people s islamization in order to avoid taxes and tasks cannot be accepted since as a vakif the area should had privileges and tax exemptions 33. If we assume that Čepino s vakif was declassified in the midst of the 17 th century then it is possible the islamization s exacerbation was caused by the emergent and heavy fee. But once again we can t be sure for that theory because Dimitrov and Radushev, which studied the tax records of the area as we mention before, didn t noticed any kind of an emergent tax levy for the specific year. The fifth theory refers to that the islamizations were the result of the proselytizing Islamic propaganda. Especially it concerns the named movement of the Kadizadeli that shook the Ottoman sultan authority during the 17 th century. Essentially, it was about a mystical order that had spread earlier but revived through the work of Yusuf Abi Abdudeyyan, a converted Muslim of Jewish origin 34. The basic declarations of this movement was about the reformatting of Islamic society and return to the old traditional Islam. Their believe was that the sultan authority applied incorrectly the divine law, succumbed several times in sins and established inappropriate relationships between believers and nonbelievers and this perversion of the Islamic law was the main cause for the political, economic and social crisis of the empire. Through 33 В. Мутафчиева, «Към въпроса за статута на българското население», T. Krstic, Contested Conversions to Islam, Stanford Univercity Press, California 2011,ch. 3,

201 Lidia Kolovou repentance and return to tradition, the forgiveness of Allah would come and the crisis would exceed 35. With this way the movement developed an intense proselytizing activity and although at first was aiming only the Jewish groups of Asia Minor it wasn t long that passed upon the Christians too. Especially during the reign of Mohamed IV ( ), this movement was reinforced so much that the central government was afraid for a possible revolution 36. That danger comparing with the threat of a Janissaries rival, led the sultan in 1656 to the decision of assigning the duties of Grand Vizier to Mehmet Köprülü in order to stabilize the situation. The result of his accession was the mass slaughters of all the dissidents 37. However the movement managed to survive outside the boarders of Asia Minor mainly through preaching of the roving ulemas. Sources from the work of Yusuf Abi Abdudeyyan as of the rest preachers of the movement were found and kept even at the wider area of Vienna 38.Based on the intense proselytizing activity of the movement and of the dispersion of its believers to the most remote areas of the empire, we could accept that for the islamization s exacerbation is responsible the movement of the Kadizadeli. One more time though, the lack of any kind of sources that could support that theory doesn t allow us to accept it. Last theory that was proposed was the existence and occurs of extreme external and environmental factors that led to 35 T. Krstic, Contested Conversions to Islam,ch.3, E. K. Shaw, History of the Ottoman Empire, ch. 5, , S.N.Faroqhi, The Ottoman Empire,ch. 4, E. K. Shaw, History of the Ottoman Empire, ch. 5, , S.N.Faroqhi, The Ottoman Empire, ch. 4, T. Krstic, Contested Conversions to Islam, ch. 3, 75-98, Ş. Hanioğlu, A brief history of the late Ottoman Empire, Princeton University Press 2008,

202 The Brief Chronicle of Methodij Draginov the islamization s exacerbation. This theory wasn t thoroughly analyzed in the grade that the others did and the only one who does a very short reference to that fact was Ev.Radushev 39, on the article where he analyzes the demographic changes of Western Rhodope. Starting from his comment though, with the analysis of the environmental factors of the era we could reach to an enlightening peak of our research. It is known that during the middle and newest years, the extreme weather conditions as well as other environmental factors were common ground. Earthquakes, floods, famines and epidemics afflicted on a great degree the course of history. According to researches of meteorologists and environmentalists the period from 1400 until 1850 was characterized as the Little Ice Age-LIA 40. The first one who introduced this terminology for the phenomenon s description was F.Matthes 41 in 1939 and it was accepted by the scientific community. Although it is difficult to define with absolute precision the timeouts, the prevailed perspective is that the LIA can be separated to two periods: the first is starting from the beginnings of the 14 th century until the 15 th, where there is after 1500 a relatively warm period. The second one is starting from the beginnings of the 17 th century until the midst of the 19 th (1850) where it reaches its highest peak E. Радушев, «Meaning of the historiographical myths about conversion to Islam», Itarih Araștirmalari Doğubati, Ankara 2009, St. Dafis, Little Ice Age years 1300 to 1850, University of Ioannina 2012, D. Melas, C. Asonitis, B. Amoiridis, Climate Change [Guide teachers], Athens F. E. Matthes, «Report of the committee on glaciers», Transactions of the American Geophysical Union, 1939, St. Dafis, Little Ice Age years, 16-26, R. McNeill, E. Stewart Mauldin, A Companion to Global Environmental History,

203 Lidia Kolovou Possible cause of the phenomenon is considered the change of the solar activity 43. The ripples of the solar power that Earth received led to changes in the energy balance of Earth s system while the volcanic eruptions fueled the atmosphere with huge amounts of particles and aerosols, which formed such a dense veil that prevented sunlight from reaching Earth s surface. It was calculated that during the second period of LIA occurred at least five volcanic eruptions per century which affected the temperature in a global scale. The sources on which the research was based for the phenomenon s analysis were historical records such as logbooks, taxes timetables, social history extracts, recordings of the agricultural production and literary texts as also as environmental researchers such as analyzes on tree trunk rings, on pieces of ice, on sediments from the seabed, on stalagmites etc 44. The main characteristics of LIA were violent winters, low temperatures even during the summer period, changes in rainfall heights and prevalence of stormy winds at times and in places 45. The effects of that phenomenon were characterized from a negative impact in sectors such as agriculture, stockbreeding, economics and health especially during its second period (17 th -19 th century). As for the Balkan Peninsula the impact of these extreme weather conditions were causing chain reactions. The destruction of crops and the incomplete harvests led to decrease 43St. Dafis, Little Ice Age years, 10-14, R. McNeill, E. Stewart Mauldin, A Companion to Global Environmental History, St. Dafis, Little Ice Age years, St. Dafis, Little Ice Age years, 14-16, R. McNeill, E. Stewart Mauldin, A Companion to Global Environmental History,

204 The Brief Chronicle of Methodij Draginov of the production that contributed to the financial crisis, the abnormalities caused to flora from the great drought periods led to the decrease and disease of livestock, the financial crisis led to tax increase and so forth 46. The result was the general malnutrition of the population which led to diseases and shorter life expectancy 47. If we include the wars that were conducted by the Ottoman Empire and harassed it throughout the 17th century, then fairly enough we can agree with the scientists who characterized that century as the century of crisis 48. In connection with the chronicles it is difficult to say if the environment affected the area of Rhodope or not. But only in Draginov s chronicle there is a short reference that lightens the situation. After the intervention of Hasan hotza when he begged Mehmet pasha to forgive the supposedly rebelled people if they islamize, he stayed along with other four hotza to perform the islamization and on those who were islamized the pasha ordered to supply them with wheat because there was a great hunger. After that Hasan hotza himself went with horses to Beglik han and gathered enough food to the village Konstantovo where he was handing it to the islamized ones. It is obvious, that the area was affected by famine. 46 R. McNeill, E. Stewart Mauldin, A Companion to Global Environmental History, R. McNeill, E. Stewart Mauldin, A Companion to Global Environmental History, E. K. Shaw, History of the Ottoman Empire, , S. N. Faroqhi, The Ottoman Empire, 95, K. M. Setton, Venice, Austria, and the Turks in the Seventeenth Century, 260, C. Finkel, Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 290, Ş. Hanioğlu, A brief history of the late Ottoman Empire,

205 Lidia Kolovou To sum all the above about the Little Ice Age, we come to the conclusion that there was nothing more left for the people of the area but to convert to Islam so they can ensure their survival. Also noticing the study upon the documents «Kisve bahasi», if it was indeed established the principle of retribution of the ottoman administration to the new Muslims in the 17 th century, then it isn t peculiar the fact that the islamized ones were supplied with food by Mehmet pasha. From all of the above we can conclude with certainty that the extreme conditions that prevailed because of the Little Ice Age phenomenon it was possible to led to the islamization s exacerbation that is described in the chronicles to a last effort of the people of Western Rhodope for survival. Besides the islamization s narration, two more important facts of the chronicles should be taken into account: the deeds of metropolitan Gabriel and the destruction of the churches and monasteries. The named metropolitan Gabriel was indeed a historical figure of the era. He was elected metropolitan of Plovdiv (Fillipypoli) after the death of metropolitan Christopher in December 1636, during the patriarchy of Neophyte III 49. However, there existed a conciliar decision for the ordination of Curil, ex metropolitan of Corinth, for the place of Plovdiv s metropolitan, so Gabriel stayed temporarily hovering. Two 49 T. Gritsopoulos «Contribution in the history of the ecclesiastical province of Philippopolis» Archive of Thracian Folklore Language Thesaurus, , Mj. Gideon, «Metropolitans of Philippopolis notes» Truth Church in Istanbul, 44, 1913,

206 The Brief Chronicle of Methodij Draginov months later, Curil was discharged as troublemaker and Gabriel returned to his base 50. After his reinstatement he took up his duties normally. It s worth notice that he s referred to four conciliar decisions from 1639 until 1647, as well as on elections or depositions of bishops and metropolitans 51. Also upon his primacy was carried out the construction of the narthex of Petritsonitissis monastery 52 and were testified fundraisers in favor of the Holy Sepulcher 53. There were even sources that refer about his serving as Patriarchal Exarch in Jerusalem (during the patriarchy of Parthenos IV) and that he traveled there in 1661 for the election of Patriarch Nectarios 54. It is also noted in the relative sources that he offered financial help to Patriarch Dositheos (1669) and organized fundraisers in favor of the Holy Sepulcher much later 55. Gabriel s primacy lasted until his death in without to be noticed anything reprehensible about him. The only black mark to his primacy it was the decision of his deposition by Patriarch Parthenos II in The decision was firstly issued 50 T. Gritsopoulos «Contribution in the history», T. Gritsopoulos «Contribution in the history», M. Apostolidis, «The Holy Metropolis of Filippoupolis and codes of this» Archive of Thracian Folklore and Linguistic Thesaurus, 4 ( ), T. Gritsopoulos, «Contribution in the history», T. Gritsopoulos, «Contribution in the history», , MJ Gideon, «Metropolitans of Philippopolis notes», T. Gritsopoulos, «Contribution in the history», T. Gritsopoulos, «Contribution in the history», MJ Gideon, «Metropolitans of Philippopolis notes», Apostolidis, «The Holy Metropolis of Filippoupolis», T. Gritsopoulos, «Contribution in the history», , MJ Gideon, «Metropolitans of Philippopolis notes»,

207 Lidia Kolovou in November 29 th 1648 after a synodical tome 58, where he s characterized as deserter " and disdainful, due to his non presence in the patriarchal Synod where he was called as an inductee and on December of the same year, it was issued and the official text of that decision 59. The accusation which complained about him was that he supported the dethroned patriarch Ioannikios and when Parthenos was elected he didn t «awarded him an appropriate reverence» but was seeking for Ioannikios return. Patriarch Parthenos called him arrogant and a harmful partisan and he asked his immediate expulsion and the convening of Synod for the election of a new metropolitan 60. Gabriel s expulsion however probably didn t happened at all as there were no testimonies about the election of a new metropolitan so perhaps Gabriel apologize at once and he was forgiven. It hasn t been found any document that states for his restitution; however his name appears again in synodical decisions in 1651 and onwards 61. About Gabriel s deposition T.Gritsopoulos and M.Gideon note that it was about those makeshift designed depositions which aimed on the intimidation of the high priests that wouldn t pay the money due for the common fund of the Ecumenical Patriarchate 62. Thus obviously is explained the reason which Gabriel s deposition didn t happened after all, for 58K. N. Sathas «Summary of the Patriarchal Documents ( )», Medieval Library C, 152b-153a, Venice K. N. Sathas, «Summary of the Patriarchal Documents», 154a-155b. 60 T. Gritsopoulos "Contribution in the history», T. Gritsopoulos, "Contribution in the history», T. Gritsopoulos "Contribution in the history, , MJ Gideon, «Metropolitans of Philippopolis notes»,

208 The Brief Chronicle of Methodij Draginov maybe he finally achieved to pay his depth through the church taxes of his province. In connection with Draginov s chronicle this last clue leads us to the assumption that the denunciation of Gabriel was valid. Since in 1648 Gabriel was threatened with dethroning because of his depths to the Ecumenical Patriarchate we could suppose that in 1666 he found himself on the same situation and since the people of the province refused to pay him the ecclesiastical taxes he planned the calumny to the pasha so the people would be terrorized and pay him off at the end. Moreover the Metropolis of Plovdiv(Fillipypoli) was tortured by the weight of accumulated debt to the Ecumenical Patriarchate for many decades, a fact that is certified by the publicized epistle of Neophyte of Plovdiv ( ) where he underlines his «great sorrow and emerge need to be under the weight of the severest depth unto this province» 63 Nonetheless it still remains the question why this fact of Gabriel s calumny is recorded only in Draginov s text and misses from the other chronicles. Aside from the differences that we analyze before all the texts agree upon the basic structures of the narration which is the place, the persons which participated, their names, the timeline of the islamization, the consequences for those which refused to convert and the total destroy of the churches and monasteries. Such an unsettling fact as it is the betrayal of the metropolitan to his congregation, there was no case to miss along with the other elements from the rests of the texts. Beside those, on the biographical notes refer to Gabriel there is no indication for a mass islamization of his 63Mj. Gideon, «Metropolitans of Philippopolis notes»,

209 Lidia Kolovou congregation and for ruining of church structures, something that we consider that it would be an unlikely omission if we think about the number of villages that were islamized (74) and the number of churches and monasteries that were destroyed (218 and 32 respectively). On this case, we assume that we have to deal with a suspicious recording of facts, for the convenience of third party to historical truth expediencies. More specific, in 1870 when St. Zahariev publicized his book «Geographical-Historical- Statistical description of Tatar Pazartzik» the anti-greek spirit in Bulgaria was at its highest point and was fanning by the events of the Bulgarian Exarchate 64. St. Zahariev as a proponent of the Exarchate it wasn t possible to not be influenced by the general climate of his days. We only have to note that Zahariev was responsible for the expulsion of the Greek high priests from the province of Tatar Pazartzik in October 19 th 1859, as it is recorded on his biography collocated by Ιvan Batakliev. Beside this, it is also noted the often collision that Zahariev have had with priests of Greek origin. For this we come to the conclusion that for the case of metropolitan Gabriel, Zahariev made an interference in Draginov s text so he would show the everlasting hostile treatment of the Bulgarian people from the Greek clergy. As for the destroying of the 218 churches and 33 monasteries, the general picture of the archeological data proved that it s nothing more than an authorial overkill. During the period of the Turkish ruling in Bulgaria, there were 64 For the Bulgarian Exarchate see D. Dakin, The Greek Struggle in Macedonia, Kyriakidis, 1996, D. A. Stamatopoulos, «The Bulgarian Schism Revisited», Modern Greek Studies Yearbook, 24/25 ( ), , J. E. Anastasiou, Ecclesiastical History, ed.epicedro, Thessaloniki, vol.b, n. y.,

210 The Brief Chronicle of Methodij Draginov recorded two occasions 65 of mass distraction of churches and monasteries: the first one occurred on the period from the midst of the 14 th century till the midst of the 15th, when it had started the progressive conquers of the Bulgarian land by the Ottomans. The second one occurred on the period of the Bulgarian revolution in the 19 th century. From the end of the 15 th till the end of the 18 th century there is absolutely no record for an equal mass distraction 66. In fact the archeological studies reveal to us exactly the opposite that during that time and especially in the 17 th century there were founded new churches and monasteries in impressive numbers. From 1578 until the end of the 17 th century there have been recorded 67 churches and 114 monasteries which remain till nowadays 67, and the number will increase if we calculate and the constructions that were destroyed during the revolution, for which we have only archival records 68. We have to clarify here that the Ottoman regime didn t allow the erection of new church constructions 69, but based to the privileges which had been established by Suleiman the Magnificent 70, Christians had the right to repair and expand the existing churches under the term to not exceeded in size and 65 M. Kiel, Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, Maastricht 1985, M. Kiel, Art and Society of Bulgaria, Х. Генчев, Българската култура век, София 1988, M. Kiel, Art and Society of Bulgaria, ch. 4, Г. Несев, Български довъзрожденски културно-народностни средища, 1977, M. Kiel, Art and Society of Bulgaria, M. Kiel, Art and Society of Bulgaria, , Г. Несев, Български средища, , The travels of Evliya Celebi, translation Joseph von Hammer, Arab Research Institute of Great Britain and Ireland, London 1834, chap.4,

211 Lidia Kolovou decoration from the Muslim mosques 71. This rule was inviolable for the urban areas which were the seats of the Ottoman administration, but for the rural areas were the surveillance was looser, it could be seen frequently enough the erection of new church constructions, which usually occurred after the offering of a gift to each Kadi or spachi 72. Two examples of churches are in the provinces of Plevle and Vidin as in Sofia s surrounding area 73. For the monasteries which were under different privileged status (tax exemptions etc.) there was no similar impediment hence their larger number from the churches 74. This also applies for the area of Western Rhodope which considers us, in which there aren t records for mass distraction of churches and monasteries (except from the chronicles). Conclusion The brief chronicle of Methodij Draginov, as well as the rest sources (Batkyn s chronicle and the two editions of Belovo s chronicle), that record the islamization of Western Rhodope area isn t fictional narrations in total, as they are based in real historical facts such as the Ottoman campaign during the Cretan war and the islamization s phenomenon exacerbation, which triggered the writers of the chronicles to 71M. Kiel, Art and Society of Bulgaria, , , M.Kiel, Art and Society of Bulgaria, M. Kiel, Art and Society of Bulgaria, Б. Николов, M. Манолов, Огнища на българщината. Пътувания из манастирите, 1977, , F. Kotzageorgis, «The monasteries as Ottoman local elites», Monasteries, economy and politics of the Middle Ages to modern times Rethymno- Greece, vol.1, 2011, , «Economic Activities of the Christian Monasteries in Ottoman Society (15th-18th c.)», 12o International Conference on Social and Economic History of the Ottoman Empire. 12o International Conference on Social and Economic History of the Ottoman Empire, Rets

212 The Brief Chronicle of Methodij Draginov the addition of their own details so they would transfigure the texts for the service of their personal goals. In Methodij Draginov s case that aim was to reinforce the anti-greek movement of the era, attributing the islamization of the Western Rhodope s Bulgarians on the Greek ecclesiastical authorities, and on the other side the other chronicles are emphasizing the violence and zealotism of the Turks. In any case, the 19 th century is mainly characterized by the production of similar texts. To the frame of the effort for the establishment of the national states, the categorization of goods and evils, immolators and victims, was a phenomenon that could be observed through all the European literature, beginning from the France Revolution in which appeared the national ideology, and was spread on the continent along with the principals of freedom, independence and justice. For the countries of the Balkan Peninsula, the immolator was obviously the Ottoman Turks, which the enslaved Christian peoples struggled to win in order to gain their freedom (Greek Revolution of 1821, Bulgarian Revolution of 1856). Especially on the Bulgarian case, they had to emancipate both nationally and ecclesiastically, as the regime of their Church were on the hands of the Greek clergy and the Ecumenical Patriarchate. This, in the consciousness of the Bulgarian world was established a hostile dipole, around of which were assembled and organized the national consciousness- the Ottoman oppressors and the Greek enemies. Therefore the produce and publicizing of similar texts was aiming to their demonization and combat and this shouldn t surprise us. 210

213 Lidia Kolovou Consequently, the chronicles are just representing the general condition of their time and they are showing how the distortion of historical events cures committed history writing. About the author Lidia Kolovou studied in the School of Theology of the Aristotle University of Thessaloniki, where she continued her postgraduate studies and she is recently PhD candidate in the field of Christian Slavic Literature and Culture. She has been awarded twice by the State Scholarship Foundation. She is a member of the Hellenic Association for Slavic Studies. 211

214 The Brief Chronicle of Methodij Draginov 212

215 Σταυρούλα Μαυρογένη Επίκουρος Καθηγήτρια ΠΑ.ΜΑΚ. Το Σλαβικό Έπος του Αλφόνσο Μούχα στο πλαίσιο της διάδοσης των πανσλαβιστικών ιδεών Η Δυαδική Μοναρχία δημιουργήθηκε ως αποτέλεσμα του συμβιβασμού μεταξύ της Αυστρίας και της Ουγγαρίας, το Ο συμβιβασμός αυτός συνάντησε την αποδοχή των Γερμανών και των Ούγγρων της αυτοκρατορίας, αλλά και τη δυσαρέσκεια των υπόλοιπων πληθυσμών, κυρίως των σλαβικών, που διαβιούσαν στα όρια της. Αυτή η αρνητική στάση εκφράστηκε μέσω της εμφάνισης διαφόρων κινημάτων, τα οποία διεκδικούσαν περισσότερα δικαιώματα από τους Αυστριακούς και τους Ούγγρους. Περισσότερο δυσαρεστημένοι από τον συμβιβασμό του 1867 ήταν οι Τσέχοι. Οι παραχωρήσεις του στέμματος δεν κατόρθωσαν να κατευνάσουν τη δυσαρέσκειά τους, με αποτέλεσμα οι ίδιοι να αναδειχθούν στους σημαντικότερους επικριτές της Αυστροουγγαρίας και του δυαδικού μοναρχικού συστήματος κατά το επόμενο χρονικό διάστημα. 1 Το κλίμα αυτό των πολιτικών αντεγκλήσεων επηρέασε και τους ιδεολογικούς προσανατολισμούς της τσεχικής κοινωνίας. Η Πράγα είχε και κατά το προηγούμενο χρονικό διάστημα βρεθεί στο επίκεντρο των πανσλαβιστικών κινήσεων. Οι πρωτεργάτες των κινήσεων αυτών, μέσω της μελέτης της ιστορίας και της λαογραφίας, επιχειρούσαν να καταδείξουν τις ομοιότητες των σλαβικών λαών και να τονώσουν την αίσθηση της ενότητας των Σλάβων. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1848 οι ιδεολογικοί αυτοί προσανατολισμοί απέκτησαν πολιτική χροιά, όταν ο τσέχος ιστορικός Φράντισεκ Παλάτσκι (František Palacký, ) συγκάλεσε, τον Ιούνιο του 1848, το πρώτο Σλαβικό Συνέδριο στην Πράγα. Στο συνέδριο μετείχαν κυρίως εκπρόσωποι των σλαβικών εθνοτήτων που διαβιούσαν στο πλαίσιο της αυτοκρατορίας των Αψβούργων. Οι 1 Hugh LeCaine Agnew, The Czechs and the Lands of the Bohemian Crown, Hoover Institution, 2004, σ. 70 κε. 213

216 Το Σλαβικό Έπος του Αλφόνσο Μούχα αντιπρόσωποι έθεσαν ως στόχο τη μετατροπή της μοναρχίας σε μια ομοσπονδία ισότιμων λαών. 2 Μετά την ήττα της επανάστασης του 1848 οι πανσλαβιστικοί κύκλοι της Πράγας επεξεργάστηκαν περαιτέρω τις αρχές του Γιόχαν Γκότφριντ Χέρντερ (Johann Gottfried von Herder, ) για τους Σλάβους. Ο γερμανός φιλόσοφος, θεολόγος και ποιητής, ήδη από το 1791, στο βιβλίο του με τίτλο, Ιδέες για τη φιλοσοφία της Ιστορίας και της Ανθρωπότητας (Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit), είχε χαρακτηρίσει τους Σλάβους ως «Έλληνες της νέας εποχής», είχε προδικάσει το «λαμπρό μέλλον» τους και τους είχε προσδώσει μία σειρά χαρακτηριστικών ιδιοτήτων. Ειδικότερα, θεωρούσε ότι όλοι οι Σλάβοι: α) αποτελούσαν έναν λαό β) ήταν πολυάριθμοι και κατοικούσαν σε μία αρκετά εκτεταμένη περιοχή γ) η ζωή τους βρίσκονταν σε αρμονία με το φυσικό περιβάλλον και ως εκ τούτου χαρακτηριζόταν από χαρά, γενναιοδωρία, φιλοξενία και αγάπη δ) ασχολούνταν με επαγγέλματα που βρίσκονταν σε αρμονία με τη φύση (γεωργία, κτηνοτροφία) ε) χαρακτηρίζονταν από μία ιδιαίτερη πνευματική δύναμη η οποία τους προσέδιδε τις αναγκαίες για την εκπαίδευσή τους ικανότητες, αλλά και τους ωθούσε στη δημιουργία καλλιτεχνικών έργων και στ) ήταν φιλειρηνικοί, δεν είχαν έφεση για τα όπλα και τον πόλεμο και εξαιτίας αυτού υποδουλώθηκαν κατά τη διάρκεια της ιστορίας τους από διάφορους γειτονικούς προς αυτούς λαούς. Εξαιτίας αυτών των χαρακτηριστικών τους, ο Χέρντερ είχε αντιπαραθέσει τους «φιλοπόλεμους Γερμανούς» και τη «γερμανική φεουδαρχία» με τους «φιλειρηνικούς Σλάβους» και τη «σλαβική δημοκρατία». 3 2 E. Burns, Ευρωπαϊκή ιστορία. Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, τόμ. Β, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 132 κε Lawrence Orton, Palacký at the Slav Congress of 1848, East European Quarterly, 15/1(Άνοιξη 1981), Jelena Milojković-Djurić, Panslavism and national identity in Russia and in the Balkans, : images of the self and others, East European Monographs 1994, σ. 36 κε Alexsander Maxwell, «Herder, Kollár, and the Origins of Slavic Ethnography», Traditiones 40/2(2011), Zdeněk V. David «Johann Gottfried Herder and the Czech National Awakening: A Reassessment», The Carl Beck Papers in Russian and East European Studies, 1807 (Σεπτέμβριος 2007), Για τον πανσλαβισμό, βλ. John Erickson, Panslavism, London: Cox & Wyman Ltd., 1964 Hans Kohn, Pan-slavism: its History and Ideology, New York: Vintage 214

217 Σταυρούλα Μαυρογένη Οι ιδέες του Χέρντερ για τους Σλάβους είχαν μεγάλη επιρροή στον Γιαν Κόλαρ (Ján Kollár, ). Ο λουθηρανός ιερέας, συγγραφέας, ποιητής και αρχαιολόγος αναδείχθηκε στον σημαντικότερο ιδεολογικό εκπρόσωπο του πανσλαβισμού. Κατά το πρότυπο του Χέρντερ, ο Κόλαρ θεωρούσε ότι οι Σλάβοι αποτελούσαν έναν λαό και ότι μοιράζονταν την ίδια γλώσσα. Κατ αναλογίαν, μάλιστα, με τις τέσσερις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής γλώσσας (ιωνική, αιολική, δωρική και αττική), ο ίδιος υποστήριζε ότι η σλαβική γλώσσα είχε τέσσερις διαλέκτους (τσεχική, πολωνική, ρωσική και ιλλυρική). 4 Συμμεριζόταν επίσης τις ιδέες του Χέρντερ για το «λαμπρό μέλλον» των Σλάβων και σημείωνε ότι αυτοί μπορούσαν να δημιουργήσουν μία νέα ευρωπαϊκή πολιτιστική εποχή και, μάλιστα, να αναλάβουν την «πνευματική ηγεσία της ανθρωπότητας». Μολονότι θεωρούσε την αρχαία Ελλάδα ως πρότυπο, πίστευε εντούτοις ότι οι Σλάβοι μπορούσαν να ανταγωνιστούν το πρότυπο αυτό, ιδιαίτερα στον τομέα της παιδείας, και να πετύχουν τη συνένωση της αρχαίας με τη σύγχρονη εκπαίδευση. Στο ίδιο πλαίσιο ο Κόλαρ υπογράμμιζε την «αγάπη για ελευθερία» των Σλάβων, αλλά και τα δημοκρατικά τους πιστεύω. Απουσίαζε ωστόσο από τις αντιλήψεις του οποιοδήποτε σχέδιο πολιτικής ενοποίησης των Σλάβων. Για τον λόγο αυτό τασσόταν υπέρ της ισότιμης θέσης των σλαβικών πληθυσμών που διαβιούσαν στο πλαίσιο της αυτοκρατορίας των Αψβούργων ως αντίστιξη στις προσπάθειες εκγερμανισμού και εξουγγρισμού τους. Ταυτόχρονα, υποστήριζε την πολιτιστική, λογοτεχνική και γλωσσολογική ενότητα των Σλάβων, καθώς και την «πολιτισμική αμοιβαιότητα» τους. 5 Books, Βλ. ακόμη, Ιουλία Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister, «Η έννοια του λαού στο έργο του Χέρντερ Ιδέες για µία φιλοσοφία της ιστορίας της ανθρωπότητας», Ιδεοκίνηση 3(1992), σ Maxwell, ό.π. Για την επιρροή της αρχαίας Ελλάδας στους Πανσλαβιστές, βλ. Kristijan Obšust, «Uticaj idealizovane percepcije o grčkoj klasičnoj starini na procese konstruisanja slovenstva i ideologiju panslavizma», Casca elektronski časopis za društvene nauke, kulturu i umetnost, 3/2014, 5 Kristijan Obšust, Konstrukcija Slovenstva u politici i nauci: Stvaranje (sve)slovenskih tradicija, ideološke koncepcije o slovenskom jedinstvu i njihove refleksije [Η δόμηση του Σλαβισμού στην πολιτική και την επιστήμη: Η δημιουργία 215

218 Το Σλαβικό Έπος του Αλφόνσο Μούχα Αυτή ακριβώς η ιδέα της «πολιτισμικής αμοιβαιότητας» του Κόλαρ αποτέλεσε τη βάση για την προσπάθεια δημιουργίας κοινής «σλαβικής παράδοσης». Η επινόηση της παράδοσης αυτής στηρίχθηκε στη δημιουργία μιας εξιδανικευμένης εικόνας για τους Σλάβους, αλλά και στην αναπαράσταση του παρελθόντος κατά τέτοιο τρόπο ώστε να είναι «κοινό» για όλους τους σλαβικούς πληθυσμούς. Όπως και σε άλλες εθνογενετικές θεωρίες σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε το αξίωμα prior tempore fortior jure, δηλαδή όσο αρχαιότερη αποδεικνυόταν η παρουσία ενός λαού σε μία περιοχή, τόσο περισσότερο ενισχυμένα θεωρούνταν και τα δικαιώματά του επί των εδαφών αυτών. Με προεξάρχοντα τον Πάβελ Σάφαρικ (Pavel Jozef Šafárik, ) επιχειρήθηκε να αποδειχθεί μέσω της ιστορίας η αρχαία καταγωγή των Σλάβων, η ιστορική τους συνέχεια και το δικαίωμά τους επί συγκεκριμένων εδαφών. Ο σλοβάκος φιλόλογος, ποιητής, ιστορικός και εθνογράφος τάχθηκε υπέρ της συγγραφής της ιστορίας των Σλάβων από τους ίδιους και όχι από αλλογενείς, καθώς τα αντίστοιχα έργα γράφονταν μέχρι τότε κυρίως από Γερμανούς. Η δράση του Σάφαρικ είχε έντονη πολιτική διάσταση και στρεφόταν υπέρ της εθνικής χειραφέτησης και του αυτοπροσδιορισμού των Σλάβων. Στο πλαίσιο αυτό ζητούσε την απομάκρυνση των ξένων, ιδιαίτερα των γερμανικών, πολιτικών και πνευματικών, επιρροών. 6 Ο πανσλαβισμός ως πολιτικό πρόγραμμα συνένωσης όλων των Σλάβων δεν απέκτησε τα χαρακτηριστικά ενός μαζικού κινήματος και σε κάθε περίπτωση άρχισε σταδιακά να περιθωριοποιείται προς τα τέλη του 19 ου αιώνα. Ωστόσο, ο πανσλαβισμός ως ιδεολογία επηρέασε διάφορες πτυχές της πολιτιστικής δραστηριότητας διαφόρων σλαβικών λαών. Η επιρροή αυτών των πανσλαβιστικών ιδεών ήταν περισσότερο από οπουδήποτε αλλού εμφανής στο έργο του Άλφονς Μούχα. Ο Άλφονς Μαρία Μούχα (Alfons Maria Mucha ) γεννήθηκε το 1860 στο Ivančice, ένα μικρό χωριό της Μοραβίας στη των (παν)σλαβιστικών παραδόσεων, των ιδεολογικών απόψεων περί σλαβικής ενότητας και οι επιπτώσεις τους], Βελιγράδι 2013, σ David Scheffel and Josef Kandert, «Politics and Culture in Czech Ethnography», Anthropological Quarterly 67/1 (Ιανουάριος 1994), σ

219 Σταυρούλα Μαυρογένη σημερινή Τσεχία. Σπούδασε στο Μπρνο, όπου και άρχισε να δραστηριοποιείται ως ζωγράφος. Αρχικά, ασχολήθηκε με την κατασκευή θεατρικών σκηνικών. Το 1879 συνέχισε τις σπουδές του στη Βιέννη. Ταυτόχρονα εργαζόταν σε μία εταιρεία που παρήγαγε σχέδια για διάφορες θεατρικές παραστάσεις. Το 1881 ανέλαβε τη διακόσμηση του κάστρου Χρουσοβάνυ Εμάχοφ του κόμη Κάρλ Χούεν του Μίκουλοφ. Με τη χρηματοδότηση του κόμη συνέχισε τις σπουδές του στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου. Το 1887 μετακόμισε στο Παρίσι και συνέχισε τις σπουδές του στις Ακαδημίες Ζυλιέν και Κολαρόσσι. Το 1894 αποτέλεσε χρονιά-σταθμό στην περαιτέρω πορεία του Μούχα, καθώς επιμελήθηκε την αφίσα για μία παράσταση του Θεάτρου της Αναγέννησης με πρωταγωνίστρια τη Σάρα Μπερνάρ. Φιλοτέχνησε τη διάσημη γαλλίδα ηθοποιό ως νέα γυναίκα με ρούχα που παρέπεμπαν στην κλασική εποχή, ενώ το σώμα της ήταν στολισμένο με λουλούδια, στεφάνια και άλλα διακοσμητικά σχήματα σε απαλά παστέλ χρώματα. Το εξαιρετικό καλλιτεχνικό ύφος που χρησιμοποίησε ο Μούχα για τη δημιουργία της αφίσας προκάλεσε αίσθηση και χάρισε στον καλλιτέχνη ένα εξαετές συμβόλαιο με την Μπερνάρ. Η συνεργασία του καλλιτέχνη με την γαλλίδα ηθοποιό βοήθησε στη διάδοση του «ύφους Μούχα». Περαιτέρω ώθηση στην πορεία του καλλιτέχνη και τη διεθνή του αναγνώριση αποτέλεσε η συμμετοχή του στην Παγκόσμια Έκθεση του Παρισιού, το Ο Μούχα διακόσμησε το περίπτερο της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και συνεργάστηκε στη δημιουργία του αντίστοιχου αυστριακού περιπτέρου. Η επιτυχημένη παρουσίαση του έργου του στην Παγκόσμια Έκθεση του Παρισιού έκανε διάσημο τον καλλιτέχνη και καθιέρωσε διεθνώς το ιδιαίτερο «ύφος Μούχα». 7 Από το 1904 άρχισε να ταξιδεύει στις ΗΠΑ σε αναζήτηση χρηματοδότησης για ένα μνημειώδες έργο που ήθελε να δημιουργήσει σχετικά με τους Σλάβους. Εκεί ήλθε σε επαφή με τον εκατομμυριούχο επιχειρηματία Τσαρλς Ρ. Κρέιν (Charles R. Crane, ), ο οποίος ενίσχυε με την προσωπική του περιουσία τα διάφορα επαναστατικά κινήματα. Μετά τις επαφές του με τσέχους πολιτικούς αποφάσισε να ενισχύσει και τον σλαβικό εθνικισμό. Ο Κρέιν συναντήθηκε με τον Μούχα, το Ο αμερικανός επιχειρηματίας 7 Για τη ζωή και το έργο του Μούχα, βλ. κυρίως Jiří Mucha, Alphonse Maria Mucha: His Life and Art, London: Academy Editions

220 Το Σλαβικό Έπος του Αλφόνσο Μούχα αντιμετώπισε με συμπάθεια την πρόθεση του τσέχου καλλιτέχνη να υπηρετήσει με το έργο του τους Σλάβους. Η πολιτική συμπάθεια μετατράπηκε σταδιακά σε σχέση πάτρωνα-προστατευόμενου και ο Κρέιν αποφάσισε να ενισχύσει οικονομικά τον Μούχα, προκειμένου ο τελευταίος να δημιουργήσει μία σειρά έργων με θέματα από τη σλαβική ιστορία η οποία θα έφερε τον τίτλο, το Σλαβικό Έπος. Την ήμερα που εξασφάλισε τη χρηματοδότηση, ο ίδιος ο Μούχα τη χαρακτήρισε ως «την πρώτη μέρα της ζωής του», καθώς ήταν πεπεισμένος ότι με τις επικείμενες δημιουργίες του θα βάδιζε επιτέλους «στον πραγματικό δρόμο της ζωής του». 8 Μετά την οικονομική ενίσχυση του Κρέιν, ο Μούχα επέστρεψε στην Ευρώπη και εγκαταστάθηκε στην Πράγα. Στο επόμενο χρονικό διάστημα, παράλληλα με τη δημιουργία του Σλαβικού Έπους, διακόσμησε το Θέατρο Καλών Τεχνών, συνέβαλε στη δημιουργία των τοιχογραφιών στο γραφείο του δημάρχου και σε άλλα κτήρια-ορόσημα της πόλης. Όταν η Τσεχοσλοβακία κέρδισε την ανεξαρτησία της μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Μούχα σχεδίασε τα καινούρια γραμματόσημα, χαρτονομίσματα και άλλα σύμβολα του νέου κράτους. Η άνοδος του Φασισμού στα τέλη του 1930 οδήγησαν στη καταδίκη των έργων του Μούχα και του σλαβικού εθνικισμού του από τον Τύπο ως «αντιδραστικών». Όταν ο γερμανικός στρατός εισήλθε στην Τσεχοσλοβακία την άνοιξη του 1939, ο Μούχα συνελήφθη από τους κατακτητές. Κατά τη διάρκεια της σύλληψής του ο ηλικιωμένος καλλιτέχνης αρρώστησε από πνευμονία. Αν και τελικά αφέθηκε ελεύθερος, δεν ανάρρωσε ποτέ. Πέθανε στις 14 Ιουλίου 1939 από λοίμωξη του αναπνευστικού και ενταφιάστηκε στο νεκροταφείο του Βίσεχραντ της Πράγας. 9 Η ιδέα για τη δημιουργία του Σλαβικού Έπους ξεκίνησε το 1899, όταν ο Mούχα εργαζόταν στη διακόσμηση του περιπτέρου της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης που του είχε ανατεθεί από την Αυστροουγγρική κυβέρνηση και προοριζόταν να εκτεθεί στην Παγκόσμια Έκθεση του 8 Anna Daley, Alphonse Mucha in Gilded Age America , ανέκδοτη μεταπτυχιακή εργασία που εκπονήθηκε στο Program in the History of Decorative Arts and Design Cooper-Hewitt, National Design Museum, Smithsonian Institution and Parsons the New School for Design, an Academic Division of The New School, Νέα Υόρκη 2007, σ Mucha, ό.π. 218

221 Σταυρούλα Μαυρογένη Η συγκεκριμένη έκθεση που οργανώθηκε στο Παρίσι, ήταν η πέμπτη κατά σειρά τέτοιου είδους παγκόσμια έκθεση και, ταυτόχρονα, η τελευταία του 19 ου αιώνα. Έχοντας αυτά τα χαρακτηριστικά μετατράπηκε σε σύμβολο της μετάβασης από τον 19 ο στον 20 ο αιώνα. Επρόκειτο, ουσιαστικά, για μία έκθεση θριαμβευτικού απολογισμού των κατακτήσεων της λήγουσας εκατονταετίας στους τομείς της οικονομίας, της βιομηχανίας, της τεχνολογίας, της επιστήμης και του πολιτισμού. Ταυτόχρονα, προοιωνιζόταν μία νέα εποχή ειρήνης, ευημερίας, προόδου και συνεργασίας ανάμεσα στους λαούς για τον ανατέλλοντα αιώνα. 10 Στο πλαίσιο της προετοιμασίας του, ο Μούχα ταξίδεψε στα Βαλκάνια και ερεύνησε διάφορα ζητήματα που σχετίζονταν με την ιστορία και τα έθιμα των Σλάβων. Αυτή ακριβώς η εμπειρία γέννησε και την ιδέα της δημιουργία «ενός έπους για όλους τους Σλαβικούς λαούς» με σκηνές που θα απεικόνιζαν τις «χαρές και τις λύπες» του ιδίου του υποτιθέμενου ενιαίου έθνους. Ουσιαστικά, η διακόσμηση του περιπτέρου της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης ήταν η πρώτη προσπάθεια του Μούχα να παρουσιάσει ως ένα ενιαίο σύνολο την ιστορία των Σλάβων με πίνακες που φέρουν τους χαρακτηριστικούς τίτλους, όπως «Η Προϊστορική Εποχή», «Η Ρωμαϊκή Εποχή», «Η Άφιξη των Σλάβων» κλπ. Ενδιαφέρουσα ήταν και η απεικόνιση σε έναν πίνακα τριών ομάδων πιστών να υποδέχονται της ηγέτες των θρησκειών που συνυπήρχαν στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη, δηλαδή των Καθολικών, των Ορθοδόξων και των Μουσουλμάνων. 11 Μία δεκαετία αργότερα και έχοντας εξασφαλίσει τη χρηματοδότηση του αμερικανού επιχειρηματία Κρέιν, ο Μούχα νοίκιασε ένα τμήμα του κάστρου Zbiroh της Δυτικής Βοημίας. Το ευρύχωρο στούντιο του επέτρεψε να εργαστεί σε τεράστιους καμβάδες. Σχεδίασε και στο χρονικό διάστημα μεταξύ 1910 και 1926 ο καλλιτέχνης δημιούργησε μία σειρά από είκοσι μνημειώδη έργα (μήκους 6 και πλάτους 8 περίπου μέτρα) με θέματα από την ιστορία 10 Στην έκθεση αυτή η Ελλάδα πήρε μέρος με το περίπτερο του Άγιου Σώστη, έργο του γάλλου αρχιτέκτονα Lucien Magne 11 Husslein-Arco, Agnes, Jean Louis Gaillemin, Michel Hilaire, Christiane Lange (επιμ.), Alphonse Mucha, Vienna: Belvedere, 2009, σ Milan Hlavačka, Jana Orlíková, Petr Štembera, Alphonse Mucha Paris 1900: The Pavilion of Bosnia and Herzegovina at the World Exhibition, Prague: Obecní dům,

222 Το Σλαβικό Έπος του Αλφόνσο Μούχα και τον πολιτισμό των Σλάβων. Αμέσως μετά τη λήξη του Α Παγκοσμίου πολέμου, το 1919, οι πρώτοι έντεκα πίνακες του Σλαβικού Έπους εκτέθηκαν για πρώτη φορά στην Πράγα. Στα τέλη του ίδιου έτους ο Μούχα επισκέφθηκε εκ νέου τις ΗΠΑ, προκειμένου να εκθέσει τις δημιουργίες του. Την ίδια εποχή, ο Κρέιν γνωστοποίησε την απόφασή του να δωρίσει τους πίνακες του Μούχα στην Τσεχοσλοβακία, η οποία είχε αποκτήσει την ανεξαρτησία της μετά το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου. Η πρώτη έκθεση των πέντε συνολικά έργων του Μούχα από το Σλαβικό Έπος παρουσιάστηκε στο Ινστιτούτο Τέχνης του Σικάγου. Προκάλεσε το έντονο ενδιαφέρον του κοινού και υπολογίζεται ότι περισσότερα από πενήντα χιλιάδες άτομα την επισκέφθηκαν την πρώτη κιόλας εβδομάδα. Μετά το πέρας της έκθεσης αμερικανικό έντυπο της εποχής έγραψε χαρακτηριστικά ότι οι τοίχοι του Ινστιτούτου Τέχνης του Σικάγου ήταν πλέον γυμνοί και θρηνούσαν, καθώς τίποτε δεν μπορούσε να αναπληρώσει το έργο του Μούχα. Στη συνέχεια η έκθεση μεταφέρθηκε στην Νέα Υόρκη, όπου εκτέθηκε με την ίδια επιτυχία στο Μουσείο Μπρούκλιν (Brooklyn Museum) και στη Γυναικεία Σχολή Εφαρμοσμένου Ντιζάιν της Νέας Υόρκης (New York School of Applied Design for Women). Το 1921 ο Μούχα εγκατέλειψε τις ΗΠΑ και συνέχισε να δημιουργεί τους υπόλοιπους πίνακες του Σλαβικού Έπους. Το έργο ολοκληρώθηκε το 1928 και παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην Πράγα με αφορμή τις εκδηλώσεις που πραγματοποιούνταν για τη συμπλήρωση των δέκα ετών από την ανεξαρτησία της χώρας. Με βάση την αρχική συμφωνία ο χρηματοδότης του Σλαβικού Έπους αμερικανός επιχειρηματίας Κρέιν δώρισε τους πίνακες στην πόλη της Πράγας Daley, ό.π., 72 κε. 220

223 Σταυρούλα Μαυρογένη Στο Σλαβικό Έπος αποτελείται από είκοσι βασικά επεισόδια που εμπνεύστηκε ο Μούχα από το παρελθόν των Σλάβων. Τα μισά εξ αυτών απεικονίζουν σκηνές από την ιστορία της Τσεχίας, θέμα που εκφεύγει της παρούσης. Τα υπόλοιπα δέκα έργα του τσέχου καλλιτέχνη σχετίζονται με ιστορικά επεισόδια που αφορούν άλλους σλαβικούς λαούς. Το έργο αναπαράγει όλες τις χαρακτηριστικές ιδιότητες που είχε αποδώσει ο Χέρντερ και οι υπόλοιποι πανσλαβιστές στους Σλάβους. Ως τέτοιο, το έργο του Μούχα σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε ως μνημείο όλων των Σλάβων. 13 Το πρώτο έργο της σειράς, που τιτλοφορείται, Οι Σλάβοι στην αρχική πατρίδα τους. Μεταξύ του τουρανικού μαστιγίου και του σπαθιού των Γότθων, ολοκληρώθηκε το Την εποχή εκείνη, δηλαδή μεταξύ 4 ου και 6 ου αιώνα, τα σλαβικά φύλα κατοικούσαν στα έλη μεταξύ των ποταμών Βιστούλα και Δνείπερου και της Βαλτικής και της Μαύρης Θάλασσας. Αποτελούνταν από αγροτικούς κυρίως πληθυσμούς και δεν είχαν ακόμη ασπαστεί τον Χριστιανισμό. Η 13 Anna Dvorak, «The Slav Epic», στο Victor Arwas, Jana Brabcová-Orkiková, and Anna Dvorak (επιμ.) Alphonse Mucha, The Spirit of Art Nouveau, Alexandria: Victor Arwas Art Services International, 1998, σ

224 Το Σλαβικό Έπος του Αλφόνσο Μούχα ανυπαρξία πολιτικών δομών καθιστούσε ευάλωτους τους «φιλειρηνικούς» σλαβικούς πληθυσμούς και τους άφηνε εκτεθειμένους στις συνεχείς επιθέσεις των «φιλοπόλεμων» γερμανικών φύλων. 14 Σε πρώτο επίπεδο του πίνακα εμφανίζεται ένα τρομαγμένο ζευγάρι, το πρωτόπλαστο σλαβικό ζεύγος του Αδάμ και της Εύας, το οποίο κρύβεται στους θάμνους. 15 Στο πίσω μέρος διακρίνεται το χωριό τους να καίγεται, ενώ σε ένα δεύτερο επίπεδο εικονίζονται και άλλοι επιζώντες από την επίθεση. Ο φόβος και ο τρόμος που διαγράφεται στα πρόσωπά τους παρακαλεί τη συμπάθεια του θεατή. 14 Florin Curta, The Making of the Slavs. History and Archaeology of the Lower Danube Region, c , Cambridge: Cambridge University Press Ο χαρακτηρισμός του ζευγαριού ως Αδάμ και Εύα έγινε από τον ίδιο τομ Μούχα. Βλ. Mucha, ό.π., σ

225 Σταυρούλα Μαυρογένη Στο πάνω δεξί μέρος του πίνακα διακρίνεται ένας ειδωλολάτρης ιερέας που πλαισιώνεται από ένα νεαρό ζευγάρι. Το κορίτσι φέρει το στεφάνι της ειρήνης και ο νεαρός εικονίζεται ως πολεμιστής. Τα στοιχεία αυτά προαναγγέλλουν την ειρήνη, την ελευθερία και την ανεξαρτησία των Σλάβων που θα έλθει μέσα από τον πόλεμο. Η δεύτερη εικόνα του Σλαβικού Έπους σχετίζεται και πάλι με το παγανιστικό παρελθόν των Σλάβων και τη σύγκρουσή τους με τα γερμανικά φύλα. Τιτλοφορείται Η δόξα του [θεού] Σβάντοβιτ. Όταν οι Θεοί βρίσκονται σε πόλεμο, η σωτηρία βρίσκετεαι στην τέχνη. Επρόκειτο για μία σλαβική θεότητα που απαντάται με διάφορες ονομασίες στους σλαβικούς λαούς (Σβάντοβιτ, Σβέντοβιτ, Σβάντεβιτ και Σβιέτοβιτ). Ήταν γνωστή ως η θεότητα του πολέμου, της βλάστησης και της αφθονίας. Ο κυριότερος ναός του θεού Σβάντοβιτ βρισκόταν στο ακρωτήρι Αρκόνα του νησιού Ρούγκεν στη Βαλτική Θάλασσα. Ολόκληρη η περιοχή αποτελούσε πνευματικό κέντρο 223

226 Το Σλαβικό Έπος του Αλφόνσο Μούχα των Σλάβων της Βαλτικής και καταστράφηκε το 1168 από τους Δανούς. 16 Κατά το πρότυπο του Χέρντερ, ο Μούχα θέλησε στον συγκεκριμένο πίνακα να αντιπαραβάλλει και πάλι τους «φιλειρηνικούς» σλαβικούς πληθυσμούς, οι οποίοι με χαρά και αγάπη προσέρχονται ως προσκυνητές στον θεό τους, με τα «φιλοπόλεμα» γερμανικά φύλα, τα οποία εικονίζονται να εφορμούν στην πάνω αριστερή πλευρά του πίνακα. Το μήνυμα ήταν σαφές: ακόμη και πριν τον εκχριστιανισμό τους οι Σλάβοι παρήγαγαν πολιτισμό, τον οποίο κατέστρεψαν τα «βάρβαρα» γερμανικά φύλα. 17 Από το Σλαβικό Έπος δεν θα μπορούσε να απουσιάσει η σημαντικότερη στιγμή στην ιστορία των σλαβικών λαών και η οποία αφορούσε τον εκχριστιανισμό τους. Είναι γνωστό ότι το 863, μετά από αίτημα του ηγεμόνα της Μοραβίας Ρατισλάβου, οι 16 Rastko Kostić, Pad Arkone ili Sumrak Slovenskog Paganizma [Η πτώση της Αρκόνα ή το λυκαυγές του σλαβικού παγανισμού], Βελιγράδι Dvorak, ό.π., σ

227 Σταυρούλα Μαυρογένη Θεσσαλονικείς Αδελφοί Κύριλλος και Μεθόδιος, μετέφρασαν την Αγία Γραφή, πολλά λειτουργικά και θεολογικά βιβλία, καθώς και τη χριστιανική λειτουργική υμνολογία στην παλαιοσλαβική γλώσσα. Αυτή η κίνηση προκάλεσε την οργή του γερμανο-λατινικού κλήρου. Οι ιεραπόστολοι αδελφοί κλήθηκαν από τον Πάπα Avδριαvό Β' να προσέλθουν στη Ρώμη για να απολογηθούν. Η παράδοση θέλει τον Άγιος Κύριλλο να υποστηρίζει ότι όλοι οι λαοί, όπως και οι Σλάβοι, δικαιούνται να δοξάζουν τον Θεό στην μητρική τους γλώσσα. Ο Πάπας Avδριαvός Β' επείσθη και αγίασε τα μεταφρασμένα βιβλία. 18 Ο Μούχα αφιέρωσε την τρίτη σύνθεση του Σλαβικού Έπους με τίτλο, Η απαρχή της σλαβικής λειτουργίας: Αινείτε τον Κύριο στη μητρική γλώσσα, στη θριαμβευτική επιστροφή του Μεθοδίου από τη Ρώμη στην πρωτεύουσα της Μεγάλης Μοραβίας. Στον πίνακα ο Μεθόδιος εικονίζεται ένθρονος και στηρίζεται από δύο οπαδούς του. Ο Ραστισλάβος μαζί με τον ανιψιό του και μετέπειτα σφετεριστή του θρόνου Σφενδοπλόκο, κάθονται σε θρόνο στο δεξί και κάτω άκρο της σύνθεσης και ακούν προσεκτικά έναν ιερέα να διαβάζει την παπική επιστολή για τη χρήση της «μητρικής γλώσσας» στη λειτουργία. Στην 18 Αντώνιος-Αιμίλιος Ταχιάος, Κύριλλος και Μεθόδιος οι εκ Θεσσαλονίκης. Η Βυζαντινή παιδεία στους Σλάβους, Θεσσαλονίκη

228 Το Σλαβικό Έπος του Αλφόνσο Μούχα πάνω δεξιά γωνία του πίνακα εικονίζονται οι μορφές των δύο ηγεμόνων και των συζύγων τους οι οποίοι στήριξαν την εξάπλωση του Χριστιανισμού και της σλαβικής γλώσσας, δηλαδή του Μπόρις της Βουλγαρίας και του Ιγκόρ της Ρωσίας. Σε πρώτο πλάνο, εικονίζεται μία νεανική φιγούρα με υψωμένη τη γροθιά του και κρατώντας στο δεξί του χέρι ένα στεφάνι που συμβολίζει τη δύναμη και την ενότητα των Σλάβων. 19 Οι τρεις πρώτοι πίνακες του Σλαβικού Έπους αφορούσαν το κοινό σλαβικό παρελθόν. Στα επόμενα έργα ο Μούχα επιχείρησε να αναδείξει τις σημαντικότερες στιγμές της ιστορίας των επιμέρους σλαβικών λαών. Στο πλαίσιο αυτό, ο τέταρτος πίνακας σχετιζόταν με τη βουλγαρική ιστορία και ειδικότερα με τον Αυτοκράτορα Συμεών. Οι απαρχές της σλαβικής λογοτεχνίας, όπως τιτλοφορείται και το συγκεκριμένο έργο. Μολονότι ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων δεν οφειλόταν στον τσάρο Συμεών, αλλά στον πατέρα του βούλγαρο 19 Dvorak, ό.π., σ

229 Σταυρούλα Μαυρογένη ηγεμόνα Βόρη, 20 εντούτοις ο Μούχα, λόγω ακριβώς της αίγλης που ασκούσε το κράτος που είχε εγκαθιδρύσει ο Συμεών επέλεξε να απεικονίσει τον ίδιο τον τσάρο με τους συνεχιστές του έργου του Κυρίλλου και Μεθοδίου. 21 Ο Mούχα τοποθέτησε τον τσάρο Συμεών ( ) στο κέντρο της σύνθεσης να βρίσκεται σε πλήρη επικοινωνία με ανθρώπους των γραμμάτων, ενώ τα επίσημα μέλη της εκκλησίας εικονίζονται σε ένα δεύτερο επίπεδο και σε υποδεέστερη θέση. Με αυτό τον τρόπο, αναδεικνύεται η πράξη του τσάρου να παραχωρήσει καταφύγιο και να ενθαρρύνει τους συνεχιστές του έργου του Κυρίλλου και Μεθοδίου. Εικονίζεται ουσιαστικά ως υπερασπιστής της επιστήμης και της τέχνης και ως τέτοιος προβάλλει ως 20 Βλ. συνοπτικά, Ταχιάος, ό.π., σ. 153 κε. 21 Βλ. Γιόργκι Μπακάλοφ, Χρήστο Ματάνοφ, Πλάμεν Μίτεφ, Ρουμιάνα Μαρίνοβα- Χρηστίδη, Ιστορία της Βουλγαρίας, (μετ. Γεώργιος Χρηστίδης), Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο 2015, σ Γιάννα Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, Οι Σλάβοι των Βαλκανίων. Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό τους Αθήνα: Gutenberg 2004, και

230 Το Σλαβικό Έπος του Αλφόνσο Μούχα εμπνευσμένος ηγέτης. Ως προστάτης του πνεύματος συνδέει άμεσα τον εαυτό του με τους μεγάλους βασιλείς του πολιτισμού, αφού είχε μετατρέψει την πρωτεύουσα του κράτους του Πρεσλάβα, αλλά και την Αχρίδα, σε ένα μεγαλοπρεπή θρησκευτικά και πολιτιστικά κέντρα. Ουσιαστικά, η επιλογή του συγκεκριμένου θέματος αναδείκνυε το στερεότυπο του Χέρντερ για την έφεση των Σλάβων για τα γράμματα. Αντίστοιχη ήταν η επιλογή του Μούχα και για την ανάδειξη του σερβικού μεσαιωνικού βασιλείου. Το σερβικό βασίλειο άκμασε στη διάρκεια της ηγεμονίας του Στεφάνου Δουσάν ( ). Ο σέρβος μάλιστα ηγεμόνας είχε αυτοανακηρυχθεί, το 1346, στην πόλη των Σκοπίων σε «αυτοκράτορα Σέρβων και Ελλήνων». 22 Ο πίνακας σχετίζεται με το γεγονός αυτό και φέρει τον τίτλο, Η στέψη του σέρβου αυτοκράτορα Στέφανου Δουσάν ως αυτοκράτορα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο σλαβικός κώδικας νόμων. Μολονότι ο υπότιτλος παραπέμπει στο κυριότερο επίτευγμα του Δουσάν και αφορά την έκδοση του κώδικα νόμων από τον σέρβο αυτοκράτορα 23, ο Μούχα επέλεξε ως θέμα της δημιουργίας του την έξοδο του Δουσάν από την εκκλησία αμέσως μετά τη στέψη του. Η αυτοκρατορική πομπή εξελίσσεται ελικοειδώς. Ο Δουσάν στέκεται στη μέση της πομπής, ακολουθούμενος από τέσσερις δύο άνδρες που κρατούν τον αυτοκρατορικό μανδύα. Μπροστά από τον αυτοκράτορα βαδίζουν διάφορα ιστορικά πρόσωπα που μετείχαν στην τελετή της στέψης, όπως ο πατριάρχης Σερβίας Ιωαννίκιος Β, ο πατριάρχης Βουλγαρίας Συμεών και ο Αρχιεπίσκοπος της Αχρίδας Νικόλαος. Στην κορυφή της πομπής εικονίζονται νεαρά κορίτσια, τα οποία είναι ντυμένα με σερβικές λαϊκές φορεσιές και συμβολίζουν την πίστη του Mούχα ότι η νεότερη γενιά ήταν ο θεματοφύλακας της παράδοσης George Ostrogorsky, Ιστορία του βυζαντινού κράτους, τ. Γ, Αθήνα 1993, σ. 221 κε. 23 Βλ. Božidar Ferjančić-Sima Ćirković, Stefan Dušan [Στέφανος Δουσάν], Βελιγράδι 2005 και Στέφανου Δουσάν, Ο κώδικας νόμων, (μετ. Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδου), Αθήνα Dvorak, ό.π., σ

231 Σταυρούλα Μαυρογένη Μολονότι τα θέματα του Μούχα διακρίνονταν για το φιλειρηνικό τους περιεχόμενο, φαίνεται πως η έκρηξη του Α Παγκοσμίου πολέμου επηρέασε και την οπτική του καλλιτέχνη. Έτσι, πέραν της πολιτιστικής αντιπαράθεσης μεταξύ σλαβικών και γερμανικών φύλων ο επόμενος πίνακάς του με τίτλο, Μετά τη μάχη του Γκρούνβαλντ - Η Αλληλεγγύη των Βόρειων Σλάβων, σχετίζεται με πολεμικά γεγονότα. Ειδικότερα, στα τέλη του 14ου αιώνα οι Τεύτονες Ιππότες βρίσκονταν στο απόγειο της δύναμής τους. Ωστόσο οι συνθήκες είχαν αρχίσει να μεταβάλλονται σε βάρος τους, καθώς Πολωνοί και Λιθουανοί ένωσαν τις δυνάμεις τους και στράφηκαν εναντίον τους. Οι δύο στρατοί συγκρούστηκαν το 1410 στο Γκρούνβαλντ με αποτέλεσμα οι Τεύτονες να υποστούν βαρύτατη ήττα. 25 Ο Mούχα επέλεξε να απεικονίσει την έκβαση της μάχης το επόμενο πρωί. Ο πολωνός βασιλιάς Βλάντισλαβ στέκεται στο πεδίο της μάχης, ακολουθούμενος από άλλους συμπολεμιστές του. Το μεγαλύτερο τμήμα του πίνακα καταλαμβάνουν οι σοροί των τευτόνων 25 Kristjan Toomaspoeg, Histoire des Chevaliers Teutoniques, Παρίσι: Flammarion 2001, σ Η μάχη που δόθηκε πήρε διαφορετική ονομασία για κάθε εμπόλεμη πλευρά. Στη γερμανική ιστοριογραφία είναι γνωστή ως μάχη του Τάννενμπεργκ, στην πολωνική ως μάχη του Γκρούνβαλντ και στη λιθουανική ως μάχη του Ζαλγκίρις. 229

232 Το Σλαβικό Έπος του Αλφόνσο Μούχα ιπποτών και οι λευκές στολές τους, ενώ ένα νεκρό άλογο, σύμβολο των ιπποτών, κάνει περισσότερο δραματική τη σκηνή. Το πολιτικό μύνημα υποδηλώνεται και στον υπότιτλο του έργου: όταν υπάρχει αλληλεγγύη μεταξύ των σλαβικών πληθυσμών, όπως στην περίπτωση της μάχης του Γκρούνβαλντ, ακόμη και οι «μη φιλοπόλεμοι» Σλάβοι μπορούν να αντιμετωπίσουν ισχυρότερους εχθρούς. Στο ίδιο πνεύμα, εντάσσεται και η θεματογραφία του πίνακα που αφορούσε την υπεράσπιση του φρουρίου του Ζίγκετ (Sziget, Szigetvár στα ουγγρικά). Το 1566, ο οθωμανικός στρατός πολιόρκησε την πόλη Ζίγκετ. Υπό την ηγεσία του ευγενή Νίκολα Zrinski (Zrinyi Miklós) οι κάτοικοι του Ζίγκετ και της γύρω περιοχής συγκεντρώθηκαν μέσα στα τείχη της πόλης. Ο Zrinski αρνήθηκε να παραδοθεί και επέλεξε την ηρωική έξοδο από την πόλη, με αποτέλεσμα ο ίδιος, ως «νέος Λεωνίδας», και οι άνδρες του να πέσουν νεκροί. Σύμφωνα με την παράδοση, επειδή η πτώση της πόλης ήταν πλέον ζήτημα χρόνου, η δεύτερη γυναίκα του Zrinski Εύα 230

233 Σταυρούλα Μαυρογένη αποφάσισε να την πυρπολήσει, πέρνοντας μαζί της στον θάνατο αμέτρητους οθωμανούς στρατιώτες. 26 Η σύνθεση του Mούχα με τίτλο, Η υπεράσπιση του Ζίγκετ από τον Νίκολα Zrinski κατά των Τούρκων. Η ασπίδα της Χριστιανοσύνης, εντάσσεται στο πλαίσιο της ανάδειξης των Σλάβων ως Antemurale Christianitatis, ως αναχώματος της Δύσης απέναντι στην προέλαση του οθωμανικού στρατού. 27 Ο Μούχα επέλεξε να απεικονίσει τη θυσία της πόλης. Μία στήλη μαύρου καπνού χωρίζει τη σύνθεση στα δύο. Στο αριστερό μέρος οι υπερασπιστές της πόλης προετοιμάζονται για την τελική έξοδο, ενώ στη δεξιά πλευρά εικονίζονται οι γυναίκες που προσπαθούν να κρυφτούν από τους Οθωμανούς. Με την σύνθεση «Ο Όρκος της Omladina [Νεολαίας] κάτω από το σλαβικό δένδρο της γνώσης. Η σλαβική αναγέννηση» ο Μούχα επέστρεψε στο αγαπημένο στερεότυπο των πανσλαβιστικών θεωριών για την θέληση των Σλάβων για μάθηση. Ο καλλιτέχνης δεν απεικόνισε μία οποιαδήποτε ομάδα νέων, αλλά την Omladina η οποία ήταν μια εθνικιστική οργάνωση νέων που δημιουργήθηκε στη δεκαετία του Η ομάδα έτρεφε αντι-αυστριακά αισθήματα και συνέβαλε στην αναβίωση των εθνικιστικών ιδεών σε διάφορες σλαβικές περιοχές. Το 1904 οι ηγέτες της συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν σε φυλάκιση D. Brozović, Sigetska epopeja od Karnarutića do Vitezovića [Η εποποιΐα του Ζίγκετ από τον Καρνατούτιτς μέχρι τον Βιτέζονιτς], Zadar 1986 και A. Mijatović, Obrana Sigeta [Η άμυνα του Ζίγκετ], Split Η μορφή του Νίκολα Zrinski αποτελεί τμήμα και της ουγγρικής ιστορίας στην οποία ο ευγενής είναι γνωστός ως Miklós Zrinyi. 27 Ivo Žanić, Simbolični identitet Hrvatske u trokutu Raskrižje-Predziđe-Most, Husnija Kamberović (επιμ.), Historijski mitovi na Balkanu [Ιστορικοί μύθοι στα Βαλκάνια], Σαράγιεβο 2003, σ Bruce M. Garver, The Young Czech Party and the Emergence of a Multi-Party System, New Haven 1978, σ

234 Το Σλαβικό Έπος του Αλφόνσο Μούχα Ο Μούχα επέλεξε να απεικονίσει μία ομάδα νέων οι οποίοι ήταν γονατισμένοι σε κύκλο. Εξυμνούν και δοξάζουν τη θεά Σλάβια. Η Σλάβια κάθεται σε ένα δέντρο φλαμουριάς, το οποίο είναι σύμβολο της μαντείας. Λίγο πιο μακριά από τον κύκλο των νέων κάθονται άλλοι άνδρες που εκπροσωπούν τα διάφορα σλαβικά φύλα. Σε πρώτο πλάνο εικονίζονται δύο παιδικές μορφές που κάθονται σε δύο πλευρές του τοίχου. Πρόκειται για τα παιδιά του καλλιτέχνη Jaroslava και Jiří, μετέπειτα συγγραφέα της βιογραφίας του Μούχα. 29 Οι πανσλαβιστικές ιδέες που αναπτύχθηκαν στην Τσεχία απέδιδαν στην Ρωσία μικρότερη σημασία από ότι τις αντίστοιχες που διαδόθηκαν στις νοτιοσλαβικές περιοχές. Της αναγνώριζαν τον ρόλο του προστάτη των μικρότερων σλαβικών λαών, όχι όμως και του ηγεμόνα. 30 Αυτή ακριβώς η ιδιαίτερη σχέση των Τσέχων πανσλαβιστών αντικατοπτρίστηκε και στο έργο του Μούχα. Ο καλλιτέχνης, επισκεπτόμενος τη Ρωσία το 1913, είχε την ευκαιρία να διαπιστώσει ότι το μεγάλο σλαβικό έθνος ήταν στην πραγματικότητα πολύ φτωχό, με δυστυχισμένους κατοίκους και με λιγότερο προηγμένες υποδομές από εκείνες που υπήρχαν στην υπόλοιπη Ευρώπη. Αυτή ακριβώς η προσωπική εμπειρία, αλλά και οι 29 Dvorak, ό.π., σ Obšust, ό.π., σ. 87 κε. 232

235 Σταυρούλα Μαυρογένη ιδεολογικές καταβολές είχαν ισχυρή επίδραση στον τρόπο με τον οποίο απεικόνισε τη Ρωσία. 31 Το ίδιο το θέμα του πίνακα προτάθηκε από τον ευεργέτη και χρηματοδότη του Κρέιν. 32 Σχετιζόταν με το «Διάταγμα του 1861» που εξέδωσε το τσάρος Αλέξανδρος Β, ο οποίος αμέσως μετά την ανάδειξή του στην ηγεσία της Ρωσίας, το 1855, επηρεασμένος από το πνεύμα του Διαφωτισμού επιχείρησε να εφαρμόσει μια σειρά από μεταρρυθμίσεις. Με το προαναφερόμενο διάταγμα καταργήθηκε ο θεσμός της δουλοπαροικίας John F.N. Bradley, «Czech Pan-Slavism Before the First World War», The Slavonic and East European Review 94 (Δεκέμβριος 1961), Waights Taylor, Alphonse Mucha's Slav Epic, McCaa Publications 2008, σ

236 Το Σλαβικό Έπος του Αλφόνσο Μούχα Ο Μούχα, στον πίνακά του με τίτλο, Η κατάργηση της δουλοπαροικίας στη Ρωσία. Η εργασία σε συνθήκες Ελευθερίας είναι το θεμέλιο του κράτους, θεωρώντας πως μεταρρύθμιση αυτή έγινε με πολύ μεγάλη καθυστέρηση, δεν θέλησε να μεταφέρει ένα σκηνικό χαράς. Αντίθετα, στην παγωμένη μοσχοβίτικη πλατεία απεικόνισε ένα υποτονικό πλήθος να αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό τη νέα κατάσταση. Ο καθεδρικός ναός του Αγίου Βασιλείου στο Κρεμλίνο διακρίνεται αμυδρά στο βάθος, ενώ η ομίχλη επιτείνει το αίσθημα της αβεβαιότητας που κυριαρχούσε μεταξύ των ρώσων αγροτών, αφού πίστευαν πως η μεταρρύθμιση δεν θα βελτίωνε την κατάστασή 234

237 Σταυρούλα Μαυρογένη τους. Ωστόσο, τόσο μακρινός ήλιος που προβάλλει δειλά πίσω στα σύννεφα όσο και εικόνα μιας μητέρας δικαιολογούν την αίσθηση της ελπίδας για ένα καλύτερο μέλλον. Ο τελευταίος πίνακας του Σλαβικού Έπους που θα εξετάσουμε τιτλοφορείται Η αποθέωση των Σλάβων. Οι Σλάβοι για την Ανθρωπότητα. Αναπαριστά το όραμα του Μούχα σχετικά με τη δόξα των σλαβικών εθνών. Η σύνθεση αποτελείται από τέσσερα διαφορετικά μέρη που χαρακτηρίζονται από τέσσερα διαφορετικά χρώματα. Κάθε ένα αντιπροσωπεύει μια ιστορική περίοδο της σλαβικής ιστορίας: το μπλε στο κάτω δεξί μέρος του πίνακα αντιπροσωπεύει τα πρώτα χρόνια της ιστορίας των Σλάβων. Το κόκκινο στην επάνω δεξιά γωνία δηλώνει το αίμα που έχυσαν στους πολέμους κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Η σκιά κάτω από την κόκκινη επιφάνεια αντιπροσωπεύει τον εχθρό και τις επανειλημμένες επιθέσεις που υπέστησαν τα σλαβικά φύλα. Τέλος μια κίτρινη ζώνη στο κέντρο δηλώνει τους Τσέχους και τους Σλοβάκους στρατιώτες που επιστρέφουν από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, που οδήγησε την κατάρρευση της Αυστρο-ουγγρικής Αυτοκρατορίας. 235