Χαράλαμπος Κ. Παπαστάθης

Transcript

1 Χαράλαμπος Κ. Παπαστάθης

2 10

3 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Χαράλαμπου Κ. Παπαστάθη Ομότιμου Καθηγητή Εκκλησιαστικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ( ) 1 Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη την 8 η Ιουλίου 1940, με καταγωγή από την Κρανιά Ασπροποτάμου. Στη γενέτειρά του παρακολούθησε τον κύκλο της στοιχειώδους και μέσης εκπαιδεύσεως στο τότε Γ Δημοτικό Σχολείο (Ιωαννίδειο Σχολή) και στο Ε Γυμνάσιο Αρρένων αντίστοιχα. Κατά το ακαδημαϊκό έτος επέτυχε στις εισιτήριες εξετάσεις και εισήχθη στο Νομικό Τμήμα της Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών (ΝΟΕ) του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, από το οποίο αποφοίτησε με βαθμό Λίαν Καλώς τον Ιούνιο του 1965, ενώ παράλληλα περάτωνε τη στρατιωτική του θητεία στις τάξεις της Πολεμικής Αεροπορίας. Κατά την περίοδο παρακολούθησε το Μεταπτυχιακό Τμήμα Δημοσίου Δικαίου της ίδιας Σχολής και έλαβε το σχετικό Δίπλωμα με βαθμό Ἀριστα. Τον Ιούνιο του 1978, ο Χαράλαμπος Παπαστάθης αναγορεύθηκε Διδάκτωρ Νομικής από τη Σχολή ΝΟΕ του 1 Συμπληρωματικά, βλ. νεκρολογίες Β. Κατσαρού, Βυζαντιακά [Ελληνική Ιστορική Εταιρεία], τ. 30 ( ), , Συνεργατών Κέντρου Ivan Duičev, «ΧΑΡΑЛАМВОС ПАПАСТАТИС», ГОДИШНИК, τ. 98 (17) Conférence scientifique internationale : «Le dialogue culturel entre l Orient et l Occident», Σόφια 2013, και τα Πρακτικά του επιστημονικού μνημοσύνου που οργανώθηκε από μαθητές του Χ. Παπαστάθη στη Θεσσαλονίκη (Δημοτική Βιβλιοθήκη 31 Ιανουαρίου 2013): Αρχ. Γρ. Παπαθωμάς, Μαρία Τατάγια (επιμ.), Ηλιαχτίδα στη νομοκανονική αμφιλύκη, Αθήνα- Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Σάκκουλα,

4 ΑΠΘ με τον βαθμό Άριστα, ενώ τον Ιούνιο του 1981 η ίδια Σχολή τον αναγόρευσε Υφηγητή του Εκκλησιαστικού Δικαίου και τον Δεκέμβριο του ιδίου έτους του έδωσε εντολή διδασκαλίας του μαθήματος αυτού, όπως επίσης και της ύλης του Βυζαντινού Δικαίου του μαθήματος της Ιστορίας του Ελληνικού και του Ρωμαϊκού Δικαίου. Τον Ιούλιο του 1982 εντάχθηκε με απόφαση του Τμήματος Νομικής στη βαθμίδα του Επίκουρου Καθηγητή, στην οποία μονιμοποιήθηκε το Tον Νοέμβριο του 1984 εξελέγη παμψηφεί στη θέση μονἰμου Αναπληρωτή Καθηγητή και τον Ιούνιο του 1988 ως Τακτικός Καθηγητής. Συνταξιοδοτήθηκε από τη θέση αυτή τον Αύγουστο του 2007 και απεβίωσε τον Ιούνιο του 2012 μετά από ολιγόμηνη ασθένεια. Κατά το ακαδημαϊκό έτος , μετά από πρόταση του Δασκάλου του Καθηγητή Αριστόβουλου Μάνεση και έγκριση της Σχολής ΝΟΕ, ανέλαβε αμισθί τη διεξαγωγή φροντιστηριακών μαθημάτων Συνταγματικού Δικαίου στους πρωτοετείς φοιτητές. Παράλληλα, το 1966, ο Δάσκαλός του Καθηγητής Νικόλαος Ι. Πανταζόπουλος πρότεινε τον Χ. Παπαστάθη στη θέση βοηθού-ερευνητή στο Τμήμα Δικαίου του νεοσύστατου Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών του ΑΠΘ, πρόταση που εγκρίθηκε από το Διοικητικό του Συμβούλιο. Ο διορισμός του αρχικά ανεστάλη και έγινε τελικά τον Απρίλιο του 1973, στο πλαίσιο των μέτρων επιεικείας της τότε κυβερνήσεως Ιωαννίδη, ενώ μετά την αναγόρευσή του σε διδάκτορα, το 1978, μετατάχθηκε σε θέση Ερευνητή του ιδίου Τμήματος του ΚΒΕ, στην οποία και μονιμομοποιήθηκε. Στη θέση αυτή υπηρέτησε μέχρι το 1982 και παραιτήθηκε όταν του δόθηκε, ως υφηγητή, η εντολή διδασκαλίας στο Τμήμα Νομικής. Κατά τα ακαδημαϊκά έτη , και

5 82, η Νομική Σχολή του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης ανέθεσε στον Χ. Παπαστάθη, μετά από σχετική προκήρυξη, τη διδασκαλία του μαθήματος του Εκκλησιαστικού Δικαίου. Από τον Απρίλιο 1968, που διορίστηκε δικηγόρος στο Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης, άρχισε να δικηγορεί χειριζόμενος πολιτικές και ποινικές υποθέσεις, κυρίως όμως υποθέσεις εκκλησιαστικών νομικών προσώπων, όπως του Οικουμενικού Πατριαρχείου, του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, της Ι. Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, της Εκκλησίας των Γ.Ο.Χ. (Παλαιοημερολογητών), και διαφόρων άλλων μονών και καθιδρυμάτων διαφόρων δογμάτων. Τα επιστημονικά ενδιαφέροντα του Χ. Παπαστάθη ήταν ευρύτατα, όπως τεκμηριώνει το δημοσιευμένο έργο του: Εκκλησιαστικό και Κανονικό Δίκαιο, Ιστορία του Δικαίου, Νεότερη βαλκανική Ιστορία, Ιστορία της Θεσσαλονίκης και ευρύτερα της Μακεδονίας. Αυτά τα επιστημονικά πεδία διασταυρώνονται συχνά μεταξύ τους και ένα μεγάλο μέρος του έργου του αφορά άμεσα ή έμμεσα τον κόσμο των Σλάβων. Ο θαυμασμός που ανέπτυξε για τον πατέρα της ελληνικής Σλαβολογίας, τον Καθηγητή Μιχαήλ Λάσκαρη (παρακολουθούσε την πανεπιστημιακή διδασκαλία του από τα γυμνασιακά του χρόνια), έστρεψε το ενδιαφέρον του Χ. Παπαστάθη στις βυζαντινο-σλαβικές σχέσεις. Αυτή την προδιάθεση ενεθάρρυνε ακόμη περισσότερο, ήδη από το Α έτος των νομικών σπουδών του, η διδασκαλία του Καθηγητή Νικολάου Ι. Πανταζοπούλου, παράλληλα με την εμπνευσμένη διδασκαλία της Συνταγματικής και πολιτικής Ιστορίας της Ελλάδας και τον στοχασμό πάνω σε θέματα δημοσίου δικαίου του Καθηγητή Αριστόβουλου Μάνεση στο ίδιο έτος σπουδών. Συνέλαβε τον ρόλο της θρησκείας και της 13

6 Εκκλησίας στο κράτος, και αντίστροφα, ως κομβικό ζήτημα στη διαχρονική εξέλιξη του ελληνισμού, βυζαντινού και νεότερου, καθώς και στις σχέσεις του με τους βαλκανικούς και τους σλαβικούς λαούς ευρύτερα, μέχρι και τη σύγχρονη εποχή. Με αυτόν τον προσανατολισμό, μετά τις Μεταπτυχιακές σπουδές του στο Δημόσιο Δίκαιο, διέμεινε κατά διάφορα χρονικά διαστήματα στην αλλοδαπή για μελέτη και έρευνα σχετικά με το Κανονικό, το Βυζαντινό και το Σλαβικό Δίκαιο. Έτσι, 1) με υποτροφία του Πανεπιστημίου Άγ. Κλήμης Αχρίδος της Σόφιας εργάστηκε στη βιβλιοθήκη του το καλοκαίρι του 1969, 2) το μελέτησε στις βιβλιοθήκες του Βατικανού και της Ρώμης, ως υπότροφος του Comité Catholique pour la Collaboration Culturelle, 3) το καλοκαίρι του 1970 σε εκείνες του Βουκουρεστίου, με πρόσκληση του εκεί Πανεπιστημίου, και 4) κατά το ακαδ. έτος , διεξήγαγε έρευνα στο Πανεπιστήμιο της Πράγας με υποτροφία στα πλαίσια της συμφωνίας μορφωτικών ανταλλαγών Ελλάδας-Τσεχοσλοβακίας. Το φθινόπωρο του 1978, ερεύνησε το πολύτιμο αρχείο της Αρχιεπισκοπής Sremski Karlovci της τότε Ομόσπονδης Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας, με πρόσκληση της Σερβικής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών στα πλαίσια των ανταλλαγών της τελευταίας με την Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών. Με υποτροφία του Ιδρύματος Fulbright διεξήγαγε έρευνα στη Βιβλιοθήκη του Βυζαντινολογικού Κέντρου του Dumbarton Oaks στην Wahington D.C., το καλοκαίρι του 1984, ενώ τον Σεπτέμβριο του 1985 εργάστηκε στη Βιβλιοθήκη Lenin στη Μόσχα, ύστερα από πρόσκληση στα πλαίσια της συμφωνίας επιστημονικών ανταλλαγών του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (ΙΜΧΑ) με το Βαλκανικό και Σλαβολογικό Ινστιτούτο της Ακαδημίας Επιστημών της 14

7 Ε.Σ.Σ.Δ. Μετά από πρόσκληση της Διευθύντριας του Κέντρου Σλαβο-Βυζαντινών Σπουδών Ivan Dujčev του Πανεπιστημίου της Σόφιας, καθηγήτριας Axinia Dzurova, συγκρότησε ερευνητική ομάδα μαζί με τους καθηγητές του Α.Π.Θ. Β. Άτσαλο και Β. Κατσαρό για τη μελέτη, ανάδειξη και αξιοποιήση, σε συνεργασία με τους βουλγάρους ερευνητές του Κέντρου, των ελληνικών χειρογράφων των Ι. Μονών Τιμίου Προφήτου Προδρόμου Σερρών και Παναγίας Αχειροποιήτου (Εικοσιφοίνισας-Κοσίνιτζας) Δράμας που είχαν αφαιρεθεί κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου από τον βουλγαρικό στρατό. Στα πλαίσια του σχετικού ερευνητικού προγράμματος, που βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη υπό τον Ομότιμο καθηγητή Βασ. Κατσαρό, ο Χ. Παπαστάθης εξεπόνησε, μόνος ή σε συνεργασία με τους άλλους ερευνητές, ποικίλες εργασίες για τα χειρόγραφα και για την ιστορία της περιοχής των Σερρών. Το ερευνητικό και συγγραφικό του έργο αρθρώνεται 1) στο πεδίο του Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου, με έμφαση στην εξέλιξη των σχέσεων Εκκλησίας Πολιτείας στη Νεότερη Ελλάδα, τη θρησκευτική ελευθερία, το καθεστώς και τους θεσμούς του Αγίου Όρους, τον θεσμό της αυτοκεφαλίας στον ορθόδοξο κόσμο και τις σχέσεις μεταξύ των Ορθοδόξων Εκκλησιών, καθώς και τη θέση και τους θεσμούς της Ορθόδοξης Εκκλησίας στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα θέματα αυτά απετέλεσαν και αντικείμενο της διδασκαλίας του στη Νομική Σχολή, τόσο στον προπτυχιακό και στον μεταπτυχιακό κύκλο σπουδών όσο και, σε αγγλική γλώσσα, στα πλαίσια του Προγράμματος ERASMUS της Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ. 2) εξίσου σημαντικό μέρος του ερευνητικού και συγγραφικού του έργου καταλαμβάνει η μελέτη των βυζαντινο- και ελληνοσλαβικών σχέσεων (δικαιικών, εκκλησιαστικών και γενικά 15

8 πολιτισμικών), με κύριο βάρος στο νομοθετικό έργο των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, το οποίο επεξεργάστηκε στη διδακτορική του διατριβή Το νομοθετικόν έργον της Κυριλλομεθοδιανής Ιεραποστολής εν Μεγάλη Μοραβία, που εξέδωσε το 1978 στη Θεσσαλονίκη η Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών (αρ. 2), με πρόταση του τότε Προέδρου της καθηγητή Α.-Α. Ταχιάου, και η οποία απέσπασε το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών που την σχολίασαν σε περιοδικά διαφόρων ειδικοτήτων. Για το έργο αυτό κύρίως καθώς και για άλλες επιμέρους εργασίες, το όνομά του συγκαταλέγεται στα λήμματα της Κυριλλομεθοδιανής Εγκυκλοπαιδείας (τ. 3, σ ) 3) μια άλλη πτυχή των επιστημονικών ενδιαφερόντων του αποτελεί ο κοινοτισμός και οι θεσμοί του βορείου ελληνισμού κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, καθώς και η ιστορία της Θεσσαλονίκης και ευρύτερα της Μακεδονίας. Τις περισσότερες σχετικές μελέτες του (22) συγκέντρωσε, το 1999, στον τόμο Θεσσαλονίκεια και μακεδονικά ανάλεκτα που εκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη από το University Studio Press [σειρά Ιστορία και Πολιτισμός αρ. 10]. Μετείχε σε πολλές επιστημονικές εταιρείες, όπως η Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών, της οποίας υπήρξε ιδρυτικό μέλος και μετέσχε επί σειρά ετών στο Διοικητικό της Συμβούλιο (από το 1974 και εξής κατά διάφορα διαστήματα), η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, της οποίας διετέλεσε Αντιπρόεδρος και Γεν. Γραμματεύς, η Ελληνική Παλαιογραφική Εταιρεία, η Ελληνική Ιστορική Εταιρεία (Θεσσαλονίκη), η Εταιρεία Κανονικού Δικαίου των Ανατολικών Εκκλησιών (Βιέννη), η Ισπανική Εταιρεία Κανονικού Δικαίου (Σαλαμάνκα). Εργάστηκε με αυταπάρνηση στη δημιουργία του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του ομώνυμου Δήμου μετέχοντας επί σειρά 16

9 ετών στην Εφορευτική του Επιτροπή, στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα ως μέλος του Δ.Σ., όπως και σε εκείνο του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών του Α.Π.Θ., ως Πρόεδρος της Εφορείας των Γενικών Αρχείων του Κράτους, ως μέλος στο Εφορευτικό Συμβούλιο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, στο Δ.Σ. του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, του οποίου διετέλεσε και Πρόεδρος. Μετείχε στο European Consortium for Church and State Research από της ιδρύσεώς του μέχρι το 2010 (είχε διατελέσει και Πρόεδρός του), όπως επίσης στην Ελληνική Μόνιμη Αντιπροσωπεία της Επιτροπής της UNESCO Meždunarodnaja Asociačija po Naučeniju i Rasprostraneniju Slavjankich Kultur (MAIRSK), με έδρα τη Μόσχα, και στο Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR) του Οργανισμού για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη (OSCE). Υπήρξε μέλος επιστημονικών επιτροπών εκδόσεως πολλών ελληνικών και ξένων επιστημονικών περιοδικών και μέλος εισηγητικών επιτροπών διδακτορικών διατριβών ελληνικών και αλλοδαπών πανεπιστημίων στις ειδικότητες του Εκκλησιαστικού, του Κανονικού και της Ισορίας Δικαίου, καθώς και της βυζαντινής και νεότερης ελληνικής Ιστορίας. Εκτός από τη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, δίδαξε με ανάθεση Εκκλησιαστικό και Κανονικό Δίκαιο στη Θεολογική Σχολή του Α.Π.Θ. (Τμήμα Θεολογίας), και τα ίδια αντικείμενα ως επισκέπτης καθηγητής του μεταπτυχιακού κύκλου σπουδών στο Istituto Orientale του Βατικανού στη Ρώμη και στο Παρίσι στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Paris XI και στο Institut Catholique, όπως και Ιστορία Δικαίου στην École des Hautes Études en Sciences Sociales (EHESS). 17

10 Ο Χ. Παπαστάθης τιμήθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο με το οφφίκιο του Άρχοντος Νομοφύλακος και από το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων με εκείνο του Μεγάλου Λογοθέτου, ενώ αναγορεύθηκε από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Σόφιας Άγ. Κλήμης Αχρίδος επίτιμος διδάκτωρ. Σε όλο του το έργο και την πολυσχιδή του δράση, ο Χ. Παπαστάθης προσπάθησε να υπηρετήσει με αντικειμενικότητα την επιστημονική αλήθεια και την αξιοκρατία, ανεξάρτητα από οικογενειακές και φιλικές σχέσεις, ή από πολιτικές προτιμήσεις παρά την έντονη πολιτικοποίησή του ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια, πεποιθήσεις από τις οποίες ουδέποτε απέστη. Οι επιστημονικές και ανθρώπινες αξίες που υπηρέτησε με συνέπεια δημιούργησαν βαθιές και μακρόχρονες φιλίες με έλληνες και ξένους συναδέλφους, συμμαθητές αλλά και απλούς καθημερινούς ανθρώπους. Τα ίδια όμως αυτά βασικά γνωρίσματα του χαρακτήρα του δημιούργησαν φυσικά και αντιπάθειες, μέχρι και εχθρότητα, σε διάφορα πρόσωπα με τα οποία έτυχε κατά καιρούς να συνεργασθεί από διάφορες θέσεις ευθύνης που ανέλαβε. Όλοι όμως αναγνώριζαν, αργά ή γρήγορα, ότι προσπαθούσε πάντα να συνδράμει ανιδιοτελώς όποιον ζητούσε τη συμβουλή ή τη βοήθειά του, ανεξάρτητα από προσωπική σχέση ή συμφέρον. Ήξερε να είναι γενναιόδωρος και μεγαλόψυχος προς όλους. Η Συντακτική Επιτροπή 18

11 ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ 1. The Nationality of the Mount Athos Monks of non- Greek Origin, Balkan Studies, 8 (1967), L'autocéphalie de I Église de la Macédoine Yougoslave, Balkan Studies, 8 (1967), 151 επ. 3. Πέντε ἔγγραφα τοῦ Ἑλληνικοῦ Προξενείου Θεσσαλονίκης περὶ τῆς ρωσικῆς πολιτικῆς ἐν Ἁγίῳ Ὄρει, Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, 50 (1967), Τὰ πρῶτα ἑλληνικὰ τυπογραφεῖα τῆς Θεσσαλονίκης, Μακεδονικὰ, 8 (1968), The Statute of the Athonic Russian Cell's Brotherhood according to the Constitutional Laws of Mount Athos, Actes du premier congrès international des études balkaniques et sudest européennes, vol. IV <Histoire XVIII 8 - XIX 8 ss.>, Sofia 1969, Aspects de l'autocéphalie au sein de I' Église Orthodoxe, Dinamica Juridica Postconciliar, Salamanca 1969,

12 7. (Σε συνεργασία με τον π. Irénée Doens, OSB) Νομική βιβλιογραφία Ἁγίου Ὄρους, Μακεδονικὰ, 10 (1970), Amilcar S. Alivisatos Necrologica, Revista Espaňola de Derecho Canonico, 26 (1970), Les études slaves en Grèce, , Cyrillomethodianum, 1 (1971), Ἀπόστολος Μιχαήλωφ, Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, 54 (1971), Βασίλειος Λαούρδας, Μακεδονικὰ, 11 (1971), Άρθρα στην Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ (14). 13. Τὸ μοσχοπολίτικο «Συνταγμάτιον Ὀρθόδοξον» καὶ ἡ ἰταλική του μετάφραση ἀπὸ μαθητή τοῦ Νικηφόρου Θεοτόκη, Ἑλληνικὰ, 25 (1972), Ὁ μητροπολίτης Λακεδαιμόνιας Χρύσανθος Λάσκαρις στὴν Πράγα καὶ τὴν Κρακοβία, Ἑλληνικὰ, 25 (1972),

13 15. Τὸ ἔντυπο "Καλλικέλαδος Ἀηδὼν " τῆς Θεσσαλονίκης, Μακεδονικὰ, 12 (1972), Païsios Ligaridis et la formation des relations entre I' Église et I' État en Russie au XVII e siècle, Cyrillomethodianum, 2 ( ), Grigor Părlićev traducteur de Chateaubriand en grec, Cyrillomethodianum, 2 ( ), Ὁ ἀνέκδοτος Κανονισμός τῆς Ἑλληνικής Ὀρθοδόξου Κοινότητος Τυρνόβου Πελαγονίας, Μακεδονικὰ, 13 (1973), Κύριλλος, πατριάρχης Βουλγαρίας, Μακεδονικὰ, 13 (1973), Ἰωσὴφ Νεχαμά, Μακεδονικὰ 13 (1973), [ανατύπωση: Χρονικά. Όργανο του Κεντρικού Ισραηλητικού Συμβουλίου της Ελλάδος, τχ. 70 («Τιμή στη Θεσσαλονίκη»), Σεπτέμβριος 1984, The Status of Mount Athos. An Informative Note, 1973, 4 σ. (πολυγρ.) [Institute of International Public Law and International Relations, Thessaloniki]. 21

14 22. Ἡ ἐπιβολὴ ὑπερορίας εἰς Μοναχούς τοῦ Ἀγίου Ὄρους. Γνωμοδότηση, Ἁρμενόπουλος, 28 (1974), [Απάντηση Ι. Ἀρβανίτου, αυτ , ανταπάντηση αυτ. 735]. 23. L'Église et le droit coutumier aux Balkans pendant la domination ottomane, Običajno pravo i samourave na Balkanu i u susednim zemljama, Βελιγράδι 1974, Οἱ Ἔλληνες τῆς Ρέσνης κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ 20οῦ αἰῶνος. Συμβολή εἰς τὴν δημογραφικὴν καὶ οἰκονομικὴν δομὴν τῆς πελαγονικῆς κωμοπόλεως, Μακεδονικὰ, 14 (1974), Ἡ θεμελίωση τοῦ πρώτου καθολικοῦ ναοῦ τῆς Θεσσαλονίκης, Μακεδονικὰ, 14 (1974), Ἡ διάδοση τῆς «Ἐξαβίβλου» τοῦ Ἁρμενοπούλου εἰς τὸν σλαβικὸν κόσμον, Μακεδονικὰ, 15 (1975), [= Zur Verbreitung der "Hexabiblos" des Harmenopoulos im slawischen Raum, Balkan Studies, 17 (1976), 67-78]. 27. Συμφωνητικὸ ἐσναφίων τοῦ Hadzioglou Pazardźik τῆς Δοβρουτσᾶς στὰ 1857, Μακεδονικὰ, 16 (1976),

15 28. Bibliographie de Michel Th. Lascaris, Balkan Studies, 18 (1977), Tὸ νομοθετικὸν ἔργον τῆς Κυριλλομεθοδιανῆς Ἱεραποστολῆς ἐν Μεγάλῃ Μοραβίᾳ, Θεσσαλονίκη [ΕΕΣΜ <Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών> αρ. 2] 1978, σσ S. Avramović, Anali Pravnog Fakulteta u Beogradu 29 (1981) Emilie Bláhová, Slavia 49 (1980) L. Burgmann, Byzantinoslavica 40 (1979), L. Burgmann, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte Romanistische Abteilung 96 (1979) N. Camariano, Revue des Études Sud-Est Européennes 17 (1979) Vl. Hanga, Studii şi Cercetări Juridice 24 (1979) L. Havlík, Slovanský Přehled 1981, 156. Α. Καραθανάσης, Κληρονομία 11 (1979) M. Lacko, S.J., Orientalia Christiana Periodica 46 (1980) 278. Στ. Μαντζούκας, Γρηγόριος ο Παλαμάς 61 (1978) I. Medvedev, Vizantijskij Vremenik 41 (1980) A. Milev, Palaeobulgarica 3 (1979), fsc. 3, M. Petrović, Istorijski Časopis 28 (1981) M. D. Peyfuss, Österreichische Osthefte 23 (1981) 116. P. Pieler, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 29 (1980) R. Potz, Österreichisches Archiv für Kirchenrecht 31 (1980) D. Simon, Byzantinische Zeitschrift 72 (1979) 566. Δ. Σερεμέτης, Αρμενόπουλος 33 (1979)

16 Αλκμήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα, Βυζαντινά 11 (1982) Γ. Θεοχαρίδης, Μακεδονικά 19 (1979) P. Tocanel, Apollinaris 52 (1979) Κ. Τριανταφύλλου, Εφημερίς Ελλήνων Νομικών 45 (1978) 847. Μ. Τσιτσικλής, Ελληνικά 31 (1979) V. Vaněček, Právněhistorické Studie 23 (1980) Vl. Vavřinek, Balkan Studies 21 (1980) Ἕνα ὑπόμνημα γιὰ τὴν πυρκαγιὰ τῆς Θεσσαλονίκης στὰ 1917 καὶ τὴν περίθαλψη τῶν θυμάτων, Μακεδονικὰ, 18 (1978), Bibliographical and Exchange Problems in Greece, Problemi na knigoobmennoto sătrudničestvo meždu balkanskite strani. [Materiali ot simpozium, Sofija XI.1976], săst. M. Argirova, R. Kazanski, red. E. Savova, Sofija 1978, Tὸ ἄβατο τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὶς γυναῖκες, Ἁρμενόπουλος, 33 (1970) Byzantine Private Law and Codifications among the Bulgarians during the Ottoman period (15 th -19 th Centuries), A' Ἐλληνοβουλγαρικό Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη (ΙΜΧΑ < Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου> αρ. 188) 1980,

17 34. Τὸ νέο Καταστατικὸ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου, Ὕδωρ ἐκ Πέτρας. Περιοδική Ἐπιστημονική Ἔκδοσις Κέντρου Μελέτης Ὀρθοδόξου Πολιτισμοῦ, 3 (1980), Περὶ τὴν διοικητικὴν ὀργάνωσιν τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου, Θεσσαλονίκη 1981, σσ Εκκλησιαστική οργάνωση - κοινοτική αυτοδιοίκηση (Μακεδόνικου Ελληνισμού), Μακεδονία χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, Αθήνα (Εκδοτική Αθηνών) 1982, [= Ecclesiastical Organization - Local Self- Government (of Macedonian Hellenism), Macedonia Years of Greek History and Civilization, Athens (Ekdotiki Athenon S.A.) 1983, ]. 37. Προβλήματα εφαρμοστέου δικαίου στην Ελλάδα του 6ου π.χ. αιώνα. Συμβολή στη μελέτη της πρωτοϊστορίας του ευρωπαϊκού ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου, 3 (1982) Ο Λάζαρος Βελέλης ως καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Χρονικά. Όργανο του Κεντρικού Ισραηλητικού Συμβουλίου της Ελλάδος, τχ. 61 (Σεπτέμβριος 1983), Un document inédit de sur le conflit helléno-serbe concernant la chapelle grecque à Vienne, Balkan Studies, 24 (1983), pi. (facsim.). 25

18 40. Οἱ Κανονισμοὶ τῶν Ὀρθοδόξων Ἑλληνικών Κοινοτήτων τοῦ Ὀθωμανικού Κράτους καὶ τῆς Διασπορᾶς, Θεσσαλονίκη 1984, σσ Το Αναπαλλοτρίωτο υπέρ των Πρεσβυγενών Πατριαρχείων. Συμβολή στη μελέτη του άρθρου 18 8 του Συντάγματος, Χαριστείον Σεραφείμ Τίκα, Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 1984, On the Application of Western Canon Law Provisions in Medieval Bulgaria. A Note on the LXXV Chapter of the "Responsa Nicolai Papae", Μνήμη Γεωργίου Α. Πετροπούλου, τ. Β', Αθήνα 1984, Information on the Uniate Movement among the Bulgarians. The Report of I. Nikolov on the Seminar of Zeitenlik/ Thessaloniki (1905), Kulturni i literaturni otnošenija meždu Bălgari i Gărci ot sredata na XV do sredata na XIX vek. II. Bălgaro- Grăcki Simpozium, Sofija IX.1980, Sofija 1984, Γνωμοδότηση. Περί του συνοδικού εν τῃ Εκκλησίᾳ πολιτεύματος, Αρμενόπουλος, 39 (1985),

19 45. Η καλλιέργεια των Γραμμάτων στη Θεσσαλονίκη κατά την τουρκοκρατία, Νέα Εστία, τχ. Χριστουγέννων 1985 (Αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη), «Νομοκάνων» Γεωργίου Τραπεζουντίου. Ἡ εἰς τὴν νεοελληνικὴν μεταγλώττισις τῶν «Διαταγῶν τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων» κατὰ το Ms. gr. 696 (297) τῆς Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας, Ἐπετηρὶς τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Ἑλληνικού Δικαίου τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνών, ( ), Αθήνα 1985, (σσ. 270). 47. Η πνευματική ζωή [της Θεσσαλονίκης κατά την τουρκοκρατία], Θεσσαλονίκη χρόνια, Θεσσαλονίκη (Δήμος Θεσσαλονίκης) 1986, Περί την άσκησιν εποπτείας εις τα εκτός της χερσονήσου του Άθω κείμενα αγιορειτικά μετόχια. Γνωμοδότησις, Νομικό Βήμα, 34(1986) Η Εκκλησία και ο Μακεδόνικος Αγώνας, Ο Μακεδόνικος Αγώνας. Συμπόσιο, 28.Χ-2.ΧΙ. 1984, Θεσσαλονίκη 1987, Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και η Θεσσαλονίκη, Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσμοί, Ιδεολογία και Πολιτική στο Μεσοπόλεμο, Αθήνα 1987, σσ

20 51. The Procedural Principles of Methodius' "Anonymous Homily", Hiljada i sto godini ot smărtta na Metodij, Kirilo- Metodievski Studii, kn. 4, Sofija 1987, Σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας κατά το Σύνταγμα του 1975, Δίκαιο και Πολιτική, τχ. 15, Θεσσαλονίκη 1988, Η ειδική νομική μεταχείριση των Αγιορειτών, Θεσσαλονίκη 1988, σσ Η Θεσσαλονίκη ( ), Ιστορική πορεία της Θεσσαλονίκης, Αθήνα (Σύνδεσμος Θεσσαλονικέων [Αθηνών]) 1988, Ανέκδοτη επιστολή του Ιωσήπου Μοισιόδακος προς τον μητροπολίτη Καρλοβικίων, Αφιέρωμα στον Εμμανουήλ Κριαρά, Θεσσαλονίκη (Κ.Β.Ε. <Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών Α.Π.Θ.>) 1988, Στοιχεία Εκκλησιαστικού Δικαίου (Πανεπιστημιακά Μαθήματα), τχ. 1, Θεσσαλονίκη (Αφοί Κυριακίδη), 1990, σσ Το καθεστώς του Αγίου Όρους και της Εκκλησίας στην Μακεδονία μετά την Συνθήκη του Βουκουρεστίου, Η Συνθήκη 28

21 του Βουκουρεστίου και η Ελλάδα, Θεσσαλονίκη Νοεμβρίου 1988, Θεσσαλονίκη (ΙΜΧΑ) 1990, Βεβαιωτήρια έγγραφα του Καμπανιάς Θεοφίλου επί ιδιωτικών διαφορών, Αφιέρωμα εις τον Κωνσταντίνον Βαβούσκον, τ. γ',θεσσαλονίκη 1990, Η δυνατότητα προσφυγής της Εκκλησίας της Κύπρου ενώπιον του Ανωτάτου Δικαστηρίου, κατά το άρθρο 139, παρ. 1 και 3 του Συντάγματος της Κυπριακής Δημοκρατίας [γνωμοδότηση], Επιθεώρηση Δημοσίου Δικαίου και Διοικητικού Δικαίου, 34 (1990), [Σε συνεργασία με τους Β. Άτσαλο και Β. Κατσαρό], Κυνηγώντας τα κλεμμένα χειρόγραφα, εφημ. Το Βήμα, Ο κοινοτισμός στην Μακεδονία και το καθεστώς των "Εθνικών Κανονισμών", Συμπόσιο: Η διαχρονική πορεία του Κοινοτισμού στη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1991 (Δήμος Θεσσαλονίκης - Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης), Περί των "Νόμων" των Ομηριτών του Αγίου Γρηγεντίου, Graeco-Arabica, 4 [Β' και Γ' Διεθνές Συνέδριο ΕλληνοαραβικώνΣπουδών], 1991,

22 63. Silktrade and the Byzantine Penetration in the State Organization of South Arabia (c. 533), Cultural and Commercial Exchanges between the Orient and the Greek World, Athens 1991, The Origins of the Penances in Methodius' "Anonymous Homily", The Legacy of Saints Cyril and Methodius to Kiev and Moscow, Thessaloniki 1992, To νομικό καθεστώς του Αγίου Όρους, εφημ. Καθημερινή, , (ένθετο τεύχος «Αφιέρωμα. Άγιον Όρος», σσ. 8-12). 66. Η κοινοτική οργάνωση, Η Νεότερη και Σύγχρονη Μακεδονία, τ. α', Θεσσαλονίκη (Παπαζήσης/Παρατηρητής), 1992, Η ενσωμάτωση της Μακεδονίας στο Ελληνικό Κράτος, Η Νεότερη και Σύγχρονη Μακεδονία, τ. β', Θεσσαλονίκη (Παπαζήσης/Παρατηρητής) 1992, Bildungswesen und geistiges Leben in Thessaloniki zur Zeit der osmanischen Herrschaft, Thessaloniki. Bilder eines Stadt, Köln (Romiosini Verlag) 1992,

23 69. State Financial Support for the Church in Greece, Stati e Confessioni Religiose in Europa, Modelli di Finanziamento Publico, Scuole e Fattore Religioso, Milano (Giuffrè) 1992, [Σε συνεργασία με τον Β. Κατσαρό] Ο «Νέος Μέγας Κώδηξ» της Μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών (Πρόδρομη Ανακοίνωση), Σερραϊκά Ανάλεκτα, 1 (1992), [Σε συνεργασία με τον Ι. Κουκιάδη] Droit du travail et religion en Grèce, Churches and Labour Law in the EC Countries, Madrid (Università degli Studi di Milano. Publ. di Diritto Ecclesiastico, n 0 9), 1993, The Status of Mount Athos in Hellenic Public Law, Mount Athos and the European Community, Thessaloniki (IMXA) 1993, Statut na Sv. Gora spored grăčkoto pravo, Pravna Misăl, 34 (1993), τχ. 3, Communal Organization, Modern and Contemporary Macedonia, vol. I, s. l., s. d. [Thessaloniki 1993],

24 75. The Incorporation of Macedonia into the Greek State, Modern and Contemporary Macedonia, vol. II, s. l., s. d. [Thessaloniki 1993], [Σε συνεργασία με την Κατερίνα Καλαμαρτζή-Κατσαρού και τον Β. Κατσαρό] Βιβλιοθήκη και χειρόγραφα. Οι έρευνες στα εκκλησιαστικά χειρόγραφα της Μονής του Τιμίου Προδρόμου και η κατάσταση της βιβλιοθήκης όπως εμφανίζεται σε ανέκδοτο υλικό, εφημ. Καθημερινή, 3 Οκτωβρίου 1993, ένθετο τχ. «Αφιέρωμα: Σέρρες. Η πολύπαθη πολιτεία», Church and State in Greece 1992, Newsletter, 1992 (European Consortium for Church-State Research), [Σε συνεργασία με τον Ι. Κουκιάδη] Θρησκεία και Εργασιακές Σχέσεις, Κριτική Επιθεώρηση Νομικής Θεωρίας και Πράξης, τχ. 1, Ιανουάριος 1994, Στοιχεία Εκκλησιαστικού Δικαίου, τχ. Α', Θεσσαλονίκη (Εκδόσεις Σάκκουλα) , σσ "Kazennaja" cerkovnost' : tupiki ν otnošenijax meždu gosudarstvom i religiej, Mirovaja èkonomika i meždunarodnye otnošenija, 7 (1994) [επιστημονικό όργανο του Institut Mirovoj Èkonomiki i Meždunarodnyx Otnošenij της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών (μτφρ. Ε. Raškovskij)]. 32

25 81. [Σε συνεργασία με τον Dor. Getov και τον Β. Κατσαρό] Κατάλογος των ελληνικών νομικών χειρογράφων των αποκειμένων στο Κέντρο Σλαβο-Βυζαντινών Σπουδών "Ivan Dujčev" του Πανεπιστημίου "Sv. Kliment Ohridski" της Σόφιας, Θεσσαλονίκη (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) 1994, σσ πίνακες. 82. Church and State in Greece 1993, European Journal for Church and State Research, Leuven (Peeters) 1994, vol. 1, Γνωμοδότησις: Περί της αποδόσεως στην θεία λατρεία ιερών ναών - μνημείων της Θεσσαλονίκης, Γρηγόριος ο Παλαμάς, 78 (1995), Staat und Kirche in Griechenland, Staat und Kirche in der Europäischen Union (Hrsgb. G. Robbers), Baden-Baden (Nomos Verlagsgesellschaft) 1995, Stato e Chiesa in Grecia, Stato e Chiesa nell'unione Europea (ed. G. Robbers), Baden-Baden (Nomos Verlag) 1996, State and Church in Greece, State and Church in the European Union (ed. G. Robbers), Baden-Baden (Nomos Verlag) 1996,

26 87. Estato e Iglesia en Grecia, Estato e Iglesia en la Unión Europea (ed. G. Robbers), Baden-Baden (Nomos Verlag) 1996, Ètat et Èglise en Grèce, État et Églises dans I'Union Européenne (réd. G. Robbers), Baden-Baden (Nomos Verlag) 1997, [=Ανατ.: Socrates-Erasmus Staff Mobility Teaching Material, II, Thessaloniki (Aristotle University) 2003, 73-93]. 89. Stát a Církev ν Řecku, Stát a Církev ν Zemich EU (ed. G. Robbers), Praha (Academia) 2001, Le régime constitutionnel des cultes en Grèce, The Constitutional Status of Churches in the European Union Countries, Paris (Università degli Studi di Milano. Publ. di Diritto Ecclesiastico, n 0 11) 1995, On the "Saint Constantine" of the Zakon Sudnyj Ljudem, Byzantinoslavica, 56 (1995) [= «Στέφανος» (τόμος αφιερωμένος στον Vladimir Vavřinek)], Church and State in Greece 1994, European Journal for Church and State Research, Leuven (Peeters) 1995, vol. 2,

27 93. "Hellas", Bibliography on Religion-State Relations in the European Countries, ed. by Fr. Messner - in collaboration with Annick Messner, Strasbourg (Société Droit et Religion en Europe-CNRS / European Consortium for Church-State Research) 1995, A New Status for Jerusalem? An Eastern Orthodox Viewpoint, The Catholic University of America Law Review, 45/3, Spring 1996, Προϋποθέσεις εισόδου προσκυνητών και εγκαταστάσεως ομόδοξων αλλοδαπών στο Άγιον Όρος. Γνωμοδότηση, Το καθεστώς του Αγίου Όρους Άθω, Άγιον Όρος (Ι. Κοινότης Αγίου Όρους Άθω) 1996, [= Νο Β 44 (1996) ]. 96. Ιδιωτικός (παλαιοημερολογητικός) ναός και πράγματα εκτός συναλλαγής (ΑΚ 966). Γνωμοδότηση, Ελληνική Δικαιοσύνη, 37(1996) Church and State in Greece 1995, European Journal for Church and State Research, vol. 3 (1996) Thesaurus multilingue. IX: Thesaurus grec, Compte-rendu de la Journée d'études sur la Banque de données: «Religions-State Relations in the European Union», 8-9 juillet 1996 à Strasbourg, Strasbourg 1996,

28 99. State-Church Relations in Greece, The Models of the Church- State Relations of the Western European Countries and USA, Kiev 1996, (σσ ρωσική περίληψη) Η διοικητική οργάνωση της Μακεδονίας μετά την απελευθέρωση της, Θεσσαλονίκη (Α.Π.Θ.) 1996, σσ. 32 [Προτάσσεται προσφώνηση του Πρύτανη] 101. Περί κληρονομιάς ιερομονάχου Ι. Μονής κειμένης στην Θράκη. Γνωμοδότηση, Εφημερίς Ελλήνων Νομικών, 1996, The Hellenic Republic and the Prevailing Religion, Brigham Young University Law Review, vol. 1996, Tolerance and Law in Countries with an Established Church, Ratio Juris, vol. 10, n 0 1, March 1997 (Blackwell Publ. Oxford UK/Boston USA), Statutul Muntelui Athos în dreptul public elen, Altera, 2 (1996), τχ. 5 (αρίθμηση από αρχής εκδόσεως), α) Οἱ νομικοὶ τοῦ Δεσποτάτου τῆς Ἠπείρου β) Ὄροι ὑποταγῆς - Τὰ «προνόμια» γ) Κοινοτικὸς βίος Δικαιοσύνη καὶ ἑθιμικὸ δίκαιο, Ἤπειρος χρόνια ἑλληνικῆς ἱστορίας 36

29 καὶ πολιτισμοῦ, Αθήνα (Εκδοτική Αθηνών) 1997, , , a) Jurists in the Despotate of Epirus; b) Terms of Submission - The "Privileges"; c) Community Life -Justice and Customary Law, Epirus Years of Greek History and Civilization, Athens (Ekdotiki Athenon) 1997, , , αντιστοίχως Church and State in Greece 1996, European Journal for Church and State Research, 4 (1997), Η πνευματική ζωή στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη. Ιστορία και πολιτισμός. «Τοῖς ἀγαθοῖς Βασιλεύουσα», τ. β', Θεσσαλονίκη 1997, [Το ίδιο στην συνοπτική έκδοση υπό τον αυτό τίτλο, Θεσσαλονίκη 1997, ] Intellectual Activity in Turkish-Occupied Thessaloniki, Thessaloniki. History and Culture. "Queen of the Worthy", vol. II, Thessaloniki 1997, [Το ίδιο στην συνοπτική έκδοση υπό τον αυτό τίτλο, Θεσσαλονίκη 1997, Ελληνική σλαβολογία, εφημ. Καθημερινή, ένθετο τεύχος «Επτά ημέρες», αφιέρωμα «Έλληνες και Σλάβοι», 12 Ιουλίου 1998,

30 111. The Application of Religious Laws in the Hellenic Republic, Revue hellénique de droit international, 51 (1998) Church and State in Greece 1997, European Journal for Church and State Research, 1998, vol. 5, Bruxelles (Peeters) 1999, «Αυτοκέφαλες εκκλησίες», Νομικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό (δ/νση έκδ. Κρατ. Ιωάννου), Αθήνα (εκδ. Αντ. Σάκκουλα) 1998, Θεσσαλονίκεια και Μακεδόνικα Ανάλεκτα, Θεσσαλονίκη (University Studio Press/Έκφραση, σειρά «Ιστορία και Πολιτισμός, αρ. 10) 1999, σσ Σχέδιο Νόμου για την εκκλησιαστική δικαιοσύνη, Επιστημονική Επετηρίδα "Αρμενόπουλος", 19 (1998), [Σχόλια Ιερού Συνδέσμου Κληρικών Ελλάδος, Ορθόδοξος Τύπος, Άρθρο πρωτοπρεσβυτέρου Ευαγγέλου Σκορδά (Γ.Γρ. ΙΣΚΕ) στη Χριστιανική, φ. 568/ ] [Σε συνεργασία με τον Β. Κατσαρό] Εκκλησιαστικά χειρόγραφα της Μονής του Τιμίου Προδρόμου Σερρών, Οι Σέρρες και η περιοχή τους. Από την αρχαία στη μεταβυζαντινή κοινωνία, τ. β', Θεσσαλονίκη 1998,

31 117. Recommendation concerning the future amendment of Declaration No. 11 of the Treaty of Amsterdam, Iglesias, confesiones y comunidades religiosas en la Unión Europea, επιμ. Adoración Castro Joves, San Sebastian (Universidad del Pais Vasco) 1999, Από την αλληλογραφία Μοσχοπολιτών εμπόρων, Διεθνές Συμπόσιο «Μοσχόπολις», Θεσσαλονίκη (ΕΜΣ, Μακεδόνικη Βιβλιοθήκη, αρ. 91) 1999, New Religious Movements (NRM) and the Law in Greece, New Religious Movements and the Law in the European Union, Milano (European Consortium for Church-State Research/Bruylant - Giuffrè Editore - Nomos Verlag) 1999, Le régime constitutionnel hellénique de religion dominante, La liberté religieuse, Sceaux/Paris (Cahiers de I'lnstitut d'études de Droit Public. Faculté Jean Monnet/ Université de Paris Sud) 1999, [Κεφάλαιο] La République hellénique, Les origines historiques du statut des confessions religieuses dans les pays de I'Union Européenne (sous la direction de Brigitte Basdevant - Gaudemet et Francis Messner), Paris (Presses Universitaires de France) 1999,

32 122. Church and State in Greece in 1998, European Journal for Church and State Research, 6 (1999), Bruxelles (Peeters), To θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας των αγιορείτικων καθιδρυμάτων, Οδοιπορικό στο Άγιον Όρος, Θεσσαλονίκη (ΚΕ.Δ.Α.Κ.) 1999, Ο κώδικας διαθηκών της Γουμένισσας (1908), Μακεδονικά, 32 ( ), Η διάρθρωση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Ελληνικό και Διεθνές Αλμανάκ 2000, Unity among the Orthodox Churches. From the Theological Approach to the Historical Realities, Canon Law and Realism. Monsignor W. Onclin Chair 2000, Leuven (Katholieke Universiteit Leuven/Fakulteit Kerkelijk Recht - Peeters) 2000, [=Louvain Studies 25 (2000) ] Ελευθερία της λατρείας και επικρατούσα θρησκεία, Θρησκευτική ελευθερία και επικρατούσα θρησκεία, επιμ. Χ. Παπαστάθη, Αθήνα Θεσσαλονίκη (Ε.Ν.Ο.Β.Ε., αρ Εκδόσεις Σάκκουλα) 2000,

33 128. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η εσωτερική διοίκηση του Γένους κατά την περίοδο του Τανζιμάτ, Ορθοδοξία και Οικουμένη. Τόμος προς τιμήν του Οικουμενικού Πατριάρχου Βαρθολομαίου Α, Αθήνα (Εκδόσεις Αρμός) 2000, Ένα υπόμνημα για την ουνιτική κίνηση στην Μακεδονία και η ίδρυση ναού στην θεσσαλονίκη, Θεσσαλονικέων Πόλις, τχ. 3 (Οκτ. 2000), Τα θρησκεύματα κατά τον Οργανικό Νόμο της Ανατολικής Ρωμυλίας, Θεσσαλονίκη και Φιλιππούπολη σε Παράλληλους Δρόμους, 18ος-20ός αιώνας, Θεσσαλονίκη (Πολιτιστική Εταιρεία Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος) 2000, "Apostasy", Encyclopedia of Greece and the Hellenic Tradition, vol. I, ed. by Graham Speake, London-Chicago (Fitzroy Dearborn Publishers) 2000, "Uniates", ό.π. (αρ.131), vol. II, The Enclosure of Mount Athos in the Framework of Gender Discrimination, Kanon, 16 (2000),

34 134. The Legal Status of the Monks of non-greek Origin in Mount Athos, Huit siècles du Monastère de Chilandar, Beograd (Académie Serbe des Sciences et des Arts) 2000, The Application of Religious Laws in the Hellenic Republic, La religion en droit comparé à l aube du XXI e siècle, Bruxelles (Académie internationale de droit comparé - Bruylant) 2000, Η υπόθεση του Χιονιού. Μία δίωξη θρησκευτικών φρονημάτων στην Θεσσαλονίκη του 14ου αιώνα, Επιστημονική Επετηρίδα Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης "Αρμενόπουλος", 21 (2000), The Chionios Affair. A Case of Religious Intolerance in 14 th Century Thessaloniki, Byzantine Law (ed. by Ch.Papastathis), Thessaloniki (Bar Association) 2001, State and Church in Greece in 1999, European Journal for Church and State Research/Revue européenne des relations Églises- État, 7 (2000), «Νομοκάνων» Ιωάννου Κρητικού, Σεμινάρια Εργασίας. Μεθοδολογία έκδοσης, κατάσταση και προοπτικές της έρευνας των μεταβυζαντινών αρχείων. Προβλήματα έκδοσης πηγών, Βενετία (Ελληνικό Ινστιτούτο) 2001,

35 140. Religious Self-administration in the Hellenic Republic, Church Autonomy, ed. by G. Robbers, Frankfurt-am-Main (Peter Lang) 2001, Ο Novogrečeskom perevode "Apostolol'skix Postanovlenij", Moskovia. Problemy vizantijskoj i novogrečeskoj filologii, 1 (2001) [k 60-letiju B. L. Fonkiča], Κοριτσιάτικο. Θεσμός του εθιμικού δικαίου στη Θάσο, Θασιακά, 10 (2001), The Ecumenical Patriarchate and the Internal Administration of the "Rum Millet" in the "Tanzimat" Reform Era ( ), Orthodoxy and Oecumene. Gratitude Volume in Honor of Ecumenical Patriarch Bartholomaios I, Athens 2001, Church and State in Greece in 2000, European Journal for Church and State Research, 8 (2001), [Σε συνεργασία με Ευ. Χεκίμογλου] Η χαμένη ευκαιρία για οικονομική αυτάρκεια του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η περιουσία της επί τουρκοκρατίας Ελληνικής Κοινότητος, Θεσσαλονικέων Πόλις, 7 (Μάρτιος 2002),

36 146. Το ειδικό νομικό καθεστώς των αλλογενών Αγιορειτών, Nομοκανονικά (Μάϊος 2002), "Griechenland", Lexikon für Kirchen und Staatskirchenrecht (LKStKR), Mainy 2002, B., Σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας και το Σύνταγμα, Β' Πολυθεματική Συνάντηση, Μαρώνεια 2001, Κομοτηνή (ΔΠΘ) 2002, The Legal Status of Religions in the Republic of Cyprus, The Status of Religious Confessions of the States Applying for Membership to the European Union, Milano (Giuffrè Ed.) 2002, A New Status for Jerusalem? An Eastern Orthodox Viewpoint, Jerusalem: A City and its Future, edited by M. Bregger and O. Ahimeir, Institute for Israel Studies, Syracuse University Press 2002, The Plan for Jerusalem's Religious Regime from an Eastern Orthodox Perspective, Gerusaleme, chiave della Pace, a cura di N. Bux e D. Jaeger, Bari (Edit. G. Laterza) 2002, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, τχ. α', Αθήνα Θεσσαλονίκη (Εκδόσεις Σάκκουλα) 2003, σσ

37 153. Το νομικό καθεστώς του Αγίου Όρους, εφημ. Ελευθεροτυπία, ένθετο «Ιστορικά», τχ. 182, , (μεγάλο σχήμα) Περί Ησυχαστηρίων και των ανηκόντων σε αυτά Μετοχίων. Γνωμοδότηση, Νομοκανονικά, 2 (2003), τχ. 1, [Σε συνεργασία με Ευ. Χεκίμογλου] Η Θεσσαλονίκη της πυρκαγιάς, Αυγούστου 1917, Θεσσαλονικέων Πόλις, τχ. 11 (Αύγ. 2003), Church-related Institutions of Public Utility in Greece, Social Welfare, Religious Organizations and the State, Milano (European Consortium for Church-State Research-Giuffrè Ed.) 2003, Le statut légal de la religion juive en Grèce contemporaine, L'Année Canonique, 45 (2003), [εκδόθηκε Δεκ. 2004] Le statut légal des religions dans la République de Chypre, L'Année Canonique, 45 (2003), [εκδόθηκε Δεκ. 2004] La liberté religieuse en Grèce, L'Année Canonique, 45 (2003), [εκδόθηκε Δεκ. 2004]. 45

38 160. La protection du patrimoine culturel au Mont Athos, Obraz i slovo. Jubileen Sbornik po slučaj 60 godišninata na Prof. Aksinija Džurova, Sofija (Univ. "Sv. Kliment Ohridski") 2004, Προστασία πολιτιστικών αγαθών και αυτοδιοίκηση Αγίου Όρους, Η πολιτιστική κληρονομιά και το Δίκαιο, Αθήνα Θεσσαλονίκη (Εκδόσεις Σάκκουλας) 2004, Κοινοτική οργάνωση [Κοζάνης κατά την Tουρκοκρατία], Κοζάνη και Γρεβενά: Ο χώρος και οι άνθρωποι, Θεσσαλονίκη (Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης και Γρεβενών - University Studio Press) 2004, Το Χρονικό της Ορμύλιας, Θεσσαλονίκη (University Studio Press) 2004, σσ Ο βίος σε μια Κοινότητα της Μακεδονίας κατά τους χρόνους της Παλιγγενεσίας, Θεσσαλονίκη (Α.Π.Θ.) 2004, σσ Περί του κύρους της Πατριαρχικής και Συνοδικής Πράξεως του 1928 περί των Νέων Χωρών. Γνωμοδότηση, Νομοκανονικά, 3 (2004), τχ. 2,

39 166. Savremeni pravni status Svete Gore, Zbornik Radova Vizantološkog Instituta, 41 (2004) [αγγλ. Περίληψη: The modern legal status of Mount Athos, p ] Εσωτερικοί Κανονισμοί Αγίου Όρους, Αθήνα Κομοτηνή (Αντ. Σάκκουλας) 2004, σσ. XVIII Πατριαρχείο. Η μεταχείριση εκ μέρους της Τουρκίας, εφημ. Αγγελιοφόρος, (ένθετο τεύχος «Οικουμενικό Πατριαρχείο», σ ) Le statut du Mont Athos, L'Année Canonique, 46 (2004) Ιστορία της επιχειρηματικότητας στη Θεσσαλονίκη, τ. β', Η οθωμανική περίοδος, ημίτ. 1, σσ. XXIV+392'ημίτ. 2, σσ. 392, επιμέλεια αμοφοτέρων από Χ. Παπαστάθη και Ευ. Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη [Σε συνεργασία με Σπ. Τρωιάνο και Δ. Καραγιαννακίδη] Περί την αποκοπή της «Αδελφότητος» της Ι. Μονής Εσφιγμένου από το σώμα των ιερών μονών του Αγίου Όρους (Γνωμοδοτική μελέτη), Επιστημονική Επετηρίδα Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης "Αρμενόπουλος", 25 (2004)

40 172. Κράτος και Εκκλησία στην Ελλάδα, Αντί, τχ. 839, , Turkey, Europe and the Ecumenical Patriarchate in Istanbul, European Consortium for Church and State Research: NEWSLETTER, issue 5, April 2005, [τεύχος αφιερωμένο στο θέμα «Turkey in the European Union?»] State and Church in Greece, State and Church in the European Union, G. Robbers (ed.), 2 nd edition, Baden-Baden (Nomos Verlag) 2005, The Fire of Salonica and the Allies, The Salonica Theatre of Operations and the Outcome of the Great War, (Thessaloniki Institute for Balkan Studies - National Research Foundation "Eleftherios K. Venizelos") 2005, α) Η ενσωμάτωση της Μακεδονίας στο Ελληνικό Κράτος, Ιστορικά [εφημ. Ελευθεροτυπία], τχ. 302 ( ), «Η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης», β) Νέες Χώρες και Άγιον Όρος [= Εκκλησιαστική Ενσωμάτωση], Ιστορικά (εφημ. Ελευθεροτυπία), τχ. 302 ( ), «Η Ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης», Le autoritá ecclesiastiche secondo il diritto della Chiesa ortodossa orientale, Daimon. Annuario di diritto comparator delle religioni, 5 (2005)

41 178. Απομάκρυνσις και παύσις του Πατριάρχου Ιεροσολύμων. Γνωμοδότησις, Νομοκανονικά, 4/2 (Οκτ. 2005), Το Χρονικό της Ορμύλιας, β'έκδ., Θεσσαλονίκη 2006, σσ χάρτης II finanziamento statale della religione dominante in Grecia, Quaderni di diritto e politica ecclesiastica, 14 (2006) τχ. 1, [Σε συνεργασία με Κ. Papagéorgiou] Formes de collaboration conventionnelle ou non conventionnelle entre L'État et les communautés religieuses en Grèce, Religion et droit en dialogue : Collaboration conventionnelle et non-conventionnelle entre État et religion en Europe. Actes du Colloque, Leuven (Peeters) 2006, Religiously oriented universities. The case of Greece, Organizzazioni di tendenza e formazione universitaria (επιμ. Ant. Chizzoniti), Bologna (II Moulino) 2006, Πολιτεία, Ορθόδοξη Εκκλησία και θρησκεύματα στην Ελλάδα, επιμέλεια Χ. Παπαστάθη - Αρχιμ. Γρηγ. Παπαθωμά, Κατερίνη (Εκδόσεις «Επέκταση» - Νομοκανονική Βιβλιοθήκη, αρ. 16)

42 184. Το καθεστώς του Αγίου Όρους, ό.π. (αρ. 183), Η νομική θέση της ιουδαϊκής θρησκείας στην Ελλάδα, ό.π. (αρ. 183), Η θρησκευτική ελευθερία στην Ελλάδα, ό.π. (αρ. 183), Η νομική θέση των θρησκευμάτων στην Κυπριακή Δημοκρατία, ό.π. (αρ. 183), Legal Status of Religion in Greece, - Yunanistan. Din Devlet Ilişkişi: Hukuki Yapi. Dinî Kurumlar, din Eğitimi ve din Hizmetleri, Ab ülkelerinde Din-Devlet llişkisk - State and Religion in Europe, Istanbul 2006, & αντιστοίχως Υπόθεση Χιονιού. Μία δίωξη θρησκευτικών φρονημάτων στη Θεσσαλονίκη του 14 ου αιώνα, Θεσσαλονικέων Πόλις, τ. 21, Ιανουάριος 2007, [Σε συνεργασία με τους Ιr. Doens, Κ. Παπαγεωργίου, Δ. Νικολακάκη] Νομοκανονική Βιβλιογραφία Αγίου Όρους Άθω ( ), Άγιον Όρος (Αγιορείτικη Βιβλιοθήκη) 2007, σσ

43 191. Κράτος και θρησκεύματα στην Ελλάδα, Κράτος και θρησκεύματα στην Ευρωπαϊκή Ένωση (επιμ. G. Robbers), Αθήνα Θεσσαλονίκη 2007, Państwo i Kościoł w Grecji, Państwo i Kościoł w Krajach Unii Europejskiej, pod. red. G. Robbers, (Βαρσοβία) (Kolonia Limited) 2007, Yunanistan, Avrupa Birliği Ülkelerinde. Din Devlet Ilişkisi. Hukaki Yapi/ Din Eğitimi/ Din Hizmetleri, Istanbul (ISAM) 2008, Ιερές Μονές και ΟΔΕΠ. Ζητήματα που ανακύπτουν από τους Νόμους 1700/1982 και 1821/1988. Γνωμοδότηση, Αρχείο Νομολογίας, 59 (2008), Περί την παράσταση των ιερών μονών ενώπιον των δικαστηρίων. Γνωμοδότηση, Δίκη, 39 (2008), État et Églises en Grèce, État et Églises dans I'Union Européenne, 2008, β'έκδοση, αποκλειστικά on line, (ed. G. Robbers). 51

44 197. Η τέχνη του λόγου σε νομοθετικά κείμενα Φαναριωτών ηγεμόνων, Δίκαιο και Τέχνη του Λόγου, επιμ. Γιώτα Κραβαρίτου, Αθήνα Θεσσαλονίκη (Σάκκουλας) 2008, Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η εσωτερική διοίκηση του Γένους κατά την περίοδο του Τανζιμάτ, Χριστιανική Θεσσαλονίκη, 14 (2008), Νομοκανονικές Μελέτες, Τρίκαλα Αθήνα (Πρότυπες Θεσσαλικές Εκδόσεις) 2009, σσ [Περιέχει τις μελέτες υπ' αρ. 128, 165, 178, 41, 57, 52, 44, 186, 185, 136, 62, 142, 139, 200 (ανέκδοτη), 194, 154, 96, 195, 101, 115, 34, 187, 184, 22, 32, 95, 161, 48, 146, 171] Καθεστώς ακίνητης περιουσίας Ιεράς Μονής στην Μακεδονία πριν και μετά την απελευθέρωση. Γνωμοδότηση, Νομοκανονικές Μελέτες, Τρίκαλα Αθήνα 2009, The Financing of Religions in Greece, The Financing of Religious Communities in the European Union, Leuven Paris Duddley, Ma. (Peeters) 2009, The Ecclesiastical Property in the Jurisprudence of the European Court of Human Rights, Legal Position of Churches and 52

45 Religious Communities in Montenegro Today. Proceedings of International Conference, Nikšić 2009, Gosudarstvo i Cerkov' ν Grecii, Gosudarstva i Religii ν Ενropejskom Sojuze (ed. G. Robbers), Moskva 2009, [Σε συνεργασία με Ευ. Χεκίμογλου] The Great Fire of Thessaloniki (1917), Thessaloniki (E. N. Manos Ltd.) 2010, σσ. 96, [Σε συνεργασία με Β. Κατσαρό] Enthymeseis (memories) and semeiomata (historical notices) in Monastery Codices, Byzance et les Slaves, (2010) [= Godišnik Sofijskija Universitet "Sv. Kliment Ohridski"/ Centăr "Ivan Dujčev", t. 95 (14) 2006] Η ενσωμάτωση της Μακεδονίας στο ελληνικό κράτος, Η συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους, Αθήνα (Ελευθεροτυπία) 2010, Autonomous, Semi-Autonomous Churches and Exarchates within the Patriarchate of Constantinople, Kanon, 21 (2010) [Αφιέρωμα στην "Autonomie in den Ostkirchen"] Ο Κανονισμός της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Σερρών (1895), Σερραϊκά Σύμμεικτα, 1 (2010)

46 209. Παρατηρήσεις στις Ειρ.Θάσου 36/2006 και ΜονΠρΚαβ 1708/2006, Αρμενόπουλος, 64 (2010) "Gréce", Droit des Religions. Dictionnaire, dir. Fr. Messner, Paris (CNRS) 2010, pp Άρθρα (18) στην Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Α'-Ε' ( ) Αγορανομικός Κανονισμός Κοινότητος Μυτιλήνης (1846), ΝΟΜΟΣ, (Επιστ.Επετ. Τμ. Νομικής ΑΠΘ) "Πνεύματος Δώρημα Γεωργίῳ Π. Νάκῳ", 13 (2010), The Followers of the Old Calendar in Greece, Σπαράγματα Βυζαντινοσλαβικής Κληρονομιάς. Χαριστήριος Τόμος στον Ομότιμο Καθηγητή Ιωάννη Ταρνανίδη, Θεσσαλονίκη (Εκδ. Οίκ. Αδελφών Κυριακίδη) 2011, Du fond du coeur, Per Francesco Margiotta Broglio (τιμ. Τόμ.), χ.τ. χ.χρ. (2011) [έκδ. εκτός εμπορίου] Προλεγόμενα, (στην επανέκδοση του) Δ. Πετρακάκου, Νέαι Πηγαί των Θεσμών του Αγίου Όρους, Θεσσαλονίκη (Αγιορειτική Εστία) 2011, I-VIII. 54

47 216. Περί την ισχύ του Αγιορειτικού Δικαίου στα εκτός της Αθωνικής Χερσονήσου Μετόχια (γνωμοδότηση), Θεωρία και Πράξη Διοικητικού Δικαίου, τχ. 3/2012 έτος 5ο, [Σε συνεργασία με Β. Κατσαρό] Προδρομικά αποσημειώματα, Σερραϊκά Σύμμεικτα, 2, Σέρρες 2013, Char. K. Papastathis, Archim. Grigorios D. Papathomas (eds.), The State, the Orthodox Church and Religions in Greece, Κατερίνη, Εκδόσεις "Επέκταση" - Νομοκανονική Βιβλιοθήκη 17, 2008 (κυκλ. 2016) [= Πολιτεία, Ορθόδοξη Εκκλησία και θρησκεύματα στην Ελλάδα, Κατερίνη, Εκδόσεις "Επέκταση"- Νομοκανονική Βιβλιοθήκη 16, 2006], όπου και οι υπ' αρ. 184, 185 και 186 μελέτες της παρούσας εργογραφίας σε αγγλική μετάφραση. Έχει δημοσιεύσει περί τις 50 βιβλιοκρισίες, παρουσιάσεις βιβλίων και χρονικά στα περιοδικά Αρμενόπουλος, Βυζαντινά, Ελληνικά, Θεσσαλονικέων Πόλις, Νομοκανονικά, Μακεδόνικα, Byzantinoslavica, Cyrillomethodianum, Neo-Hellenica, Revista Española de Derecho Canonico. 55

48 56