Θεόδωρος Σ. Λύτρας Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΠΡΟΜΗΘΕΙΑΣ

Transcript

1 Θεόδωρος Σ. Λύτρας Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΠΡΟΜΗΘΕΙΑΣ

2 2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Τα τεχνικά χαρακτηριστικά της ηλεκτρικής ενέργειας 2. Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας 3. Τα δίκτυα Μεταφοράς και Διανομής ηλεκτρικής ενέργειας 4. Ο εφοδιασμός με ηλεκτρική ενέργεια και το ιδιωτικό δίκαιο ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΜΕΝΗ ΑΓΟΡΑ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Κεφάλαιο Α Από το μονοπώλιο στην απελευθέρωση της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας 1. Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας μέχρι την ίδρυση της ΔΕΗ 1. Τα πρώτα βήματα της ηλεκτροδότησης αστικών κέντρων α) Οι πρώτες μονάδες παραγωγής ηλεκτρική ενέργεια β) Η «Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία» 2. Ανάπτυξη των τοπικών εταιρειών παραγωγής και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας 3. Ο εθνικός σχεδιασμός για την παραγωγή και μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας 4. Οι έννομες σχέσεις στην παραγωγή και προμήθεια ηλεκτρικής ενέργειας 2. Το μονοπώλιο ηλεκτρικής ενέργειας και η ΔΕΗ 1. Η ίδρυση της ΔΕΗ 2. Η εξαγορά των ιδιωτικών επιχειρήσεων παραγωγής H/E 3. Οι έννομες σχέσεις υπό το καθεστώς μονοπωλίου της ΔΕΗ στην ηλεκτρική ενέργεια 3. Η απελευθέρωση της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας στην Ευρωπαϊκή Ένωση 1. Η πρώτη Οδηγία για την εσωτερική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας (1996) 2. Η νέα Οδηγία για την επίσπευση της εσωτερικής αγοράς ηλεκτρική ενέργεια (2003) 3. Το «τρίτο πακέτο» για την εσωτερική αγορά ενέργειας (2009) 4. Η χονδρική αγορά προθεσμιακών προϊόντων ηλεκτρικής ενέργειας (2016)

3 3 Κεφάλαιο Β Στάδια απελευθέρωσης της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα 4. Προϋποθέσεις απελευθέρωσης της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας 1. Η πλήρως καθετοποιημένη ΔΕΗ 2. Τα αντικειμενικά προβλήματα μετάβασης στην απελευθερωμένη αγορά 5. Οι νόμοι για την απελευθέρωση της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας 1. Οι Νόμοι 2773/1999 και 3426/2005 α) Ο Ν. 2773/1999 αα) Γενικές αρχές - Ίδρυση της Ρ.Α.Ε. ββ) Απελευθέρωση της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας γγ) Διαχείριση του Συστήματος Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας β) Ο Νόμος 3426/ Ο Νόμος 4001/2011 Για τη Λειτουργία Ενεργειακών Αγορών Ηλεκτρισμού και φ. αερίου 3. Ο Ν. 4425/2016 : Η χρηματιστηριακή χονδρική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΕΝΝΟΜΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΩΝ Κεφάλαιο Α Η δομή της απελευθερωμένης αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας 6. Η ηλεκτρική ενέργεια ως οικονομικό αγαθό και η δομή της αγοράς 1. Η ηλεκτρική ενέργεια ως εμπορεύσιμο αγαθό 2. Ανταγωνιστικές και μη ανταγωνιστικές δραστηριότητες 3. Χονδρική και λιανική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας 7. Η μεταφορά και η διανομή της ηλεκτρικής ενέργειας 1. Η πρόσβαση στο Σύστημα Μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας 2. Η πρόσβαση στο Δίκτυο Διανομής ηλεκτρικής ενέργειας 8. Η Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας (ΡΑΕ)

4 4 Kεφάλαιο Β Η λειτουργία της απελευθερωμένης αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας 9. Ο Ημερήσιος Ενεργειακός Προγραμματισμός (ΗΕΠ) 10. Ο Λειτουργός της Αγοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας (ΛΑΓΗΕ Α.Ε.) Κεφάλαιο Γ Οι έννομες σχέσεις των Συμμετεχόντων στην αγορά ηλεκτρικής ενέργειας 11. Οι συμβάσεις πρόσβασης στο Σύστημα Μεταφοράς και Δίκτυο Διανομής 1. Οι συμβάσεις πρόσβασης στο Σύστημα Μεταφοράς 2. Οι συμβάσεις πρόσβασης στο Δίκτυο Διανομής 3. Σύμβαση Σύνδεσης στο Σύστημα Μεταφοράς ή το Δίκτυο Διανομής και Χρήση 12. Οι συμβάσεις για τη διασφάλιση του Συστήματος 1. Οι συμβάσεις επικουρικών υπηρεσιών 2. Οι συμβάσεις αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας 13. Οι συμβάσεις στο πλαίσιο του Ημερήσιου Ενεργειακού Προγραμματισμού (ΗΕΠ) 1. Σύμβαση Συναλλαγών στον Ημερήσιο Ενεργειακό Προγραμματισμό 2. Συμβάσεις Αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας από παραγωγούς ΑΠΕ 3. Συμβάσεις με Παραγωγούς ΑΠΕ Μη Διασυνδεδεμένων Νησιών ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΠΡΟΜΗΘΕΙΑΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ Κεφάλαιο Α Γενικά χαρακτηριστικά της Σύμβασης Προμήθειας ηλεκτρικής ενέργειας 14. Η προμήθεια ηλεκτρικής ενέργειας ως σύμβαση του ιδιωτικού δικαίου 1. Η ηλεκτρική ενέργεια ως αντικείμενο των συναλλαγών 2. Το συμβατικό θεμέλιο της προμήθειας ηλεκτρικής ενέργειας 3. Η σύμβαση προμήθειας στην απελευθερωμένη αγορά ηλεκτρικής ενέργειας α) Η πρόσβαση του καταναλωτή στο Δίκτυο β) Η προμήθεια ηλεκτρικής ενέργειας

5 5 γ) Η ανάγκη προστασίας των καταναλωτών ηλεκτρικής ενέργειας δ) Εφαρμογή της ειδικής νομοθεσίας και του Αστικού Κώδικα 15. Το νομοθετικό πλαίσιο για την Σύμβαση Προμήθειας ηλεκτρικής ενέργειας 1. Έλλειψη ειδικών διατάξεων μέχρι την απελευθέρωση της αγοράς 2. Ειδικές διατάξεις μετά την απελευθέρωση της αγοράς α) Ο Ν. 2773/1999 και ο Κώδικας Προμήθειας του 2001 β) Ο Ν. 4001/2011 και ο νέος Κώδικας Προμήθειας του Ζητήματα διαχρονικού δικαίου 16. Ο Λειτουργός της Αγοράς, οι Προμηθευτές και οι Σύμβαση Προμήθειας 1. Ο διαμεσολαβητικός ρόλος του Λειτουργού της Αγοράς 2. Είναι οι Προμηθευτές άμεσοι αντιπρόσωποι του ΔΕΣΜΗΕ/ΛΑΓΗΕ ; α) Δεν προκύπτει άμεση αντιπροσώπευση εκ του νόμου β) Δεν συνάγεται αντιπροσώπευση από τις «περιστάσεις» γ) Έλλειψη τύπου για την πληρεξουσιότητα 3. Είναι οι Προμηθευτές Παραγγελιοδόχοι του Λειτουργού της Αγοράς ; Κεφάλαιο Β Ο Κώδικας Προμήθειας Ηλεκτρικής Ενέργειας του Πεδίο εφαρμογής - Συμβαλλόμενα Μέρη 1. Ορολογία - Πεδίο εφαρμογής α) Εφαρμογή των όρων του Ν. 2773/1999 β) Εφαρμογή σε Συμβάσεις Προμήθειας με Πελάτες 2. Συμβαλλόμενα Μέρη 3. Διεύρυνση του υποκειμενικού πεδίου εφαρμογής με το Ν. 3426/ Νομοθετικό κενό στις έννομες σχέσεις με Μη Επιλέγοντες Πελάτες α) Το νομοθετικό κενό υπό την ισχύ του Ν. 2773/1999 β) Το νομοθετικό κενό μετά την Οδηγία 2003/54/ΕΚ και το Ν. 3426/2005 αα) Η επίδραση της Οδηγίας 2003/54/ΕΚ στις συμβάσεις προμήθειας ββ) Το νομοθετικό κενό μετά την ισχύ του Ν. 3426/ Οι βασικές ρυθμίσεις του «Κώδικα Προμήθειας» του Δημοσίευση των όρων προμήθειας και προσυμβατικό στάδιο α) Δημοσίευση των όρων προμήθειας β) Προσυμβατικό στάδιο 2. Σύναψη της σύμβασης προμήθειας - Τύπος α) Σύμβαση προμήθειας με Επιλέγοντες Πελάτες β) Σύμβαση προμήθειας με τη ΔΕΗ

6 6 3. Γενικοί όροι της σύμβασης προμήθειας α) Σύμβαση σύνδεσης του Πελάτη στο Δίκτυο β) Μετρήσεις αναλισκόμενης ποσότητας ηλεκτρικής ενέργειας γ) Εγγύηση του Πελάτη 4. Καταγγελία της σύμβασης προμήθειας 5. Αλλαγή Προμηθευτή 6. Πρόσθετοι όροι για συμβάσεις της ΔΕΗ με Επιλέγοντες Πελάτες 7. Τυποποιημένοι όροι για συμβάσεις με «Μη Επιλέγοντες Πελάτες» ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΠΡΟΜΗΘΕΙΑΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΜΕΤΑ ΤΟ Ν. 4001/2011 ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΩΔΙΚΑ ΠΡΟΜΗΘΕΙΑΣ ΤΟΥ Εισαγωγικές παρατηρήσεις στον «Κώδικα Προμήθειας» του Ο ορισμός της σύμβασης προμήθειας 2. Τα πρόσωπα των συμβαλλομένων α) Ο Προμηθευτής β) Ο Πελάτης - Καταναλωτής 3. Οι κατηγορίες των Πελατών 4. Διατάξεις για την διαφάνεια, τα τιμολόγια και τα έντυπα α) Αρχή της διαφάνειας - Εξυπηρέτηση Πελατών β) Δημοσιοποίηση των Τιμολογίων Προμήθειας γ) Υποχρέωση δημοσιοποίησης Τυποποιημένων Εντύπων Κεφάλαιο Α Προσυμβατικό στάδιο - Σύναψη της Σύμβασης Προμήθειας 20. Το προσυμβατικό στάδιο 1. Αίτηση για προσφορά προμήθειας 2. Επεξεργασία της αίτησης για προσφορά προμήθειας 3. Η προσφορά προμήθειας 21. Η σύναψη της σύμβασης προμήθειας 1. Έγγραφος Τύπος 2. Η διάρκεια της σύμβασης προμήθειας

7 7 Κεφάλαιο Β Το περιεχόμενο και η λειτουργία της σύμβασης προμήθειας 22. Το περιεχόμενο της σύμβασης προμήθειας 1. Ελάχιστο υποχρεωτικό περιεχόμενο της σύμβασης προμήθειας 2. Δυνητικό περιεχόμενο της σύμβασης 3. Απαλλακτικές ρήτρες - Ειδικοί όροι α) Απαγόρευση απαλλακτικών ρητρών για τον Προμηθευτή β) Πρόσθετοι όροι 4. Εγγύηση του Πελάτη 5. Όροι «διακοπτόμενου φορτίου» 6. Εκχώρηση της σύμβασης προμήθειας 23. Η λειτουργία της σύμβασης προμήθειας 1. Η εκπροσώπηση Μετρητή Πελάτη από τον Προμηθευτή 2. Ο Λογαριασμός Κατανάλωσης α) Έκδοση και αποστολή Λογαριασμών β) Υποχρεωτικές πληροφορίες του Λογαριασμού Κατανάλωσης 3. Διόρθωση των Λογαριασμών Κατανάλωσης 4. Η Εξόφληση των Λογαριασμών Κατανάλωσης α) Προσφερόμενοι τρόποι εξόφλησης β) Προθεσμία εξόφλησης - καταβολή σε δόσεις 5. Καθυστέρηση του Πελάτη στην εξόφληση του Λογαριασμού α) Προθεσμία εξόφλησης καθυστερούμενων οφειλών β) Δυνατότητα Διακανονισμού ληξιπρόθεσμων οφειλών γ) Αμφισβήτηση των χρεώσεων του λογαριασμού κατανάλωσης Κεφάλαιο Γ Η λύση της σύμβασης προμήθειας και η αλλαγή Προμηθευτή 24. Η καταγγελία της σύμβασης προμήθειας 1. Καταγγελία από τον Πελάτη 2. Καταγγελία από τον Προμηθευτή 25. Η λύση λόγω αποχώρησης του Πελάτη από την εγκατάσταση 26. Η αλλαγή Προμηθευτή

8 8 Κεφάλαιο Δ Σύμβαση Προμήθειας με «Μικρούς» και «Ευάλωτους» Πελάτες 27. Η Σύμβαση Προμήθειας με «Μικρούς Πελάτες» 1. Υποχρέωση του προμηθευτή για σύναψη Σύμβασης α) Αποδοχή της αίτησης προμήθειας β) Υποχρέωση του Προμηθευτή να υποβάλλει έγγραφη προσφορά 3. Υποχρέωση σύναψης σύμβασης προμήθειας 4. Τροποποίηση όρων Σύμβασης Προμήθειας 28. Η Σύμβαση Προμήθειας με «Ευάλωτους Πελάτες» 1. Εξυπηρέτηση Ευάλωτων Πελατών 1. Η λειτουργία της σύμβασης με ευάλωτους πελάτες 2. Προστασία κατά την λειτουργία της Σύμβασης Προμήθειας α) Πρόβλεψη μεγαλύτερων προθεσμιών β) Δυνατότητα τμηματικής, άτοκης εξόφλησης λογαριασμών γ) Προστασία στις περιπτώσεις καταγγελίας της σύμβασης από τον Προμηθευτή 29. Επίλυση διαφορών Συμπεράσματα

9 9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η χρήση της ηλεκτρικής ενέργειας από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα επέφερε καθοριστικές αλλαγές στις σύγχρονες κοινωνίες. Η μέχρι τότε κυριαρχία του άνθρακα και του ατμού ως απαραίτητες πηγές ενέργειας για την βιομηχανική παραγωγή υποχώρησε σημαντικά απέναντι στον ηλεκτρισμό, ο οποίος επέτρεψε την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών όχι μόνο στην παραγωγή αγαθών αλλά και στις μεταφορές, τον φωτισμό, την θέρμανση, τις ηλεκτρικές συσκευές που εισέβαλαν στην καθημερινή ζωή, στις τηλεπικοινωνίες, τα οπτικοακουστικά μέσα μέχρι τις σύγχρονες ηλεκτρονικές εφαρμογές. Δεν είναι υπερβολή, ότι η χρήση του ηλεκτρισμού σηματοδότησε μια νέα τεχνολογική επανάσταση που διαπέρασε όλες τις μορφές της ανθρώπινης δραστηριότητας, επηρέασε την ανθρώπινη σκέψη και επέβαλε νέες δομές στην οικονομική και κοινωνική ζωή. Η σύγχρονη ζωή είναι αδιανόητη χωρίς την πρόσβαση και τον διαρκή εφοδιασμό όλων με ηλεκτρική ενέργεια. Η διασφάλιση του εφοδιασμού με ενέργεια, ιδίως με ηλεκτρική ενέργεια, αποτελεί κοινωνικό αγαθό, απολύτως αναγκαίο για την ύπαρξη και την εξασφάλιση μιας αξιοπρεπούς διαβίωσης στην σύγχρονη κοινωνία 1. Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας σε μεγάλες ποσότητες, ώστε να είναι δυνατή η κάλυψη της διαρκώς αυξανόμενης ζήτησης αλλά και η εμπορική εκμετάλλευσή της, εμφανίζεται διεθνώς στην δεκαετία του 1880 τόσο στην Αμερική 2 όσο και στην Ευρώπη 3. Στην Ελλάδα το πρώτο εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας ιδρύθηκε το Η οργάνωση της παραγωγής, μεταφοράς και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας στους τελικούς χρήστες εξαρτάται από τα τεχνικά χαρακτηριστικά του ηλεκτρισμού. 1 Το Συνταγματικό Δικαστήριο της Γερμανίας επεσήμανε ότι η διασφάλιση του εφοδιασμού με ενέργεια αποτελεί κοινωνικό αγαθό (Gemeinschaftsgut) υψίστης σημασίας για το κοινωνικό σύνολο και τον καθένα χωριστά (BVefGE 30, 292, 323 f.) και αναγκαίο όρο για την αξιοπρεπή διαβίωση του ανθρώπου (BVerfGE 66, 248, 258). 2 O Edison εγκαινίασε την πρώτη κεντρική μονάδα παραγωγής ηλεκτρική ενέργεια στην Pearl Street της Νέας Υόρκης το 1880 ενώ την ίδια χρονιά ιδρύθηκε η πρώτη μονάδα παραγωγής ηλεκτρική ενέργεια στην Μ. Βρετανία. 3 Στην Γερμανία οι πρώτες μονάδες παραγωγής ηλεκτρική ενέργεια εμφανίζονται περίπου το 1885, ενώ στην Ιταλία η πρώτη μονάδα παραγωγής ηλεκτρική ενέργεια εγκαινιάσθηκε στο Μιλάνο το Βλ. R. Giannetti, Resources, Firms and Public Policy in the Growth of Italian Electrical Industry from the Beginnings to the 30 s, Paris 1987, σελ. 41 επ. Στο Παρίσι μέχρι το 1887 τα μεγάλα καταστήματα, οι σταθμοί και πολλά εστιατόρια χρησιμοποίησαν τον ηλεκτρισμό αγοράζοντας ηλεκτρική ενέργεια από μικρούς τοπικούς παραγωγούς ή δικές τους γεννήτριες. Το 1889 ο Δήμος του Παρισιού αποφάσισε να χωρίσει την πόλη σε έξι τομείς και να παραχωρήσει σε ισάριθμες ιδιωτικές εταιρείες το αποκλειστικό δικαίωμα παραγωγής και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας. Βλ. F. Braudel / E. Labrousse, Histoire economique et sociale de la France, Paris, 1979, σελl. 249 επ. Η Ουγγαρία αποκτά την πρώτη κεντρική μονάδα παραγωγής το Βλ. G. Ranki, Electric Energy in Hungary, στο έργο : Un siecle d electricite dans le moderne, Paris, 1987, Βλ. Ν. Παντελάκη, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, σελ. 40 επ.

10 10 Από οικονομική άποψη, οι τεχνικές προϋποθέσεις για την εκμετάλλευση της ηλεκτρικής ενέργειας, ως εμπορεύσιμο αγαθό, έχουν άμεση επίδραση στην επιλογή μεθόδων παραγωγής αλλά και στην κατασκευή δικτύων μεταφοράς και διανομής. 1. Τα τεχνικά χαρακτηριστικά της ηλεκτρικής ενέργειας α) Ο ηλεκτρισμός είναι δευτερογενής μορφή ενέργειας. Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας προϋποθέτει την ανάλωση άλλων, πρωτογενών μορφών ενέργειας, όπως οι γαιάνθρακες, ο λιγνίτης, το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο, άλλα καύσιμα υλικά (π.χ. βιομάζα, απορρίμματα), οι υδατοπτώσεις, ο άνεμος ή η πυρηνική ενέργεια. β) Η ηλεκτρική ενέργεια παράγεται για να αναλωθεί. Για να είναι εκμεταλλεύσιμη η παραγόμενη ηλεκτρική ενέργεια από τον τελικό χρήστη πρέπει να μεταφερθεί από τον τόπο της κεντρικής παραγωγής στον τόπο της τελικής ανάλωσης. Η εκμετάλλευση της ηλεκτρικής ενέργειας προϋποθέτει την μεταφορά της. Για την μεταφορά της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας είναι αναγκαία η ύπαρξη ενός δικτύου αγωγών μεταφοράς και διανομής από την παραγωγή στους τελικούς χρήστες (leitungsgebundene Energie 5 ). γ) Η ηλεκτρική ενέργεια δεν μπορεί να αποθηκευτεί. Η ηλεκτρική ενέργεια παράγεται, μεταφέρεται μέσω του συστήματος μεταφοράς, κατανέμεται και αναλίσκεται σε μία αέναη ροή. Αυτή η τεχνικώς αναγκαία ροή, είναι συνυφασμένη με την χρήση της ηλεκτρικής ενέργειας. Η παραγόμενη ηλεκτρική ενέργεια πρέπει πάντοτε να «εγχύεται» στο σύστημα μεταφοράς από όπου αντλείται διαρκώς προκειμένου να καταναλωθεί. Θα μπορούσε κανείς να παρομοιάσει το σύστημα μεταφοράς ως μία δεξαμενή, όπου σε κάθε χρονική στιγμή «εγχύεται» και ταυτόχρονα αντλείται ηλεκτρική ενέργεια. Η ιδιομορφία της «δεξαμενής», δηλαδή του συστήματος μεταφοράς/διανομής ηλεκτρικής ενέργειας, έγκειται στο ότι πρέπει διαρκώς να δέχεται τόση ποσότητα ηλεκτρικής ενέργειας όση αντλείται από αυτή, διαφορετικά είτε θα «ξεχειλίσει» είτε θα διακοπεί η ροή λόγω «ελλείμματος». Για να είναι τεχνικώς εφικτός ο εφοδιασμός των χρηστών με ηλεκτρική ενέργεια πρέπει να εξασφαλίζεται σε κάθε χρονική στιγμή η ισορροπία του συστήματος μεταφοράς και διανομής. 5 Βλ. Erdmann, G./Zweifel, P., Energieökonomik, Berlin/Heidelberg 2008, σελ. 270 ff.

11 11 δ) Ο ηλεκτρισμός είναι ένα ομογενές αγαθό. Προσφέρεται στον τελικό χρήστη χωρίς ποιοτικές διαφορές, ανεξάρτητα από τον τρόπο ή την μέθοδο παραγωγής και τον κατά περίπτωση προμηθευτή 6. Η παραγόμενη ηλεκτρική ενέργεια που εγχύεται στο σύστημα μεταφοράς αλλά και η ηλεκτρική ενέργεια που κάθε χρήστης αντλεί από το δίκτυο διανομής δεν διακρίνεται σε «ποιότητες», όπως άλλα αγαθά του εμπορίου 7. Έτσι δεν υπάρχουν λόγοι διαφοροποιήσεως της τιμής της ηλεκτρικής ενέργειας ανάλογα με την «ποιότητα». Ο τελικός χρήστης ενδιαφέρεται να έχει την ισχύ και την ποσότητα ηλεκτρικής ενέργειας που είναι αναγκαία προκειμένου να λειτουργήσουν συσκευές και μηχανήματα οποτεδήποτε θέλει (σε οποιονδήποτε χρόνο). Πέραν τούτου, ο τελικός χρήστης έχει ενδιαφέρον για την ποσότητα και την τάση της παρεχόμενης ηλεκτρικής ενέργειας, ώστε να μπορεί να την χρησιμοποιήσει με ασφάλεια, χωρίς να προκληθεί ζημία στις συσκευές του. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η ηλεκτρική ενέργεια που αντλείται από το δίκτυο μεταφοράς ή διανομής διαφέρει σε ποιοτικά χαρακτηριστικά. 2. Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας Οι μέθοδοι παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας συνδέονται στενά με την διαθεσιμότητα των αναγκαίων πρωτογενών μορφών ενέργειας. Οι λεγόμενες «συμβατικές μέθοδοι» παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στηρίζονται στα ορυκτά στερεά καύσιμα, όπως οι γαιάνθρακες (λιθάνθρακας, λιγνίτης), στα υγρά καύσιμα, όπως το πετρέλαιο ή στα αέρια καύσιμα, όπως το φυσικό αέριο ή την πυρηνική ενέργεια. Από τις λεγόμενες «συμβατικές μεθόδους» παραγωγής αντιδιαστέλλονται οι μέθοδοι παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ) που χρησιμοποιούν ανεξάντλητες πηγές, όπως ο άνεμος, ο ήλιος ή το νερό ή ανανεώσιμα καύσιμα υλικά (π.χ. βιομάζα). 6 Η ομοιογένεια της ηλεκτρική ενέργεια ως εμπορεύσιμου αγαθού αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που έχει σημαντική επίδραση στην οικονομική του εκμετάλλευση, αφού η τιμή του δεν διαμορφώνεται με βάση τα ποιοτικά χαρακτηριστικά αλλά με βάση πρωτίστως το κόστος παραγωγής, μεταφοράς και διανομής. Βλ. Monopolkommisssion, Sondergutachten 59 «Energie 2011 : Wettbewerbsentwicklung mit Licht und Schatten», σελ. 52 επ. 7 Η ηλεκτρική ενέργεια προσφερόταν πάντοτε στον τελικό χρήστη έναντι ανταλλάγματος. Από τα πρώτα βήματα του εξηλεκτρισμού αποτελούσε αγαθό με οικονομική αξία, ανεξάρτητα από ύπαρξη ελεύθερης αγοράς ή μονοπωλίου.

12 12 Από τα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι σήμερα τα θερμοηλεκτρικά εργοστάσια που χρησιμοποιούν ως καύσιμη ύλη γαιάνθρακες ή πετρέλαιο παράγουν σημαντικό μέρος της παγκοσμίως αναλισκόμενης ηλεκτρικής ενέργειας, με συνέπεια την επιβάρυνση του φυσικού περιβάλλοντος με ρύπους και την ανάλωση πεπερασμένων φυσικών πόρων. Στην Ελλάδα η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από λιγνίτη ανέρχεται στο 53% ενώ από πετρέλαιο στο 8% περίπου 8. Για λόγους προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος και αποτροπής της κλιματικής αλλαγής 9 λόγω του φαινομένου του θερμοκηπίου, επιδιώκεται διεθνώς η μεγαλύτερη συμμετοχή των ανανεώσιμων πηγών στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση με την Οδηγία 2009/28/ΕΚ 10 έχει επιβάλλει στα Κράτη-Μέλη την προώθηση της χρήσης ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, με στόχο το έτος 2020, το 20% της συνολικώς καταναλούμενης ενέργειας να προέρχεται από ΑΠΕ. Η νομοθετική επιλογή προώθησης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας έχει άμεση επίδραση στις μεθόδους παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεδομένου ότι η ηλεκτρική ενέργεια που παράγεται από ανανεώσιμες πηγές εγχύεται κατά προτεραιότητα στο σύστημα μεταφοράς και διανομής και τιμολογείται κατά διαφορετικό τρόπο από την ηλεκτρική ενέργεια που παράγεται με συμβατικές μεθόδους. Οι μονάδες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας είναι βιομηχανικές εγκαταστάσεις που προϋποθέτουν την επένδυση σημαντικών κεφαλαίων, είτε πρόκειται για θερμοηλεκτρικά εργοστάσια είτε για υδροηλεκτρικά έργα ή πυρηνικά εργοστάσια. Σε πολλές περιπτώσεις δημόσιοι φορείς διέθεσαν εξ ολοκλήρου τα απαιτούμενα κεφάλαια είτε συμμετείχαν στις επενδύσεις σε εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας σε όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου. Ο βιομηχανικός κλάδος της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας αναπτύχθηκε σε πολλές χώρες με συνθήκες μονοπωλίου ή ολιγοπωλίου. 8 Πηγή : Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας (ΡΑΕ), Ιστοσελίδα, 9 Βλ. την Διεθνή Σύμβαση για την προστασία του Κλίματος που επετεύχθη στο Παρίσι τον Δεκέμβριο του 2015 σε United Nations, Adoption of the Paris Agreement, Framework Convention on Climate Change, FCCC/CP/2015/L.9/Rev.1, EE L 140 της

13 13 3. Τα δίκτυα μεταφοράς και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας Η παραγόμενη ηλεκτρική ενέργεια για να μπορεί να χρησιμοποιηθεί πρέπει να μεταφερθεί από τα σημεία παραγωγής στα σημεία της τελικής κατανάλωσης, πρακτικά σε κάθε νοικοκυριό, σε κάθε κτήριο, σε κάθε βιομηχανική ή βιοτεχνική εγκατάσταση. Η μεταφορά αυτή υπόκειται σε σοβαρούς τεχνικούς περιορισμούς, κυρίως λόγω της τεχνικώς αναγκαίας διατήρησης της ισορροπίας ή σταθερότητας του συστήματος μεταφοράς. Το δίκτυο μεταφοράς και διανομής της παραγόμενης ηλεκτρική ενέργεια αποτελεί ένα πολύπλοκο σύστημα, το οποίο δεν αποτελείται μόνο από «αγωγούς» μεταφοράς, αλλά και από τους σταθμούς μετασχηματισμού της τάσης της ηλεκτρικής ενέργειας καθώς και τις εγκαταστάσεις ελέγχου της «ροής», δηλαδή των ποσοτήτων εγχυομένης και αντλουμένης ηλεκτρικής ενέργειας σε κάθε χρονική στιγμή. Αν το σύστημα μεταφοράς και διανομής ηλεκτρική ενέργεια δεν βρίσκεται σε ισορροπία, δηλαδή αν έχουμε πολύ μεγάλη ζήτηση και δεν υπάρχει αντίστοιχη (ισόποση) προσφορά ηλεκτρικής ενέργειας ή αντιστρόφως αν έχουμε χαμηλή ζήτηση αλλά πλεονάζουσα παραγωγή, χρειάζεται επέμβαση σε τεχνικό επίπεδο για να διατηρηθεί η ισορροπία είτε με την επαύξηση της εγχυομένης ποσότητας ηλεκτρικής ενέργειας π.χ. με την ενεργοποίηση πρόσθετων μονάδων παραγωγής είτε με την προσωρινή διακοπή κάποιων μονάδων παραγωγής, ανάλογα με την διακύμανση του ισοζυγίου προσφοράς-ζήτησης. Είναι φανερό ότι η οργάνωση του δικτύου μεταφοράς και διανομής της παραγόμενης ηλεκτρική ενέργεια υπήρξε από τα πρώτα βήματα του εξηλεκτρισμού ένα πολύ σημαντικό θέμα με άμεσο δημόσιο ενδιαφέρον, δεδομένου ότι τα δίκτυα μεταφοράς, προορισμένα να μεταφέρουν την ηλεκτρική ενέργεια από τα σημεία κεντρικής παραγωγής στους τόπους ευρείας κατανάλωσης (αστικά κέντρα, βιομηχανικές μονάδες κ.λ.π.), έπρεπε να διέλθουν από δημόσιες εκτάσεις ενώ τα δίκτυα διανομής, ιδίως στις κατοικημένες περιοχές έπρεπε να διέλθουν από δημόσιους δρόμους. Πέραν τούτου, η κατασκευή, λειτουργία, συντήρηση, εκσυγχρονισμός και επέκταση του συστήματος μεταφοράς και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας είναι συνυφασμένες με την επένδυση πολύ σημαντικών κεφαλαίων, τα οποία συνήθως κάλυπταν οι φορείς που είχαν αναλάβει και την παραγωγή ηλεκτρική ενέργεια.

14 14 4. Ο εφοδιασμός με ηλεκτρική ενέργεια και το ιδιωτικό δίκαιο Από τα πρώτα βήματα του εξηλεκτρισμού υπήρξε έντονο ενδιαφέρον του Δημοσίου για την παραγωγή και μεταφορά της ηλεκτρικής ενέργειας σε όλα τα κράτη. Οι εγκαταστάσεις παραγωγής ηλεκτρική ενέργεια έπρεπε να λάβουν διοικητικές άδειες όπως και η εγκατάσταση του δικτύου μεταφοράς και διανομής. Πολύ γρήγορα η ηλεκτρική ενέργεια αποτέλεσε κοινωνικό αγαθό, ακριβώς λόγω της σημασίας της για την καθημερινή ζωή και την οικονομική δραστηριότητα εν γένει. Η ειδική νομοθεσία ρύθμιζε όχι μόνο τα διοικητικά θέματα παραγωγής, μεταφοράς και διανομής της ηλεκτρικής ενέργειας αλλά και τον τρόπο εφοδιασμού των τελικών χρηστών. Η ανάπτυξη μονοπωλίων για την παραγωγή και μεταφορά του ηλεκτρισμού δεν άφηνε πολλά περιθώρια για εφαρμογή κανόνων του ιδιωτικού δικαίου. Η συμβατική ελευθερία προϋποθέτει την ελεύθερη διακίνηση αγαθών και υπηρεσιών, την ύπαρξη ελεύθερης αγοράς, όπου οι συναλλασσόμενοι έχουν δυνατότητες επιλογής. Ο εφοδιασμός με ηλεκτρικής ενέργειας αποτελούσε διεθνώς κατ εξοχήν παράδειγμα για την εξέταση των λεγομένων αναγκαστικών συμβάσεων, όπου υπήρχαν σημαντικοί περιορισμοί και στις τρεις μορφές εκδήλωσης της συμβατικής ελευθερίας : α) Οι παραγωγοί ηλεκτρικής ενέργειας συνήθως δεν μπορούσαν να αρνηθούν την σύναψη σύμβασης και τον εφοδιασμό οποιουδήποτε με ηλεκτρική ενέργεια. Δεν είχαν λοιπόν την ελευθερία να μην συνάψουν σύμβαση. Οι υποψήφιοι αντισυμβαλλόμενοι μπορούσαν να επιλέξουν να μην συμβληθούν, με συνέπεια όμως να μην εφοδιάζονται με ηλεκτρική ενέργεια από τον μονοπωλιακό παραγωγό/προμηθευτή. β) Δεν υπήρχε ουσιαστικά επιλογή αντισυμβαλλομένου, αφού ο μεν παραγωγός, που κατά κανόνα ταυτίζονταν με τον προμηθευτή ηλεκτρικής ενέργειας, υποχρεούτο να συμβληθεί με οποιονδήποτε ο δε τελικός χρήστης μπορούσε να συμβληθεί μόνο με τον μονοπωλιακό παραγωγό/προμηθευτή. γ) Το περιεχόμενο των συμβάσεων εφοδιασμού με ηλεκτρική ενέργεια καθοριζόταν σχεδόν σε κάθε λεπτομέρεια από το νόμο όπως και τα τιμολόγια αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Με την απελευθέρωση της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας και την δημιουργία συνθηκών ανταγωνισμού στην παραγωγή όσο και στην προμήθεια ηλεκτρικής ενέργειας, άνοιξε ο δρόμος για την εφαρμογή των εργαλείων του ιδιωτικού δικαίου και πρωτίστως της συμβατικής ελευθερίας. Πρέπει όμως ευθύς εξ αρχής να επισημανθεί ότι η απελευθερωμένη αγορά

15 15 ηλεκτρικής ενέργειας, είναι μία οργανωμένη αλλά ρυθμισμένη αγορά. Η συμβατική ελευθερία ασφαλώς και βρίσκει εφαρμογή, όμως θα ήταν παραπλανητικό να μην λάβουμε υπόψη ότι η εμβέλεια των ειδικών ρυθμιστικών διατάξεων επιδρά σημαντικά στις συμβάσεις που συνάπτουν οι συμμετέχοντες στην αγορά ηλεκτρικής ενέργειας. Η μελέτη των συμβάσεων των συναλλασσομένων στην αγορά ηλεκτρικής ενέργειας, τόσο στην χονδρεμπορική όσο και στην λιανική αγορά, προϋποθέτει κατανόηση του τρόπου λειτουργίας της απελευθερωμένης αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας και των ειδικών ρυθμιστικών διατάξεων που την διέπουν. Για τον λόγο αυτό θα αφιερώσουμε το πρώτο μέρος της εργασίας αυτής στην παρουσίαση της απελευθερωμένης αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας και στον τρόπο λειτουργίας της. Αναμφίβολα η ηλεκτρική ενέργεια είναι σήμερα περισσότερο παρά ποτέ κοινωνικό αγαθό υπαρξιακής σημασίας για τον καθένα. Ταυτόχρονα όμως είναι και εμπορεύσιμο αγαθό, αφού προσφέρεται έναντι ανταλλάγματος. Ο τελικός χρήστης έχει την δυνατότητα να επιλέξει από ποιόν θα προμηθευτεί την ηλεκτρική ενέργεια που χρειάζεται και να διαπραγματευθεί την τιμή αγοράς. Όμως η έννομη τάξη θα πρέπει να διασφαλιστεί ότι κάθε νοικοκυριό και κάθε μικρός καταναλωτής θα μπορεί να προμηθευτεί την ηλεκτρική ενέργεια που χρειάζεται με όρους διαφάνειας και προστασίας των ευλόγων συμφερόντων του. Οι ρυθμίσεις για την σύμβαση Προμήθειας Ηλεκτρικής Ενέργειας σε Πελάτες 11 θα αποτελέσουν τον κύριο κορμό της παρούσης εργασίας. 11 Βλ. «Κώδικας Προμήθειας Ηλεκτρικής Ενέργειας σε Πελάτες», ΦΕΚ 832/ , τευχ. Β

16 16 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΜΕΝΗ ΑΓΟΡΑ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Κεφάλαιο Α. Από το μονοπώλιο στην απελευθέρωση της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας 1. Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας μέχρι την ίδρυση της ΔΕΗ Στα τέλη του 19ου αιώνα η Ελλάδα ήταν μία χώρα κυρίως αγροτική και εμπορική, με μικρή βιομηχανική και βιοτεχνική δραστηριότητα. Στα λίγα αστικά κέντρα, όπως η Αθήνα, ο Πειραιάς, η Πάτρα, η Κέρκυρα είχε αναπτυχθεί η χρήση του αερίου για τον φωτισμό, δημόσιο και ιδιωτικό. Τα πρώτα βήματα του εξηλεκτρισμού ήταν φυσικό να γίνουν στα αστικά κέντρα, όπου, λόγω της πυκνότητας του πληθυσμού και της δυνατότητας χρησιμοποίησης ηλεκτρικής ενέργειας σε μεταφορικά μέσα (τραμ, ηλεκτρικός σιδηρόδρομος) υπήρχε κίνητρο για την επένδυση των αναγκαίων κεφαλαίων για την κατασκευή εργοστασίων παραγωγής και δικτύου μεταφοράς/διανομής ηλεκτρικής ενέργειας. 1. Τα πρώτα βήματα της ηλεκτροδότησης αστικών κέντρων α) Οι πρώτες μονάδες παραγωγής ηλεκτρική ενέργεια Τον Ιούλιο του 1889 η Ελληνική Κυβέρνηση χορήγησε στην «Γενική Εταιρεία Εργοληψιών 12 ΑΕ» άδεια 13 για την ίδρυση της πρώτης μονάδας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Η εταιρεία ανέλαβε την παραγωγή και ηλεκτροδότηση του κέντρου των Αθηνών, δηλ. της περιοχής που ορίζεται από την πλατεία Συντάγματος, την οδό Πανεπιστημίου, την πλατεία Ομονοίας και τις οδούς Αθηνάς και Ερμού. Η εταιρεία μπορούσε να ορίσει ελεύθερα την τιμή πωλήσεως του ηλεκτρικού ρεύματος στους ιδιώτες αλλά ανέλαβε την υποχρέωση να παρέχει έκπτωση 20% από την ελάχιστη τιμή για ιδιώτες στην παροχή ηλεκτρισμού για δημόσια ή δημοτική χρήση. Η εταιρεία είχε υποχρέωση να τοποθετεί τα καλώδιά της στο υπάρχον δίκτυο του υπονόμου. 12 Η «Γενική Εταιρεία Εργοληψιών» είχε ιδρυθεί το 1877 ως ανώνυμη εταιρεία με την επωνυμία «Εταιρεία Αεριόφωτος Πειραιώς» (Εφημερίς της Κυβερνήσεως, φύλλο 70/ ) και στη συνέχεια με τροποποίηση του καταστατικού της μετονομάστηκε σε «Γενική Εταιρεία Εργοληψιών» (Εφημερίς της Κυβερνήσεως, φύλλο 99/ ). 13 Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Φύλλο υπ αριθ. 180/ «Περί αδείας παραγωγής κτλ. ηλεκτρικού φωτός και ηλεκτρικής δυνάμεως εν Αθήναις υπό της Γενικής Εταιρείας Εργοληψιών»

17 17 Όπου δεν υπήρχε δίκτυο υπονόμου επιτρεπόταν προσωρινά η εγκατάσταση εναερίου δικτύου καλωδίων, με υποχρέωση δημιουργίας υπογείου δικτύου καλωδίων. Το Ελληνικό Δημόσιο δεν έδωσε στην «Γενική Εταιρεία Εργοληψιών» την αποκλειστικότητα παραγωγής και πώλησης ηλεκτρικής ενέργειας στην Αθήνα ούτε κάποιο άλλο προνόμιο. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Δήμος Αθηναίων το 1887 είχε συνάψει σύμβαση με την «Εταιρεία Αεριόφωτος Αθηνών Α.Ε.», με την οποία της ανέθετε την αποκλειστικότητα φωτισμού της Αθήνας και των προαστίων με αέριο με δικαίωμα να το μεταβιβάσει περαιτέρω, επιφυλασσομένου του δικαιώματος του Δήμου να απαιτήσει από την εταιρεία την αντικατάσταση του φωτισμού με ηλεκτρισμό υπό ορισμένες προϋποθέσεις 14. Ο Δήμος επεφύλασε όμως το δικαίωμα να παραχωρήσει σε τρίτους το δικαίωμα φωτισμού αλλά με την προϋπόθεση, επί ίσοις όροις, να προτιμηθεί η «Εταιρεία Αεριόφωτος Αθηνών». Ο εξηλεκτρισμός του κέντρου των Αθηνών εκτόπισε σταδιακά τον ανταγωνισμό του αερίου και η αύξηση του πελατολογίου της «Γενικής Εταιρείας Εργοληψιών» απέδιδε κέρδη, όχι όμως σημαντικά σε σχέση με το επενδεδυμένο κεφάλαιο 15. Σε αυτή την πρώιμη φάση ο ηλεκτρισμός χρησιμοποιείται κυρίως για φωτισμό, γεγονός που περιορίζει την ζήτηση σε ορισμένες ώρες. Υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για την κατασκευή και ηλεκτροδότηση τροχιοδρόμου (τραμ) και την ηλεκτροκίνηση του σιδηροδρόμου Αθηνών - Πειραιώς, με στόχο την εξασφάλιση σταθερής ζήτησης ηλεκτρική ενέργεια. Τον Μάρτιο του 1898 ο Δήμος Πατρών συνήψε με την «Γενική Εταιρεία Εργοληψιών» και την «Τράπεζα Αθηνών» σύμβαση, με την οποία παραχώρησε το αποκλειστικό δικαίωμα κατασκευής και εκμετάλλευσης τροχιοδρόμων στην Πάτρα για εξήντα χρόνια. Ο ανάδοχος είχε δικαίωμα να επιλέξει όλο τον εξοπλισμό και να τοποθετήσει στύλους, σύρματα κ.λ.π. στους δημόσιους δρόμους. Μετά το τέλος της παραχώρησης όλες οι εγκαταστάσεις θα περιέρχονταν χωρίς αντάλλαγμα στην κυριότητα του Δήμου, εκτός από το τροχαίο υλικό. Επίσης ο ανάδοχος απολάμβανε ατελείας για όλα τα υλικά και τον εξοπλισμό που θα χρησιμοποιούσε, εκτός από τους γαιάνθρακες 16. Το ίδιο έτος (1899) η «Γενική Εταιρεία Εργοληψιών» πώλησε τις εγκαταστάσεις της στην Αθήνα στην πολυεθνική εταιρεία 14 Βλ. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αριθ. φύλλου 236/ «Περί Εγκρίσεως τροποποιήσεως του καταστατικού της Εταιρείας Αεριόφωτος Αθηνών» 15 Βλ. Ν. Παντελάκης, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, Αθήνα, 1991, σελ. 43 επ. 16 Η σύμβαση παραχώρησης εγκρίθηκε από την Βουλή στις Βλ. Ν. Παντελάκη, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, σελ

18 18 «Thomson - Houston της Μεσογείου», γεγονός που προετοίμασε την είσοδό της στην ελληνική παραγωγή και διανομή ηλεκτρικής ενέργειας. Εκτός από την «Γενική Εταιρεία Εργοληψιών» η γνωστή γαλλική «Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου» το έτος 1895 ίδρυσε εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, που ανέλαβε τον ηλεκτροφωτισμό της πόλης του Λαυρίου. Το 1896 ιδρύεται στις Βρυξέλλες από βέλγους και γάλλους κεφαλαιούχους η εταιρεία «Φωτισμός Κερκύρας και Παρεκτάσεων», με αντικείμενο τον δημόσιο ή ιδιωτικό φωτισμό με αεριόφως και ηλεκτρισμό και ειδικότερα τον ηλεκτροφωτισμό της Κέρκυρας. Το καταστατικό της εγκρίθηκε δύο χρόνια αργότερα 17. β) Η «Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία» Την ίδια περίοδο παρατηρούνται διεθνώς σημαντικές οικονομικές εξελίξεις στον κλάδο των εταιρειών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Ο αμερικανικός Όμιλος εταιρειών Edison, κάτοχος των δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας και με ισχυρότατη οικονομική παρουσία στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, επέλεξε την Γαλλία για την επέκταση των δραστηριοτήτων του στην Ευρώπη. Στις αρχές δεκαετίας του 1880 ο Όμιλος Edison ίδρυσε στην Γαλλία τρεις εταιρείες, την Industrielle Edison, με αντικείμενο την κατασκευή λαμπτήρων φωτισμού, την Electricite Edison, με αντικείμενο την εμπορία μηχανημάτων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος και την Continetale Edison, η οποία κατείχε και εκμεταλλευόταν τα δικαιώματα ευρεσιτεχνίας για όλη την ηπειρωτική Ευρώπη. Η στρατηγική επιλογή του αμερικανικού Ομίλου Edison άλλαξε γρήγορα, όταν ίδρυσε στην Γερμανία την γνωστή «A.E.G» με την συμμετοχή του Ομίλου Rathenau, της Siemens και της Deutsche Bank. Ο μεγάλος ανταγωνιστής του Ομίλου Edison στις ΗΠΑ, ο Όμιλος Thomson-Houston ίδρυσε επίσης στην Γαλλία την εταιρεία International Thomson-Houston. Σχεδόν παράλληλα ο Όμιλος Thomson-Houston ίδρυσε στην Γερμανία με την εταιρεία του Ludwig Loewe την εταιρεία «Union Elektrizitäts- Gesellschaft» (U.E.G.). Το 1892 συγχωνεύθηκαν στις ΗΠΑ οι εταιρείες «Edison General Electric Company» «Thomson-Houston Electric Company» και δημιουργήθηκε η γνωστή εταιρεία «General Electric» με έδρα τη Νέα Υόρκη. Η σημαντική αυτή εξέλιξη είχε άμεσες επιπτώσεις στις δραστηριότητες του νέου κολοσσού στην Ευρώπη. 17 Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Φύλλο 26/

19 19 Το 1898 ιδρύθηκε στις Βρυξέλλες η εταιρεία «Thomson-Houston της Μεσογείου», με αντικείμενο την παραγωγή, πώληση και εκμετάλλευση των μηχανών και συσκευών για την παραγωγή ηλεκτρική ενέργεια σε όλη την μεσόγειο 18. Η εταιρεία «Thomson-Houston της Μεσογείου» θα εμφανιστεί δυναμικά στην Ελλάδα και θα προετοιμάσει την είσοδό της στον τομέα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με μεθοδικές στρατηγικές κινήσεις. Η διεθνής εμπειρία είχε καταδείξει ότι οι εταιρείες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας συναντούσαν σοβαρά εμπόδια στις διάφορες χώρες από τις εταιρείες φωτισμού με αέριο, που είχαν προηγηθεί χρονικώς και είχαν εξασφαλίσει τα συμφέροντά τους με προνομιακές συμβάσεις αποκλειστικότητας. Έτσι, σε πολλές περιπτώσεις, οι εταιρείες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας εξαγόραζαν εταιρείες φωταερίου ή επεδίωκαν να αναλάβουν συμβάσεις φωτισμού με αέριο με ρήτρες αντικατάστασης του με ηλεκτρισμό, ώστε να παρακάμψουν τα ανταγωνιστικά εμπόδια των εταιρειών φωταερίου. Ήδη από τον Δεκέμβριο του 1998 η εταιρεία «Thomson-Houston της Μεσογείου» συνήψε σύμβαση με τον Δήμο Κρανίων με την οποία της παρεχωρείτο για 60 χρόνια το αποκλειστικό δικαίωμα εγκατάστασης μηχανημάτων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας για την ηλεκτροδότηση του Αργοστολίου. Τον επόμενο μήνα, στις 3 Ιανουαρίου 1899, η εταιρεία συνήψε σύμβαση για την αποκλειστική παραγωγή και διάθεση ηλεκτρικής ενέργειας με με τον Δήμο Ερμούπολης Σύρου. Τον Μάρτιο του 1889 υπεγράφη σύμβαση μεταξύ του Δήμου Καλαμάτας και Γ. Κονοπισόπουλου για το αποκλειστικό δικαίωμα εγκατάστασης εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Καλαμάτα και ηλεκτροδότησης της πόλης και των περιχώρων για 50 χρόνια. Στην σύμβαση προβλεπόταν ρητώς το δικαίωμα του αναδόχου να μεταβιβάσει τα εκ της συμβάσεως δικαιώματά του στην εταιρεία «Thomson-Houston της Μεσογείου». Στις 10 Απριλίου 1889 η εταιρεία υπέγραψε σύμβαση με τον Δήμο Πειραιώς για την αποκλειστική παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και ηλεκτροδότηση του Πειραιά για 20 χρόνια και ανέλαβε να καλύψει κάθε τυχόν υποχρέωση του Δήμου έναντι της «Εταιρείας Αεριόφωτος Πειραιώς», στην οποία είχε παραχωρηθεί το αποκλειστικό δικαίωμα φωτισμού με αέριο. 18 Το μετοχικό κεφάλαιο της «Thomson-Houston της Μεσογείου» ανερχόταν σε γαλλικά φράγκα και εισφέρθηκε από την γαλλική εταιρεία «Compagnie Francaise Thomson-Houston», την γερμανική A.E.G. και βέλγους επενδυτές. Στο καταστατικό προβλεπόταν ότι οι παραγγελίες και οι αγορές μηχανημάτων θα μοιράζονται εξ ίσου ανάμεσα στις εταιρείες «Compagnie Francaise Thomson-Houston» και την γερμανική «A.E.G».

20 20 Στις 24 Μαΐου 1899 η εταιρεία «Thomson-Houston της Μεσογείου» αγόρασε τις εγκαταστάσεις της «Γενικής Εταιρείας Εργοληψιών» στην Αθήνα. Διαφορετική στρατηγική ακολούθησε η εταιρεία «Thomson-Houston της Μεσογείου» στην Πάτρα. Στις η εταιρεία υπέγραψε σύμβαση παραχώρησης με τον Δήμο Πατρών, με την οποία ανέλαβε το αποκλειστικό δικαίωμα φωτισμού της Πάτρας με φωταέριο για 40 χρόνια, την υποχρέωση κατασκευής εργοστασίου φωταερίου εκτός της πόλης και ανέλαβε όλες τις υφιστάμενες εγκαταστάσεις φωταερίου. Σε περίπτωση που ο Δήμος αποφάσιζε να αντικαταστήσει τον φωτισμό της πόλης με ηλεκτρισμό, η εταιρεία είχε δικαίωμα προτίμησης έναντι τρίτου επί ίσοις όροις. Η παροχή ηλεκτρισμού σε ιδιώτες επιτρεπόταν, όπως και η μεταβίβαση της σύμβασης σε αξιόπιστη ελληνική εταιρεία. Μετά την λήξη της σύμβασης όλες οι εγκαταστάσεις θα περιέρχονταν στην κυριότητα του Δήμου Πατρών. Τον Σεπτέμβριο του 1899 η εταιρεία «Thomson-Houston της Μεσογείου» από κοινού με την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος και την «Γενική Εταιρεία Εργοληψιών» ίδρυσαν την «Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία», η οποία έμελλε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα μέχρι την ίδρυση της ΔΕΗ. Στην «Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία» μεταβιβάστηκαν όλες οι συμβάσεις που είχε επιτύχει η εταιρεία «Thomson-Houston της Μεσογείου». Ένα χρόνο μετά την ίδρυσή της, η «Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία» είχε βελτιώσει το εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στο κέντρο των Αθηνών και είχε επεκτείνει το δίκτυο των καλωδίων της πόλης, γεγονός που της επέτρεψε να ανταποκριθεί στην αλματώδη αύξηση της ζήτησης. Ταυτόχρονα είχε κατασκευάσει το νέο εργοστάσιο αεριόφωτος στην Πάτρα ενώ είχε ξεκινήσει την κατασκευή των εγκαταστάσεων ηλεκτροδότησης της Καλαμάτας και της Χαλκίδας. Στο μεταξύ η «Εταιρεία Αεριόφωτος Αθηνών» είχε προχωρήσει στην εγκατάσταση μονάδος παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και ανταγωνιζόταν την «Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία» στην Αθήνα. Ο ανταγωνισμός έληξε με την σύμβαση που υπεγράφη το 1901 μεταξύ των δύο εταιρειών, με βάση την οποία η «Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία» ανελάμβανε την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στην Αθήνα, τον Πειραιά και το Φάληρο και η «Εταιρεία Αεριόφωτος Αθηνών» την διανομή του ηλεκτρικού ρεύματος, αφού λόγω της διανομής του αερίου διέθετε και πελατολόγιο και δίκτυο και είχε αντικειμενικά την δυνατότητα να προωθήσει τον εξηλεκτρισμό στην λιανική αγορά.

21 21 Στρατηγική κίνηση της «Ελληνικής Ηλεκτρικής Εταιρείας» ήταν η απόκτηση μετοχών στις εταιρείες «Σιδηρόδρομοι Αθηνών - Πειραιώς» και «Τροχιόδρομοι Αθηνών - Πειραιώς» με προφανή σκοπό να αναλάβει την ηλεκτροδότησή τους. Τα απαιτούμενα σημαντικά κεφάλαια για τις επενδύσεις της εταιρείας αποκτήθηκαν με αυξήσεις του μετοχικού της κεφαλαίου και την σύναψη ομολογιακών δανείων σε χρυσά φράγκα 19. Το 1906 η «Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία» αναλαμβάνει την αποκλειστική ηλεκτροδότηση των τροχιοδρόμων Αθηνών- Πειραιώς, γεγονός που διπλασίασε την ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας. Το εργοστάσιο παραγωγής στο κέντρο της Αθήνας εκσυγχρονίστηκε και επεκτάθηκε ενώ στο κεντρικό εργοστάσιο του Φαλήρου εγκαταστάθηκαν νέες μεγάλες συστοιχίες, ενόψει της ηλεκτροκίνησης της σιδηροδρομικής γραμμής Αθηνών-Πειραιώς. Η νέα τεχνολογία ηλεκτρικών κινητήρων με τριφασικό ρεύμα άρχισε να κερδίζει έδαφος και στην Ελλάδα, παρά το υψηλό κόστος. Έτσι η εταιρεία απέκτησε και τους πρώτους βιομηχανικούς πελάτες, ενώ έδειξε ενδιαφέρον και στις εφαρμογές του ηλεκτρισμού στην γεωργική εκμετάλλευση, με την προώθηση ηλεκτρικών συστημάτων άντλησης νερού για τα κτήματα του Ρέντη. Το 1910 η εταιρεία ηλεκτροδοτούσε πάνω από 100 εγκαταστάσεις άρδευσης στο λεκανοπέδιο Αττικής. Παράλληλα είχε επιτύχει την ηλεκτροδότηση του Αμαρουσίου και της Κηφισιάς. Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στηριζόταν αποκλειστικώς στην εισαγωγή άνθρακα. Για τον λόγο αυτό το κόστος παραγωγής ήταν εκτεθειμένο στις διεθνείς διακυμάνσεις της τιμής του γαιάνθρακα. Κατά την διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου ξέσπασε κρίση στην διεθνή αγορά γαιάνθρακα, όχι μόνο στις τιμές αλλά και στον εφοδιασμό, αφού η μεταφορά γινόταν με πλοία 20 και ήταν εκτεθειμένη στους πολεμικούς κινδύνους. Το Κράτος παρενέβη στον καθορισμό των τιμολογίων 21 και στον τρόπο δανειοδότησης και 19 Για τα οικονομικά στοιχεία της «Ελληνικής Ηλεκτρικής Εταιρείας» κατά την πρώτη περίοδο της λειτουργίας της (μέχρι το 1912) βλ. Ν. Παντελάκη, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, σελ. 78 επ., όπου παρατίθενται ενδιαφέρουσες πληροφορίες και για τις διαμάχες των μετόχων. 20 Για τις επιπτώσεις της κρίσης από τους βαλκανικούς πολέμους ( ) και τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο στην παραγωγή ηλεκτρική ενέργεια στην Ελλάδα βλ. αναλυτικά Ν. Παντελάκη, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, σελ. 121 επ., 140 επ. 21 Νόμος 1356/ «Περί προσωρινής υπερτιμήσεως του ηλεκτρικού ρεύματος ή αερίου προς φωτισμόν και βιομηχανικήν κίνησιν των εν τω Κράτει εγκατεστημένων επιχειρήσεων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος ή αερίου», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Φύλλον 20/

22 22 οικονομικής ενίσχυσης των εταιρειών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, οι οποίες τέθηκαν ουσιαστικώς υπό καθεστώς κρατικής κηδεμονίας. Λόγω των σοβαρών προβλημάτων ρευστότητας που αντιμετώπιζε η «Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία» το 1918 ζήτησε από το Κράτος να της παρέχει καύσιμη ύλη με πίστωση. Αυτό οδήγησε στην υπογραφή σύμβασης με το Δημόσιο 22 το οποίο απέκτησε δικαίωμα τεχνικού και οικονομικού ελέγχου της εταιρείας και καθορισμού των τιμολογίων πώλησης του ηλεκτρικού ρεύματος. Η ανάγκη για εκσυχρονισμό και επέκταση των εγκαταστάσεων της «Ελληνικής Ηλεκτρικής Εταιρείας» αύξησαν υπέρμετρα τον δανεισμό της και τελικώς επέφεραν σημαντικές αλλαγές στην μετοχική της σύνθεση. Το 1924 η πλειοψηφία των μετοχών πέρασε σε ομάδα Αγγλικών, Αυστριακών και Ολλανδικών εταιρειών Ανάπτυξη των τοπικών εταιρειών παραγωγής και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας Με το τέλος του Α παγκοσμίου Πολέμου το 1918 μόνο 21 πόλεις της χώρας διέθεταν εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Στη νότια Ελλάδα (Παλαιά Ελλάδα) μόλις το 17,5% του πληθυσμού είχε πρόσβαση στην ηλεκτρική ενέργεια ενώ από την Νέα Ελλάδα μόνο τρεις πόλεις διέθεταν εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος : Η Θεσσαλονίκη, η Έδεσσα και η Βέροια. Η «Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία» ηλεκτροδοτούσε περισσότερο από το 50% του πληθυσμού της Ελλάδος που είχε πρόσβαση στην ηλεκτρική ενέργεια. Ήταν με απόσταση η μεγαλύτερη εταιρεία παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην χώρα. Στα χρόνια που ακολούθησαν και μέχρι το 1929 υπήρξε ραγδαία ανάπτυξη της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από δεκάδες τοπικούς παραγωγούς με μικρή ισχύ των μονάδων παραγωγής. Ηλεκτροδοτήθηκαν όλες οι πόλεις της Ελλάδας με πληθυσμό πάνω από κατοίκους 24. Δεκάδες χωριά συνδέθηκαν με τα δίκτυα ηλεκτροφωτισμού των παρακείμενων πόλεων. Παρά ταύτα το 70% της συνολικώς παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας καταναλώνονταν στην Αθήνα-Πειραιά, το 10% στη Θεσσαλονίκη ενώ το υπόλοιπο 20% σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Φύλλον 73/ «Περί κυρώσεως της από 2 Μαρτίου 1919 συμβάσεως Δημοσίου και Ηλεκτρικής Εταιρείας» 23 Βλ. Ν. Παντελάκη, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, σε Βλ. Ν. Παντελάκη, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, σελ. 178 επ. 25 Βλ. Κ. Γουναράκη, Ελληνική ηλεκτρική οικονομία, στο έργο : «Οικονομική έρευνα μεγάλων τεχνικών ζητημάτων», 1932, σελ

23 23 Το 1922 εκδόθηκε ο Νόμος «Περί ηλεκτρικών εγκαταστάσεων 26» με τον οποίο ορίστηκαν οι κατηγορίες των εγκαταστάσεων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και οι προϋποθέσεις αδειοδότησής τους. Στο νόμο προβλεπόταν και η χορήγηση προνομιακών αδειών, με τις οποίες παρείχετο δικαίωμα αποκλειστικής παραγωγής και διάθεσης ηλεκτρικής ενέργειας για χρονική διάρκεια που δεν μπορούσε να είναι μεγαλύτερη από 60 χρόνια. Δυνατότητα ίδρυσης εργοστασίων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας είχαν και οι Δήμοι. Πριν από τον Β παγκόσμιο πόλεμο, το έτος 1939, υπήρχαν στην Ελλάδα 385 επιχειρήσεις παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, από τις οποίες οι 338 βρισκόταν σε κωμοπόλεις και χωριά. Από αυτές 263 επιχειρήσεις ήταν ιδιωτικές με απλές άδειες, 54 ιδιωτικές με προνομιακή άδεια και 58 δημοτικές. Παρατηρείται μία πολυδιάσπαση των μονάδων παραγωγής, γεγονός που δεν συμβάλλει στην μείωση του κόστους παραγωγής. Τα δίκτυα μεταφοράς της ηλεκτρικής ενέργειας ήταν μικρά, τοπικής σημασίας και δεν συνδέονταν μεταξύ τους. Η τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος στην Ελλάδα ήταν κατά μέσο όρο πολύ ακριβότερη (διπλάσια έως πενταπλάσια) από την μέση τιμή σε άλλες χώρες της Ευρώπης 27. Η βασική πρώτη ύλη για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας παρέμεινε ο γαιάνθρακας κατά ποσοστό άνω του 70%, κατά το μείζον μέρος εισαγόμενος από το εξωτερικό, όπως και το πετρέλαιο, που χρησιμοποιείτο κατά ποσοστό περίπου 26%. Κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων και του Α Παγκοσμίου Πολέμου έγιναν εμφανείς οι επιπτώσεις της πλήρους εξάρτησης της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από τον εισαγόμενο γαιάνθρακα αφ ενός μεν λόγω της ελλείψεων στον εφοδιασμό και αφ έτέρου λόγω απότομης αύξησης της διεθνούς τιμής, που είχε ως συνέπεια την εκτίναξη του κόστους παραγωγής. Διέξοδο μπορούσε να δοθεί μόνο με την προσπάθεια εκμετάλλευσης των εγχώριων πόρων σε λιγνίτη και υδατοπτώσεις 28. Από το 1920 με πρωτοβουλία της Εθνικής Τράπεζας και άλλων ελληνικών Τραπεζών ανετέθησαν μελέτες σε ξένους μηχανικούς για τις δυνατότητες εκμετάλλευσης των υδατοπτώσεων για παραγωγή ηλεκτρική ενέργεια 29. Η μικρασιατική καταστροφή του Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Φύλλο 137/ Βλ. Ν. Παντελάκη, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, σελ Ήδη από το 1918 ψηφίστηκε ο Νόμος 1379/ «Περί εκμεταλλεύσεως της δυνάμεως των ρεόντων υδάτων», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Φύλλον 97/ Το 1923 ψηφίστηκε νέος Νόμος «Περί εκμεταλλεύσεως της δυνάμεως των ρεόντων υδάτων», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Φύλλον 198/ Βλ. αναλυτικά Ν. Παντελάκη, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, σελ. 205 επ.

24 24 έφερε νέα κρίση στην παραγωγή ηλεκτρική ενέργεια. Η Κυβέρνηση αναγκάστηκε να λάβει δρακόντια μέτρα περιορισμού της κατανάλωσης 30. Από το 1923 με πρωτοβουλία της Εθνικής Τράπεζας ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις για συνεργασία με την αγγλική εταιρεία «Power and Traction Finance Company» προκειμένου να εξευρεθούν κεφάλαια, να μελετηθούν και να κατασκευαστούν μεγάλα έργα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με εκμετάλλευση και των υδατοπτώσεων, με σκοπό τον εξηλεκτρισμό όλης της χώρας. Παρά το ενδιαφέρον της αγγλικής εταιρείας, στην Ελλάδα υπήρχαν αντιδράσεις στην είσοδο αγγλικών συμφερόντων στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, κυρίως από την «Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία», η οποία ελεγχόταν πλέον από βελγικά, αυστριακά και ολλανδικά κεφάλαια και εξακολουθούσε να επιδιώκει την απόκτηση προνομιακού δικαιώματος παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην χώρα 31. Αντιδράσεις υπήρξαν και από το Υπουργείο Συγκοινωνιών, που ήταν αρμόδιο για τις ηλεκτρικές εταιρείες καθώς και από μερίδα του τύπου 32. Αφού εκάμφθησαν οι αντιστάσεις της «Ελληνικής Ηλεκτρικής Εταιρείας» με εξαγορά του πλειοψηφικού πακέτου μετοχών από την Εθνική Τράπεζα, κατέστη δυνατή η είσοδος της αγγλικής εταιρείας «Power and Traction Finance Company» στην παραγωγή και διανομή ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα. Για την ανάπτυξη της παραγωγής και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας ιδρύθηκαν το 1927 πέντε νέες εταιρείες, όπου την μετοχική πλειοψηφία είχαν ελληνικά κεφάλαια, κυρίως μέσω της Εθνικής Τράπεζας 33. Πρόκειται για την «Γενική Ελληνική Εταιρεία» η οποία συμμετείχε κεφαλαιουχικά στις υπόλοιπες, ήτοι την «Ηλεκτρική Εταιρεία Παραγωγής», που υποκατέστησε πρακτικά την «Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία», την «Ηλεκτρική Εταιρεία Διανομής», στην οποία μεταβιβάστηκε η κυριότητα του δικτύου διανομής ηλεκτρικής ενέργειας στην περιοχή Αθηνών-Πειραιώς, την «Ελληνική Εταιρεία Μεταφορών», στην οποία περιήλθε η κυριότητα και εκμετάλλευση των ηλεκτροκίνητων τροχιοδρόμων και η εταιρεία «Ελληνικοί Ηλεκτρικοί Σιδηρόδρομοι», στην οποία περιήλθε η κυριότητα και εκμετάλλευση της ηλεκτροκίνητης σιδηροδρομικής γραμμής Πειραιώς-Αθηνών -Κηφισιάς. 30 Νόμος «Περί παροχής ηλεκτρικού ρεύματος», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Φύλλον 137/ Βλ. διεξοδικώς Ν. Παντελάκη, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, σελ. 231 επ., 253 επ. 32 Βλ. τις ενδιαφέρουσες, αναλυτικές περιγραφές του Ν. Παντελάκη, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, σελ. 243 επ. 33 Βλ. Ν. Παντελάκη, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, (9ο Κεφάλαιο), σελ. 274 επ.

25 25 Τον Σεπτέμβριο του 1929 τέθηκε σε λειτουργία το νέο εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στον Άγιο Γεώργιο στο Κερατσίνι, γεγονός που τριπλασίασε σχεδόν την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, ενώ τον επόμενο χρόνο λειτούργησε η νέα εναέρια γραμμή για την μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελευσίνα και την Μάνδρα. Από την συγχώνευση των εταιρειών «Ηλεκτρική Εταιρεία Παραγωγής» και «Ηλεκτρική Εταιρεία Διανομής» προήλθε η «Ηλεκτρική Εταιρεία Αθηνών - Πειραιώς», με σκοπό την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνατοτήτων ηλεκτρικής ενέργειας και την επέκταση των δικτύων διανομής. Όλη αυτή την περίοδο ( ) μείζον πρόβλημα εξακολουθούσε να αποτελεί η μεταφορά των πελατών από το συνεχές ρεύμα στο εναλλασσόμενο, διότι απαιτείτο ο εκσυγχρονισμός των εγκαταστάσεων του δικτύου και η αντικατάσταση των συσκευών και μηχανημάτων από τους χρήστες. Η ελληνική ομάδα που κατείχε την πλειοψηφία των μετοχών στις νέες εταιρείες, δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στις χρηματοδοτικές ανάγκες των εταιρειών και έτσι το 1930 η πλειοψηφία των μετοχών πέρασε σε αγγλικές εταιρείες. Κατά την χρονική περίοδο από το 1931 έως το 1940 παρατηρείται σημαντική αύξηση του αριθμού των καταναλωτών ηλεκτρικής ενέργειας αλλά και της συνολικής ζήτησης 34. H «Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία» είχε εκτοπιστεί μεν από την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στην περιοχή Αθηνών-Πειραιώς, εξακολουθούσε όμως να έχει μονάδες παραγωγής ηλεκτρική ενέργεια σε πολλές επαρχιακές πόλεις, κυρίως της νότιας Ελλάδας 35. Η διεθνής οικονομική κρίση του 1929 δεν είχε σημαντική επίδραση στην ελληνική βιομηχανία παραγωγής ηλεκτρική ενέργεια. Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας εξακολουθούσε να εξαρτάται από τους γαιάνθρακες και το πετρέλαιο. Μεγάλα υδροηλεκτρικά έργα είχαν μελετηθεί αλλά δεν είχαν κατασκευαστεί ακόμα κυρίως λόγω ελλείψεως κεφαλαίων αλλά και λόγω της αντίδρασης των αγγλικών εταιρειών που είχαν επενδύσει στην Ελλάδα και είχαν συμφέρον από την εισαγωγή γαιανθράκων και μηχανημάτων αγγλικής προελεύσεως. Η συμμετοχή της Ελλάδας στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και η γερμανική κατοχή επιδείνωσαν τα προβλήματα της ελληνικής βιομηχανίας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Μετά την απελευθέρωση λειτουργούσαν μόνο 120 επιχειρήσεις παραγωγής ηλεκτρική ενέργεια. 34 Βλ. τους πίνακες που παραθέτει ο Ν. Παντελάκης, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, σελ. 305 επ. 35 Βλ. Ν. Παντελάκη, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, (11ο Κεφάλαιο), σελ. 325 επ.

26 26 Η ηλεκτρική ενέργεια παραγόταν και αναλώνονταν κατά 85% στην περιοχή Αθηνών - Πειραιώς. Μεγάλες περιοχές της χώρας δεν είχαν πρόσβαση στο ηλεκτρικό ρεύμα ενώ το κόστος παραγωγής και, συνακόλουθα οι τιμές, παρουσίαζαν μεγάλες διαφορές από περιοχή σε περιοχή. Λόγω ελλείψεως δικτύου μεταφοράς τα περιθώρια για ορθολογική ανάπτυξη των μονάδων παραγωγής και μείωση του κόστους ήταν μικρά. Η εκμετάλλευση εγχωρίων πόρων, κυρίως του λιγνίτη και των υδατοπτώσεων απαιτούσε σημαντικά κεφάλαια που δεν υπήρχαν. 3. Ο εθνικός σχεδιασμός για την παραγωγή και μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας Η Εθνική Τράπεζα ήδη από το 1942 ανέλαβε πρωτοβουλία για την μελέτη και αξιοποίηση των εγχώριων πηγών ενέργειας για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, ιδίως των υδατοπτώσεων. Στην έκθεση της U.N.R.R.A για την ανασυγκρότηση της Ελλάδας προβλεπόταν (1947) προβλεπόταν επίσης η αξιοποίηση των εγχώριων πηγών ενέργειας (λιγνίτη και υδατοπτώσεων) με την κατασκευή μεγάλων έργων καθώς και η κατασκευή εθνικού δικτύου μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Το Νοέμβριο του 1948 ανατέθηκε στην εξειδικευμένη εταιρεία «ΕBASCO Services» της Νέας Υόρκης η μελέτη αξιοποίησης των εγχωρίων πόρων και η εκπόνηση εθνικού συστήματος ηλεκτρικής ενέργειας, με την σύνδεση όλων των μονάδων παραγωγής με τα αστικά κέντρα και τα λοιπά κέντρα κατανάλωσης. Η μελέτη περιελάμβανε τόσο θερμοηλεκτρικούς σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας όσο και υδροηλεκτρικά έργα, ώστε να μην εξαρτάται η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από την επάρκεια σε νερά 36. Η μελέτη αυτή αποτέλεσε την βάση για τα έργα εξηλεκτρισμού της χώρας που θα ανελάμβανε αργότερα η Δ.Ε.Η. 4. Οι έννομες σχέσεις στην παραγωγή και προμήθεια ηλεκτρικής ενέργειας Η ανάπτυξη μονάδων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα από το 1889 μέχρι το 1940 στηριζόταν στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Οι επιχειρήσεις παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας είχαν ή επεδίωκαν να έχουν άδειες με προνόμιο τοπικής αποκλειστικότητας στον εφοδιασμό με ηλεκτρική ενέργεια. Στην πράξη, ακόμα και εκεί που δεν υπήρχε νόμιμο τοπικό μονοπώλιο, υπήρχε de facto μονοπώλιο ή ολιγοπώλιο. 36 Βλ. Ν. Παντελάκη, Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας, σελ. 370 επ.