Η έννοια της εξουσίας και η προβληματική της ελευθερίας στο έργο του John Locke και του John Stuart Mill.

Transcript

1 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Φιλοσοφίας Κατεύθυνση : Ιστορία της Φιλοσοφίας. Οι θεωρίες της δημοκρατίας Επόπτης Καθηγητής : Ι. Πλάγγεσης Ρίζου Μαρία Αθηνά Α.Ε.Μ. 592 Η έννοια της εξουσίας και η προβληματική της ελευθερίας στο έργο του John Locke και του John Stuart Mill. Θεσσαλονίκη

2 Περιεχόμενα John Locke 1. Βιογραφικά στοιχεία. Το ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής του 2. Ο φιλοσοφικός στοχασμός του John Locke. Γνωσιοθεωρία και πολιτική φιλοσοφία 3. «Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως». «Επιστολή για την Ανεξιθρησκία». Εισαγωγή στα κείμενα 4. Από τη φυσική στην πολιτική κατάσταση 4.1. Η φυσική κατάσταση 4.2. Η ιδιοκτησία στη φυσική κατάσταση 4.3. Η πολιτική κατάσταση 5. Η έννοια της εξουσίας 5.1. Η πατρική εξουσία 5.2. Η δεσποτική εξουσία 5.3. Η πολιτική εξουσία. Η οργανωμένη εξουσία στην πολιτική κοινότητα 5.4. Η διάκριση των εξουσιών. Νομοθετική, Εκτελεστική και Ομοσπονδιακή Εξουσία 5.5. Η έννοια της συγκατάθεσης 6. Το δικαίωμα της αντίστασης 7. Η έννοια της ελευθερίας 7.1. Η ελευθερία στη φυσική κατάσταση 7.2. Η ελευθερία στην πολιτική κατάσταση 7.3. Η θρησκευτική ελευθερία John Stuart Mill 1. Βιογραφικά στοιχεία 2. Ο φιλοσοφικός στοχασμός του John Stuart Mill. Γνωσιοθεωρία, Ωφελιμισμός και πολιτική φιλοσοφία 3. Considerations on Representative Government. On Liberty. Εισαγωγή στα κείμενα 4. Η καταγωγή των πολιτικών θεσμών 5. Κριτήρια ορθής διακυβέρνησης 6. Η έννοια της εξουσίας 6.1. Η απόρριψη του μοναρχικού πολιτεύματος 6.2. Η επιλογή του αντιπροσωπευτικού τρόπου διακυβέρνησης 6.3. Η εξουσία στην Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία 6.4. Οι κίνδυνοι που ανακύπτουν σε ένα αντιπροσωπευτικό πολίτευμα 6.5. Η προστασία της μειοψηφίας και η αναλογική αντιπροσώπευση 7. Η προβληματική της ελευθερίας 7.1. Η ελευθερία της σκέψης και της συζήτησης 7.2. Η προστασία της ατομικότητας 7.3. Τα όρια της πολιτικής εξουσίας. Η έννοια της ατομικής ελευθερίας 8. Αντί Επιλόγου. Από τον Locke στον Mill Βιβλιογραφία 2

3 3 John Locke 1. Η ζωή και το έργο του Ο εμπειριστής φιλόσοφος John Locke γεννήθηκε το 1632 στην Αγγλία και ήταν γόνος μιας πουριτανικής οικογένειας εμπόρων και βιοτεχνών του Μπρίστολ. Η κτηματική περιουσία του πατέρα του και η κοινωνική του θέση (δικηγόρος και γραμματέας Ειρηνοδικείου) επέτρεψαν στο νεαρό Locke να παρακολουθήσει τα μαθήματα στη σχολή του Westminster. Η σχολή ακολουθούσε ένα πρόγραμμα σπουδών με σχολαστική κατεύθυνση κι έτσι ο Locke ασχολήθηκε με τα λατινικά, τα αρχαία ελληνικά και τη ρητορική. Αργότερα συνέχισε τις σπουδές του στο Christ Church College της Οξφόρδης, όπου μυήθηκε στην εβραϊκή και στην αραβική γλώσσα, στην ιστορία, στην αστρονομία, καθώς επίσης και στη φυσική φιλοσοφία. 1 Αξίζει να αναφέρουμε πως ο φιλόσοφος προοριζόταν για το ιερατικό λειτούργημα. Απογοητεύτηκε όμως γρήγορα από τη σχολαστική φιλοσοφία και στράφηκε στη σπουδή της Ιατρικής και της Χημείας. Την περίοδο αυτή εργάστηκε μαζί με διακεκριμένους επιστήμονες και ερευνητές, όπως με το θεολόγο και χημικό Robert Boyle. Το 1666 γνωρίζει το λόρδο Ashley, τον πρώτο κόμητα του Shaftesbury και αρχίζει να αναπτύσσει έντονη πολιτική δραστηριότητα. Πέρα από στενοί φίλοι, οι δύο άνδρες υπήρξαν και συνεργάτες, αφού ο Locke εργάστηκε κοντά του ως ιδιαίτερος γραμματέας του και παιδαγωγός του γιου του. Αξίζει να αναφερθεί πως την ίδια περίοδο ο φιλόσοφος γίνεται μέλος της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου και γραμματέας των Λόρδων Ιδιοκτητών της Carolina. Παράλληλα μετέχει της πολιτικής ζωής και υποστηρίζει τις διεκδικήσεις του κόμματος των Ουίγων και ο πατέρας του άλλωστε είχε ενεργή ανάμειξη στον εμφύλιο πόλεμο του 1648 υπέρ του ίδιου κοινοβουλευτικού κόμματος - πλάι στον Shaftesbury, τον μετέπειτα Μεγάλο Καγκελάριο του Βασιλείου. Σκοπός τους ήταν να εμποδίσουν την άνοδο του νεότερου (και καθολικού) αδελφού του Καρόλου στο θρόνο. Τα έργα του Locke που ανάγονται ακριβώς σε αυτή τη γόνιμη για το φιλόσοφο περίοδο είναι το προσχέδιο του έργου «De Arte Medica» [Περί Ιατρικής Τέχνης], ένα κείμενο με τον τίτλο «Ανατομία» και φυσικά κάποια έργα με πολιτικό προσανατολισμό όπως το «An Essay on Toleration» και το «Two Tracts on Government». To 1672 o Locke διορίζεται Σύμβουλος του Συμβουλίου του Εμπορίου και των Αποικιών με ευθύνη την εποπτεία των οικονομικών, νομισματικών και αποικιακών ζητημάτων. Το 1683 μετά την αποτυχία της απόπειρας του κόμματος των Ουίγων και του ίδιου του Shaftesbury να αντιπαρατεθούν αποτελεσματικά στον Κάρολο το Β' και μετά την υπερίσχυση του βασιλιά σε βάρος του Κοινοβουλίου, ο Locke φεύγει από την Αγγλία. Ας μην ξεχνάμε πως η συγκεκριμένη πολιτική κρίση («Κρίση του Αποκλεισμού») αποτέλεσε «έναν πραγματικό αγώνα για την εξουσία και η θεμελιώδης αντιδικία αφορούσε στους συνταγματικούς περιορισμούς της μοναρχίας και στην κατοχύρωση των δικαιωμάτων του αιρετού Κοινοβουλίου από βασιλικές παραβιάσεις.» 2 Ο φιλόσοφος κατέφυγε στην Ολλανδία, όπου και συνέγραψε την «Επιστολή για την Ανεξιθρησκία»[Epistola de Tolerantia], το «Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση» και τις «Σκέψεις σχετικά με την Αγωγή». Το Νοέμβριο του 1688 ανατράπηκε ο Ιάκωβος ο Β', με μια αναίμακτη εξέγερση, που έμεινε στην ιστορία ως η Ένδοξη Επανάσταση. Στο θρόνο ανήλθαν ο πρίγκιπας Γουλιέλμος της Οράγγης και η σύζυγός του και κόρη του Ιακώβου Β'. Αυτοί εγγυήθηκαν τις παραδοσιακές ελευθερίες και τα δικαιώματα του Κοινοβουλίου με τη «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων» το Την ίδια χρονιά ο 1. Βλ. Ζ.-Μ. Μπενιέ, Ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας. Φυσιογνωμίες και Έργα, μετ. Κ. Παπαγιώργης, Αθήνα: Εκδ. Καστανιώτη 2001, σ Βλ. Π. Κιτρομηλίδη, 'Εισαγωγή' στη Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως: δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μετ. Π. Κιτρομηλίδη, Αθήνα: Εκδ Γνώση 1990, σ Βλ. Π. Κιτρομηλίδη, όπ. παρ., σ. 51

4 Locke επιστρέφει στην Αγγλία όπου και θα ολοκληρώσει τις Δύο Πραγματείες περί Κυβερνήσεως. Ενδιαφέρον εγείρει το γεγονός πως ο φιλόσοφος, θέλοντας προφανώς να προφυλαχθεί, δεν παραδέχτηκε ποτέ πως ήταν ο συγγραφέας των Πραγματειών, ούτε καν μετά την επιτυχή επανάσταση του 1688, που επέτρεψε την αναθεώρηση και την έκδοσή τους. 4 Πάντως μετά την επιστροφή του στην Αγγλία συμμετείχε ξανά ενεργά στην πολιτική ζωή, κατέχοντας στην αρχή τη θέση του Επιτρόπου των Εκκλήσεων και αργότερα τη σημαντική θέση του Επιτρόπου Εμπορίου και Αποικιών. 5 Πέθανε στις 28 Οκτωβρίου του 1704 στο Essex, αφήνοντας ανολοκλήρωτο το έργο του «Η Αγωγή της Νόησης» [The Conduct of Understanding], που θα ήταν η απάντηση στην πολεμική που είχε δεχτεί από τον επίσκοπο του Γουόρτσεστερ Ο φιλοσοφικός στοχασμός του John Locke. Γνωσιοθεωρία και πολιτική φιλοσοφία Η μεγαλύτερη ίσως συνεισφορά του John Locke στον τομέα της φιλοσοφίας είναι η κριτική που άσκησε σε όσες φιλοσοφικές θεωρίες έκαναν αναφορά σε έμφυτες ιδέες, δίνοντας εκ νέου καθοριστική βαρύτητα στην εμπειρία. Στο «Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση» ο φιλόσοφος αρνείται την ύπαρξη έμφυτων ιδεών στο ανθρώπινο πνεύμα και κατασκευάζει μια γνωσιοθεωρία, βασισμένη στην εμπειρία από τη μια και την επενέργεια των νοητικών ικανοτήτων του ανθρώπου από την άλλη. Με τον τρόπο αυτό, υπερβαίνει το σκεπτικισμό, καθιστώντας βασικό θεμέλιο των ιδεών μας και έσχατο κριτή των γνώσεών μας το Λόγο και τις διεργασίες του. 7 Όταν ο άνθρωπος γεννιέται, η ψυχή του είναι ένα άγραφο χαρτί (tabula rasa), πάνω στο οποίο με το πέρασμα του χρόνου και στο διάβα της ζωής του, η εμπειρία θα αποτυπώσει τα σημάδια της. Αντιλαμβανόμαστε πως για το φιλόσοφο τα αντικείμενα της εμπειρίας επιδρούν στα αισθητήρια όργανά μας και μέσω αυτής της διαδικασίας δημιουργούνται στο ανθρώπινο πνεύμα οι παραστάσεις, οι ιδέες, που αποτελούν το πραγματικό θεμέλιο της ανθρώπινης γνώσης. Ο Locke διακρίνει δύο είδη αίσθησης, την εξωτερική και την εσωτερική. Ενώ η εξωτερική εμπειρία βασίζεται στα αισθητήρια όργανά μας, η εσωτερική σχετίζεται με τις ιδέες της γνώσης, του αμφιβάλλειν, του νοείν, του επιθυμείν κ.λ.π., που πηγάζουν από τον ανθρώπινο νου. 8 Αντίστοιχα οι ιδέες χωρίζονται σε απλές και σύνθετες, ανάλογα με το αν μπορούν να αναλυθούν περαιτέρω ή όχι. Ο νους του ανθρώπου μπορεί να συσχετίζει, να συνδέει τις απλές ιδέες και δημιουργεί με τον τρόπο αυτό νέες, τις σύνθετες ιδέες. Γενικά η γνώση που αποκτά ο άνθρωπος είναι το αποτέλεσμα των διεργασιών επεξεργασίας των ιδεών από το νου. «Η ψυχή είναι απλώς το πνεύμα ως γνωστική λειτουργία, το δε σώμα ταυτίζεται με την εμπειρία των προσφερομένων στις αισθήσεις φαινομένων.» 9 Μέγιστη σημασία, κατά τη γνώμη μας, δεν έχει το ότι ο Locke με τη σκέψη του προετοιμάζει τις φιλοσοφικές θεωρίες των Hume και Kant. Η σκέψη του ξεχωρίζει, ακόμη και όταν οπισθοδρομεί, γιατί αποφασίζει να αναμετρηθεί με τις θεωρίες που έδιναν χώρο σε μεταφυσικές, αυθύπαρκτες έννοιες. Μπορούμε επομένως να αναγνωρίσουμε ότι η λοκιανή άρνηση των έμφυτων ιδεών είναι «νεύμα χειραφέτησης» και ότι αποτελεί αδιαμφισβήτητη προσπάθεια απελευθέρωσης 4. Βλ. I. Hampsher-Monk, A History of Modern Political Thought: Major Political Thinkers from Hobbes to Marx, Oxford: Blackwell 1992, σ Βλ. Γ. Πλάγγεση, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία. Από τον Machiavelli στον Marx, Θεσσαλονίκη: University Studio Press 2009, σ Βλ. Ζ.-Μ. Μπενιέ, Ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας. Φυσιογνωμίες και Έργα, μετ. Κ. Παπαγιώργης, Αθήνα: εκδ. Καστανιώτη 2001, σ Βλ. P.H. Nidditch, 'Introduction' στο An Essay concerning Human Understanding, ed by P.H. Nidditch, Oxford: Clarendon Press 1975, σ. ix 8. Όπ. παρ., σ Βλ. Ζ.-Μ. Μπενιέ, Ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας. Φυσιογνωμίες και Έργα, μετ. Κ. Παπαγιώργης, Αθήνα: Εκδ. Καστανιώτη 2001, σ

5 της γνώσης, που τώρα καθίσταται αυτοδύναμη. 10 Η ίδια προσπάθεια χειραφέτησης του πνεύματος και αποδέσμευσής του από τις αυθεντίες χαρακτηρίζει και τις αναλύσεις του Locke στο πεδίο της πολιτικής φιλοσοφίας. Άλλωστε «η προτεραιότητα της ατομικής κρίσης στον καθορισμό της αλήθειας, στην οποία επιμένει ο Locke, κατοχυρώνει πνευματικά τη χειραφέτηση και αυτονομία του ατόμου.» 11 Τα έργα του μαρτυρούν πως κατέβαλε προσπάθειες να αναμετρηθεί με όλα τα κρίσιμα ερωτήματα της εποχής του - εξ' ου και η ενασχόλησή του με το ζήτημα του χωρισμού Κράτους - Εκκλησίας και με την έννοια της εξουσίας ως καταπιστεύματος. Ας μην ξεχνάμε πως στην περίοδο που ζει και στοχάζεται ο Locke, τίθενται ερωτήματα για την καταγωγή και τη φύση της μοναρχίας καθώς και για τα όρια της εξουσίας της. Το δικαίωμα του βασιλιά αφενός να παρεμβαίνει στα θρησκευτικά ζητήματα και αφετέρου να ασκεί φορολογική πολιτική - χωρίς την έγκριση του Κοινοβουλίου - προκαλούσαν έντονη ανησυχία. 12 Ο φιλόσοφος παίρνει θέση και επιτίθεται στην έννοια της ελέου Θεού μοναρχίας ενώ υποστηρίζει μια μοναρχία, στην οποία η εξουσία του βασιλιά υπόκειται στους περιορισμούς του Κοινοβουλίου. Τα πολιτικά του κείμενα σε κάθε περίπτωση δε στοχεύουν σε μια απλή παρουσίαση των πολιτικών του ιδεών αλλά στην αλλαγή των πολιτικών πραγμάτων της εποχής του. 13 Ο Locke ερευνά επιπλέον την ανθρώπινη φύση, χρησιμοποιεί την έννοια του φυσικού δικαίου και της φυσικής κατάστασης και καταδεικνύει το ρόλο της σύμβασης και τη σημασία της συναίνεσης για την είσοδο του ανθρώπου στην πολιτική κοινωνία. Άλλωστε η πολιτική θεωρία του φιλοσόφου προϋποθέτει ιστορικά τη θεωρία για το φυσικό δίκαιο και για το κοινωνικό συμβόλαιο. 14 Παράλληλα μας προσφέρει αναλύσεις για την ελευθερία και την ιδιοκτησία στη φυσική και την κοινωνική κατάσταση και παίρνει θέση υπέρ της θρησκευτικής ελευθερίας. Εντύπωση όμως προκαλούν και οι άκρως διαφορετικοί τρόποι πρόσληψης της πολιτικής φιλοσοφίας του John Locke. Πολλοί μελετητές υποτιμούν την αξία των πολιτικών αναλύσεων του φιλοσόφου και εντάσσουν τα έργα του στην κατηγορία των προπαγανδιστικών κειμένων, επισημαίνοντας πως τα τελευταία προσπαθούν απλώς να δικαιώσουν την Επανάσταση του 1688 και πρέπει να εκλαμβάνονται επομένως απλώς ως πολιτική επιχειρηματολογία του κόμματος των Ουίγων. 15 Όμως ακόμη και όσοι αναγνωρίζουν τη σημασία της πολιτικής φιλοσοφίας του Locke δε συμφωνούν όσον αφορά στους στόχους της και την κατεύθυνσή της. Οι αναλύσεις ποικίλλουν και ο φιλόσοφος παρουσιάζεται άλλοτε ως ο πατέρας του φιλελευθερισμού (ερμηνεία του Laski) και απολογητής της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης και των ταξικών διαφοροποιήσεων (ερμηνεία του Macpherson) και άλλοτε ως φορέας των πιο επαναστατικών ιδεών της εποχής του (ερμηνεία του Tully και του Ashcraft). 16 Οι ερμηνείες της πολιτικής φιλοσοφίας του John Locke θα αναλυθούν στο τέλος αυτής της εργασίας, αφού πρώτα γίνει εκτενής αναφορά σε δύο έργα του φιλοσόφου και στο τρόπο με τον οποίο προσεγγίζονται οι έννοιες της εξουσίας και της ελευθερίας στο πλαίσιό τους. Στο σημείο αυτό, απαραίτητη κρίνεται μια γενικότερη αναφορά στη «Δεύτερη πραγματεία περί Κυβερνήσεως» και την «Επιστολή για την Ανεξιθρησκία». 10. Βλ. Ζ.-Μ. Μπενιέ, Ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας. Φυσιογνωμίες και Έργα, μετ. Κ. Παπαγιώργης, Αθήνα: Εκδ. Καστανιώτη 2001, σ Βλ. Π. Κιτρομηλίδη, Νεότερη Πολιτική Θεωρία., Αθήνα ; Κομοτηνή: Αντ. Σάκκουλας 1984, σ Βλ. I. Hampsher-Monk, A History of Modern Political Thought: Major Political Thinkers from Hobbes to Marx, Oxford: Blackwell 1992, σ Βλ. J. Gingell et al. (eds.), Modern Political Thought. A reader, London; New York: Routledge 2000, σ Βλ. Γ. Πλάγγεση, Πολιτική και Θρησκεία στη Φιλοσοφία του John Locke, Θεσσαλονίκη: University Studio Press 1998, σ Βλ. Π. Κιτρομηλίδη, 'Εισαγωγή' στη Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως: δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μετ. Π. Κιτρομηλίδη, Αθήνα: Εκδ Γνώση 1990, σ. 18, Όπ. παρ., σ.27,29,35,36 5

6 6 3. «Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως». «Επιστολή για την Ανεξιθρησκία». Εισαγωγή στα κείμενα Οι δύο Πραγματείες περί Κυβερνήσεως του Locke εκδόθηκαν ανώνυμα για πρώτη φορά το Ενώ όμως είμαστε σίγουροι για το χρόνο έκδοσης των πραγματειών, αντιμετωπίζουμε αδιαμφισβήτητες δυσκολίες σχετικά με τον πραγματικό χρόνο συγγραφής τους. Μπορούμε όμως να είμαστε βέβαιοι πως καθοριστικό ρόλο για τη συγγραφή των δύο Πραγματειών έπαιξε η δημοσίευση του έργου «Πατριαρχία»[Patriarcha] του Sir Robert Filmer το Σ' αυτό το έργο, ο συγγραφέας του υποστηρίζει την ελέω Θεού μοναρχία και στηρίζει την όλη επιχειρηματολογία του στην αναλογία μεταξύ πατρικής και πολιτικής εξουσίας. 17 Ο κόσμος παραχωρήθηκε από το Θεό στον Αδάμ και τους απογόνους του, οι οποίοι είχαν δικαιωματικά την απόλυτη εξουσία τόσο πάνω στα μέλη της οικογένειάς τους όσο και πάνω στη γη. Ο Filmer θεωρεί επομένως πως οι πρώτοι βασιλιάδες ήταν απλώς αρχηγοί των οικογενειών τους και αργότερα των γενών που προέκυψαν. Στην πραγματικότητα παραλληλίζει την εξουσία του Θεού με αυτή του επίγειου μονάρχη, αφού και οι δύο «συμπονετικοί πατέρες» δεν έχουν παρά την υποχρέωση να προστατεύουν τα «παιδιά» τους. 18 Με τον τρόπο αυτό προσπαθεί αφενός να δείξει πώς από την πατρική εξουσία προέκυψε η πολιτική και αφετέρου να στηρίξει την απόλυτη εξουσία του μονάρχη. Γι' αυτόν μόνο η μοναρχία συνάδει με την επιθυμία του Θεού για το ανθρώπινο γένος και μόνο αυτό το πολίτευμα είναι αποτελεσματικό, σε αντιδιαστολή με όσα πολιτεύματα έχει προσπαθήσει να καθιερώσει ο άνθρωπος στην πολυετή ιστορία του. 19 Ο Locke προσπάθησε να απαντήσει στους ισχυρισμούς του Filmer και υπάρχουν σημεία της Δεύτερης Πραγματείας που μοιάζουν να αντιπαλεύουν τα επιχειρήματά του και να απαντούν σε συγκεκριμένους προβληματισμούς του. Η βιβλιογραφική έρευνα έχει βέβαια αποδείξει πως ο Locke είχε ήδη συνθέσει μέρος του κειμένου το οποίο μελλοντικά θα αποτελούσε τη Δεύτερη Πραγματεία, πριν την έκδοση των έργων του Filmer το Όπως γίνεται επομένως σαφές θα ήταν άδικο να αποδώσουμε στο έργο του Locke το χαρακτήρα ενός απλώς απαντητικού ή προπαγανδιστικού κειμένου, αφού η πρωτοτυπία του δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Αυτό που ισχύει είναι πως η υπεράσπιση της παραδοσιακής πατριαρχικής κοινωνίας της Αγγλίας της εποχής από το Filmer και η μέσω αυτής ιδεολογική στήριξη της ελέω Θεού Βασιλείας προκάλεσαν την αντίδραση του φιλοσόφου. Οι προσθήκες στο αρχικό κείμενο στόχευαν πράγματι στην ανασκευή των θέσεων του Filmer και το τμήμα αυτού του κειμένου αποτέλεσε την Πρώτη Πραγματεία. 21 Ο Locke βέβαια αναθεώρησε πολλές φορές το κείμενό του, το οποίο και τελικά κυκλοφόρησε το Στη «Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως» εξετάζεται η έννοια της πολιτικής εξουσίας και η συσχέτισή της με την προστασία της ιδιοκτησίας. Παράλληλα γίνεται ανάλυση της φυσικής κατάστασης του ανθρώπου καθώς και της πολιτικής κοινωνίας, των απαρχών και των σκοπών της. Ο φιλόσοφος πέρα από τη νομιμοποίηση της πολιτικής κοινωνίας, προσφέρει και μια φιλοσοφική βάση για τη νομιμοποίηση των οικονομικών σχέσεων που λαμβάνουν χώρα εντός του πλαισίου της. 22 Η θεωρία της εξουσίας ως καταπιστεύματος θα αναλυθεί λεπτομερώς στο αντίστοιχο κεφάλαιο αυτής της εργασίας. Σημαντική κρίνεται στο σημείο αυτό και μια αναφορά στο δεύτερο 17. Βλ. I. Hampsher-Monk, A History of Modern Political Thought: Major Political Thinkers from Hobbes to Marx, Oxford: Blackwell 1992, σ Βλ. J.S. McClelland, A History of Western Political Thought, London ; New York: Routledge 1996, σ Βλ. I. Hampsher-Monk, A History of Modern Political Thought: Major Political Thinkers from Hobbes to Marx, Oxford: Blackwell 1992, σ Βλ. Π. Κιτρομηλίδη, 'Εισαγωγή' στη Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως: δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μετ. Π. Κιτρομηλίδη, Αθήνα: Εκδ Γνώση 1990, σ Όπ. παρ., σ Βλ. K.I. Vaughn, John Locke, Economist and Social Scientist, Chicago: University of Chicago Press 1980, σ. 77

7 κείμενο του Locke που εξετάζεται στα πλαίσια αυτής της εργασίας και στο περιεχόμενό του. Η ιστορία της συγγραφής και έκδοσης της «Επιστολής για την Ανεξιθρησκία» είναι αρκετά διαφορετική. Για να κατανοήσουμε πως ο φιλόσοφος οδηγήθηκε στη συγγραφή αυτού του έργου, είναι απαραίτητη η υπενθύμιση των θρησκευτικών ιδιαιτεροτήτων της Αγγλίας. Η ιστορία αυτής της χώρας σημαδεύτηκε πολλές φορές από τη διαμάχη μεταξύ του καθολικισμού και του προτεσταντισμού. Η διαμάχη αυτή δεν ήταν μόνο θεολογική και θεωρητική. Ήδη από τα χρόνια της βασιλείας του Ερρίκου του όγδοου, οι θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις και η δημιουργία της Αγγλικανικής Εκκλησίας (αφού αποσπάστηκε από τη Ρωμαϊκή Εκκλησία) είχαν οδηγήσει σε διωγμούς των καθολικών. Τα πράγματα αντιστράφηκαν όταν ανέλαβε την εξουσία η καθολική κόρη του Ερρίκου Μαρία Τυδώρ. Στη συνέχεια, κατά τη βασιλεία της Ελισάβετ της Α', η Αγγλία έγινε ο υποστηρικτής όλων των προτεσταντικών επαναστάσεων της ηπειρωτικής Ευρώπης. Όπως αντιλαμβανόμαστε στη χώρα αυτή άργησε να επέλθει η συμφιλίωση των αντιμαχόμενων θρησκευτικών ομάδων. Η περίοδος σχετικής θρησκευτικής ειρήνης διακόπηκε εκ νέου στα χρόνια του Locke όταν ο Ιάκωβος Β' προσπάθησε να αποκαταστήσει τον καθολικισμό. Μέσα σε αυτό το κλίμα, το ζήτημα της ανεξιθρησκίας αποτέλεσε το πλέον φλέγον θέμα δημόσιας συζήτησης. Συγγραφείς όπως ο Roger Williams, ο John Owen, ο John Milton και ο Edward Bagshaw [The Great Question concerning Things Indifferent in Religious Worship Briefly Stated] υποστήριξαν πριν το Locke τη θρησκευτική ελευθερία και επεδίωξαν να περιορίσουν αν όχι να εξαλείψουν τη δυνατότητα παρέμβασης της πολιτικής εξουσίας στα αδιάφορα θρησκευτικά πράγματα. 23 Αξίζει να διευκρινίσουμε πως στη χριστιανική θεολογία η λέξη αδιάφορα χρησιμοποιούνταν για πράξεις που ούτε προστάζονταν ούτε απαγορεύονταν από το Θεό γι' αυτό και κατέληξε να αναφέρεται σε εξωτερικά στοιχεία, η τήρηση των οποίων δεν ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για τη σωτηρία. 24 Για να μπορέσουμε όμως να παρακολουθήσουμε και να κατανοήσουμε τις απόψεις του Locke πάνω στο ζήτημα αυτό, οφείλουμε να υπενθυμίσουμε πως στην Αγγλία οι θρησκευτικές έριδες προκαλούσαν πάντοτε και έντονες πολιτικές αναταραχές. Ο Locke προβληματισμένος έντονα από την επίδραση των θρησκευτικών τύπων στην πολιτική ζωή αποφασίζει να ασχοληθεί με το θέμα, με τις πολιτικές δηλαδή προεκτάσεις της θρησκείας, προκειμένου να εγγυηθεί την προστασία της κοινωνίας από έναν εκ νέου πιθανό αλληλοσπαραγμό. Έτσι, το 1660 συνθέτει δύο δοκίμια πάνω στο γενικό θέμα: «Κατά πόσον η πολιτική αρχή μπορεί νόμιμα να επιβάλλει άσχετα αντικείμενα στη θρησκευτική λατρεία» [Question: Whether the Civil Magistrate may lawfully impose and determine the use of indifferent things in reference to Religious Worship] και αναθέτει αποκλειστικά στον ηγεμόνα την εξουσία της ρύθμισης των αδιάφορων θρησκευτικών θεμάτων (π.χ. χρόνος και τόπος της λατρείας) ενώ οι υπήκοοι καλούνται σε παθητική υποταγή στις επιταγές της εξουσίας. 25 Στην πραγματικότητα ο φιλόσοφος ήλπιζε πως το καθεστώς της παλινόρθωσης των Στιούαρτ θα μπορούσε να εγγυηθεί την ασφάλεια του κράτους και φυσικά την κοινωνική ηρεμία τόσο σε θρησκευτικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο. Σε αντίθετη περίπτωση η κοινωνία της Αγγλίας θα ήταν αναγκασμένη να υποφέρει εκ νέου κάτω από το ζυγό της αποδιοργάνωσης και της αναρχίας. Συγκεκριμένα ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί τα επιχειρήματα του Hobbes και φαίνεται να υποστηρίζει πως μια απεριόριστη ελευθερία της συνείδησης θα κατάστρεφε την κοινωνική ηρεμία, προκαλώντας ρήγματα στην πολιτικά οργανωμένη κοινωνία. 26 Όμως οι αναλύσεις του Locke διαφοροποιούνται αισθητά με την έκδοση του Δοκιμίου περί Ανεξιθρησκίας [Essay Concerning Toleration] το Σ' αυτό, ο ήδη απογοητευμένος από τις πρακτικές του καθεστώτος (Κώδικας του Clarendon, Test Act) Locke εξακολουθεί να υποστηρίζει 23. Βλ. J.W. Gough, 'Introduction' στο Epistola de Tolerantia / A Letter on Toleration, ed. by Klibansky, trans. J.W.Gough, Oxford: Clarendon Press 1968, σ. 2,3,4 24. Βλ. Γ. Πλάγγεση, Πολιτική και Θρησκεία στη Φιλοσοφία του John Locke, Θεσσαλονίκη: University Studio Press 1998, σ Βλ. Π. Κιτρομηλίδη, 'Εισαγωγή' στη Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως: δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μετ. Π. Κιτρομηλίδη, Αθήνα: Εκδ Γνώση 1990, σ Βλ. M. Cranston, John Locke. A Biography, Oxford ; New York: Oxford University Press 1986, σ. 63 7

8 πως ο ηγεμόνας πρέπει να διατηρεί την κυρίαρχη εξουσία πάνω στα αδιάφορα θρησκευτικά ζητήματα και οι υπήκοοι υποχρεούνται να υπακούν, ακόμη κι αν οι εντολές και οι αποφάσεις της πολιτικής ηγεσίας έρχονται σε αντίθεση με τα θρησκευτικά τους πιστεύω. Σύμφωνα όμως με τις νέες αναλύσεις του φιλοσόφου, η υπακοή στους νόμους είναι ταυτοχρόνως και συμβατή με την ελευθερία της συνείδησης, αφού η πρώτη αφορά απλώς στους εξωτερικούς τύπους και την εξωτερική συμπεριφορά του ανθρώπου ενώ η δεύτερη στην εσωτερική πίστη. 27 Αυτό όμως που στην πραγματικότητα διαφοροποιεί τη σκέψη του Locke, σε σύγκριση με τα προηγούμενα κείμενά του πάνω στο ίδιο θέμα, είναι πως o σεβασμός των όποιων θρησκευτικών διαφορών (και τελετουργιών) αποκτά τώρα νέα σημασία και εμφανίζεται ως ο καλύτερος δυνατός τρόπος για τη διασφάλιση της κοινωνικής ειρήνης. 28 Τελικά το 1685 και ενόσω βρισκόταν σε εξορία στην Ολλανδία, ο φιλόσοφος γράφει στον φίλο του Phillip von Limborch την «Επιστολή για την Ανεξιθρησκία». Αξιοσημείωτο είναι πως ο Locke επέλεξε να γράψει αυτό του το έργο στα λατινικά, απευθυνόμενος σε ένα ευρύτερο ευρωπαϊκό ακροατήριο και του οποίου οι αμοιβαίες αποκλίσεις και διαφοροποιήσεις όσον αφορά στο θρησκευτικό δόγμα ήταν περισσότερο αξιοσημείωτες σε σχέση με αυτές μεταξύ των Άγγλων Καθολικών και Προτεσταντών. 29 Στο έργο του αυτό, οι στόχοι της θρησκείας διαφοροποιούνται από αυτούς της πολιτικής και γίνεται μια σημαντική προσπάθεια καθορισμού των ορίων των δύο εξουσιών. Ο καταναγκασμός πάνω σε θρησκευτικά ζητήματα κατακρίνεται ενώ η ανοχή και η θρησκευτική ελευθερία ανάγονται στα πραγματικά θεμέλια μιας ειρηνικής, ευημερούσας κοινωνίας. Θα λέγαμε πως για το Locke η θρησκευτική ελευθερία συμβαδίζει με την ελευθερία της συνείδησης και της σκέψης, θεμελιώνεται στο Φυσικό Νόμο και είναι σύμφυτη με το πραγματικό νόημα του Ευαγγελίου. Η αναφορά στα θέματα της Επιστολής στο πλαίσιο της παρούσας Εισαγωγής κρίνεται επαρκής αφού η έννοια και η σημασία της θρησκευτικής ελευθερίας θα αναλυθούν εκτενώς στο αντίστοιχο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας. Η Επιστολή για την Ανεξιθρησκία εκδόθηκε ανώνυμα πρώτα στην Ολλανδία και μετά στην Αγγλία το Από τη φυσική στην πολιτική κατάσταση. Για να παρουσιάσουμε τις ιδέες του Locke για την εξουσία, κρίνεται απαραίτητη μια εκτενής αναφορά στην έννοια της φυσικής κατάστασης. Είμαστε πεπεισμένοι πως πρέπει να αναλυθεί ικανοποιητικά η έννοια της φυσικής κατάστασης, ακριβώς για να γίνουν επαρκώς κατανοητές οι αιτίες που οδηγούν τον άνθρωπο στη σύσταση της πολιτικής κοινωνίας, όπου και υπόκειται πια στην πολιτική εξουσία Η φυσική κατάσταση Ο άνθρωπος, σύμφωνα με το Locke, δε ζούσε πάντοτε στο πλαίσιο μιας οργανωμένης κοινωνίας. Πριν από το στάδιο της σύστασης της πολιτικής κοινότητας, τοποθετείται το στάδιο της φυσικής κατάστασης, στάδιο που χαρακτηρίζεται από την ισότητα και την ελευθερία. Οι άνθρωποι γεννιούνται εκ φύσεως ελεύθεροι και ίσοι μεταξύ τους, αφού διαθέτουν τα ίδια φυσικά πλεονεκτήματα, τα ίδια φυσικά χαρακτηριστικά ακόμη και τις ίδιες ψυχοπνευματικές λειτουργίες. Επομένως θα μπορούσαμε να πούμε πως οι άνθρωποι απολαμβάνουν αυτή την ισότητα ακριβώς 27. Βλ. J. Tully, An Approach to Political Philosophy: Locke in Contexts, Cambridge; New York: Cambridge University Press 1993, σ Βλ. Π. Κιτρομηλίδη, Εισαγωγή στη Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως: δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μετ. Π. Κιτρομηλίδη, Αθήνα: Εκδ Γνώση 1990, σ Βλ. I. Harris, The Mind of John Locke, A Study of Political Theory in its Intellectual Setting, Cambridge; New York: Cambridge University Press 1994, σ

9 επειδή ανήκουν στο ίδιο είδος. 30 Συγχρόνως η φυσική αυτή ισότητα αποτελεί την εγγύηση της ελευθερίας τους αφού καμία σχέση υποδούλωσης ή υποταγής δεν μπορεί να αναπτυχθεί μεταξύ ισότιμων όντων. Η ελευθερία των ανθρώπων σε αυτό το στάδιο, ορίζεται ως μια κατάσταση στην οποία οι άνθρωποι μπορούν ελεύθερα να καθορίζουν τις πράξεις τους και ελεύθερα να διαθέτουν τα πρόσωπά τους και τα υπάρχοντά τους. 31 Αυτό σημαίνει πως κριτής των πράξεων των άλλων είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, αφού στη φυσική κατάσταση δεν υπάρχει κάποια άλλη επίγεια ανώτερη αρχή. Αξίζει να επισημάνουμε πως ο Locke σε καμία περίπτωση δεν περιγράφει τη φυσική κατάσταση με όρους μιας απόλυτης ασυδοσίας. Σε αντιδιαστολή με τον Hobbes, o Locke δεν περιγράφει την πρωταρχική φυσική κατάσταση με όρους επιθετικότητας και καθολικού πολέμου. Για τον Hobbes, η προπολιτική κατάσταση χαρακτηρίζεται από εχθρότητα, ανταγωνισμό και σύγκρουση μεταξύ των ανθρώπων οι άνθρωποι επομένως υπακούν στους νόμους και υποτάσσονται στον κυρίαρχο αφενός εξαιτίας της δέσμευσης που ανέλαβαν κατά τη σύναψη του συμβολαίου και αφετέρου για να μην επανέλθουν στις πρότερες συνθήκες χάους. 32 Η προσέγγιση του Locke είναι όμως αισθητά διαφορετική. Ο άνθρωπος αποτελεί, γι' αυτόν, μέρος του εύμορφου σύμπαντος, που ο Θεός δημιούργησε και συντηρεί, με συγκεκριμένους προαιώνιους νόμους. 33 Έτσι η φυσική κατάσταση δε χαρακτηρίζεται από μόνιμο ανταγωνισμό και συνθήκες πολέμου. Ενώ ο Hobbes περιγράφει τους ανθρώπους στη φυσική κατάσταση πλήρως εξαρτημένους από τα πάθη τους, ο Locke τονίζει πως ο άνθρωπος ελέγχεται από την κυριαρχία του Φυσικού Νόμου, ο οποίος και ταυτίζεται με το Λόγο. Ο νόμος αυτός ονομάζεται φυσικός επειδή: «α) οι άνθρωποι αποκτούν τη γνώση του μέσα από τις φυσικές τους ικανότητες, δηλαδή από την αίσθηση και το λογικό, β) επειδή είναι ένας νόμος σε συμφωνία με τη φυσική σύσταση του σύμπαντος και με την ανθρώπινη φύση, γ) επειδή οι εντολές αυτού του νόμου είναι ίδιες για όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από τον τόπο και τη χρονική περίοδο.» 34 Ο Φυσικός Νόμος είναι προφανής και απόλυτα κατανοητός από κάθε λογικό ον και καθοδηγεί τους ανθρώπους στην προσπάθεια διατήρησης των εαυτών και των υπαρχόντων τους. Χάρη στο λογικό, στην ικανότητα έλλογης σκέψης ο άνθρωπος αφενός συνειδητοποιεί πως οφείλει να συμπορεύεται με τις αρχές του θεϊκού Φυσικού Νόμου και αφετέρου επιλέγει ενσυνείδητα αυτή τη συμπόρευση, διατηρώντας και απολαμβάνοντας και την ελευθερία του. 35 Καθίσταται επομένως φανερό πως ο φιλόσοφος απομακρύνεται από τη χομπσιανή αντίληψη περί φυσικής κατάστασης και δίνει έμφαση στη φυσική αγαθότητα και την ικανότητα έλλογης σκέψης, που διαθέτει ο κάθε άνθρωπος. 36 Για τον Locke, η καταστρατήγηση της ελευθερίας του ατόμου αποτελεί απειλή για την ίδια τη ζωή του, επομένως με βάση το Νόμο του Θεού κανείς δε δικαιούται να περιορίζει τη φυσική ελευθερία άλλου ανθρώπου. 37 Η παραβίαση του Φυσικού Νόμου σημαίνει στην ουσία απόρριψη του σκοπού και σχεδίου του ίδιου του Θεού, σχέδιο που συνίσταται στη διατήρηση της ζωής όλων των ανθρώπων. Αντιλαμβανόμαστε πως ο Locke δεν εγκαταλείπει τα θεολογικά θεμέλια, αφού βασίζει την πολιτική του θεωρία στην ηθική σχέση μεταξύ ανθρώπου και Θεού Βλ. I. Hampsher-Monk, A History of Modern Political Thought: Major Political Thinkers from Hobbes to Marx, Oxford: Blackwell 1992, σ Βλ. Τζ. Λοκ, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως: δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, 4, μετ. Π. Κιτρομηλίδης, Αθήνα: Εκδ. Γνώση 1990, σ Βλ. D.D. Raphael, Problems of Political Philosophy, London: Macmillan Education 1990, σ Βλ. P. Jones, Rights, London: Macmillan 1994, σ Βλ. Γ. Πλάγγεση, Πολιτική και Θρησκεία στη Φιλοσοφία του John Locke, Θεσσαλονίκη: University Studio Press 1998, σ Βλ. P. Jones, Rights, London: Macmillan 1994, σ. 75 και T. Baldwin, Toleration and the right to freedom, Aspects of Toleration. Philosophical Studies (ed. by J. Horton & S. Mendus), London ; New York: Methuen 1985, σ Βλ. M. Cranston, John Locke. A Biography, Oxford ; New York: Oxford University Press 1986, σ Βλ. K.I. Vaughn, John Locke, Economist and Social Scientist, Chicago: University of Chicago Press 1980, σ Βλ. I. Hampsher-Monk, A History of Modern Political Thought: Major Political Thinkers from Hobbes to Marx, Oxford: Blackwell 1992, σ. 81 9

10 Ο Φυσικός Νόμος δεσμεύει εξίσου όλους τους ανθρώπους, καθοδηγεί τη συμπεριφορά τους και επηρεάζει τους στόχους τους. Ο Locke φοβόταν πως αν απουσίαζε η σχέση εξάρτησης του ανθρώπου από τον Θεό, η υποταγή στο Φυσικό Νόμο θα εξαφανιζόταν και ο εγωισμός θα επικρατούσε. 39 Παράλληλα όμως, η εφαρμογή του επαφίεται στα χέρια του καθενός ή με διαφορετική διατύπωση, στη Φυσική Κατάσταση ο κάθε άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την τήρηση του νόμου και την τιμωρία των παραβατών. Αυτό σημαίνει πως δικαίωμα για την τιμωρία του ενόχου, του παραβάτη δεν έχει μόνο αυτός που αδικείται. Επόπτης του Λόγου, του Φυσικού Νόμου είναι ο καθένας και μπορεί να παρεμβαίνει για να επαναφέρει τη δικαιοσύνη. Συγκεκριμένα ο Locke αναγνωρίζει δύο δικαιώματα. Αφενός το δικαίωμα επιβολής ποινών για εγκλήματα με σκοπό την αποτροπή των αδικημάτων και αφετέρου το δικαίωμα της επανόρθωσης της βλάβης. 40 Γίνεται αντιληπτό πως το πρώτο δικαίωμα αφορά όλους τους ανθρώπους που συναποτελούν το φύλακα και εγγυητή του θεϊκού νόμου ενώ το δεύτερο μόνο τον εκάστοτε άνθρωπο ή την ομάδα ανθρώπων που θίγονται από την παράβασή του. Επιπλέον, με βάση το Φυσικό Νόμο, οι άνθρωποι μπορούν να αντιλαμβάνονται τις διαφορές μεταξύ των παραβάσεων και να διαφοροποιούν σε αυστηρότητα τις ποινές τους. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως για τον Locke, η παράβαση του Λόγου, δηλαδή του νόμου της Φύσης δηλώνει την απομάκρυνση του δράστη από το θέλημα και τους σκοπούς του Θεού για την ανθρωπότητα. Ο παραβάτης με την πράξη του στην ουσία σπάει το συνεκτικό δεσμό της ανθρωπότητας και στρέφεται ενάντια στην ειρήνη και την ασφάλειά της. 41 Γι' αυτό, ο φιλόσοφος παραχωρεί στο στάδιο της φυσικής κατάστασης το δικαίωμα επιβολής τιμωρίας σε όλους τους ανθρώπους. Στη φυσική κατάσταση επομένως επιτρέπεται στον άνθρωπο να στραφεί εναντίον κάποιου συνανθρώπου του, αν αυτός εκδηλώνει εχθρικές διαθέσεις κατά της ύπαρξής του, αφού οι άνθρωποι που δε δεσμεύονται από τον καθολικό νόμο του Λόγου, αποτελούν απειλή και αξίζουν να θανατώνονται όπως τα άγρια θηρία. 42 Βέβαια στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί πως ο Locke παραδέχεται πως την ηρεμία της φυσικής κατάστασης μπορεί να διαδεχθεί η αναταραχή και η σύγχυση, μιας και οι άνθρωποι συχνά παρασύρονται από τη φυλαυτία και τα υπόλοιπα πάθη τους όταν αναγκάζονται να αποφανθούν σχετικά με ζητήματα που αφορούν στους ίδιους ή στους φίλους τους. Η φυσική κατάσταση αποτέλεσε κάποτε ιστορική πραγματικότητα όμως ο άνθρωπος επέλεξε να την εγκαταλείψει και εισέλθει με τη συγκατάθεσή του στην πολιτική κοινωνία. Ο Locke χρησιμοποιεί τη θεωρία για το πέρασμα από τη φυσική στην πολιτική κατάσταση για να κριτικάρει τις παρεκβάσεις της κοινωνίας της μοναρχίας των Στιούαρτ. 43 Ο τρόπος μετάβασης καθώς και ο ρόλος της ιδιοκτησίας και της συγκατάθεσης θα αναλυθούν λεπτομερώς στη συνέχεια της εργασίας. Σε αντιδιαστολή με τον Locke, ο οποίος προσέδωσε στη φυσική προ-πολιτική κατάσταση χαρακτηριστικά της οργανωμένης κοινωνίας, ο Jean-Jacques Rousseau στο Λόγο του για την Ανισότητα και στο Κοινωνικό Συμβόλαιο παρουσιάζει μια εντελώς διαφορετική εκδοχή της φυσικής κατάστασης. Στη φυσική κατάσταση επικρατεί το Φυσικό Δίκαιο και ο άνθρωπος δε διαφοροποιείται από τα υπόλοιπα είδη του ζωικού βασιλείου αφού καθοδηγείται από το ένστικτο και επιδιώκει την προστασία και διατήρηση της ύπαρξής του (ένστικτο της αυτοσυντήρησης). Η ιδιοκτησία απουσιάζει από τη φυσική κατάσταση και γι' αυτό δεν μπορεί να γίνεται λόγος για οικονομική ή κοινωνική ανισότητα, στοιχεία που δεν αποτελούν παρά συμβάσεις, οι οποίες χαρακτηρίζουν αποκλειστικά την πολιτικά οργανωμένη κοινωνία. 44 Παράλληλα απουσιάζουν τα 39. Βλ. J. Tully, A Discourse on Property. John Locke and his adversaries, Cambridge; New York: Cambridge University Press 1980, σ Βλ. Τζ. Λοκ, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως: δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, 11, μετ. Π. Κιτρομηλίδης, Αθήνα: Εκδ. Γνώση 1990, σ Όπ. παρ., 8, σ Όπ. παρ., 16, σ Βλ. J. Gingell et al. (eds.), Modern Political Thought. A reader, London; New York: Routledge 2000, σ Βλ. J.J. Rousseau, Discourse on the Origin and the Foundations of Inequality among Men, Rousseau, The 10

11 στοιχεία της υποταγής, της εκμετάλλευσης και της οικονομικής εξάρτησης μεταξύ των ανθρώπων. Ο άνθρωπος της φυσικής κατάστασης δεν είναι ούτε αγαθός ούτε κακός, δε διαθέτει ούτε αρετές ούτε κακίες. Άλλωστε η έννοια της ηθικής αποτελεί αδιαμφισβήτητα για τον Rousseau προϊόν της κοινωνικής οργάνωσης και χαρακτηρίζει αμιγώς την πολιτικά οργανωμένη κοινωνία. Ο Rousseau αναπολεί τη φυσική κατάσταση και δε συμμερίζεται τις αναλύσεις του Locke, σύμφωνα με τις οποίες η πολιτική κατάσταση αντιμετωπίζεται ως πρόοδος έναντι της προπολιτικής κατάστασης. Η πολιτική κοινωνία, για τον Rousseau, αποτελεί δημιούργημα των πλουσίων με αποκλειστικό σκοπό τη διαφύλαξη της περιουσίας τους. 45 Γι' αυτόν η πολιτικά οργανωμένη κοινωνία χαρακτηρίζεται από την κοινωνικοοικονομική ανισότητα και την υποκρισία στις ανθρώπινες σχέσεις. Στο πλαίσιο της πολιτικά οργανωμένης κοινωνίας οι άνθρωποι καθίστανται σταδιακά ευάλωτοι και ματαιόδοξοι, επιδιώκοντας το καθαρά ιδιωτικό τους συμφέρον. Τον άνθρωπο της φυσικής κατάστασης, τον οποίο χαρακτήριζε το πηγαίο φυσικό συναίσθημα της συμπόνιας διαδέχεται ο εγωιστής και διεφθαρμένος πολίτης. «Ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος και παντού βρίσκεται αλυσοδεμένος.» 46 Δυστυχώς στο πλαίσιο της παρούσης εργασίας δεν μπορούμε να ασχοληθούμε περαιτέρω με τις αναλύσεις του Rousseau. Με την σύντομη αυτή παρέκβαση επιδιώξαμε απλώς να παρουσιάσουμε με συντομία μια εκ διαμέτρου διαφορετική θεωρία για τη φυσική κατάσταση. Οι οξυδερκείς παρατηρήσεις του Rousseau έχουν επηρεάσει άλλωστε σημαντικά την ανάλυσή μας και αποτελούν μέχρι και σήμερα σημαντική βοήθεια για τους μελετητές που βασίζουν τις αναλύσεις τους σε μια πρωταρχική φυσική κατάσταση και ανάγουν τη σύσταση της πολιτικής κοινωνίας στη σύναψη ενός κοινωνικού συμβολαίου. Ας επανέλθουμε όμως στον Locke. Στην πραγματικότητα ο φιλόσοφος συλλαμβάνει την έννοια της φυσικής κατάστασης ως μια «δυναμική έννοια, αφού στη φυσική κατάσταση υπάρχει εξέλιξη και οικονομική ανάπτυξη, αποτέλεσμα της οποίας είναι η εμφάνιση προστριβών και συγκρούσεων». 47 Η πολιτική κατάσταση είναι αυτή που αποτελεί τη θεραπεία των παρωχημένων μορφών συμπεριφοράς που παρατηρούνται στη φυσική κατάσταση και δεσμεύει εκ νέου τους ανθρώπους σε υπακοή στη θεσπισμένη πολιτική εξουσία. Πάντως η μεροληψία, το πάθος, η εκδίκηση και η αναταραχή αποτελούν μόνο έναν από τους λόγους που στρέφουν τους ανθρώπους στη σύμπηξη πολιτικών κοινωνιών. 48 Στο επόμενο κεφάλαιο θα αναλυθεί ο ρόλος της ιδιοκτησίας ως καταλυτικός παράγοντας για το πέρασμα από τη φυσική στην πολιτική κατάσταση. Η ιδιοκτησία, για το φιλόσοφο, καθώς και η επιδίωξη του πλουτισμού δε θεωρούνται απλώς ένα φυσικό δικαίωμα αλλά ένδειξη εργατικότητας και αρετής και η βάση κάθε αγαθού. 49 Αξίζει να παρακολουθήσουμε την ανατρεπτική επιχειρηματολογία του Η ιδιοκτησία στη φυσική κατάσταση Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η φυσική κατάσταση προηγείται της πολιτικής και χαρακτηρίζεται από την ελευθερία και την ισότητα μεταξύ των ανθρώπων. Εντύπωση μολαταύτα προξενεί το γεγονός πως η ισότητα αυτή ανατρέπεται σύντομα και εντός της ίδιας της φυσικής κατάστασης μόλις οι άνθρωποι αποκτήσουν ιδιοκτησία. Discourses and other early Political Writings, Cambridge: Cambridge University Press 1997, σ Βλ. J.J. Rousseau, Discourse on the Origin and the Foundations of Inequality among Men, Rousseau, The Discourses and other early Political Writings, Cambridge: Cambridge University Press 1997, σ Βλ. Ζ.-Ζ. Ρουσσώ, Το Κοινωνικό Συμβόλαιο, μετ. Β. Γρηγοροπούλου-Α. Σταϊνχάουερ, Αθήνα: εκδ. Πόλις 2004, σ Βλ. Γ. Πλάγγεση, Πολιτική και Θρησκεία στη Φιλοσοφία του John Locke, Θεσσαλονίκη: University Studio Press 1998, σ Βλ. I. Hampsher-Monk, A History of Modern Political Thought: Major Political Thinkers from Hobbes to Marx, Oxford: Blackwell 1992, σ Βλ. C.B. Macpherson, Democratic Theory: Ontology and Technology, Democratic Theory: essays in retrieval, Oxford: Clarendon Press 1984, σ

12 Το σημαντικό κατ' αρχάς είναι πως για τον Locke η ιδιοκτησία συναντάται ήδη στη φυσική κατάσταση, προτού οι άνθρωποι οργανωθούν σε πολιτικές κοινωνίες και θεσπίσουν νόμους για τη διαφύλαξή της. Ο φιλόσοφος ανάγει στη φυσική κατάσταση τα χαρακτηριστικά της αστικής κοινωνίας της εποχής του και γι' αυτό και έχει κατηγορηθεί πως επιχειρεί να δικαιολογήσει θεωρητικά και ηθικά την ανισότητα στα δικαιώματα και τον ταξικό χαρακτήρα της πολιτικής εξουσίας. 50 Η ιδιοκτησία για το φιλόσοφο αποτελεί φυσικό, αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα, εφάμιλλο του δικαιώματος της ζωής και της ελευθερίας και θεμελιώνεται στο Φυσικό Νόμο, δηλαδή στο σχέδιο του Θεού για τον άνθρωπο. Σε αντιδιαστολή προς τους Grotius και Pudendorf, που θεμελίωναν την ιδιοκτησία πάνω σε συμβόλαιο και στην ευρύτερη συγκατάθεση μεταξύ των ανθρώπων, ο Locke δε θεώρησε την ιδιοποίηση αρπαγή και απενοχοποίησε τους ανθρώπους, που τελικά κατακυρίευσαν τη γη. 51 Στους ανθρώπους έχει παραχωρηθεί από το Θεό από κοινού το δικαίωμα πάνω στη γη και τα αγαθά της προκειμένου αυτοί να εξασφαλίζουν αποτελεσματικά τη συντήρηση της ζωής τους, δηλαδή την επιβίωσή τους. Η επιβίωση για τους ανθρώπους αποτελεί συγχρόνως βασικό δικαίωμα μα και αδιαμφισβήτητη υποχρέωσή τους. 52 Αυτό συνεπάγεται πως οι άνθρωποι στη φυσική κατάσταση νομιμοποιούνταν να χρησιμοποιούν τους καρπούς που η γη και η φύση απλόχερα χαρίζουν και να κυνηγούν προκειμένου να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους. Η περιγραφή αυτή από το φιλόσοφο του αρχικού σταδίου της φυσικής κατάστασης, συμπίπτει με την πρωτόγονη περίοδο στην οποία, κατά τους σύγχρονους ανθρωπολόγους, οι άνθρωποι ήταν τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί. 53 Όμως ο Locke κάνει ακόμη ένα βήμα και αναγνωρίζει στους ανθρώπους δικαίωμα όχι μόνο χρήσης μα και ιδιοκτησίας πάνω στα αγαθά της φύσης. Ο φιλόσοφος έπρεπε να δώσει λύση στο πρόβλημα των πολιτικών φιλοσόφων του 17ου αιώνα και να εξηγήσει πως τα αγαθά και οι φυσικοί πόροι μπορούν να περιέλθουν σε καθεστώς ατομικής ιδιοκτησίας. 54 Πως όμως θεμελιώνει τον ισχυρισμό του; Ιδιαιτέρως ανατρεπτικά ο φιλόσοφος υποστηρίζει πως ο άνθρωπος κατέχει εκ φύσεως ιδιοκτησία, αφού είναι ήδη ιδιοκτήτης του εαυτού του [has a Property in his own Person], του σώματός του, των πράξεών του και επομένως της εργασίας του. Η εργασία, για το φιλόσοφο, αποτελεί ιδιοκτησία του ανθρώπου και μέσο για την περαιτέρω ιδιοποίηση των αγαθών της Φύσης. Με τη διαμεσολάβηση της εργασίας, του ανθρώπινου μόχθου δηλαδή τα αγαθά της Φύσης παύουν να αποτελούν κοινό κτήμα της ανθρωπότητας και περιέρχονται στην ιδιοκτησία του ανθρώπου. Η εργασία στην πραγματικότητα μεταμορφώνει την άμορφη φύση σε αγαθά για τον άνθρωπο και μόνο χάρη σε αυτήν η γη αποκτά τη μέγιστη αξία της. 55 Η εργασία φαίνεται να αποτελεί έτσι το μοναδικό νόμιμο τρόπο απόκτησης ιδιοκτησίας ενώ η διαδικασία ιδιοποίησης μέσω της εργασίας θεωρείται τόσο αδιαμφισβήτητη που η συγκατάθεση των υπόλοιπων ανθρώπων δεν παίζει κανέναν απολύτως ρόλο. Η ιδιοκτησία αποτελεί την ολοκλήρωση του φυσικού δικαιώματος του ανθρώπου να διατηρεί τη ζωή του και να επιδιώκει την άνεση, τόσο τη δική του όσο και των υπολοίπων ανθρώπων. 56 Στη φυσική κατάσταση τοποθετείται κατά τον Locke ακόμη και η ιδιοποίηση της ίδιας της 50. Βλ. Γ. Πλάγγεση, Πολιτική και Θρησκεία στη Φιλοσοφία του John Locke, Θεσσαλονίκη: University Studio Press 1998, σ Βλ. K. Olivecrona, Appropriation in the state of nature: Locke on the origin of property, Modern Political Theory from Hobbes to Marx. Key Debates (ed. by J. Lively and A. Reeve), London ; New York: Routledge 1989, σ Βλ. I. Hampsher-Monk, A History of Modern Political Thought: Major Political Thinkers from Hobbes to Marx, Oxford: Blackwell 1992, σ Όπ. παρ., σ Βλ. K.I. Vaughn, John Locke, Economist and Social Scientist, Chicago: University of Chicago Press 1980, σ Βλ. Π. Κιτρομηλίδη, 'Εισαγωγή' στη Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως: δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μετ. Π. Κιτρομηλίδη, Αθήνα: Εκδ Γνώση 1990, σ Βλ. J. Tully, A Discourse on Property. John Locke and his adversaries, Cambridge; New York: Cambridge University Press 1980, σ

13 γης. Ο φιλόσοφος θεωρεί ουσιαστικά πως η γη μπορούσε να καλλιεργηθεί αποτελεσματικά μόνο μέσω της ιδιοποίησής της, απορρίπτοντας το ενδεχόμενο μια συστηματική και οργανωμένη καλλιέργεια της γης να συνυπάρχει με οποιαδήποτε μορφή κοινοκτημοσύνης. 57 Η γη δε διαφοροποιείται έτσι ουσιαστικά από τα αγαθά της και περιέρχεται στην ιδιοκτησία του κάθε ανθρώπου με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, δηλαδή διαμέσου της ανθρώπινης εργασίας. Ο φιλόσοφος είναι ξεκάθαρος όταν δηλώνει πως «η υποταγή ή καλλιέργεια της γης και η κυριότητα επ' αυτής είναι συνδεδεμένες. Το ένα δημιουργούσε δικαίωμα για το άλλο. Έτσι ο Θεός με την εντολή της κατακυριεύσεως της γης χορηγούσε εξουσιοδότηση για την ιδιοποίησή της.» 58 Όμως σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να σκεφτούμε πως η ιδιοποίηση της γης και των αγαθών της δε γνωρίζει συγκεκριμένα όρια. Ο άνθρωπος μπορεί να ιδιοποιηθεί μόνο όση γη μπορεί να καθυποτάξει με την εργασία του και μπορεί να κατέχει τόσα αγαθά όσα μπορεί να χρησιμοποιήσει πριν φθαρούν. Εφόσον η γη δόθηκε στους ανθρώπους προκειμένου αυτοί να διατηρηθούν στη ζωή, θα ήταν ανίερο κάποιος που από πλεονεξία έχει ιδιοποιηθεί μεγαλύτερης έκτασης γη, να αφήνει τα αγαθά που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από άλλους ανθρώπους να φθείρονται. Η ατομική ιδιοκτησία αγαθών και γης σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να στρέφεται εναντίον της διατήρησης των άλλων ανθρώπων στη ζωή. Επομένως η ατομική ιδιοκτησία ενός ανθρώπου νομιμοποιείται μόνο εφόσον υπάρχει αρκετή γη και αρκετά αγαθά, ικανά να εξασφαλίσουν την επιβίωση και των υπόλοιπων ανθρώπων. Αντιλαμβανόμαστε πως τα όρια που ο Locke έθετε στη διαδικασία ιδιοποίησης της γης και των προϊόντων της μπορούσαν θεωρητικά να περιορίσουν αποτελεσματικά την έκταση της περιουσίας του κάθε ανθρώπου. Το αρχικό στάδιο της φυσικής κατάστασης χαρακτηρίζεται λοιπόν από την ατομική ιδιοκτησία, η οποία όμως δεν ξεπερνά κάποια συγκεκριμένα όρια, δεν καθιστά την επιβίωση των υπολοίπων ανθρώπων επισφαλή και τελεί υπό το σεβασμό του Φυσικού Νόμου. Τα πράγματα όμως μεταβάλλονται ριζικά όταν το χρήμα κάνει την εμφάνισή του στο προσκήνιο της ιστορίας. Όπως ιδιαιτέρως εύστοχα επισημαίνει ο Macpherson, ο φιλόσοφος αρχικά βασίζει το δικαίωμα στην ιδιοκτησία πάνω στο Φυσικό Δίκαιο και το Φυσικό Νόμο, ενώ στη συνέχεια υπερβαίνει όλους τους περιορισμούς (που προκύπτουν από το Φυσικό Νόμο) και συνηγορεί υπέρ μιας απεριόριστης συσσώρευσης γης, αγαθών και τελικά κεφαλαίου. 59 Ας προσπαθήσουμε να συλλάβουμε το συλλογισμό του. Στη Φυσική Κατάσταση, κατά τον Locke, οι άνθρωποι καλλιεργούν τη γη, αποκτούν ατομική ιδιοκτησία, αναπτύσσουν την ανταλλακτική οικονομία και τελικά επινοούν το χρήμα, ως μέσο για τις συναλλαγές τους. Το χρήμα παρουσιάζεται ως μια ανθρώπινη επινόηση, που προέκυψε αυθόρμητα όταν οι άνθρωποι προσπάθησαν να ξεπεράσουν τους περιορισμούς που έθετε στην οικονομική τους δραστηριότητα ο Φυσικός Νόμος. 60 Το χρήμα τα πολύτιμα μέταλλα δηλαδή παρ' ότι δεν έχει καμία πρακτική χρησιμότητα για τον άνθρωπο (σε αντιδιαστολή με τα υπόλοιπα αγαθά της φύσης), διαθέτει ένα μεγάλο πλεονέκτημα. Δε φθείρεται και δεν καταστρέφεται με την πάροδο του χρόνου. Αυτό αυτομάτως συνεπάγεται πως οι άνθρωποι ανταλλάσσοντας φθαρτά αγαθά με το ανθεκτικό στο χρόνο χρήμα, μπορούσαν να συσσωρεύουν πλούτο, δηλαδή να κατέχουν μεγαλύτερο μερίδιο ατομικής ιδιοκτησίας χωρίς να διαπράττουν ύβριν και χωρίς να παραβαίνουν το Φυσικό Νόμο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως για τον Locke, «η υπέρβαση των δικαίων ορίων της ιδιοκτησίας δεν συνίσταται στο μέγεθος των περιουσιακών στοιχείων αλλά στην καταστροφή τμήματός τους από αχρηστία.» Βλ. C.B. Macpherson, The Political Theory of Possessive Individualism: Hobbes to Locke, Oxford; New York: Oxford University Press 1962, σ Βλ. Τζ. Λοκ, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως: δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, 35, μετ. Π. Κιτρομηλίδης, Αθήνα: Εκδ. Γνώση 1990, σ Βλ. C.B. Macpherson, The Political Theory of Possessive Individualism: Hobbes to Locke, Oxford; New York: Oxford University Press 1962, σ Βλ. K.I. Vaughn, John Locke, Economist and Social Scientist, Chicago: University of Chicago Press 1980, σ Βλ. Τζ. Λοκ, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως: δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό 13

14 Το άφθαρτο χρήμα αποτέλεσε το τέλειο άλλοθι για την υπερσυσσώρευση αγαθών και η ιδιοποίηση με σκοπό την αυτοκατανάλωση και την επιβίωση αντικαταστάθηκε από την επιδίωξη του πλουτισμού. Ο ίδιος ο φιλόσοφος συγκρίνει τις επιθυμίες των ανθρώπων πριν και μετά την επινόηση του χρήματος προκειμένου να τονίσει την επίδρασή του στην αλλαγή των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. 62 Στην ουσία, με την εισαγωγή του χρήματος οι άνθρωποι αυτόματα αποδέχτηκαν τις διαφορές στον πλούτο και στην ιδιοκτησία. Αυτό σημαίνει πως με την πάροδο του χρόνου εμφανίστηκε στο προσκήνιο της ιστορίας η μισθωτή εργασία και κάποιοι άνθρωποι μεταβλήθηκαν σε εργάτες γης αφού δεν υπήρχε περαιτέρω γη ελεύθερη προς ιδιοποίηση. Ήδη στη φυσική κατάσταση παρατηρείται η διαφοροποίηση μεταξύ κατόχων και μη-κατόχων ακίνητης περιουσίας. Αντιλαμβανόμαστε πως ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας, οι διαφοροποιήσεις ως προς την ιδιοκτησία και η κοινωνική ανισότητα δεν αποδοκιμάζονται από το φιλόσοφο, που φαίνεται να αποδέχεται το κοινωνικό και πολιτικό status quo της εποχής του. 63 Έτσι λοιπόν η εισαγωγή του χρήματος στις σχέσεις ανταλλαγής μεταξύ των ανθρώπων αποτέλεσε μια επαρκή φιλοσοφική δικαιολόγηση της συγκεκριμένης φάσης ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας. Όμως η ερώτηση που μένει να απαντηθεί είναι η εξής; Τελικά η εμφάνιση του χρήματος και η άκρατη ιδιοποίηση της γης δε στρέφονται εναντίον του Φυσικού Νόμου, θεμέλιο του οποίου είναι η επιβίωση, η διατήρηση όλων των ανθρώπων στη ζωή; Ο Locke δεν αναγνωρίζει αυτή την αντίρρηση και ξεπερνά τους όποιους σκοπέλους υποστηρίζοντας πως η κατοχή γης, δηλαδή η καθυπόταξή της μέσω της εργασίας αυξάνει την παραγωγικότητα και επομένως διευκολύνει την επιβίωση ακόμη περισσότερων ανθρώπων. Όπως όμως σωστά επισημαίνει ο Hampsher-Monk, ο φιλόσοφος δεν εξηγεί τη διαδικασία με την οποία η μεγαλύτερη παραγωγή τελικά διανέμεται στα άτομα, δίνοντας με τον τρόπο αυτό το δικαίωμα σε πολλούς μελετητές να τον θεωρήσουν αν όχι απολογητή, τουλάχιστον υπερασπιστή της νεοανερχόμενης αστικής τάξης. 64 Ανεξάρτητα από την κριτική που έχει δεχτεί, οφείλουμε να παραδεχτούμε πως ο φιλόσοφος επιτυγχάνει αδιαμφισβήτητα το στόχο του. Ανάγοντας την ιδιοκτησία στη φυσική κατάσταση και θεμελιώνοντάς την πάνω στις επιταγές του Φυσικού Νόμου για την επιβίωση των ανθρώπων, την καθιστά φυσικό δικαίωμα κάθε ανθρώπου. Την άποψη του Locke για την ιδιοκτησία ως φυσικό, ατομικό δικαίωμα συμμερίζεται και ο Benjamin Constant, επισημαίνοντας μάλιστα πως χωρίς την ιδιοκτησία το ανθρώπινο είδος θα παρέμενε στάσιμο χωρίς να μπορεί να απεγκλωβιστεί από την ωμότητα και αγριότητα της αρχικής φυσικής κατάστασης. 65 Ο Constant φαίνεται πως ακολουθεί τον Αριστοτέλη, ο οποίος προκρίνει ως ιδανική κυβερνώσα τάξη τους πολίτες που ακριβώς χάρη στην κατοχή μιας μέσης ιδιοκτησίας και του συνεπαγόμενου αυτής πλούτου, μπορούν να αναπτύξουν ολόπλευρα την προσωπικότητα τους, γεγονός που αποτελεί και εχέγγυο για την ορθή άσκηση της εξουσίας (IV b5-10). 66 Οι άνθρωποι, που έχουν ένα μεσαίο εισόδημα δεν είναι δουλοπρεπείς όπως οι φτωχοί, ούτε και υπερόπτες όπως οι πλούσιοι. Θα λέγαμε πως η οικονομική κατάσταση της μεσαίας τάξης λειτουργεί σαν ένα είδος φυσικής συγκράτησης των επιθυμιών της. 67 Η ιδιοκτησία αποτελεί έτσι δικαίωμα αναπαλλοτρίωτο και εφάμιλλο της επιβίωσης, της προστασίας της πολιτικής εξουσίας, 46, μετ. Π. Κιτρομηλίδης, Αθήνα: Εκδ. Γνώση 1990, σ Βλ. Βλ. J. Tully, A Discourse on Property. John Locke and his adversaries, Cambridge; New York: Cambridge University Press, Cambridge 1980, σ Βλ. Γ. Πλάγγεση, Πολιτική και Θρησκεία στη Φιλοσοφία του John Locke, Θεσσαλονίκη: University Studio Press 1998, σ Βλ. I. Hampsher-Monk, A History of Modern Political Thought: Major Political Thinkers from Hobbes to Marx, Oxford: Blackwell 1992, σ Βλ. B. Constant, Περί Ελευθερίας και Ελευθεριών, μετ. Ε. Κόλλια, Τ. Δαρβέρης, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Ζήτρος 2000, σ Βλ. Αριστοτέλης, Πολιτικά, επιμέλεια Δ. Παπαδής (τόμος 1) και Π. Τζιώκα (τόμοι 2,3,4), Θεσσαλονίκη :Ζήτρος , σ Βλ. J. Coleman, «Ιστορία της πολιτικής σκέψης. Από την αρχαία Ελλάδα μέχρι τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους», μετ. Γ. Χρηστίδη, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική 2005, σ