Επιβλέπων Καθηγητής : Μιχάλης Σπουρδαλάκης

Transcript

1 Η έννοια της κομματικής ένταξης στα σύγχρονα σοσιαλιστικά κόμματα. Τα κομματικά μέλη στο ΠΑΣΟΚ. Διπλωματική Εργασία για το ΜΠΣ Πολιτική Επιστήμη και Κοινωνιολογία Επιβλέπων Καθηγητής : Μιχάλης Σπουρδαλάκης Όνομα Φοιτητή : Δημήτρης Ταλαίπωρος Αριθμός Μητρώου: Ακαδημαϊκό Έτος :

2 Περιεχόμενα Εισαγωγή 3 Μεθοδολογία. Υπόθεση Εργασίας 4 Το Κόμμα Μαζών 7 Τα Μέλη στο Κόμμα Μαζών 11 Η Εξέλιξη σε Πολυσυλλεκτικό Κόμμα 14 Το Κόμμα Καρτέλ 17 Το Εργατικό Κόμμα 22 Ο Αριθμός των Μελών 23 Η Οργανωτική Αναδιάρθρωση 27 Το ΠΑΣΟΚ, τα Μέλη και οι Φίλοι 35 Τα Μέλη στο Σύγχρονο ΠΑΣΟΚ 42 Τα Μέλη στο Καταστατικό 48 Ο Συνήγορος του Μέλους και του Φίλου 53 Η Έκθεση του Συνηγόρου για το Συμπεράσματα 62 Επίλογος 69 Βιβλιογραφία 71 Παράρτημα 74 2

3 Η έννοια της κομματικής ένταξης στα σύγχρονα σοσιαλιστικά κόμματα. Τα κομματικά μέλη στο ΠΑΣΟΚ. Εισαγωγή Η έννοια του κομματικού μέλους σχετίζεται με μία έννοια πολιτικού κόμματος που γεννήθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα με τα σοσιαλιστικά κόμματα και στην συνέχεια, λόγω της ιδιαίτερης επιτυχίας του, υιοθετήθηκε και από κόμματα με διαφορετικό ιδεολογικό προσανατολισμό. Αποτελεί αποτέλεσμα της εξέλιξης που οδήγησε από το κόμμα στελεχών στο κόμμα μαζών. Εκατό και πλέον χρόνια μετά την εξέλιξη αυτή τα κόμματα αποτελούν τους βασικούς θεσμούς εκπροσώπησης συνεχίζοντας να μετασχηματίζονται. Το μοντέλο του κόμματος μαζών, κυρίαρχο στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, διαδέχθηκε το πολυσυλλεκτικό κόμμα ενώ την πιο πρόσφατη εξέλιξη αποτελεί η μετατροπή του πολυσυλλεκτικού κόμματος σε κόμμα καρτέλ ή κόμμα του κράτους. Η Ιστορία βλέπει τα κόμματα να αλλάζουν με τον ίδιο τρόπο που αλλάζει και η δημοκρατία μέσα στην οποία λειτουργούν. Ιστορικά οι φιλελεύθερες δημοκρατίες της δύσης αποτελούν δημοκρατίες κομμάτων, τα κόμματα επιτελώντας τις λειτουργίες τους εξασφάλιζαν την αντιπροσώπευση ομάδων συμφερόντων, τις εισροές της κοινωνίας για την αναπαραγωγή και διεύρυνση του δημοκρατικού συστήματος και την ένταξη των πολιτών στην πολιτική διαδικασία μέσω της ένταξης στα κόμματα. 3

4 Τα μέλη των κομμάτων όπως αναφέρει ο Duverger 1 αποτελούν την ουσία του κόμματος, χωρίς μέλη τα κόμματα δεν έχουν λόγο ύπαρξης. Τα σύγχρονα κόμματα όμως, έχουν μεταθέσει το κέντρο βάρος τους όχι στην πολιτική οργάνωση της κοινωνίας και στην δημοκρατική της έκφραση αλλά στην λειτουργία της διαχείρισης του κράτους. Σε αυτό το πλαίσιο η σχέση τους με τα μέλη, τους πάλαι πότε αιμοδότες αυτών των οργανισμών, δείχνει να αναπροσαρμόζεται σημαντικά. Μεθοδολογία. Υπόθεση Εργασίας Στην παρούσα εργασία αυτό που προσπαθώ να ψηλαφίσω είναι η νέα διαμορφωθείσα αλλά και διαμορφούμενη σχέση κόμματος-μέλους και το πώς αυτή επηρεάζει τη φύση του κομματικού φαινομένου. Από την πλευρά των μελών και της κοινωνίας διερευνάται το κατά πόσο αυτή η σχέση αφήνει χώρο στους πολίτες για συμμετοχή στην πολιτική διαδικασία. Τα συμπεράσματα που εξάγονται είναι χρήσιμα για την αποτύπωση των χαρακτηριστικών και της ποιότητας της Δημοκρατίας στον 21 ο αιώνα. Στην διαδικασία της διερεύνησης αναλύεται η σχέση κόμματος μέλους στο ΠΑΣΟΚ. Το ΠΑΣΟΚ αποτελεί ένα σύγχρονο σοσιαλιστικό κόμμα της ευρωπαϊκής οικογένειας, που παίζει κυρίαρχο ρόλο στο κομματικό συστήμα της Ελλάδας. Η διερεύνηση γίνεται με αναφορά στο Εργατικό Κόμμα που απολαμβάνει την ανάλογη θέση στο κομματικό σύστημα του Ηνωμένου Βασιλείου. Επιπλέον το Εργατικό Κόμμα από τα παλαιότερα σοσιαλιστικά, σοσιαλδημοκρατικά ή εργατικά 1 Βλ. M.Duverger, Political Parties, London, Methuen, 1964, σ. 63 4

5 κόμματα στην Ευρώπη, αποτελεί συνήθως την πρωτοπορία όσον αφορά τις αλλαγές και τις «μεταλλάξεις» που υφίσταται η σοσιαλιστική κομματική οικογένεια στο σύνολό της τόσο σε οργανωτικό όσο και σε ιδεολογικό πολιτικό επίπεδο. Τα κόμματα της σοσιαλιστικής ευρωπαϊκής οικογένειας τα τελευταία είκοσι χρόνια φαίνεται να έχουν καταφύγει σε ριζικές διαδικασίες ανασυγκρότησης του κομματικού τους οργανισμού. Οι διαδικασίες οργανωτικής ανασυγκρότησης που παρατηρούνται σε αυτά τα κόμματα σχετίζονται ιδιαίτερα με την αναπροσαρμογή της ιδιότητας της κομματικής ένταξης. Το ΠΑΣΟΚ και οι Εργατικοί αποτελούν τολμηρούς συμμέτοχους αυτού του εγχειρήματος. Η αίσθησή μας είναι ότι παρά τις διακηρύξεις που συνοδεύουν αυτές τις διαδικασίες για διεύρυνση της δημοκρατικής λειτουργίας του κόμματος και της συμμετοχής,, το αποτέλεσμα είναι εντελώς αντίθετο. Τα μέλη αποξενώνονται από την διαδικασία της Πολιτικής με αποτέλεσμα να αυξάνεται δραματικά η απόσταση μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνωμένων. Η διερεύνηση γίνεται επίσης κατ αντιπαράθεση με το μοντέλο του κόμματος μαζών, όπως διατυπώθηκε από τον Duverger 2, και σε σύγκριση με το μοντέλο του κόμματος καρτέλ, όπως αυτό περιγράφεται από τους Katz και Mair 3. 2 Βλ. M.Duverger, Political Parties, London, Methuen, Βλ. R.S. Katz, and P. Mair «Changing Models of Party Organization and party Democracy: The Emergence of the Cartel party», Party Politics, Vol. 1, No. 1, 1995, σσ R.S. Katz, and P. Mair The Ascendancy of the Party in Public Office: Party Organizational Change in Twentieth-Century Democracies in Gunther R., J.R. Montero and J. Linz (eds), Political Parties. Old Concepts and New Challenges, Oxford: Oxford University Press,2002 R.S. Katz, and P. Mair, «The Cartel Party Thesis: A Restatement», Perspectives on Politics, Vol. 7, No. 4, 2009,σσ

6 Για την έρευνα αναφορικά με το ΠΑΣΟΚ αξιοποιήθηκαν εκτός από την σχετική βιβλιογραφία, το Καταστατικό και η Έκθεση του Συνηγόρου και του Φίλου για το Επίσης προβήκαμε σε τρεις συνεντεύξεις βάθους συζητήσεις με πρώην και νυν μεσαία στελέχη του ΠΑΣΟΚ 4. Η ερευνητική δραστηριότητα αυτή πραγματοποιήθηκε ώστε οι συνεντευξιαζόμενοι να μας μεταφέρουν από τη μία την βιωματική τους εμπειρία ως συμμετέχοντες στις διαδικασίες βάσης του ΠΑΣΟΚ και από την άλλη ως στελέχη να έχουν την δυνατότητα μεταφοράς της εικόνας αναφορικά με την συμμετοχή και την αποτελεσματικότητα της οργάνωσης βάσης στην λειτουργία του ΠΑΣΟΚ. Η επιλογή των προσώπων έγινε έτσι ώστε να μπορέσουμε να δούμε την διαχρονική εξέλιξη των διαδικασιών του ΠΑΣΟΚ ελέγχοντας με αυτό τον τρόπο τα συμπεράσματά μας. Επιλέξαμε ένα μέλος που να μπορεί να μας μεταφέρει την εικόνα από την «περίοδο της αυτό-οργάνωσης», την πρώτη περίοδο του ΠΑΣΟΚ ως μαζικό κόμμα αλλά και τις διαφαινόμενες εξελίξεις από το 1977 στην κατεύθυνση του πολυσυλλεκτικού κόμματος. Ο δεύτερος συνεντευξιαζόμενος εντάχθηκε στο ΠΑΣΟΚ το 1985, χρονικό σημείο που αρχίζουν να εμφανίζονται χαρακτηριστικά του κόμματος καρτέλ και μας μεταφέρει τα συμπεράσματά του από εκείνη την περίοδο, αλλά και την εξέλιξη αυτής τη διαδικασίας μέχρι και το Συνέδριο του Ο τρίτος συνεντευξιαζόμενος αποτελεί ένα σχετικά νέο μέλος. Εντάχθηκε στο ΠΑΣΟΚ το 2003, είναι ενεργός μέλος του κόμματος και μας μεταφέρει την εικόνα από τις διαδικασίες της οργάνωσης μετά τις προσπάθειες της οργανωτικής αναδιάρθρωσης. 4 Το πλαίσιο των συνεντεύξεων - συζητήσεων όπως και τα σύντομα κομματικά βιογραφικά των συνεντευξιαζόμενων βρίσκονται στο παράρτημα 6

7 Για τη σύγκριση με το Εργατικό Κόμμα βασιστήκαμε περισσότερο στην βιβλιογραφία. Επίσης η έρευνα στα στοιχεία και τις πληροφορίες που παρέχουν οι επίσημοι ιστότοποι των δύο αυτών κομμάτων έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των τελικών συμπερασμάτων 5. Το κόμμα μαζών Στον ιδεότυπο του κόμματος μαζών, τις βασικές μονάδες της πολιτικής ζωής αποτελούν οι καθορισμένες κοινωνικές ομάδες, η ένταξη στις οποίες περικλείει όλες τις πλευρές της ζωής του ατόμου. Η Πολιτική συνίσταται στον ανταγωνισμό, την σύγκρουση και την συνεργασία των κοινωνικών ομάδων, και τα πολιτικά κόμματα αποτελούν τα οχήματα μέσα από τα οποία αυτές οι ομάδες συμμετέχουν στην σφαίρα της Πολιτικής, θέτουν αιτήματα προς το κράτος και προσπαθούν να αποκτήσουν επιρροή ή τον έλεγχο του τοποθετώντας τους εκπροσώπους τους σε θέσεις κλειδιά. Κάθε μια από αυτές τις κοινωνικές ομάδες έχει ένα συμφέρον, το οποίο εκφράζεται στο πρόγραμμα του κόμματος. Το πρόγραμμα αυτό δεν αποτελεί μία απλή συρραφή πολιτικών ή συμφερόντων, αλλά ένα συνεκτικό και λογικά δομημένο σύνολο. Ως εκ τούτου η ενότητα και η πειθαρχία του κόμματος δεν είναι μόνο πρακτικά επωφελής αλλά και νομιμοποιητική 6. Η νομιμοποίηση εξαρτάται από το μέγεθος της λαϊκής συμμετοχής στην μορφοποίηση του κομματικού προγράμματος. Από οργανωτικής σκοπιάς αυτό θέτει την ανάγκη για έναν μαζικό οργανισμό, με τοπικές ή επαγγελματικές οργανώσεις κύτταρα του κόμματος, έτσι ώστε να διασφαλίζονται οι μεγαλύτερες δυνατές εισροές στην διαδικασία της 5 Για την σημασία των κομματικών ιστότοπων στα σύγχρονα κόμματα βλ. P. Norris, (2003), «Preaching to the Converted?: Pluralism, Participation and Party Websites», Party Politics, Vol. 9, No. 1, 2003,σσ Βλ. M.Duverger, Political Parties, London, Methuen,

8 χάραξης της πολιτικής. Αυτό όμως έχει ως συνέπεια την υπεροχή της εξωκοινοβουλευτικής διάστασης του κόμματος, με το Συνέδριο να αποτελεί το ανώτατο αποφασιστικό όργανο. Η ατομική εκλογική συμπεριφορά περιορίζεται από την ενθυλάκωση του εκλογικού σώματος σε κάποια από τις κοινωνικές ομάδες που το κόμμα εκπροσωπεί. Έτσι η εκλογική τακτική του κόμματος βασίζεται περισσότερο στην κινητοποίηση των υποστηρικτών του και στην ανάδειξη της σχέσης κόμματος κοινωνικών ομάδων παρά στην γενική απεύθυνση στο σύνολο του εκλογικού σώματος. Επίσης το κόμμα μαζών παρέχει τις προσδοκώμενες κοινωνικά ελεγμένες πολιτικές που έχει καταφέρει να συνθέσει στο εσωτερικό του, έτσι οι ψηφοφόροι υποστηρίζουν ένα κόμμα και το εκπεφρασμένο πρόγραμμά του, και το κόμμα που θα καταφέρει να συγκεντρώσει τον μεγαλύτερο αριθμό ψήφων ασκεί την κρατική εξουσία. Τα κόμματα από αυτή την οπτική παρέχουν την ουσιαστική σύνδεση μεταξύ πολιτών και κράτους. Από τη στιγμή που ο εκλογικός ανταγωνισμός αφορά πρωτίστως την κινητοποίηση και την ένταση των ήδη υπαρχουσών σχέσεων, στόχος για ένα επιτυχημένο κόμμα είναι να αυξήσει το βαθμό δέσμευσης αυτών που είναι ήδη προδιατεθειμένοι να προσφέρουν την υποστήριξή τους σε αυτό. Οι ψηφοφόροι αυτοί ανήκουν στις φυσικές του κοινωνικές αναφορές. Έτσι για λόγους αποτελεσματικότητας περισσότερο αλλά και νομιμοποίησης κρίθηκε από τον Duverger 7 ότι και τα κόμματα που εκφράζουν άλλα συμφέροντα πλην αυτών που εκφράζουν τα σοσιαλιστικά είναι αναγκασμένα να υιοθετήσουν το μοντέλο του 7 Βλ. M.Duverger, ό.π. 8

9 κόμματος μαζών ώστε να επιβιώσουν. Από αυτή την άποψη, το κόμμα μαζών χαρακτηρίσθηκε ως το κόμμα του μέλλοντος. Το κλασσικό κόμμα μαζών είναι κόμμα της κοινωνίας, απορρέει από τμήματα του εκλογικού σώματος με την πρόθεση της διείσδυσης στο κράτος και της μετατροπής της δημόσιας πολιτικής προς το μακροπρόθεσμο συμφέρον των κοινωνικών ομάδων τις οποίες εκπροσωπεί. Το κόμμα μαζών ιστορικά ξεπήδησε μέσα από την κοινωνία. Από τα στοιχεία εκείνα της κοινωνίας που αισθανόταν αποκλεισμένα από την Πολιτική, με την επιδίωξη να αποκτήσουν επιρροή και έλεγχο πάνω στην κυβέρνηση και την εξουσία. Εκεί που το παλιό κόμμα στελεχών βασιζόταν στην κοινωνική προβολή και το status των υποστηρικτών του, αυτό το νέο μοντέλο κόμματος βασίστηκε στην ποσότητα, προσπάθησε να συλλέξει πολλές μικρές συνδρομές αντί για ιδιωτικές επιχορηγήσεις, βασίστηκε στην μαζική οργάνωση των μελών και στην συλλογική δράση επειδή του έλειπε η προσωπική επιρροή που απολάμβαναν τα στελέχη του προηγούμενου μοντέλου, δημιούργησε τον δικό του τύπο και τα δικά του δίκτυα επικοινωνίας για να αντιμετωπίσει την έλλειψη πρόσβασης στον εμπορικό τύπο. Επειδή η δύναμή τους βασιζόταν στην οργάνωση, η κυριαρχία του εξωκοινοβουλευτικού κόμματος έναντι της κοινοβουλευτικής ομάδας θεσμοποιήθηκε και αρχικά επιβίωσε ως ζήτημα αρχών ακόμα και όταν αυτά τα κόμματα κατάφεραν να αποκτήσουν την κρατική εξουσία. Αντανακλώντας την πολύ πιο γειωμένη πολιτική τους ατζέντα, τις κοινωνικές εμπειρίες των υποστηρικτών τους και την παράδοση αγώνων που είχαν αναπτύξει από τη γέννηση τους, αυτά τα 9

10 κόμματα υπήρξαν πολύ πιο δεκτικά στις ιδέες της συνοχής και της πειθαρχίας από ότι τα κόμματα στελεχών. Το πιο σημαντικό, αποτέλεσαν τα πρώτα κόμματα που αξίωσαν την εκπροσώπηση ενός κομματιού της κοινωνίας και όχι του συνόλου της. Ως αποτέλεσμα ευθύνη των εκλεγμένων αντιπροσώπων ήταν λιγότερο να προβληματιστούν και να βρουν το εθνικό συμφέρον και πολύ περισσότερο να δρουν ως εντεταλμένοι του δικού τους κομματιού της κοινωνίας εκπληρώνοντας τα δικά του αιτήματα. Το κόμμα αποτελούσε τον αποφασιστικό χώρο συζήτησης μέσα στον οποίο το πολιτικό συμφέρον της τάξης ή των κοινωνικών ομάδων αρθρωνόταν 8. Έτσι τα μέλη έπαιζαν με τη συμμετοχή τους σε αυτό, καθοριστικό ρόλο στις επιλογές των εκλεγμένων αντιπροσώπων, ελέγχοντας, μεταφέροντας κοινωνικές εμπειρίες και κοινωνικά αιτήματα. Με αυτούς τους όρους η ανάπτυξη του κόμματος μαζών και προφανώς η θέσπιση της καθολικής ψηφοφορίας, σχετίστηκε με τον επανακαθορισμό της πολιτικής διαδικασίας. Όχι μόνο ένα ολιγαρχικό σύστημα μεταβλήθηκε σε δημοκρατικό, με τη διεύρυνση του δικαιώματος ψήφου αλλά υπήρξε αλλαγή στην αντίληψη της σχέσης κράτους πολιτών. Οι εκλογές μεταβλήθηκαν από τρόπο επιλογής των πληρεξούσιων σε τρόπο επιλογής αντιπροσώπων, από τρόπο παροχής άδειας άσκησης εξουσίας έγιναν ο τρόπος που η κυβέρνηση ελεγχόταν από τους πολίτες. Το πολιτικό κόμμα αποτέλεσε τον μηχανισμό που επέτρεψε την υλοποίηση όλων αυτών των μεταβολών. Τα κόμματα αποτέλεσαν έτσι την γέφυρα μεταξύ της 8 Βλ. R.S. Katz, and P. Mair «Changing Models of Party Organization and party Democracy: The Emergence of the Cartel party», Party Politics, Vol. 1, No. 1, 1995, σ

11 κοινωνίας από την οποία προερχόταν και του κράτους το οποίο επιζητούσαν να καταλάβουν ή να επηρεάσουν, ως εκπρόσωποι συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων και των συμφερόντων τους 9. Τα μέλη στο κόμμα μαζών Η ίδια η έννοια του κομματικού μέλους σχετίζεται με το κόμμα μαζών. Δεν ανταποκρίνεται στην παλιά έννοια του κόμματος του 19ου αιώνα. Είναι αποτέλεσμα της εξέλιξης που οδήγησε από το κόμμα στελεχών στο κόμμα μαζών. Η ειδοποιός διαφορά μεταξύ κόμματος μαζών και κόμματος στελεχών μας λέει ο Duverger 10 φέροντας το παράδειγμα του Γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος δεν είναι διαφορά μεγέθους εμπλεκόμενων ανθρώπων, δεν αφορά τόσο τον αριθμό των μελών αλλά αποτελεί διαφορά δομής. Πρώτα και κύρια το σοσιαλιστικό κόμμα μαζών στοχεύει στην πολιτική διαπαιδαγώγηση της εργατικής τάξης, διαλέγει από αυτή μία ελίτ ικανή να αναλάβει την κυβέρνηση και την διοίκηση του κράτους. Έτσι τα μέλη αποτελούν την ουσία του κόμματος, το υλικό της δραστηριότητάς του. Χωρίς μέλη το κόμμα θα ήταν σαν δάσκαλος χωρίς μαθητές. Από οικονομικής σκοπιάς το κόμμα βασίζεται στις συνδρομές που πληρώνουν τα μέλη, πρώτο μέλημα της οργάνωσης βάσης αποτελεί η τακτική συλλογή των συνδρομών. Με αυτόν τον τρόπο διασφαλίζονται τα έσοδα για την 9 Βλ. ό.π. 10 Βλ. M.Duverger, ό.π., σ

12 πολιτική διαπαιδαγώγηση, για την καθημερινή του δραστηριότητα όπως επίσης και για την χρηματοδότηση της εκλογικής εκστρατείας. Η διαδικασία αυτή έχει οικονομική και πολιτική σημασία. Στην πράξη η τεχνική του κόμματος μαζών αντικαθιστά την καπιταλιστική χρηματοδότηση και τις δεσμεύσεις που πιθανώς απορρέουν από αυτή με την δημοκρατική χρηματοδότηση. Αντί να απευθύνεται σε λίγους για μεγάλες χορηγίες ή δωρεές, το κόμμα μαζών χωρίζει τα έξοδα στον αριθμό των μελών του, κάθε ένα από τα οποία συμμετέχει συνεισφέροντας σε αυτή τη διαδικασία. Εάν ορίσουμε ένα μέλος ως ένα πρόσωπο που υπογράφει μία αίτησηφόρμα εγγραφής στο κόμμα και από εκεί και έπειτα πληρώνει την συνδρομή του, τότε τα κόμματα στελεχών δεν έχουν μέλη. Η ένταξη σε ένα κόμμα προϋποθέτει πρώτα από όλα την συμπλήρωση και την υπογραφή μίας φόρμας μέλους. Αυτή η διαδικασία έχει δύο μεγάλα πλεονεκτήματα. Το πρώτο είναι ότι δίνει υλική υπόσταση στην ένταξη, όλα τα νομικά συστήματα σημειώνει ο Duverger 11 δίνουν στον γραπτό λόγο ιδιαίτερη σημασία όχι μόνο εξαιτίας της αποδεικτικής του αξίας αλλά και εξαιτίας της βαρύνουσας ψυχολογικής διάστασης που τον συνοδεύει. Το δεύτερο πλεονέκτημα της φόρμας εγγραφής μέλους είναι ότι αποτελεί ένα αρχείο πληροφοριών για το νέο μέλος. Η ακρίβεια και το βάθος των πληροφοριών που ζητούνται διαφέρει βέβαια από κόμμα σε κόμμα. Σε κάποιες περιπτώσεις δε, οι πληροφορίες δεν βρίσκονται στην φόρμα εγγραφής μέλους αλλά σε ένα διαφορετικό έγγραφο που συμπληρώνεται με τα στοιχεία μίας σε βάθος έρευνας σε σχέση με το μέλος. Τέτοια 11 Βλ. M.Duverger, ό.π., σ

13 στοιχεία μπορεί να αφορούν την ηλικία, την οικογενειακή κατάσταση, το εισόδημα, τον τόπο κατοικίας και καταγωγής, τον τόπο και την σχέση εργασίας κ.α. Μόλις δεχθεί το μέλος να ενταχθεί αποκτά μία κάρτα με το όνομά του που επισημοποιεί και αποδεικνύει την ένταξή του μέλος του κόμματος. Οι συνδρομές που πληρώνουν τα μέλη του κόμματος μαζών αποτελούν την βασική μέθοδο χρηματοδότησης του κόμματος και της προεκλογικής εκστρατείας. Τα μέλη καταλαβαίνουν την ουσιώδη σημασία των συνδρομών και δέχονται τη θυσία που αυτές συνεπάγονται. Παίρνοντας παράδειγμα από το Γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα και πάλι ο Duverger 12 υποστηρίζει ότι η φύση της συνδρομής δεν είναι μόνο οικονομική. Η τακτική πληρωμή της συνδρομής, το να πληρώνει κάποιος μία τακτική συνεισφορά που συνεπάγεται κάποιες θυσίες, δίνει βάση στους δεσμούς που ενώνουν το κόμμα με το μέλος. 12 Βλ. M.Duverger, Political Parties, London, Methuen, 1964, σσ

14 Η εξέλιξη σε πολυσυλλεκτικό κόμμα Η ανάδυση αυτού που ο Kirchheimer 13 ονόμασε «πολυσυλλεκτικό» κόμμα προκάλεσε ως προς την εγκυρότητα της αντίληψης για τα κόμματα ως θεσμούς εκπροσώπησης προσδιορισμένων τμημάτων της κοινωνίας. Μία σειρά κοινωνικών διεργασιών που έλαβαν χώρα στα μέσα του 20 ου αιώνα συνέβαλαν σε αυτήν την εξέλιξη. Το ξεκίνημα μίας διαδικασίας χαλάρωσης των παραδοσιακών κοινωνικών δεσμών από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 και του 1960 επέφερε μία αποδυνάμωση στις προηγούμενες εύκολα διακριτές συλλογικές ταυτότητες, δυσκολεύοντας την διαδικασία αναγνώρισης των διαφορετικών τμημάτων του εκλογικού σώματος και την ανάδειξη και έκφραση κοινών αποδεκτών στόχων για αυτά. Η οικονομική ανάπτυξη και η αυξημένη σημασία του κράτους πρόνοιας διευκόλυνε την επεξεργασία των κομματικών προγραμμάτων σε μία κατεύθυνση άμβλυνσης των αντιθέσεων. Τα προγράμματα των κομμάτων δεν ήταν πλέον διαιρετικά αλλά όλο και περισσότερο επικαλούνταν το κοινό συμφέρον του λαού ή του έθνους. Επιπλέον με την εξέλιξη των μέσων μαζικής ενημέρωσης, οι ηγέτες των κομμάτων άρχισαν να απολαμβάνουν την ευκολία της άμεσης απεύθυνσης στο εκλογικό σώμα. Ένα εκλογικό σώμα το οποίο αποτελούνταν από ψηφοφόρους που μάθαιναν να συμπεριφέρονται ως καταναλωτές παρά ως ενεργά συμμέτοχοι 13 Βλ. O. Kirchheimer, The Transformation of the Western European Party Systems, στο J LaPalombara, and M. Weiner, (eds), Political Parties and Political Development, Princeton, Princeton University Press,

15 πολίτες. Το αποτέλεσμα ήταν η θεσμοποίηση ενός νέου κομματικού μοντέλου και σε σύνδεση με αυτό μίας νέας έννοιας της δημοκρατικής διαδικασίας. Οι εκλογές δείχνουν πλέον να αφορούν περισσότερο την επιλογή του ηγέτη παρά την επιλογή διαφορετικών πολιτικών ή προγραμμάτων. Η άρθρωση και η μορφοποίηση αυτών των προγραμμάτων έγινε αποτέλεσμα της δουλειάς της κομματικής ηγεσίας και όχι των μελών του κόμματος. Ο δημόσιος έλεγχος δεν διασφαλίζεται πλέον στη βάση ξεκάθαρων εναλλακτικών πολιτικών επιλογών. Η εκλογική συμπεριφορά δεν αποτυπώνεται με βάση τις κοινωνικές προδιαθέσεις των ψηφοφόρων αλλά βασίζεται στην προσωπική επιλογή. Η κινητοποίηση των ψηφοφόρων ως στόχος δεν μπαίνει πλέον εμφατικά για τα κόμματα, ούτε η έγερση ταυτίσεων, οι ψηφοφόροι εμφανίζονται πλέον ασταθείς και χωρίς τις ιδιαίτερες δεσμεύσεις του παρελθόντος, διαθέσιμοι στην επιρροή όλων σχεδόν των ανταγωνιζόμενων κομμάτων. Τα μέλη αποτελούν ουσιαστικά τη νομιμοποιητική βάση της ηγεσίας του κόμματος. Η ιδιότητα του μέλους είναι ανοιχτή προς όλες τις κοινωνικές ομάδες, χωρίς το κόμμα να προσδοκά την οργανική σύνδεση με κάποιες από αυτές. Τα δικαιώματα του μέλους διακηρυκτικά διατηρούνται ενώ φαίνεται μία υποχώρηση ως προς τις δεσμεύσεις που το μέλος αναλαμβάνει. Η κομματική ένταξη δεν αποτελεί την κυρίαρχη ταυτότητα ενός πολίτη αλλά απλώς μία ιδιότητα ανάμεσα σε άλλες. Το πρόβλημα σε αυτό το νέο κομματικό μοντέλο είναι ότι σε αντίθεση με το κόμμα μαζών που έβλεπε ότι ο ρόλος του ήταν ουσιώδης για την λειτουργία της 15

16 δημοκρατίας και η οργανωτική του επιβίωση δεδομένη, πλέον ο νέος τύπος δεν διαθέτει αυτή την ασφάλεια. Από πολλές απόψεις το σοσιαλιστικό μαζικό κόμμα έγινε θύμα της επιτυχίας του 14. Οι μεγάλοι αγώνες για κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα που ουσιαστικά γιγάντωσαν αυτά τα κόμματα δεν μπορούν να στηθούν από τη στιγμή που τα δικαιώματα αυτά κατακτήθηκαν. Η ανάγκη για συντροφικότητα και αλληλεγγύη μειώθηκε ακόμη περισσότερο από τη στιγμή που το κράτος άρχισε να παρέχει καθολικές υπηρεσίες πρόνοιας και εκπαίδευσης που προηγουμένως αποτελούσαν ευθύνη των κομμάτων. Άλλοι παράγοντες όπως η γενικότερη βελτίωση των κοινωνικών συνθηκών που αύξησε την κοινωνική κινητικότητα συνέβαλαν στη μείωση της χρησιμότητας των δικτύων αλληλοβοήθειας που είχε αναπτύξει το μαζικό κόμμα και η ανάπτυξη των μέσων μαζικής ενημέρωσης αντικατέστησε με τη σειρά της τον κομματικό τύπο και τα δίκτυα ενημέρωσης. Επιπλέον η κοινοβουλευτική ηγεσία του κόμματος μαζών όταν κατάφερνε να κατακτήσει την εξουσία άρχισε να βλέπει πιο ελκυστικό το μοντέλο του πολυσυλλεκτικού κόμματος. Έχοντας γευτεί πλέον τα οφέλη της εξουσίας οι πολιτικοί αυτοί φυσικό ήταν να θέλουν να συνεχίζουν να την ασκούν, έτσι προσανατολίστηκαν στην μερική τουλάχιστον μεταβολή λόγου και πρακτικών ώστε να διευρύνουν το ακροατήριό τους πέραν της παραδοσιακής τους εκλογικής πελατείας. Επίσης από τη στιγμή που βρέθηκαν στην εξουσία βρέθηκαν αντιμέτωποι με τις πρακτικές αναγκαιότητες και απαιτήσεις της διακυβέρνησης 14 Βλ. R.S. Katz, and P. Mair «Changing Models of Party Organization and party Democracy: The Emergence of the Cartel party», Party Politics, Vol. 1, No. 1, 1995, σ

17 καθώς και με την αναγκαιότητα συνεργασίας με ομάδες που πιθανώς να πρόσκεινται στους εκλογικούς τους αντιπάλους. Αυτή η διπλή αναγκαιότητα έπαιξε καθοριστική σημασία στην περαιτέρω εξέλιξη του κομματικού φαινομένου από το πανσυλλεκτικό κόμμα στο κόμμα καρτέλ. Το κόμμα καρτέλ Στο άρθρο του 1995 οι Katz και Mair 15 περιγράφουν την εξέλιξη των κομματικών τύπων από τα τέλη του 19 ου και έπειτα για να δείξουν πως τα κόμματα έχουν μετεξελιχθεί από κόμματα της κοινωνίας (τα μαζικά κόμματα) σε «κόμματα του κράτους». Η πρόκληση, που το μοντέλο του κόμματος καρτέλ προκαλεί, βρίσκεται στον ισχυρισμό ότι τα κόμματα της δυτικής Ευρώπης έχουν προσαρμοστεί στο γεγονός της μείωσης του αριθμού των μελών τους γενικά και της συμμετοχής σε δραστηριότητες του κόμματος ειδικότερα, όχι μόνο στρεφόμενα προς τους κρατικούς πόρους αλλά κάνοντάς το με μη θεμιτούς τρόπους. Η αλληλοδιείσδυση κόμματος και κράτους επετεύχθη μέσω της συνεργασίας μεταξύ των μεγάλων κομμάτων με το πιο προφανές την καθιέρωση και επέκταση δημοσίων δαπανών προς τους ίδιους. Οι πρώην αντίπαλοι διατηρούν τώρα ένα καρτέλ κομμάτων που αποκλείει νέα και μικρότερα κόμματα. Αυτές οι αλλαγές στο επίπεδο του κομματικού ανταγωνισμού σχετίζονται με αποφασιστικές αλλαγές στην εσωτερική λειτουργία του κόμματος καρτέλ, με την σχέση του με την κοινωνία καθώς και την 15 Βλ. Βλ. R.S. Katz, and P. Mair «Changing Models of Party Organization and party Democracy: The Emergence of the Cartel party», Party Politics, Vol. 1, No. 1, 1995 για την εξέλιξη του κομματικού φαινομένου στην ελληνική βιβλιογραφία βλ. Μ. Σπουρδαλάκης,, «Το κομματικό φαινόμενο: Εξέλιξη και συγκυρία» στο Τσάτσος Δ. και Ξ. Κοντιάδης (επιμ), Το μέλλον των πολιτικών κομμάτων, Αθήνα, Παπαζήσης,

18 ποιότητα της δημοκρατικής διαδικασίας στις δημοκρατίες της δυτικής Ευρώπης στο σύνολό της. Έτσι, οι Katz και Mair απεικονίζουν μία εκ βαθέων αλλαγή στις κομματικές δημοκρατίες ήδη από την δεκαετία του Ας δούμε όμως το πώς οι Katz και Mair εννοιολογούν την αλλαγή του κομματικού μοντέλου. Υπάρχουν τρεις διαστάσεις της αλλαγής που χαρακτηρίζουν τα κόμματα καρτέλ. Πολιτικός Ρόλος : Λειτουργία της Διακυβέρνησης - Λειτουργία Αντιπροσώπευσης Κομματικός Ανταγωνισμός : Καρτελοποίηση και Αποκλεισμός Οργανωτικές Δομές : Κοινοβουλευτικοποίηση και «Στραταρχία» Ο πολιτικός ρόλος των κομμάτων αφορά την θέση που παίρνουν ανάμεσα στις σφαίρες της κοινωνίας και του κράτους. Το μοντέλο του κόμματος καρτέλ απαιτεί ότι τα δυτικοευρωπαϊκά κόμματα χάνουν όλο και περισσότερο σε αριθμό μελών και το ζήλο τους να εκπληρώσουν την λειτουργία της αντιπροσώπευσης για την κοινωνία (έκφραση συμφερόντων, διατύπωση στόχων, πολιτική κινητοποίηση), και καταπιάνονται περισσότερο με την λειτουργία της διακυβέρνησης (στρατολόγηση των ελίτ, σχηματισμός κυβέρνησης, χάραξη των πολιτικών). Έτσι την κομματική ηγεσία απασχολεί περισσότερο ο κοινοβουλευτικός στίβος από το να διαβουλεύεται για τα κομματικά πολιτικά κείμενα ή την πολιτική στα συνέδρια του κόμματος. Η σχεδόν αποκλειστική κυριαρχία τους σε κοινοβούλια και κυβερνήσεις επέτρεψαν στα κόμματα αυτά να στηριχθούν σε μία νέα πηγή χρηματοδότησης που 18

19 τους έκανε σχετικά ανεξάρτητους από τα κομματικά μέλη και τις εισφορές τους. Με αυτόν τον τρόπο το κόμμα καρτέλ χαρακτηρίστηκε από την ισχνή εμπλοκή των κομματικών μελών και των ιστορικά σχετιζόμενων κοινωνικών ομάδων στις κομματικές δραστηριότητες και από την άλλη από την έμφαση στη λειτουργία της διακυβέρνησης και στην προσκόλληση του στους κρατικούς πόρους. Στο επίπεδο του κομματικού ανταγωνισμού, η κοινή ανάγκη να διασφαλιστεί η ροή των κρατικών πόρων έχει αλλάξει τις σχέσεις μεταξύ των αντίπαλων κομμάτων. Στην διαδικασία της καθημερινής τριβής μεταξύ επαγγελματιών πολιτικών από διαφορετικά κόμματα στο κοινοβούλιο, οι ηγετικές ομάδες συνειδητοποίησαν ότι έχουν κοινά συμφέροντα ως ιδιαίτερη επαγγελματική κατηγορία 16. Έτσι αναδείχθηκε ως κυρίαρχη η τάση διασφάλισης της αναπαραγωγής τους. Η διαδικασία της καρτελοποίησης έχει δύο όψεις. Η πρώτη αφορά τις σχέσεις μεταξύ των κομμάτων καρτέλ. Η διασφάλιση βασικά της αξιωματικής αντιπολίτευσης σε ένα συγκεκριμένο μερίδιο από τους κρατικούς πόρους. Η δεύτερη αφορά τον αποκλεισμό των άλλων παιχτών. Αυτό μπορούν να το καταφέρουν θέτοντας τα όρια ελάχιστου εθνικού ποσοστού στις εκλογές, αποκλείοντάς νέα κόμματα από δημόσιες επιδοτήσεις ή χρόνο και χώρο στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Παρόλα αυτά ένα καρτέλ κομμάτων δεν είναι απαραίτητο ότι θα πρέπει να είναι εντελώς κλειστό. Νέα κόμματα μέλη που προτίθενται να παίξουν με τους κανόνες του παιχνιδιού είναι ευπρόσδεκτα αφού μπορεί να ενδυναμώσουν την βιωσιμότητα του καρτέλ. Οι Katz και Mair υποστηρίζουν ότι με αυτόν τον τρόπο 16 Βλ. K. Von Beyme, «Party leadership and change in party systems: towards a postmodern party state?», Government and Opposition, vol. 31, 1996, σσ

20 αποφεύγεται να δοθεί χώρος για την κριτική λαϊκιστικών κομμάτων. Σε κάθε περίπτωση η καρτελοποίηση του κομματικού συστήματος μακροπρόθεσμα επιφέρει την αύξηση της απόστασης μεταξύ ψηφοφόρων και πολιτικών και δυσκολεύει την πραγματική νομιμοποίηση των πολιτικών αποφάσεων. Η οργανωτική διάσταση αφορά την ισορροπία εξουσίας στο εσωτερικό τέτοιων κομμάτων. Τα κόμματα καρτέλ χαρακτηρίζονται από την περαιτέρω ενίσχυση του «κόμματος των δημοσίων αξιωματούχων» που μπορεί να εξηγηθεί από την απευθείας πρόσβαση στις πολιτικές αποφάσεις στα κοινοβούλια και τις κυβερνήσεις, την πρόσβασή τους στα ΜΜΕ όπως επίσης και στους κρατικούς πόρους. Η κυριαρχία των εκτελεστικών οργάνων πάνω στους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους, η ελαχιστοποίηση των ακτιβιστών του κόμματος ή η επαγγελματοποίηση των προεκλογικών εκστρατειών του κόμματος, αποτελούν οργανωτικούς δείκτες του κόμματος καρτέλ. Το δεύτερο οργανωτικό χαρακτηριστικό των κομμάτων καρτέλ αφορά την σχετική αυτονομία των διάφορων επιπέδων του κόμματος. Ενώ η κομματική ελίτ προσπαθεί να απελευθερωθεί από τα αιτήματα περιφερειακών ή τοπικών ηγετών στο μέτρο που αυτά αφορούν το εθνικό επίπεδο, ο τοπικός μηχανισμός επιμένει πάνω στην αυτονομία στα δικά του πεδία εξουσιών. Η κάθε πλευρά ενθαρρύνεται να αφήνει την άλλη ήσυχη. Το αποτέλεσμα είναι η «στραταρχία» 17. Ο ρόλος και πολλές φορές ο αριθμός των μελών είναι ολοένα και μειούμενος όπως και των συνεδρίων του κόμματος. Τα ουσιαστικά ανενεργά πολιτικά μέλη 17 Βλ. R.S. Katz, and P. Mair «Changing Models of Party Organization and party Democracy: The Emergence of the Cartel party», Party Politics, Vol. 1, No. 1, 1995, σ

21 δίνουν στο κόμμα καρτέλ μία βάση νομιμοποίησης ως κομματικός οργανισμός. Επίσης εξασφαλίζουν μία σχετική εισροή νέων μελών χωρίς οργανικούς δεσμούς. Ο σημαντικότερος όμως ρόλος των μελών για το κόμμα είναι η εξασφάλιση ενός κατώτερου ορίου, ένα δίχτυ ασφαλείας για τις εκλογικές αναμετρήσεις. Πλέον ο διαχωρισμός μέλους και μη είναι πιο ισχνός από κάθε άλλο κομματικό μοντέλο. Η μείωση της συμμετοχής των μελών και ο κοινοβουλευτικός προσανατολισμός αναπτύχθηκαν σε μία διαλεκτική διαδικασία που οδήγησε τα κόμματα να εκπληρώνουν όλο και λιγότερο την λειτουργία της αντιπροσώπευσης που τα οδηγεί ολοένα και περισσότερο: Να συγκεντρώνονται στις λειτουργίες της διακυβέρνησης. Να σπεύδουν να συνεννοηθούν με τους κατοχυρωμένους αντιπάλους τους με σκοπό να εξασφαλίζουν τις απαραίτητες πηγές για την οργανωτική τους αναπαραγωγή. Η μεγάλη ελευθερία κινήσεων που χρειαζόταν να απολαμβάνει η ηγεσία για να υλοποιήσει αυτά τα δύο οδηγεί σε εσωτερικές αναδιαρθρώσεις που ενδυναμώνουν την κομματική γραφειοκρατία απέναντι στα κομματικά μέλη και τους ακτιβιστές. Ως αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας η απόσταση στις σχέσεις μεταξύ του επαγγελματοποιημένου κομματικού μηχανισμού και των πολιτών μεγαλώνει, που με τη σειρά του εντείνει την κίνηση προς την σφαίρα του κράτους και στην κατεύθυνση της διακομματικής συνεννόησης. 21

22 Το Εργατικό Κόμμα Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα τα συνδικάτα έχοντας κατανοήσει την δύναμή και την επιρροή τους στο κοινωνικό πεδίο, θέλησαν να την επεκτείνουν στο πολιτικό. Έτσι μέσα από τη δραστηριότητα και τις πρωτοβουλίες των συνδικάτων γεννήθηκαν πολλά από τα σοσιαλιστικά κόμματα της Ευρώπης. Πολλά από τα κόμματα αυτά ιδρύθηκαν απ ευθείας με πολιτική απόφαση των συνδικάτων και αποτέλεσαν για μεγάλες περιόδους βραχίονα τους για τα εκλογικά και κοινοβουλευτικά ζητήματα. Το Εργατικό Κόμμα της Μεγάλης Βρετανίας αποτελεί παράδειγμα τέτοιας διαδικασίας. Η ίδρυσή του ήταν το αποτέλεσμα της απόφασης που πάρθηκε από το Συνέδριο των Συνδικάτων το Τα συνδικάτα αποφάσισαν να δρομολογήσουν τις διαδικασίες για την δημιουργία ενός εκλογικού οργανισμού, ώστε οι υποψήφιοι της εργατικής τάξης να έχουν την δυνατότητα να εκλεγούν στο Κοινοβούλιο. Αυτός ο νέος πολιτικός οργανισμός ονομάστηκε Εργατική Επιτροπή Αντιπροσώπευσης 18 και δεν αποτελούνταν από μέλη αλλά από τις συνδεδεμένες με αυτόν οργανώσεις. Την εξέλιξη αυτής της επιτροπής αποτέλεσε το Εργατικό Κόμμα. Το Εργατικό Κόμμα, παρόλο που από το 1928 ξεκίνησε να εγγράφει ατομικά τα μέλη του, διατήρησε παράλληλα την σχέση του με τα συνδικάτα και τις συνδεδεμένες οργανώσεις. Έτσι τα μέλη του χωρίζονταν σε άμεσα και έμμεσα μέλη, με τα πρώτα να αποτελούν μέλη που είχαν ενταχθεί ατομικά στις τοπικές κινήσεις ε και τα δεύτερα να αποκτούν την ιδιότητα του μέλους ως παράγωγη ιδιότητα που απέρρεε από την συμμετοχή τους σε κάποιο από τα συμβαλλόμενα συνδικάτα ή 18 Labour Representation Comittee 22

23 οργανώσεις. Για το λόγο αυτό ο Duverger χαρακτήρισε το Εργατικό Κόμμα ως ημιμαζικό κόμμα. Όπως σημειώνει «από οικονομικής άποψης, σύστημά του αποτελεί το σύστημα του μαζικού κόμματος, το κόστος των εκλογών επωμίζονται τα συνδικάτα, συλλογικά. Αλλά η συλλογική ένταξη παραμένει κάπως διαφορετική από την ατομική : δεν εμπεριέχει την άμεση πολιτική εγγραφή και την ανάληψη προσωπικής δέσμευσης προς το κόμμα. 19» Την ανισομερή επιρροή που απολάμβαναν τα συνδικάτα σε σχέση με τα ατομικά μέλη έρχεται να αμφισβητήσει το ίδιο το κόμμα με τις διαδικασίες οργανωτικής αναδιάρθρωσης που υλοποιούνται από τις αρχές της δεκαετίας του Ο Αριθμός των Μελών Αν και η παράδοση της μείωσης του αριθμού των μελών τα τελευταία πενήντα χρόνια αποτελεί κοινό τόπο για τα περισσότερα μεγάλα κόμματα στις ευρωπαϊκές δημοκρατίες, στην Μεγάλη Βρετανία παρατηρείται ένας από τους χαμηλότερους βαθμούς ένταξης των πολιτών στα πολιτικά κόμματα. Από την δεκαετία του 60 παρατηρείται μία σταδιακή πτώση του αριθμού των μελών τόσο των Εργατικών, όσο και των υπολοίπων μεγάλων κομμάτων όπως των Συντηρητικών και των Φιλελεύθερων Δημοκρατών 20. Η συνεχής αυτή πτώση του αριθμού των μελών, παρά τις μικρές παροδικές αυξήσεις, έχει οδηγήσει στη συρρίκνωση των ατομικών μελών του Εργατικού Κόμματος, από πάνω από ένα εκατομμύριο ατομικά - άμεσα μέλη κατά τη δεκαετία του 1950 σε μόλις το Βλ. M.Duverger, ό.π., σ Conservative Party και Liberal Democrat Party 23

24 Ως το 2004 η Εθνική Εκτελεστική Επιτροπή του Εργατικού Κόμματος εξέδιδε μία Έκθεση Συνεδρίου παρουσιάζοντας τα αριθμητικά στοιχεία των μελών του. Πλέον η παρουσίαση των στοιχείων αυτών γίνεται στο ετήσιο δελτίο οικονομικής κατάστασης το οποίο βάση νόμου είναι υποχρεωμένο να εκδίδει. Οι Mair και van Biezen 21 παρατήρησαν ότι τα στοιχεία που παρουσιάζουν τα κόμματα σε σχέση με τον αριθμό των μελών τους δεν αποτελούν εντελώς αξιόπιστη πηγή. Τα κόμματα τείνουν να παρουσιάζουν μεγαλύτερους αριθμούς μελών για διάφορους λόγους. Κυρίως για να αντλούν νομιμοποίηση στα πρότυπα του κόμματος μαζών και για να αποφύγουν να παρουσιάσουν μειώσεις μελών που σχετίζονται με συγκεκριμένες πολιτικές ή οργανωτικές επιλογές. Οι Seyd και Whiteley 22 υποστηρίζουν ότι για το Εργατικό Κόμμα οι αριθμοί που παρουσιάζοταν πριν από το 1980 είναι μεγενθυμένοι. Πλέον τα πολιτικά κόμματα της Μεγάλης Βρετανίας οφείλουν να δημοσιεύουν τα οικονομικά τους στοιχεία σε ετήσια βάση, έτσι οι αριθμοί μελών που δίνονται στην δημοσιότητα τείνουν να είναι περισσότερο αξιόπιστοι. Βέβαια το γεγονός αυτό δεν αναιρεί εντελώς τον προβληματισμό που εκφράστηκε ήδη και στην μελέτη του Duverger για τα πολιτικά κόμματα. Βλέποντας ιστορικά το Εργατικό Κόμμα, παρατηρούμε μία ταχεία αύξηση του αριθμού των ατομικών μελών κατά την δεκαετία του Αυτή η αύξηση, ωστόσο, εξαλείφθηκε με την εκδήλωση του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά τον πόλεμο το κόμμα των Εργατικών κατάφερε να ξεπεράσει τον 21 Βλ. P. Mair, & I. van Biezen, «Party Membership in Twenty European Democracies », Party Politics, 7, 1, 2001σ Βλ. P. Seyd, & P. Whiteley, «British Party Members: An Overview», Party Politics, Vol. 10, No. 4, 2004, σσ Τα στοιχεία βρίσκονται στο Παράρτημα στον Πίνακα 2 24

25 αριθμό των εγγεγραμμένων μελών που είχε προπολεμικά. Το 1945 αποτέλεσε το πρώτο έτος μίας πολύ σημαντικής μεταπολεμικής μεγέθυνσης του Εργατικού Κόμματος, που είδε τον αριθμό των μελών του να κορυφώνεται σε πάνω από ένα εκατομμύριο μέλη το Παρόλο που ο αριθμός αυτός δεν παρέμεινε σταθερός, η δραματική μείωση του αριθμού των μελών δεν ξεκινά πριν από τη δεκαετία του Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1970, τα ενταγμένα σε αυτό μέλη έχουν περιοριστεί στις 660 χιλιάδες περίπου. Η μεγάλη πτώση του αριθμού των μελών από τις 660 χιλιάδες το 1979 στις 348 χιλιάδες το επόμενο έτος, ομολογεί μία σημαντική αλλαγή στον τρόπο καταγραφής ή δημοσιοποίησης του αριθμού των μελών όπως υποστηρίζουν οι Seyd και Whiteley και αναφέρθηκε προηγουμένως. Η ένταξη στο Εργατικό Κόμμα παρέμεινε σε σχετικά σταθερά επίπεδα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 και στις αρχές της δεκαετίας του Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 με τον Tony Blair στην ηγεσία του κόμματος το Εργατικό Κόμμα κατάφερε να αυξήσει σημαντικά τον αριθμό των μελών του. Από 261 χιλιάδες που είχε το 1991 κατάφερε να φτάσει τις 405 χιλιάδες το Έκτοτε ο αριθμός των μελών του καταγράφει κάθε χρόνο σημαντική πτώση με το 2008 να καταγράφει μόλις 166 χιλιάδες μέλη. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι οι Εργατικοί δεν διαθέτουν μόνο ατομικά μέλη, αφού σχετίζονται με συγκεκριμένα συνδικάτα και ενώσεις που τα μέλη τους αποτελούν και μέλη του Εργατικού Κόμματος. Βέβαια από το 2004 στο καταστατικό του κόμματος αναφέρεται ότι για να αποτελεί κάποιος επίσημο μέλος 25

26 του κόμματος θα πρέπει να είναι ενταγμένος σε κάποια από τις εκλογικές περιφέρειες του Κόμματος. Τα έμμεσα μέλη όπως ονομάστηκαν από τον Duverger 24 αποτελούν παράδοση για το Εργατικό Κόμμα. Ουσιαστικά αποτελούν μέλη των συνδεδεμένων με το κόμμα συνδικάτων και ομαδικά μέλη όπως αυτά του Σοσιαλιστικού και του Συνεργατικού Κόμματος. Η επιρροή που απολάμβαναν τα συνδικάτα στις διαδικασίες του Εργατικού Κόμματος αποτυπώνονταν και στις οργανωτικές διαδικασίες του. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι τα 59 συνδικάτα που το 1979 ήταν μέλη του TUC (Trade Union Members) και μέλη του Εργατικού Κόμματος, έλεγχαν απευθείας με την μέθοδο του bloc voting το 40% των ψήφων στο Electoral College, το σώμα που εξέλεγε τον αρχηγό του κόμματος και τον αναπληρωτή του, καθώς και το 90% των ψήφων στα ετήσια συνέδρια. Από το 1992 με την οργανωτική ανασυγκρότηση του κόμματος το ποσοστό αυτό σταδιακά μειώνεται. Τα σχετιζόμενα συνδικάτα συνεισφέρουν ιδιαίτερα στα έσοδα του κόμματος. Για το 2008, στο δελτίο οικονομικής κατάστασης αναφέρεται ότι το κόμμα έβαλε στα ταμεία του περίπου 8 εκατομμύρια λίρες από τις εισφορές των συνδικάτων. Ο αριθμός αυτός υπερβαίνει κατά πολύ τις 3,9 εκατομμύρια λίρες που συνεισέφεραν τα ατομικά μέλη κατά την ίδια περίοδο. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία που το Εργατικό Κόμμα δημοσιεύει στα συνέδριά του ο αριθμός των ομαδικών μελών που συμμετέχουν μέσω των συνδικάτων έφτασαν το 1979 τα 6,5 εκατομμύρια μέλη αριθμό ρεκόρ για το Εργατικό Κόμμα. Από τότε ο αριθμός των ομαδικών μελών μειώνονταν κάθε χρόνο 24 Βλ. M.Duverger, ό.π., σ

27 φτάνοντας το 1992 τα 4,6 εκατομμύρια μέλη. Από το 1993 το Εργατικό Κόμμα σταμάτησε να δημοσιοποιεί τον αριθμό των έμμεσων μελών του σε μια προσπάθεια να τονίσει ότι πραγματικά μέλη του κόμματος αποτελούν τα ατομικά μέλη που συμμετέχουν στις τοπικές του οργανώσεις και στις εκλογικές του περιφέρειες. Η Οργανωτική Αναδιάρθρωση Η διαδικασία οργανωτικής ανασυγκρότησης στο Εργατικό Κόμμα αφορά κυρίως την νομή της εξουσίας στο εσωτερικό του Κόμματος. Αποτελεί μία προσπάθεια μείωσης του ρόλου των συνδικάτων με την αύξηση της σημασίας των ατομικών μελών. Η όλη διαδικασία διαπνέεται από την αξία της συμμετοχής ή τουλάχιστον γίνεται στο όνομα της. Το Κόμμα νιώθοντας ότι απομακρύνεται από την βρετανική κοινωνία όπως αυτή διαμορφώνεται μετά την επικράτηση των νεοφιλελεύθερων ιδεών και πολιτικών που εφάρμοσαν οι Συντηρητικοί για πάνω από μία δεκαετία, θα προχωρήσει σε σημαντικές αλλαγές στην οργανωτική του διάρθρωση. Βέβαια οι αλλαγές δεν αφορούν μόνο την οργανωτική διάσταση. Σοβαρές μεταβολές σημειώνονται στην πολιτική του ατζέντα και στον πολιτικό του λόγο, ακόμη η επανεξέταση αξιών και η αναδιατύπωση στόχων μέσω της αναθεώρησης του καταστατικού οδήγησαν πολλούς να μιλούν για Νέους Εργατικούς πλέον. Το ίδιο το κόμμα χρησιμοποίησε σε κείμενα και στον επίσημο ιστότοπό του το επίθετο «νέο» 27

28 πριν από το όνομα του κόμματος για ένα σημαντικό διάστημα μετά την εκλογή Blair 25. Η Γεωργιάδου 26 ξεχωρίζει τρεις λόγους που οδήγησαν στην ανάγκη για οργανωτική ανασυγκρότηση του Εργατικού Κόμματος. Η εκλογή Kinnock και η σημαντική αύξηση της δύναμης των εκσυγχρονιστών στα κεντρικά όργανα του κόμματος, οι συνεχιζόμενες ήττες των συνδικάτων στις αναμετρήσεις τους με τις πολιτικές επιλογές των κυβερνήσεων της Thatcher, καθώς και η απότομη και συνεχής πτώση του αριθμού των απευθείας οργανωμένων μελών αλλά και του αριθμού των ομαδικών μελών την περίοδο , καθόρισαν εν πολλοίς την ανάγκη της οργανωτικής ανασυγκρότησης, όπως και τη μορφή που αυτή θα έπαιρνε. Επιπλέον το γεγονός της μη άσκησης εξουσίας από το 1979 και τα εξαιρετικά χαμηλά εκλογικά ποσοστά της περιόδου 27 οδήγησαν στην ανάγκη γενικότερης αναπροσαρμογής του κόμματος στα νέα δεδομένα. Πριν ακόμη από την εντατική προσπάθεια αναδιάρθρωσης που μπορούμε σχηματικά να πούμε ότι ξεκινάει το 1987, έχουμε το 1981 μερικές σημαντικές αλλαγές στην διαδικασία επιλογής του αρχηγού του κόμματος. Το 1981, αναθεωρείται στο ετήσιο συνέδριο του κόμματος ο τρόπος εκλογής του αρχηγού του κόμματος και του αναπληρωτή του. Το προηγούμενο σύστημα εκλογής που ίσχυε από το 1922 προέβλεπε ότι τα μέλη του κοινοβουλίου και μόνο 25 Π.χ. το εκλογικό μανιφέστο πριν τις εκλογές του 1997 τιτλοφορείτε «New Labour, New Life For Britain», επίσης η διεύθυνση του επίσημου ιστότοπου του κόμματος έγινε από το για να επιστρέψει μέσα σε μερικά χρόνια στην παλαιότερη διεύθυνση η οποία ισχύει ως και σήμερα. 26 Βλ. Β. Γεωργιάδου, «Labour Party, SPD και ΠΑΣΟΚ: Συστήματα κομματικής διεύθυνσης και οργανωτική ανασυγκρότηση» στο Κατσούλης, Η. (επιμ), Νέα Σοσιαλδημοκρατία Περιεχόμενα Πολιτικής, Θεσμοί, Οργανωτικές Δομές, Αθήνα: Ι. Σιδέρης, 2002,σ Στις εθνικές εκλογές του 1983 το ποσοστό του Εργατικού Κόμματος μειώθηκε σε 27,6%, ποσοστό που αποτελεί το χαμηλότερο για το Κόμμα από τις εκλογές του

29 ψήφιζαν για την επιλογή του αρχηγού του κόμματος. Η αλλαγή συνίσταται στη διεύρυνση του εκλεκτορικού σώματος για να συμπεριλάβει εκπροσώπους των συνδικάτων και των εκλογικών περιφερειών. Με τους εκλεγμένους βουλευτές και ευρωβουλευτές να έχουν το 30% των ψήφων, όπως και οι εκπρόσωποι των εκλογικών περιφερειών και με τους εκπροσώπους των συνδικάτων να διαθέτουν το 40% των ψήφων. Με την ενίσχυση της εξωκοινοβουλευτικής διάστασης του Κόμματος φαίνεται μία προσπάθεια κίνησης προς το κόμμα μαζών, η οποία όμως δεν θα έχει ούτε βάθος, ούτε συνέχεια αφού η προσπάθεια θα αλλάξει γρήγορα κατεύθυνση με την κυριαρχία του συμμετοχικού προτάγματος τα επόμενα χρόνια. Ήδη από το 1987 παρατηρούνται οι πρώτες προσπάθειες δημοψηφισματικής συμμετοχής των μελών του κόμματος στις υποθέσεις του, κυρίως στην επιλογή των υποψηφίων για τις εκλογές. Δικαίωμα ψήφου έχουν όλα τα ατομικά μέλη ανεξαιρέτως, ακόμα και όσα δεν προσέρχονται στις διάφορες κομματικές συναντήσεις ή δεν μετέχουν συστηματικά στις δραστηριότητες του κόμματος στις εκλογικές περιφέρειες 28 παρακάμπτοντας έτσι την προηγούμενη λογική των οργάνων και της ιεραρχίας του μαζικού κόμματος. Αυτή η διαδικασία εντείνεται από τις αρχές του Στο συνέδριο του 1993, επί αρχηγίας John Smith, η διαδικασία εκλογής του αρχηγού του κόμματος αλλάζει εκ νέου. Εισάγεται για πρώτη φορά η αρχή «Ένα μέλος Μία ψήφος». Τα μέλη των συνδικάτων και των εκλογικών περιφερειών πλέον συμμετέχουν στην ψηφοφορία όχι μέσω των εκλεγμένων αντιπροσώπων τους αλλά ατομικά στα πρότυπα μίας δημοψηφισματικής λογικής. Επιπλέον αλλάζει και η στάθμιση της 28 Βλ. P Seyd, «New Parties/New Politics? A Case Study of the British Labour Party», Party Politics, Vol. 5, No. 3, 1999, σσ Βλ. S. Scarrow, Parties and Their Members: Organizing for Victory in Britain and Germany, Oxford, New York, Oxford University Press, 1996, σ

30 ψήφου, πλέον και τα τρία σώματα, οι βουλευτές και ευρωβουλευτές, τα συνδικάτα και οι εκλογικές περιφέρειες δηλαδή τα αυτοπροσώπως εγγεγραμμένα μέλη διαθέτουν από ένα τρίτο του συνόλου των ψήφων. Η διαδικασία των οργανωτικών αλλαγών, για το Εργατικό Κόμμα, επιταχύνεται σημαντικά με την ανάδειξη του Tony Blair στην ηγεσία του κόμματος από τον Ιούλιο του Την αρχή «Ένα μέλος μία ψήφος» ανέλαβε να διευθετήσει οριστικά και άμεσα η νέα ηγεσία υπό τον Blair, η οποία παρέκαμψε τους εκπροσώπους των τοπικών οργανώσεων του κόμματος και εξασφάλισε την απευθείας και χωρίς ιδιαίτερα απαιτητικές οικονομικές και άλλες υποχρεώσεις, εγγραφή μελών κεντρικά στο Κόμμα 29. Ο Blair όχι μόνο διεύρυνε την προσβασιμότητα του κόμματος στα μέλη, αλλά ταυτοχρόνως θέσπισε το δικαίωμα των ατομικών μελών, να συμμετέχουν αυτοπρόσωπα σε κρίσιμες εκλογικές διαδικασίες, όπως εκείνες για την επιλογή των κομματικών υποψηφίων, των εκπροσώπων των εκλογικών περιφερειών στην Εθνική Εκτελεστική Επιτροπή 30, όπως και για την εκλογή του ίδιου του αρχηγού του κόμματος 31. Μάλιστα σε μία προσπάθεια έμπρακτης υλοποίησης του συμμετοχικού μοντέλου του κόμματος, ο Blair εφαρμόζει τον θεσμό των κομματικών δημοψηφισμάτων, προκειμένου να λάβει απευθείας την έγκριση των μελών του κόμματος για την αντικατάσταση της πολυσυζητημένης ρήτρας 4 αλλά και για την έγκριση του εκλογικού μανιφέστου λίγους μήνες πριν από τις εκλογές του Βλ. S. Scarrow,ό.π., σσ NEC. Αποτελεί την Κεντρική Επιτροπή του Κόμματος 31 Βλ. P.Seyd, ό.π., σσ. 385,388 S. Scarrow,ό.π., σ Βλ. P.Seyd, ό.π., σσ. 385,

31 Η Γεωργιάδου σημειώνει ότι από το Συνέδριο του 1997 «η δημοψηφισματική και άμεση εμπλοκή των ατομικών μελών σε εσωκομματικές εκλογικές διαδικασίες, όταν βέβαια από τη συμμετοχή τους δεν διακυβεύονται οι στρατηγικές επιλογές της νέας κομματικής ηγεσίας, εφαρμόζεται και επεκτείνεται τα τελευταία χρόνια διαρκώς. 33» Στις διαδικασίες χάραξης της πολιτικής που προβλέπονται από το καταστατικό του κόμματος συμμετέχουν ανά περίπτωση μία σειρά εθελοντικών και μη κυβερνητικών οργανώσεων και κοινωνικών φορέων πέραν αυτών που έχουν μία σταθερή, θεσμοθετημένη σχέση με το Κόμμα και εκπροσωπούνται μέσω των συνδικάτων. Η συμμετοχή τέτοιου είδους οργανώσεων αλλά και προσωπικοτήτων διασφαλίζεται μέσα από τα δίκτυα των έξι επιτροπών του National Policy Forum 34. Έτσι στην διαμόρφωση της πολιτικής του Κόμματος εκτός από τα μέλη, τους εκλεγμένους αντιπροσώπους τους και τα συνδεδεμένα με το Κόμμα συνδικάτα συμμετέχουν και εξωτερικοί παράγοντες της κοινωνίας των πολιτών αλλά και οι επαγγελματίες της πολιτικής επικοινωνίας, της εκλογικής έρευνας και των μέσων ενημέρωσης που συνεργάζονται απευθείας με την ηγετική ομάδα και ως εκ τούτου δεν ελέγχονται και φυσικά δεν λογοδοτούν στον κομματικό οργανισμό. Με την χρήση δημοψηφισματικών και συμμετοχικών μέσων και την πύκνωση της επικοινωνιακής επαφής μεταξύ των ανώτατων κομματικών ηγετών, ιδίως του ίδιου του αρχηγού του κόμματος, και των κομματικών μελών ενισχύεται η «διαμεσολαβητική διάσταση» του κόμματος 35, ενώ παρακάμπτεται η 33 Βλ. Β. Γεωργιάδου, ό.π., σ Βλ. P.Seyd, ό.π., σσ βλ. και την ενότητα Partnership in Power στον επίσημο ιστότοπο του κόμματος, στην διεύθυνση 35 Βλ. S. Scarrow,ό.π., σ

32 συνδικαλιστική ηγεσία και η κομματική γραφειοκρατία και περιθωριοποιείται η επί δεκαετίες αριστερή πτέρυγα του Εργατικού Κόμματος 36. Με την αναβάθμιση όμως των ατομικών μελών και τη διεύρυνση του κύκλου χάραξης της πολιτικής η ηγεσία αυτονομείται σε μεγάλο βαθμό από τον οργανωμένο και ιεραρχημένο κόμμα. Η τάση της αυτονόμησης ενισχύεται από την προσωποποίηση της εξουσίας, ο αρχηγός του Κόμματος σε συνεργασία με μη ελεγχόμενους από το κόμμα μηχανισμούς και επαγγελματίες, ουσιαστικά χαράζουν την πολιτική και διαμορφώνουν την εικόνα του κόμματος, αξιοποιώντας ίσως και σε μεγάλη κλίμακα αλλά πάντως κατά το δοκούν τις προτάσεις των ατομικών μελών οι οποίες δεν διαμεσολαβούνται πλέον από τους μηχανισμούς του κόμματος. Το επιχείρημα της αυτονόμησης αλλά και αυθαιρεσίας της ηγεσίας ενισχύεται από την ύπαρξη περιστατικών όπου οι νέες διαδικασίες παρακάμφθηκαν χωρίς ιδιαίτερους δισταγμούς επειδή τα αποτελέσματά τους δεν ταυτίζονταν με τις επιλογές της ηγετικής ομάδας 37. Τα μέλη δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από τους υπόλοιπους πολίτες ή τουλάχιστον από τους υποστηρικτές του Εργατικού Κόμματος, αφού ουσιαστικά οποιοσδήποτε μπορεί να συμμετάσχει σε έναν μικρό βαθμό στην διαμόρφωση προτάσεων προς την ηγεσία του κόμματος, είτε ως μέλος με την πολιτική παρέμβαση στην τοπική οργάνωση όπου είναι δυνατόν, είτε ως μη μέλος με την παρέμβαση στα δίκτυα των θεματικών ευελπιστώντας ότι οι προτάσεις θα εισακουσθούν από την ηγετική ομάδα. 36 Βλ. Β. Γεωργιάδου, ό.π., σ Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα σχετικά με τις εκλογές για τη Δημαρχεία του Λονδίνου όπου οι νέες συμμετοχικές διαδικασίες παρακάμφθηκαν από τον Blair Βλ. Β. Γεωργιάδου, ό.π., σσ

33 Επιπλέον τα επαγγελματικά στελέχη ακόμα και αυτά με οργανωτικές χρεώσεις δεν αναδεικνύονται μέσα από τον οργανισμό του κόμματος αλλά στέλνοντας το βιογραφικό τους στο κεντρικό Κόμμα και περνώντας από μία διαδικασία συνέντευξης όπως στις ιδιωτικές εταιρίες 38. Τα μέλη βέβαια απολαμβάνουν μία σειρά προσφορών που προκύπτουν από την κομματική τους ιδιότητα σε διάφορους τομείς όπως τραπεζικά δάνεια και πιστωτικές κάρτες, ανακύκλωση συσκευών κινητής τηλεφωνίας ή νομική βοήθεια ενώ με κάθε αξιοποίηση τέτοιας προσφοράς επωφελείται οικονομικά και το ταμείο του κόμματος. Ανάλογα οφέλη απολαμβάνουν τα μέλη και οι φίλοι του ΠΑΣΟΚ κάνοντας χρήση της πιστωτικής κάρτας που τους διατίθεται προαιρετικά με την κομματική τους ταυτότητα. Το μόνο πολιτικό δικαίωμα που φυλάσσεται για τα μέλη είναι αυτό του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι. Βέβαια και το δικαίωμα του εκλέγειν δεν χρειάζεται ιδιαίτερες θυσίες ή κάποια μακροχρόνια και σταθερή σχέση με το κόμμα. Με το δικαίωμα ψήφου να ασκείται από το σύνολο των μελών, χωρίς να χρειάζεται να εκλεγούν ως αντιπρόσωποι από τον κοινωνικό τους χώρο, ακόμα και μέλη της τελευταίας στιγμής μπορούν να ψηφίσουν για τον αρχηγό του κόμματος ή τον αναπληρωτή του στις εσωκομματικές αρχαιρεσίες και την επόμενη μέρα να αποχωρήσουν για να ενταχθούν σε ένα άλλο κόμμα ή να ιδιωτεύσουν. Χαρακτηριστικό είναι ότι στις τελευταίες εκλογές για τον αρχηγό του Κόμματος που διενεργήθηκαν Αύγουστο Σεπτέμβριο του 2010, η εκλογική διαδικασία ξεκινούσε 38 Στο παράρτημα υπάρχει μία τέτοια αγγελία. Στην δεύτερη σελίδα της αγγελίας στο τμήμα εκείνο που περιγράφονται οι απαραίτητες γνώσεις και εμπειρίες ως πρώτη προϋπόθεση αναφέρεται η προηγούμενη εμπειρία σε ανάλογη θέση, στο Εργατικό Κόμμα ή σε κάποιον άλλον οργανισμό. 33

34 στις 16 Αυγούστου με τα μητρώα των μελών να μένουν ανοιχτά για νέες εντάξεις με δικαίωμα ψήφου μέχρι και την 8 η Σεπτεμβρίου 39. Οι υπάρχοντες περιορισμοί για την ιδιότητα του μέλους όπως περιγράφονται στον ιστότοπο της οργάνωσης αφορούν την ηλικία, την μη ένταξη σε άλλο κόμμα, την εγγραφή του ενδιαφερόμενου στους εκλογικούς καταλόγους της περιοχής ένταξης και την γενική συμφωνία με το καταστατικό και τους κανόνες λειτουργίας του Εργατικού Κόμματος. Η ένταξη ή και η ανανέωση της κομματικής ταυτότητας μπορεί να γίνει διαδικτυακά μέσω της συμπλήρωσης μίας φόρμας ενώ οι νέοι κάτω των 27 ετών μπορούν να ενταχθούν στο Κόμμα δίνοντας ως συνδρομή για τον πρώτο χρόνο μία αγγλική πένα 40. Μία άλλη κατηγορία που περιλαμβάνεται στους πολίτες που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο έρχονται σε επαφή με το Εργατικό Κόμμα είναι οι εθελοντές. Αποτελούν μία κατηγορία ανθρώπων που βοηθούν περιστασιακά και σε συγκεκριμένες εκλογικές αναμετρήσεις που οι ίδιοι επιλέγουν. Απασχολούνται σε δουλειές γραφείου, στην υλοποίηση τοπικών δημοσκοπήσεων για το κόμμα ή χρεώνονται με συγκεκριμένες εργασίες όπως η εξεύρεση χρηματικών πόρων από δωρεές ή με το να καλούν τηλεφωνικά ψηφοφόρους για να τους ενημερώνουν για το Εργατικό Κόμμα 41. Οι εθελοντές δεν έχουν δικαιώματα στις εσωκομματικές διαδικασίες, απλώς βοηθούν περιστασιακά στις εκλογικές εκστρατείες του κόμματος. 39 Το χρονοδιάγραμμα των εσωκομματικών εκλογών του 2010 είναι διαθέσιμο στην επίσημη ιστοσελίδα που δημοσιεύονται τα «νέα» του Εργατικού Κόμματος 40 Από τον επίσημο ιστότοπο της οργάνωσης στην διεύθυνση 41 Τα στοιχεία καθώς και η φόρμα εγγραφής εθελοντή βρίσκονται στον επίσημο ιστότοπο του Εργατικού Κόμματος στην διεύθυνση 34

35 Το ΠΑΣΟΚ, τα Μέλη και οι Φίλοι Δεν έχουν περάσει παρά μόλις επτά χρόνια από την καινοτόμα για τα ελληνικά δεδομένα εκλογή προέδρου κόμματος με αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες. Στις 8 Φεβρουαρίου 2004 ο Γιώργος Παπανδρέου ψηφίσθηκε πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ για πρώτη φορά σε μία διαδικασία, που δικαίωμα ψήφου είχαν εκτός από τα μέλη και οι «φίλοι» του ΠΑΣΟΚ. Την διαδικασία της εκλογής υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό τα ΜΜΕ, το ίδιο το ΠΑΣΟΚ την έκρινε επιτυχημένη αφού επαναλήφθηκε το Αυτή τη φορά τα μέλη και οι «φίλοι» του ΠΑΣΟΚ είχαν να επιλέξουν ανάμεσα σε τρεις υποψηφίους 42. Ο Γιώργος Παπανδρέου κατάφερε να εξασφαλίσει την πλειοψηφία ενώ ο Ευάγγελος Βενιζέλος έμεινε στην δεύτερη θέση. Ανάλογη διαδικασία ακολούθησε και η Νέα Δημοκρατία όπου τον Νοέμβριου του 2009 εξελέγχει πρόεδρος ο Αντώνης Σαμαράς 43. Η διαδικασία αυτή, της άμεσης εκλογής από τη βάση και της συμμετοχής στην ψηφοφορία μη-μελών του ΠΑΣΟΚ, δεν θα πρέπει να προσμετρείται ως μεμονωμένο γεγονός, ως μία ειδική περίσταση, αλλά αποτελεί κομμάτι μιας ολόκληρης διαδικασίας οργανωτικής ανασυγκρότησης και επαναπροσδιορισμού της έννοιας της κομματικής ένταξης και της σχέσης μεταξύ μέλους και κόμματος 44. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ανάλογες διαδικασίες παρατηρούνται και σε άλλα κόμματα της Ευρωπαϊκής Σοσιαλιστικής οικογένειας. Το γεγονός αυτό δεν είναι τυχαίο. Στις φιλελεύθερες δημοκρατίες της Ευρώπης ιστορικά, τα 42 Τον Γίωργο Παπανδρέου, τον Ευάγγελο Βενιζέλο και τον Κώστα Σκανδαλίδη 43 Οι άλλοι δύο υποψήφιοι ήταν η Ντόρα Μπακογιάννη και ο Παναγιώτης Ψωμιάδης 44 Για το συμμετοχικό εγχείρημα στο ΠΑΣΟΚ βλ. Κ. Ελευθερίου, & Χ. Τάσσης, «Συμμετοχική δημοκρατία και στρατηγική του κράτους: η περίπτωση του ΠΑΣΟΚ ( )»,Επιστήμη και Κοινωνία, υπό δημοσίευση,

36 σοσιαλιστικά κόμματα έπαιξαν το ρόλο του φορέα της αλλαγής και της προόδου, εισάγοντας καινοτόμες ρυθμίσεις που στην συνέχεια κατέστησαν κυρίαρχες καθορίζοντας ουσιαστικά τη σχέση κράτους και κοινωνίας καθώς και τον τρόπο της ένταξης των μαζών στην πολιτική. Το μοντέλο του κόμματος που κυριάρχησε στην Ευρώπη κατά τον προηγούμενο αιώνα αποτέλεσε το κόμμα μαζών. Οι μαζικές αυτές οργανώσεις κυριάρχησαν γιατί αποδείχθηκαν οι πιο αποτελεσματικές όσον αφορά την κινητοποίηση των ψηφοφόρων, την έμπνευση μακροχρόνιων και ισχυρών κομματικών ταυτίσεων αλλά και όσον αφορά την λειτουργία της αντιπροσώπευσης. Αυτούς τους στόχους τα σύγχρονα κόμματα δυσκολεύονται να επιτύχουν. Στην Ελλάδα στην δεκαετία του 1970, η ισχυρή μαζική οργάνωση του ΠΑΣΟΚ, συνετέλεσε αποφασιστικά σε δύο παράλληλες διαδικασίες. Από τη μία στην ένταξη των μαζών στην πολιτική μέσα από την ένταξη στις κομματικές οργανώσεις και από την άλλη μέσω της πρώτης στην γρήγορη άνοδό του στην εξουσία 45. Στη συνέχεια η εξέλιξη του σε πολυσυλλεκτικό κόμμα, με την χαλάρωση του ταξικά προσδιορισμένου του λόγου, την χαλάρωση των δεσμών με τα συνδικάτα και το άνοιγμά του στους ψηφοφόρους του κέντρου στέφθηκε με επιτυχία αν αναλογιστεί κανείς τα εκλογικά αποτελέσματα. Στην όχι και τόσο σύντομη πλέον ιστορία του το ΠΑΣΟΚ, μπορούμε να πούμε ότι, πέρασε εν τάχει τις μεταβολές που υποβλήθηκαν οι σοσιαλιστικοί κομματικοί οργανισμοί του ευρωπαϊκού χώρου, «το κόμμα των ελλήνων σοσιαλιστών διάνυσε ουσιαστικά όλα τα στάδια της εξέλιξης των 45 Κ. Ελευθερίου, Συμμετοχική Δημοκρατία χωρίς μέλη: ο οργανωτικός μετασχηματισμός του ΠΑΣΟΚ την περίοδο , ανακοίνωση στο συνέδριο Σύγχρονη Ελληνική Πολιτική, Κέντρο Πολιτικών Ερευνών, Πάντειο Πανεπιστήμιο,2008, σ. 1 36

37 κομμάτων που εμφανίστηκαν από τα μέσα του 19 ου αιώνα μέχρι σήμερα 46». Ο Σπουρδαλάκης 47 διακρίνει τις εξής πέντε περιόδους στην εξέλιξη του ΠΑΣΟΚ και της σχέσης του με την κοινωνία και το κράτος 48. Α) Η σύντομη περίοδος γύρω από την διακήρυξη της 3 ης Σεπτεμβρίου Το ΠΑΣΟΚ ως ιδιότυπο κόμμα στελεχών. Β) Την περίοδο γύρω από τις πρώτες εκλογές της Μεταπολίτευσης μέχρι την άνοιξη του Είναι η περίοδος της αυτό-οργάνωσης όπου μπαίνουν και τα θεμέλια του κόμματος μαζών. Γ) Την περίοδο Η περίοδος αυτή αναδεικνύει το ΠΑΣΟΚ ως εναλλακτικό κόμμα εξουσίας, και πραγματοποιείται η πλήρης ανάπτυξή του ως κόμμα μαζών. Δ) Την περίοδο , που χαρακτηρίζεται από τη στροφή του ΠΑΣΟΚ σε πολυσυλλεκτικά πρότυπα οργανωτικής δομής. Ε) Την περίοδο από το 1985 μέχρι και σήμερα. Αυτή η περίοδος είναι που το ΠΑΣΟΚ μετατρέπεται σταδιακά σε κόμμα του κράτους. Οι εξελίξεις αυτές 46 Μ.Σπουρδαλάκης, (επιμ.), ΠΑΣΟΚ. Κόμμα Κράτος Κοινωνία, Αθήνα, Πατάκης,1998, σ Βλ. Μ.Σπουρδαλάκης ό.π., σσ Ο Βερναρδάκης παρουσιάζει μία περιοδολόγηση της εξέλιξης του ΠΑΣΟΚ, βασισμένη περισότερο στην σχέση του με την κυβέρνηση καθώς και με τις αλλαγές ηγεσίας : δημιουργία και ανάπτυξη του κόμματος (κόμμα μαζών) : διαμόρφωση του «διαχειριστικού κόμματος» : διαμόρφωση του «κόμματος διακυβέρνησης» : διαμόρφωση και σταθεροποίηση του «κόμματος του κράτους» Βλ. Χ. Βερναρδάκης,«Η ίδρυση, η εξέλιξη και η μετεξέλιξη του ΠΑΣΟΚ: Από το κόμμα μαζών στο κόμμα του κράτους» στο Βερναρδάκης, Χ., Η. Γεωργαντάς, Δ. Γράβαρης και Δ. Κοτρόγιαννος (επιμ.), Τριάντα χρόνια δημοκρατία: το πολιτικό σύστημα της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας, Αθήνα, Ρέθυμνο: Κριτική/Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης Πανεπιστημίου Κρήτης,

38 επικυρώνονται με το 4 ο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ το 1996 και την εκλογή του Σημίτη στην προεδρεία του κόμματος. Μετά την διακήρυξη της 3 ης Σεπτεμβρίου, το ΠΑΣΟΚ εισέρχεται ουσιαστικά στην πρώτη φάση της ζωής του που αποτελεί την περίοδο της αυτο-οργάνωσης. Σε αυτήν ακριβώς τη φάση μπαίνουν τα θεμέλια για μία μαζική κομματική οργάνωση. Οι Επιτροπές Πρωτοβουλίας που συστήθηκαν σε πολλές περιοχές της Ελλάδας εκείνη την περίοδο αποτέλεσαν τα πρώτα κύτταρα, τους πρώτους πυρήνες της μαζικής οργάνωσης. Οι τοπικές και οι κλαδικές οργανώσεις που αποτέλεσαν την συνέχεια των Επιτροπών λειτουργούσαν με τακτές συνελεύσεις των μελών τους στις οποίες έντονη ήταν η πολιτική συζήτηση. Τα κομματικά γραφεία στις γειτονιές είχαν καθημερινή λειτουργία. Από εκεί οργανώνοταν η εξωστρεφής δράση των μελών του Κινήματος και η απαραίτητη εντατική δραστηριότητα κατά τις προεκλογικές περιόδους. Στις κλαδικές οργανώσεις το κόμμα προσπαθεί να εκπαιδεύσει τα νέα στελέχη του μέσα από την εργατική τάξη 49. Οι μαζικές τοπικές συνελεύσεις που λάμβαναν χώρα εκείνη την περίοδο είχαν ως αντικείμενο συζήτησης εκτός από τοπικά ζητήματα και θέματα κεντρικής πολιτικής σημασίας καθώς και θεωρητικές συζητήσεις ανάλογα και με την σύνθεση κάθε οργάνωσης. Εκτεταμένη συζήτηση γίνοταν βέβαια πάνω στις ομιλίες του Ανδρέα Παπανδρέου. Οι αποφάσεις στο τέλος κάθε συζήτησης στέλνοταν στα αρμόδια όργανα Από την συνέντευξη - συζήτηση με τον Θοδωρή Μαράκη που πραγματοποιήθηκε στις 8/03/ Ό.π. 38

39 Ο Γραμματέας κάθε τέτοιας οργάνωσης ήταν υπεύθυνος απέναντι στο κόμμα για μία σειρά ζητημάτων όπως για τα οικονομικά, για την τήρηση αναλυτικής οργανωτικής κατάστασης και για την επιτυχή διακίνηση της Εξόρμησης 51. Η σύνδεση με της τοπικής οργάνωσης με το κεντρικό ΠΑΣΟΚ είναι ιδιαίτερα πυκνή και οργανωμένη. Η δημοκρατική λειτουργία της οργάνωσης βέβαια συναντά εμπόδια όταν αντιτίθεται στις κεντρικές επιλογές του κόμματος και του ιδρυτή του Ανδρέα Παπανδρέου. Ο προσωποκεντρικός χαρακτήρας του αλλά ακόμα περισσότερο η στροφή του ΠΑΣΟΚ σε πολυσυλλεκτικά πρότυπα οργανωτικής δομής διαφαίνονται ιδιαίτερα από το Το κόμμα προσπαθεί να ελέγξει τις τοπικές οργανώσεις με διορισμούς. Ως αντίδραση της βάσης σε αυτό πραγματοποιείται η οριζόντια διασύνδεση τοπικών οργανώσεων της Αττικής με αποτέλεσμα να διαγραφούν πολλά μέλη αριστερών κυρίως αναφορών 52. Η διαδικασία μετάλλαξης του ΠΑΣΟΚ σε πολυσυλλεκτικό κόμμα εντείνεται από το 1981 και κυρίως από το Μετά την νίκη του ΠΑΣΟΚ στις εκλογές και την μεγάλη αύξηση του αριθμού των εγγεγραμμένων μελών, τα χαρακτηριστικά της βάσης του κόμματος έχουν αλλάξει. Τα μέλη που μπήκαν στο ΠΑΣΟΚ μετά το 1981, είναι λιγότερο ιδεολογικά καταρτισμένα και περισσότερο μετριοπαθή, επαγγελματικά πολλοί κατείχαν θέσεις στο κράτος ή στον δημόσιο τομέα και ήταν πιο προσηλωμένοι στις όποιες επιλογές της ηγεσίας Ό.π. 52 Ό.π. 53 Από την συνέντευξη συζήτηση με τον Χρύσανθο Τάσση που πραγματοποιήθηκε στις 10/03/

40 Το 1985 η οργάνωση του ΠΑΣΟΚ έχει πλέον χαρακτήρα πολυσυλλεκτικού κόμματος, με το βάρος της οργάνωσης βάσης να πέφτει στην λειτουργία της ως αποτελεσματικός εκλογικός μηχανισμός προεκλογικά και ως προπαγανδιστής θέσεων και επιλογών του κόμματος μετεκλογικά. Παρόλα αυτά παρατηρούμε ότι στις διαδικασίες της οργάνωσης υπάρχουν νήματα σύνδεσης με την παράδοση του κόμματος μαζών. Οι συνελεύσεις των τοπικών οργανώσεων συνεχίζουν να λειτουργούν πολλές φορές εκφράζοντας αντιθέτες απόψεις με το κεντρικό κόμμα. Το μέλος ακόμα είχε υποχρεώσεις, έπρεπε να πληρώνει τις συνδρομές του, να παρεμβαίνει στα τοπικά ζητήματα που προέκυπταν, να διαβάζει και να ενημερώνεται για να συμμετέχει ουσιαστικά στις διαδικασίες της τοπικής οργάνωσης 54. Ο βουλευτής που επισκέπτεται την τοπική συνέλευση του κόμματος υποχρεούται να ακούσει πρώτα τον γραμματέα της τοπικής οργάνωσης και να δεχθεί την κριτική από τα μέλη. Έτσι το οργανωμένο κόμμα ακόμα κρατάει προνόμια του παρελθόντος στα πρότυπα του μαζικού κόμματος. Η διαφαινόμενη αλλαγή της σχέσης μεταξύ οργανωμένου κόμματος κοινοβουλευτικής ομάδας φαίνεται να εδρεώνεται ανεπιστρεπτί το 1990 στις διαδικασίες εκλογής οργάνων πριν από το 2 ο συνέδριο του κόμματος. Από το 1990 οι βουλευτές εισχωρούν στις οργανώσεις, ο γραμματέας της νομαρχιακής ή ο γραμματέας της κάθε οργάνωσης από τότε και μετά έπρεπε να είναι ο εκλεκτός του βουλευτή. Αυτό βέβαια δεν θα ήταν δυνατό αν το ΠΑΣΟΚ δεν είχε αλλιώσει τα χαρακτηριστικά του τόσο σε επίπεδο προγραμματικών στόχων και πολιτικής όσο και 54 Ό.π. 40

41 όσον αφορά την κοινωνική κατάσταση των μελών του και την σημαντική αποδυνάμωση της ιδεολογικής τους θωράκισης με την μαζική είσοδο νέων μελών και την υποχώρηση των πολιτικών διαδικασιών. Η διαδικασία κρατικοποίησής του είχε ήδη ξεκινήσει. Η τελευταία εκδήλωση της αποδιοργανωμένης κομματικής βάσης του ΠΑΣΟΚ, έστω και με τη μορφή της εκλογικής κινητοποίησης σημειώθηκε κατά την προεκλογική περίοδο των βουλευτικών εκλογών του Η κομματική οργάνωση συστρατεύθηκε απέναντι στην κυβέρνηση Μητσοτάκη και την πολιτική της. Η εκλογή Σημίτη στην προεδρεία του ΠΑΣΟΚ λειτουργεί ως η επικύρωση της διαδικασίας κρατικοποίησης του. Η κομματική οργάνωση δεν χρειάζεται πλέον ούτε ως εκλογικός μηχανισμός. Οι τοπικές οργανώσεις από το τέλος της δεκαετίας του 1990 δεν έχουν καμία σχέση με τις οργανώσεις του 1975 αλλά ούτε με του Τα μέλη του κόμματος υπάρχουν μόνο στους καταλόγους και η καθημερινή λειτουργία της Τοπικής Οργάνωσης φαντάζει μακρινή πραγματικότητα. Πολλές από τις οργανώσεις δεν έχουν πλέον γραφεία και τα μέλη τους εμφανίζονται μόνο στις διαδικασίες των ψηφοφοριών 56. Από το 2004 έως σήμερα πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ είναι ο Γιώργος Παπανδρέου. Ο Παπανδρέου που διαδέχθηκε τον Κώστα Σημίτη με τις διαδικασίες άμεσης εκλογής, συνέχισε τις προσπάθειες οργανωτικής ανασυγκρότησης του κόμματος στο κλίμα και την λογική του προκατόχου του. Η οργανωτική ανασυγκρότηση του ΠΑΣΟΚ όπως και αν την κρίνει κανείς εισήγαγε νέους θεσμούς και έννοιες στο 55 Ό.π. 56 ό.π. 41

42 ελληνικό κομματικό σύστημα, οι δημοψηφισματικού χαρακτήρα διαδικασίες εκλογής του προέδρου, ο θεσμός του «φίλου» του Κινήματος, η «θεματική» συμμετοχή και αργότερα τα θεματικά Δίκτυα. Αν και αυτές οι μεταρρυθμίσεις διέπονται στο σύνολο τους από έναν αέρα συμμετοχής, αμφισβητείται έντονα το κατά πόσο εκπληρώνουν αυτό το στόχο. Το ερώτημα είναι αν αυτό το νέο πλαίσιο συμβάλλει ουσιαστικά στην ένταξη των πολιτών στην Πολιτική μέσω της ένταξής τους στα κόμματα, ή αντίθετα συμβάλλει στην απαξίωση της Πολιτικής και στην ένταση της αίσθησης της απόστασης κυβερνώντων και κυβερνωμένων. Παρατηρώντας αυτούς τους νέους θεσμούς λοιπόν θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε την διαμορφωθείσα σχέση μεταξύ του κόμματος και των μελών του. Τα Μέλη στο Σύγχρονο ΠΑΣΟΚ Από το 2001 θεσμοθετείται η άμεση εκλογή του Προέδρου από τη βάση του ΠΑΣΟΚ, με την βάση να αποτελείται από τα μέλη και τους φίλους του. Στις εσωκομματικές εκλογές της 11 ης Νοεμβρίου 2007 για την εκλογή Προέδρου του ΠΑΣΟΚ ψήφισαν σε σύνολο εγγεγραμμένων μελών και φίλων του ΠΑΣΟΚ. Από αυτούς οι είναι μέλη του κόμματος και οι "φίλοι του κόμματος" 57. Πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ εξελέγχει για δεύτερη φορά ο Γιώργος 57 Τα στοιχεία βρίσκονται στην επίσημη ιστοσελίδα του ΠΑΣΟΚ, στην διεύθυνση c.html 42

43 Παπανδρέου με ποσοστό λίγο κάτω από 56% 58. Αν και ο αριθμός των ψηφισάντων είναι αρκετά μεγάλος, γεγονός είναι ότι είναι μικρότερος από το πάνω από ένα εκατομμύριο που συμμετείχαν στην παρόμοιου τύπου εκλογική διαδικασία της 8 ης Φεβρουαρίου 2004, με τον Παπανδρέου μοναδικό υποψήφιο. Επίσης θα πρέπει να επισημανθεί ότι πάνω από μέλη και φίλοι του ΠΑΣΟΚ δεν συμμετείχαν στην διαδικασία παρόλο που το δικαίωμα της επιλογής διασφαλιζόταν με την ύπαρξη τριών υποψηφίων. Δυνατότητα συμμετοχής είχαν και τα μέλη της τελευταίας στιγμής αφού εγγραφές μελών και φίλων συνέχισαν να γίνονται και κατά τη διάρκεια της διαδικασίας. Η διαδικασία της εγγραφής της τελευταίας στιγμής με δικαίωμα ψήφου καταργεί ουσιαστικά την έννοια του μέλους που γνωρίσαμε στα κόμματα μαζών. Το μέλος όχι μόνο δεν χρειάζεται να έχει ξεχωρίσει στις εσωτερικές διαδικασίες ώστε να εκλεγεί σύνεδρος και να έχει την δυνατότητα επιλογής της ηγεσίας αλλά ούτε καν να τις έχει παρακολουθήσει αρκεί να βρίσκεται εκεί τη στιγμή της ψηφοφορίας. Το γεγονός αυτό έρχεται σε αντίθεση με τις προσυνεδριακές διαδικασίες των μαζικών κομμάτων όπου για να αποφευχθεί ενδεχόμενη νόθευση του σώματος του συνεδρίου είθισται τα μητρώα των μελών να κλείνουν ένα εύλογο χρονικό διάστημα πριν από τη διενέργεια των ψηφοφοριών εξασφαλίζοντας την συνοχή του σώματος. Το συνολικό άθροισμα μελών και φίλων, περίπου 975 χιλιάδες, αποτελεί το μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων που έχει καταφέρει το ΠΑΣΟΚ ιστορικά να καταγράψει στα μητρώα του. Ακόμα και το μέγεθος μόνο όσων ατόμων διαθέτουν την ιδιότητα του μέλους, περίπου , συνιστά για το ΠΑΣΟΚ αριθμό ρεκόρ, 58 Τα αναλυτικά αποτελέσματα βρίσκονται στο παράρτημα στον πίνακα 1 43

44 αφού την περίοδο η ίδια ιδιότητα αφορούσε περίπου άτομα, ενώ στις μαζικότερες μέχρι πρότινος καταγραφές της οργάνωσης του, το 1984 και το 1987 το ΠΑΣΟΚ αριθμούσε τα μέλη 59. Το 2004 το ΠΑΣΟΚ μέσω της εγγραφής νέων μελών κατά τη διάρκεια της ψηφοφορίας για τον πρόεδρο του κόμματος καταφέρνει να αυξήσει ιδιαίτερα τον αριθμό των μελών του. Επιπλέον εισάγεται ο θεσμός του «φίλου». Τα νέα μέλη αυτά όμως, αποτελούν «μέλη μίας χρήσης», δεν συμμετέχουν στην διαμόρφωση της πολιτικής, η εκπαιδευτική λειτουργία δεν απαντάται πουθενά και η ενημέρωση τους διαμεσολαβείται πλέον από τα ΜΜΕ 60. Η συμμετοχή μελών και φίλων του ΠΑΣΟΚ στις διαδικασίες της οργάνωσης είναι ισχνή και σε καμία περίπτωση δεν προσεγγίζει ούτε καν το μισό του συνόλου των εγγεγραμμένων 61. Τα περισσότερα μέλη εγγράφονται μόνο για να συμμετάσχουν σε μια εσωκομματική εκλογική διαδικασία, ή για να μπορούν με την επίδειξη της κάρτας μέλους/φίλου να απευθυνθούν σε έναν υπουργό ή βουλευτή 62. Από οικονομικής άποψης θα ήταν λογικό κανείς να υποθέσει ότι ένα κόμμα με τόσο μεγάλο αριθμό εγγεγραμμένων μελών και φίλων θα κάλυπτε σε μεγάλο βαθμό τις ανάγκες της λειτουργίας του κόμματος αλλά και της κάθε προεκλογικής εκστρατείας από τις τακτικές εισφορές των μελών του. Όμως το κόμμα δεν βασίζεται οικονομικά στα μέλη του, τα έσοδα από τις εισφορές των μελών δεν επαρκούν σε καμία περίπτωση για να καλύψουν τις διαφημιστικές ανάγκες του 59 Τα στοιχεία καταγράφονται στο βλ. Μ.Σπουρδαλάκης, ό.π., σ Από την συνέντευξη συζήτηση με τον Χρύσανθο Τάσση που πραγματοποιήθηκε στις 10/03/ Από την συνέντευξη συζήτηση που πραγματοποιήθηκε με τον Γιάννη Γιαννιό στις 14/03/ Ό.π. 44

45 κόμματος 63. Αντί αυτού όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε από το Σχέδιο Προϋπολογισμού Εσόδων Δαπανών για το 2009 οι προσδοκώμενες εισφορές μελών και φίλων δεν ξεπερνούν το 12,5% των εσόδων ενώ τα έσοδα από την κρατική χρηματοδότηση φτάνουν το 75% 64. Η οικονομική στήριξη από τα μέλη δεν τυγχάνει τακτικής επιστασίας από τις οργανώσεις βάσης του κόμματος. Ενδεικτικό είναι ότι στην επίσημη ιστοσελίδα του κόμματος παροτρύνονται τα μέλη να πληρώσουν ηλεκτρονικά την σχετικά μικρή συνδρομή τους, η οποία προφανώς κατευθύνεται άμεσα στα κεντρικά ταμεία του κόμματος 65. Όσον αφορά την οργανωτική διάρθρωση πέρα από την τουλάχιστον προβληματική κατάσταση στις οργανώσεις βάσης, η κατάσταση των δευτεροβάθμιων οργάνων αξίζει επίσης προσοχής. Υπάρχει μεν αυτονομία των περιφερειακών οργάνων αλλά το κάθε δευτεροβάθμιο όργανο μπορεί να πάρει μία απόφαση, η οποία δεν είναι δεσμευτική για το Κόμμα 66. Το συνέδριο του κόμματος από το ανώτατο όργανο μετατρέπεται σε τελετουργικό ενότητας και νομιμοποίησης των επιλογών της ηγεσίας. Όπως μας περιγράφει ο Τάσσης για το 7 ο Συνέδριο «οι συζητήσεις γίνονταν σε πολλά πάνελ και αίθουσες ταυτόχρονα αφού η πολιτική είχε χωρισθεί σε θεματικές, στην κεντρική αίθουσα τοποθετείται μόνο ο πρόεδρος, τα στελέχη δεν αναδεικνύονται πια από το Συνέδριο ή την δράση τους αλλά από τα ΜΜΕ, πλέον το συνέδριο δεν 63 Από την συνέντευξη συζήτηση με τον Χρύσανθο Τάσση που πραγματοποιήθηκε στις 10/03/ Το Σχέδιο Προϋπολογισμού βρίσκεται στο Παράρτημα Από την συνέντευξη συζήτηση με τον Χρύσανθο Τάσση που πραγματοποιήθηκε στις 10/03/

46 εκλέγει τον πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ και εκλέγει μόνο το 50% του Εθνικού Συμβουλίου αφού οι υπόλοιποι είναι μέλη του ex officio 67». Παρατηρώντας το ΠΑΣΟΚ από το 2009 και έπειτα μπορούμε σε κάποιο βαθμό να υποστηρίξουμε ότι διαφαίνεται μία λίγο διαφορετική κατάσταση από μόλις μερικά χρόνια πριν. Εξετάζοντας την λειτουργία της τοπικής οργάνωσης Καλλιθέας παρατηρούμε ότι σε μηνιαία βάση πραγματοποιείται ολομέλεια μελών και φίλων, κατά την οποία συζητείται ένα θέμα, με ομιλητή κάποιο στέλεχος (βουλευτή, υπουργό, κομματικό στέλεχος) του «κεντρικού» ΠΑΣΟΚ. Η συμμετοχή στις ολομέλειες είναι κατά μέσο όρο άτομα τη φορά. Συμμετοχή η οποία μπορεί να χαρακτηριστεί μικρή, τη στιγμή που στο μητρώο μελών και φίλων είναι γραμμένα περίπου άτομα 68. Τέλος σχετικά με τη λειτουργία της οργάνωσης, υπάρχουν επιτροπές, όμοιες με αυτές του κεντρικού ΠΑΣΟΚ, οι οποίες είναι στελεχωμένες με μέλη και φίλους 69. Μπορεί η συμμετοχή στις διαδικασίες της οργάνωσης να είναι ισχνή σε σχέση με τον αριθμό των μελών αλλά τουλάχιστον υπάρχουν οι διαδικασίες. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι τοπικές οργανώσεις με γραφεία αυξήθηκαν κατά το 2009 και γενικότερα οι υλικοτεχνικές υποδομές βελτιώθηκαν όπως αναφέρεται στην Έκθεση του Συνηγόρου του Μέλους και του Φίλου 70. Πιθανότατα αποτέλεσμα της προσπάθειας του κεντρικού κόμματος να αυξήσει την νομιμοποίηση που αντλεί από κάτι τέτοιο. Βέβαια η συζήτηση της ολομέλειας είναι προσαρμοσμένη πάνω στις ανάγκες της κοινοβουλευτικής δράσης του ΠΑΣΟΚ και τα θέματα που συζητούνται στις 67 Ό.π. Επίσης για το 7 ο Συνέδριο βλ. C. Tassis, «The 7 th Congress of PASOK (2005): Towards an open party?», paper presented at the 56 th Annual PSA Conference, Reading, UK, Από την συνέντευξη συζήτηση που πραγματοποιήθηκε με τον Γιάννη Γιαννιό στις 14/03/ Ό.π. 70 Βλ. Συνήγορος του Μέλους και του Φίλου, Ετήσια Έκθεση 2009, Αθήνα: ΠΑΣΟΚ,2010, σ

47 συντονιστικές επιτροπές μεταξύ των ολομελειών έχουν περισσότερο το ρόλο της ενημέρωσης των τοπικών στελεχών παρά την παραγωγή πολιτικής. Παρά τις όποιες αλλαγές στο επίπεδο της τοπικής οργάνωσης άλλες σημαντικές διαδικασίες του κόμματος όπως το συνέδριο παραμένουν το ίδιο προβληματικές. Το συνέδριο εκτυλίσσεται ταυτόχρονα σε διαφορετικές αίθουσες. Εκτός από την κεντρική αίθουσα, υπάρχουν οι θεματικές ομάδες διαλόγου σε διάφορες συνεδριακές αίθουσες. Σε αυτές κυρίως τοποθετούνται οι σύνεδροι αφού ο χρόνος των τοποθετήσεων για τους συνέδρους στην κεντρική αίθουσα για θέματα πολιτικών θέσεων και καταστατικού είναι μόλις οχτώ ώρες από τις τέσσερις μέρες που διαρκεί το συνέδριο 71. Ο Γιαννιός επίσης σημειώνει ότι η κριτική που γίνεται από τα μέλη δεν επηρεάζει ουσιαστικά την πολιτική ή τις θέσεις του Κόμματος, όπως αναφέρει «Οι περισσότεροι σύνεδροι που παίρνουν τον λόγο, έχουν κάτι να πουν, κάνουν κριτική, και προχωρούν σε κατάθεση προτάσεων. Όμως οι περισσότερες από αυτές δεν λαμβάνονται υπόψη από το ΠΑΣΟΚ. 72». Έτσι τα συνέδρια παραμένουν τελετουργικά ενότητας, συμμετοχής και επικύρωσης των αποφάσεων της ηγεσίας. Αναφορικά με την εμπλοκή της βάσης στην κατάρτιση των τοπικών ψηφοδελτίων αυτή είναι ανύπαρκτη για τις βουλευτικές εκλογές. Για τις δημοτικές εκλογές η διαδικασία προβλέπει τρεις εναλλακτικούς τρόπους επιλογής «προβλέπεται η δυνατότητα για εσωκομματικές εκλογές, για δημοσκόπηση και για συνέντευξη από την συντονιστική επιτροπή 73». Ουσιαστικά η διαδικασία που 71 Από την συνέντευξη συζήτηση που πραγματοποιήθηκε με τον Γιάννη Γιαννιό στις 14/03/ Ό.π. 73 Ό.π. 47

48 ακολουθήται στις περισσότερες των τοπικών οργανώσεων είναι αυτή της συνέντευξης και έχει μάλλον τυπικό χαρακτήρα. Οι προεκλογικές περίοδοι για το κόμμα αποτελούν περισσότερο περιόδους εντάσεως κεφαλαίου παρά εντάσεως εργασίας αφού οι αφισοκολλήσεις γίνονται από επαγγελματικά συνεργεία, και η λειτουργία της οργάνωσης περιορίζεται σε κάποιες εκδηλώσεις υποψηφίων και στο μοίρασμα ψηφοδελτίων και υλικών σε μέλη και φίλους κυρίως 74. Η συμμετοχή στις βάρδιες του περιπτέρου είναι μάλλον μικρή και σε καμία περίπτωση δεν φτάνει την κινητοποίηση των πολύ πιο μικρών σε εκλογική επιρροή αριστερών δυνάμεων 75. Τα Μέλη στο Καταστατικό Το καταστατικό αποτελεί για την λειτουργία των κομμάτων ότι το Σύνταγμα για το δημοκρατικό πολίτευμα μίας χώρας. Σε αυτό εμπεριέχονται οι αρχές, οι στόχοι, ο τρόπος λειτουργίας και διάρθρωσης της οργάνωσης, οι δικαιοδοσίες, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις μελών και οργάνων του κόμματος. Αποτελεί δε δεσμευτικό κείμενο για τη λειτουργία τους. Στο άρθρο 7 του καταστατικού του ΠΑΣΟΚ κατοχυρώνεται η έκφραση της βούλησης και η ουσιαστική συμμετοχή των μελών μέσω των θεσμών άμεσης και έμμεσης δημοκρατίας, όπως και η διαρκής διαβούλευση Ό.π. Από την συνέντευξη συζήτηση με τον Χρύσανθο Τάσση που πραγματοποιήθηκε στις 10/03/ Από την συνέντευξη συζήτηση που πραγματοποιήθηκε με τον Γιάννη Γιαννιό στις 14/03/ Βλ. Καταστατικό ΠΑΣΟΚ, Αθήνα, 2008, σ.7 48

49 Σημαντικής σημασίας είναι οι ρυθμίσεις του άρθρου 9 που τιτλοφορείται Λογοδοσία Ανάκληση. Σε αυτό αναφέρεται ότι η λογοδοσία συνιστά θεμελιώδη υποχρέωση των αιρετών οργάνων, η οποία αναφέρεται στην «εφαρμογή των αποφάσεων των συνεδρίων και των κεντρικών οργάνων, στη στρατηγική, στο πρόγραμμα, στη δημοκρατική και διαφανή λειτουργία των οργανώσεων, στην τήρηση και εφαρμογή στην πράξη του Καταστατικού, του Κώδικα Δεοντολογίας και Διαφάνειας και των Κανονισμών, στις πρακτικές και τα πολιτικά αποτελέσματα. 77» ενώ τα αιρετά όργανα λογοδοτούν τακτικά μία φορά τον χρόνο στα σώματα που τα εξέλεξαν και έκτακτα όταν το ζητήσει η απόλυτη πλειοψηφία του σώματος. Αξιοσημείωτο είναι ότι με βάση το καταστατικό και τις διαδικασίες εκλογής Προέδρου, ο Πρόεδρος πρακτικά δεν λογοδοτεί σε κανένα όργανο και ούτε μπορεί κανένα να τον ανακαλέσει. Το γεγονός αυτό ενισχύει το ανεύθυνο της ηγεσίας, αφού της εξασφαλίζει την μεγαλύτερη δυνατή ευρύτητα κινήσεων. Το άρθρο 12 προβλέπει τη δυνατότητα διεξαγωγής δημοψηφίσματος αν ζητηθεί από συγκεκριμένο αριθμό μελών ή οργάνων. Στο δημοψήφισμα συμμετέχουν τα μέλη και οι φίλοι 78. Στο άρθρο 18 που αφορά την συμμετοχή στο ΠΑΣΟΚ, το μόνο κόλλημα που εκφράζεται στην παραχώρηση της ιδιότητας του μέλους και του φίλου είναι η συμμετοχή σε άλλο πολιτικό κόμμα. Τα μέλη και οι φίλοι εγγράφονται αυτοπροσώπως, ενώ αν ένα μέλος δεν ανανεώσει την ταυτότητα μέλους μετά από έξι μήνες από τη λήξη της και την έγγραφη προειδοποίηση που δέχεται 77 Βλ. ό.π. 78 Βλ. ό.π. σ. 8 49

50 μεταγράφεται αυτόματα στα μητρώα φίλων. Οι εκπρόσωποι σε Συνέδρια, Συνδιασκέψεις και άλλες εκδηλώσεις του Κινήματος υπολογίζονται με βάση τον αριθμό μελών και φίλων 79. Στο άρθρο 20 προβλέπονται τα δικαιώματα των φίλων. Οι φίλοι του ΠΑΣΟΚ «έχουν δικαίωμα συμμετοχής στη διαμόρφωση των πολιτικών θέσεων του Κινήματος. Έχουν το δικαίωμα του εκλέγειν σε όλες τις εκλογικές διαδικασίες. Συμμετέχουν με δικαίωμα ψήφου στις άλλες διαδικασίες που προβλέπονται από το Καταστατικό ή τους Κανονισμούς Λειτουργίας. 80». Τα μέλη και οι φίλοι πέραν της οργάνωσης εγγραφής τους έχουν δυνατότητα συμμετοχής και σε «Δίκτυα του Κινήματος, που συγκροτούνται και λειτουργούν σε Νομαρχιακό, Περιφερειακό ή εθνικό επίπεδο, καθώς και σε Δίκτυα Πρωτοβουλίας, που λειτουργούν σε δημοτικό επίπεδο. 81» Τα δίκτυα όπως τονίζεται παρακάτω στο άρθρο 22 συνιστούν μία «περαιτέρω δυνατότητα συμμετοχής και δεν αποκτάται εκ της συμμετοχής σε αυτά και μόνο η ιδιότητα του μέλους ή του φίλου. 82» Η σημείωση αυτή είναι προφανές ότι προκύπτει από την προηγούμενη εμπειρία των θεματικών οργανώσεων που αποτέλεσαν την αιχμή του δόρατος της προηγούμενης οργανωτικής αναδιάρθρωσης μετά το 4 ο Συνέδριο, προτού εγκαταλειφθούν. Οι θεματικές οργανώσεις τότε αποτελούσαν οργανώσεις βάσης, που προσέδιδαν την ιδιότητα του μέλους. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1996 είχαν συσταθεί 272 θεματικές οργανώσεις όπως επίσης ότι «μέσα σε ένα σύντομο χρονικό διάστημα μικρότερο 79 Βλ. ό.π. σ Βλ. ό.π. 81 Βλ. Ό.π. 82 Βλ. ό.π. σ

51 των δύο ετών αρκετές χιλιάδες νέα μέλη εντάχθηκαν θεματικά στο ΠΑΣΟΚ κατέληξαν ωστόσο μέλη μίας χρήσης όπως έχουν αποκληθεί. 83». Είναι θεμιτό να υποθέσει κανείς ότι τέτοιου είδους συνεχείς αναδιαρθρώσεις ουσιαστικά αναπαράγουν παθογένειες που σχετίζονται με την πρόσκαιρη δημιουργία ευνοϊκών συσχετισμών εν όψει συνεδρίων 84. Όπως προκύπτει από το καταστατικό μόνη ουσιαστική διαφορά μεταξύ μέλους και φίλου αποτελεί το δικαίωμα του εκλέγεσθαι για τα μέλη. Οι φίλοι του ΠΑΣΟΚ μπορούν χωρίς κάποια δέσμευση να συμμετέχουν στα εσωτερικά δημοψηφίσματα, στις εκλογές των οργάνων και στα Θεματικά Δίκτυα ακόμα και αν αποτελούν εγγραφές της τελευταίας στιγμής με παντελώς αδιάφορη την διάρκεια της ενασχόλησής τους με το κόμμα και τις διαδικασίες του. Στο Άρθρο 26 γίνεται αναφορά στα Δίκτυα Πρωτοβουλίας Πολιτών που μπορεί «μπορεί να έχουν ως ιδρυτική τους αφετηρία το Κίνημα ή άλλες αυτόνομες από αυτό κινήσεις και πρωτοβουλίες. 85» Στο Συνέδριο του κόμματος συμμετέχουν εκτός από μέλη που έχουν εκλεγεί ή βρίσκονται σε θέσεις στο κόμμα ή σε δημόσια αξιώματα που έχουν εκλεγεί ως υποψήφιοί του και «μέλη Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων που έχουν πιστοποιηθεί από την ΕΚΑΠ 86, μετά από απόφαση του Εθνικού Συμβουλίου 87» όπως προβλέπεται στο άρθρο Βλ. Β. Γεωργιάδου, ό.π., σ Συγκεκριμένα οι θεματικές οργανώσεις συνετέλεσαν στην διαμόρφωση των συσχετισμών εν όψει του 5 ου Συνεδρίου Βλ. Γεωργιάδου ο.π. 85 Βλ. Καταστατικό ΠΑΣΟΚ, Αθήνα, 2008, σ Η ΕΚΑΠ είναι η αρμόδια επιτροπή για ζητήματα ερμηνείας και εφαρμογής του Καταστατικού 87 Ό.π. σ

52 Από το καταστατικό με το άρθρο 57 επίσης προβλέπεται η λειτουργία του θεσμού του Συνηγόρου του Μέλους και του Φίλου. Ο Συνήγορος εκλέγεται από το Εθνικό Συμβούλιο με αρμοδιότητα την εξέταση αναφορών των μελών και των φίλων «και τη διαμεσολάβηση για την διασφάλιση των δικαιωμάτων τους βάσει των διαδικασιών και αρχών που κατοχυρώνονται στο Καταστατικό, στον Κώδικα Δεοντολογίας, στους Κανονισμούς Λειτουργίας, καθώς και στον Κώδικα Διαφάνειας του Κινήματος 88». Ουσιαστικά η ίδρυση και μόνο ενός τέτοιου καινοτόμου θεσμού αποτελεί την σιωπηρή παραδοχή της κακής λειτουργίας της κομματικής οργάνωσης. Τα μέλη και οι φίλοι δεν παροτρύνονται να συζητούν κα να λύνουν τα οποιαδήποτε προβλήματα μέσα στις δημοκρατικές διαδικασίες των οργάνων, αλλά παροτρύνονται να απευθύνονται σε εξωτερικά από τον κοινωνικό χώρο των προβλημάτων όργανα που ως ανεξάρτητη αρχή θα μεσολαβήσουν για την προάσπιση των δικαιωμάτων τους. Παρά τις εμφανείς αδυναμίες που έχει το καταστατικό του ΠΑΣΟΚ, προβλέπει διαδικασίες συμμετοχής και εμπλοκής των μελών στην καθημερινή του δράση ανάγοντας την δημοκρατία και την διαβούλευση σε ύψιστες αξίες. Το κατά πόσο τα μέλη και οι φίλοι είναι μέτοχοι αυτής της διαδικασίας θα το διερευνήσουμε εξετάζοντας την έκθεση του Συνηγόρου για το Ό.π. σ

53 Ο Συνήγορος του Μέλους και του Φίλου Όπως προηγουμένως αναφέρθηκε ο Συνήγορος του Μέλους και του Φίλου αποτελεί ανεξάρτητο όργανο του ΠΑΣΟΚ εκλεγμένο από το Εθνικό Συμβούλιο. Στη θέση του Συνηγόρου, από την ίδρυση του οργάνου το 2005, έχει εκλεγεί η Μαρία Αρσένη. Στην Απόφαση του Εθνικού Συμβουλίου με ημερομηνία 19 Ιουλίου 2008 περιγράφονται οι αρμοδιότητες του οργάνου. Ο Συνήγορος ασχολείται κυρίως με τα ζητήματα που αφορούν τα δικαιώματα των μελών και των φίλων του ΠΑΣΟΚ. Στις αρμοδιότητες του Συνηγόρου περιλαμβάνονται η παρέμβαση «για την εξασφάλιση των δικαιωμάτων των μελών και φίλων, ιδιαίτερα στην πληροφόρηση, στη συμμετοχή, στη διαφάνεια, στη συνέπεια και συνέχεια των διαδικασιών του Κινήματος και των φορέων του και στο δικαίωμα κριτικής και αξιολόγησης στα πεπραγμένα όλων των εκλεγμένων στελεχών στα όργανα του Κινήματος, στη Βουλή και στην Ευρωβουλή, στην Αυτοδιοίκηση και στον Συνδικαλισμό μέσω της τακτικής και οργανωμένης Λογοδοσίας. Είναι αρμόδιος για την εφαρμογή και αξιοποίηση των διαδικασιών λογοδοσίας και αξιολόγησης. Εκδίδει δεσμευτικές προδιαγραφές προσβασιμότητας για τα άτομα με αναπηρία για όλες τις οργανώσεις του Κινήματος. 89» Τέλος είναι αρμόδιος για την οργάνωση εκδηλώσεων αναφορικά με τα δικαιώματα μελών και φίλων 90. Σχετικά με τις αναφορές που λαμβάνει από μέλη και φίλους ο Συνήγορος παρεμβαίνει στα εμπλεκόμενα όργανα και ενημερώνει την Επιτροπή 89 Βλ. Εθνικό Συμβούλιο ΠΑΣΟΚ, Κανονισμός Λειτουργίας Συνηγόρου του Μέλους και του Φίλου του Κινήματος, Αθήνα, 2008, σσ Βλ. ό.π. σ. 2 53

54 Δεοντολογίας 91. Στην Απόφαση για τη λειτουργία του Συνηγόρου τονίζεται ότι σε περιπτώσεις ιδιαίτερης σοβαρότητας πρέπει να ενημερώνει τον Πρόεδρο και το Πολιτικό Συμβούλιο 92. Η Έκθεση του Συνηγόρου του Μέλους και του Φίλου για το 2009 Ο Συνήγορος βάση του Καταστατικού και της σχετικής Απόφασης του Εθνικού Συμβουλίου υποχρεούται να συντάσσει Έκθεση της δράσης του για κάθε έτος. Η Έκθεση αυτή κοινοποιείται στην επίσημη ιστοσελίδα του ΠΑΣΟΚ. Ένα πρώτο ζήτημα που προκύπτει από την ανάλυση της Έκθεσης αφορά την κατανόηση του ρόλου του Συνηγόρου από τη βάση αλλά και τα στελέχη του ΠΑΣΟΚ. Στο Παράρτημα της Έκθεση για το 2009 αναφέρεται ότι ο Συνήγορος ζήτησε από τους Τομείς του Εθνικού Συμβουλίου, τις Επιτροπές και τους Φορείς του Κινήματος, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων τους, να επισημάνουν τη δράση τους το 2009, η οποία κατά τη γνώμη τους ενίσχυσε το δικαίωμα μελών και φίλων στην ενημέρωση, στην πληροφόρηση, τη διαφάνεια, τη συνέπεια και τη συνέχεια των διαδικασιών του Κινήματος και συνέβαλε θετικά στην ποιότητα της συμμετοχής τους 93. Όπως προκύπτει από την ανάλυση του περιεχομένου των απαντητικών επιστολών Τομέων, Επιτροπών και Φορέων, οι περισσότερες απαντήσεις αφορούσαν έναν γενικό απολογισμό της δράσης τους και όχι το ζήτημα των μελών 94. Ουσιαστικά έχουμε μία έκθεση της δράσης αυτών των οργάνων προς τον Συνήγορο, γεγονός το 91 Βλ. ό.π. 92 Βλ. ό.π. σ Βλ. Παράρτημα Έκθεσης Συνηγόρου του Μέλους και του Φίλου του ΠΑΣΟΚ για το 2009 σ Βλ. Ό.π.σσ

55 οποίο συμβάλλει στο να εξαχθεί το συμπέρασμα της μη κατανόησης του ρόλου του Συνηγόρου ακόμα και από τους γραμματείς των Επιτροπών του κόμματος. Επί πλέον και όσων αφορά την κατανόηση του θεσμού εκ μέρους των μελών και των φίλων, στην Έκθεση αναφέρεται ρητά ότι «ο Συνήγορος έλαβε ένα σημαντικό αριθμό αναφορών, κυρίως από την περιφέρεια, για θέματα που αφορούν στην ποιότητα και στο επίπεδο ζωής στη χώρα μας σήμερα. 95». Το γεγονός κρίνεται θετικά από την κ. Αρσένη αφού όπως σημειώνει «αποδεικνύει την αποδοχή του θεσμού και τις δυνατότητές του 96». Αντίθετα εμείς μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η προβληματική λειτουργία των οργανώσεων βάσης και η απουσία χώρου διαλόγου και απόφασης οδήγησε κάποια από τα μέλη να εκφράσουν πολιτικούς προβληματισμούς ή προτάσεις απ ευθείας σε ένα κεντρικό αναρμόδιο βέβαια όργανο. Από τις γενικές διαπιστώσεις του Συνηγόρου ξεχωρίζουν δύο. Η πρώτη αφορά την κατανόηση του συμμετοχικού προτάγματος από τα μέλη και η δεύτερη στην μη αξιοποίηση των μελών όσον αφορά την χάραξη της πολιτικής και την επικοινώνηση των θέσεων του κόμματος στην κοινωνία. Αναλυτικά σημειώνεται ότι «Η αντίληψη του ανοιχτού συμμετοχικού κόμματος μπορεί να είναι ευρύτατα αποδεκτή από τα μέλη και τους φίλους ως ιδεολογικό πρόταγμα, αλλά στην πράξη υπάρχουν προβλήματα πλήρους κατανόησης και πρακτικής εφαρμογής στην εσωτερική λειτουργία του Κινήματος. 97» Ενώ στη συνέχεια στην πέμπτη παρατήρηση σημειώνεται ότι το ΠΑΣΟΚ «στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν 95 Βλ. Έκθεση Συνηγόρου του Μέλους και του Φίλου του ΠΑΣΟΚ για το 2009 σ Βλ. Ό.π. 97 Βλ. ό.π. σ

56 αξιοποιεί επαρκώς το κομματικό πεδίο στη διαβούλευση και τον πολλαπλασιασμό των θέσεων του στην κοινωνία με διακριτό τρόπο. Δεν δίνεται έτσι ρόλος στο μέλος και το φίλο που να προκαλεί την ενεργητική συμμετοχή του στην κυβερνητική προσπάθεια, σε μια περίοδο που απαιτούνται εκτεταμένες θυσίες και διαρκής συμμετοχή. 98» Οι αναφορές που υποβλήθηκαν στον Συνήγορο για το των αριθμό έχουν χωριστεί σε έξι κατηγορίες: 1) Επαφή και επικοινωνία των Οργάνων και Οργανώσεων με τα μέλη και τους φίλους τους στην Ελλάδα και το εξωτερικό 2) Πολιτική διαβούλευση 3) Συνέπεια και συνέχεια των διαδικασιών του Κινήματος 4) Απουσία προϋποθέσεων συμμετοχής μελών και φίλων με αναπηρία 5) Ποιότητα ζωής και κοινωνικές υπηρεσίες 6) Οι Μετανάστες μέλη και φίλοι Βλ. ό.π. σ Βλ. ό.π. σ

57 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΝΑΦΟΡΩΝ ,90% 4,50% 15,70% 3,90% 17,40% 31,60% ΕΠΑΦΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 17,4% ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ 31,6% ΣΥΝΕΠΕΙΑ - ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΩΝ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΩΝ 26,9% ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΙ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ 4,5% ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ - ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ 15,7% ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΜΕΛH-ΦΙΛΟΙ 3,9% Βλέπουμε και από τον πίνακα ότι οι περισσότερες αναφορές αφορούν θέματα πολιτικής διαβούλευσης, συνέπειας των διαδικασιών και ζητήματα επαφής και επικοινωνίας των μελών. Με αυτές τις κατηγορίες θα ασχοληθούμε κι εμείς. Η τέταρτη μεγαλύτερη κατηγορία αφορά αναφορές για ζητήματα ποιότητας ζωής κοινωνικών υπηρεσιών, που όπως προηγουμένως γράφουμε δεν αφορούν τις αρμοδιότητες του Συνηγόρου και έτσι δεν εξετάστηκαν. Στην πρώτη κατηγορία που αφορά την επαφή και επικοινωνία οργάνων και οργανώσεων με τα μέλη και τους φίλους, τα μέλη και οι φίλοι του ΠΑΣΟΚ διαμαρτύρονται στον Συνήγορο ότι : Η επικοινωνία είναι ευκαιριακή και σε ορισμένες περιπτώσεις ανύπαρκτη 57

58 Νιώθουν αποξενωμένοι από τις Οργανώσεις τους. Δεν αξιοποιείται όλο το δυναμικό της Οργάνωσης με βάση τις δυνατότητές τους. Συχνά δεν ενημερώνονται εγκαίρως για συγκεκριμένες διαδικασίες (τις περισσότερες φορές ενημερώνονται «κατόπιν εορτής») Η πληροφόρηση σε πολλές περιπτώσεις έχει προσωπικό χαρακτήρα Το ενημερωτικό υλικό συχνά παραμένει στα συρτάρια των Συντονιστικών Επιτροπών χωρίς να διακινείται. Οι αποφάσεις - συμπεράσματα από τις συλλογικές διαδικασίες του Κινήματος (Συνδιασκέψεις, Ημερίδες κ.λ.π.) δεν αξιοποιούνται για την ενημέρωση και την πληροφόρηση των μελών και φίλων Εξετάζοντας ξεχωριστά τις αναφορές των φίλων ο Συνήγορος εκτιμά ότι δεν έχουν καλλιεργηθεί οι πολιτικές προϋποθέσεις που θα παρότρυναν τη συμμετοχή τους στην καθημερινή λειτουργία του ΠΑΣΟΚ 101. Στην δεύτερη κατηγορία αυτή της Πολιτικής Διαβούλευσης, που αποτελεί και την μεγαλύτερη κατηγορία οι αναφορές αφορούν στο πρώτο σκέλος στις διαδικασίες πολιτικής διαβούλευσης στο πλαίσιο των Ευρωεκλογών και των Εθνικών Εκλογών και της πολιτικής συγκυρίας. Οι παρατηρήσεις που εκφράζει η Αρσένη αφορούν την αδυναμία των Οργανώσεων να εξειδικεύσουν και να αξιοποιήσουν σε τοπικό επίπεδο το περιεχόμενο του διαλόγου καθώς και την σε πολλές διαδικασίες υποτίμηση της πολιτικής και προγραμματικής πλευράς του 100 Βλ. ό.π. σ Βλ. ό.π. σ

59 ζητήματος 102. Στο δεύτερο σκέλος της κατηγορίας που αφορά την ποιότητα της διαβούλευσης σημειώνεται ότι «Ορισμένες φορές, τα πολιτικά ζητήματα δεν παρακάμφθηκαν αλλά η συζήτηση έγινε τυπικά και χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα. Οι πολιτικές προϋποθέσεις της συζήτησης δεν εξασφαλίστηκαν. Τα μέλη φίλοι κλήθηκαν να συζητήσουν χωρίς να έχουν επαρκείς πληροφορίες και ενημέρωση και χωρίς να γνωρίζουν εκ των προτέρων το θέμα και την εισήγηση, η οποία συχνά δεν ήταν γραπτή. Επιπλέον η συζήτηση συνήθως δεν κατέληγε σ ένα κείμενο απόφασης ή σ ένα - συνοπτικό έστω - κείμενο συμπερασμάτων. 103». Συν τοις άλλοις σημειώνεται ότι για μια σειρά θεμάτων μεγάλου κοινωνικού ενδιαφέροντος δεν διοργανώθηκαν εκδηλώσεις πολιτικής διαβούλευσης με αποτέλεσμα τα μέλη και οι φίλοι να ενημερώνονται ελλιπώς ή καθόλου για τις θέσεις κόμματος και κυβέρνησης 104. Η τρίτη κατηγορία αφορά την Συνέπεια, Συνέχεια, Διαφάνεια των διαδικασιών και την Λογοδοσία οργάνων και μελών. Συγκεκριμένα οι αναφορές αφορούν : 1. Στο χαμηλό βαθμό ανταπόκρισης των Οργάνων στο άρθρο 3 4 του Κώδικα Δεοντολογίας και Διαφάνειας που αφορά την ανταπόκριση των Οργάνων στα αιτήματα και στις ερωτήσεις μελών και φίλων, την δημοσιοποίηση των αποφάσεων στο δικτυακό τόπο του ΠΑΣΟΚ και την δημοσιοποίηση των πρακτικών των συνεδριάσεων. 102 Βλ. ό.π. σ Βλ. ό.π. σ Βλ. ό.π. σ

60 2. Σε γνωμοδοτήσεις Οργάνων που καθυστερούν εδώ και ένα χρόνο κ.α. 3. Σε αποφάσεις Οργάνων αυθαίρετες ή αντιφατικές. Η ερμηνεία και η εφαρμογή των Κανονισμών και των Εγκυκλίων εναπόκεινται στη διακριτική ευχέρεια των Συντονιστικών Επιτροπών και των Οργάνων του Κινήματος τα οποία κάποιες φορές λειτουργούν υποκειμενικά και λαμβάνουν αυθαίρετες ή αντιφατικές αποφάσεις. 4. Σε αποφάσεις Οργάνων του Κινήματος για τις οποίες δεν ενημερώθηκαν τα μέλη και φίλοι που τους αφορούσαν. 5. Στο χαμηλό βαθμό ανταπόκρισης Οργάνων σε ερωτήματα που τους υποβλήθηκαν από μέλη και φίλους. 6. Στο χαμηλό βαθμό ανταπόκρισης Οργάνων για θέματα που προωθήθηκαν σε αυτά λόγω αρμοδιότητας. 7. Στο χαμηλό βαθμό συμμετοχής στελεχών στις δραστηριότητες του Κινήματος (π.χ. Ημερίδες, Επιμορφωτικά σεμινάρια κ.λ.π.) 105 Τέλος σημειώνεται ότι στον Συνήγορο εκφράστηκε και ένας μεγάλος αριθμός προφορικών αναφορών που σχετίζονται με τα προαναφερθέντα ζητήματα, οι οποίες όμως δεν κατατέθηκαν ποτέ γραπτά 106. Εξετάζοντας τις αναφορές και την Έκθεση του συνηγόρου του Μέλους και του Φίλου μπορούμε να φτάσουμε σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα για την λειτουργία και την εφαρμογή των διακηρύξεων περί συμμετοχικού και ανοιχτού 105 Βλ. ό.π. σ Βλ. ό.π. σ

61 κόμματος και των Καταστατικών Ρυθμίσεων. Παρατηρούμε μία διαδικασία «συμμετοχική» την οποία δεν έχουν κατανοήσει οι συμμετέχοντες παρά μόνο επιφανειακά. Χώρος συστηματικού διαλόγου και πεδίο απόφασης δεν υπάρχουν, Οι Διαβουλεύσεις είναι σποραδικές και μάλλον επιφανειακές, χωρίς να ενημερώνονται τα μέλη, χωρίς να δίνεται βαρύτητα από την μεριά των Οργάνων και των στελεχών στην διοργάνωση τέτοιων δραστηριοτήτων, χωρίς βέβαια να εξασφαλίζεται ο τρόπος μεταφοράς της απόφασης όταν και όπου παίρνεται. Τα μέλη έχουν ισχνή επαφή με το κόμμα, η επικοινωνία είναι ευκαιριακή και η πληροφόρηση έχει πολλες φορές φορές προσωπικό χαρακτήρα. Αυτά έχουν ως αποτέλεσμα την ύπαρξη Οργανώσεων χωρίς πολιτικό βάθος, χωρίς ουσιαστική κοινωνική παρέμβαση. Τα κομματικά όργανα από τη μεριά τους χαρακτηρίζονται από ασυνέπεια, αυθαιρεσία και επιλεκτική αλληλεπίδραση με τα μέλη των οργανώσεων βάσης. Οι διατάξεις του Καταστατικού παρακάμπτονται συστηματικά και χωρίς κυρώσεις συμβάλλοντας έτσι στην γενική οργανωτική χαλαρότητα που εντείνει την ανεξαρτησία και αυθαιρεσία της κάθε βαθμίδας οργάνωσης. 61

62 Συμπεράσματα Εξετάζοντας συνολικά την διαδικασία της οργανωτικής αναδιάρθρωσης στο ΠΑΣΟΚ αναφορικά με το Εργατικό Κόμμα μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι και σις δύο περιπτώσεις αφορά σε μεγάλο βαθμό την αυτονόμηση της ηγεσίας από τον κομματικό μηχανισμό. Στην περίπτωση του Εργατικού Κόμματος αυτή η αυτονόμηση αποδέσμευση είναι διπλή. Εκτός από τον κομματικό μηχανισμό το Κόμμα με μία σειρά οργανωτικών ρυθμίσεων αποδεσμεύεται από τα συμβαλλόμενα συνδικάτα μειώνοντας σημαντικά το ρόλο και τα προνόμια που συνήθιζαν να απολαμβάνουν στις πολιτικές διαδικασίες. Παράλληλα η διαδικασία αυτή, με τα χαρακτηριστικά που της προσδίδουν οι νέες δημοψηφισματικές και «συμμετοχικές» ρυθμίσεις, αναβαθμίζει τον ρόλο που παίζουν στην διαδικασία παραγωγής της πολιτικής συγκεκριμένα μέλη εξατομικευμένα, και εξωθεσμικοί παράγοντες όπως τεχνοκράτες ειδικοί και μη κυβερνητικές οργανώσεις χωρίς ιδιαίτερες κοινωνικές αναφορές, με κριτήριο την αξιολόγηση των προτάσεων τους από την ηγετική ομάδα. Από την άλλη η βάση του κόμματος δεν συζητά, ούτε αποφασίζει οργανωμένα, ούτε βέβαια συνιστά δεσμευτικό παράγοντα στις επιλογές του κόμματος. Η προσπάθεια άρσης των οποιονδήποτε δυσκολιών και δεσμεύσεων που απορρέουν από μία προηγούμενη αντίληψη για την κομματική ένταξη οδηγεί μεν στην αύξησης της «προσβασιμότητας» και της «συμπεριληψιμότητας 107» του κόμματος αλλά παράλληλα οδηγεί στην εξάλειψη της διάκρισης μέλους και μη, 107 Βλ. S. Scarrow, Parties without Members?: Party Organization in a Changing Electoral Environment στο Dalton, R. and M. Wattenberg (eds), Parties without Partisans: Political Change in Advanced Industrial Democracies, Oxford: Oxford University Press, 2000,

63 μειώνοντας σημαντικά την εμπλοκή του οργανωμένου κόμματος στις αποφάσεις του καθώς και στην υλοποίησή τους. Το ΠΑΣΟΚ και το Εργατικό Κόμμα είναι εμφανές ότι δεν αποτελούν πλέον κόμματα μαζών στα πρότυπα που εισήγαγε ο Duverger. Αντίθετα η σχέση των μελών με το κόμμα και η συνολική οργανωτική τους λειτουργία προσομοιάζει με τον ιδεότυπο του κόμματος καρτέλ, του κόμματος του κράτους των Katz και Mair. Είναι σημαντικό βέβαια να μην ξεχνάμε ότι οι κατηγορίες αυτές αποτελούν ιδεότυπους καθώς και ότι το κάθε κόμμα έχει διανύσει την δική του ιστορική διαδρομή. Ειδικότερα για το ΠΑΣΟΚ ισχύει ότι ακόμα και την περίοδο που προσομοίαζε στα μαζικά κόμματα, το αρχηγοκεντρικό του μοντέλο και η μειωμένη σημασία και συχνότητα των συνεδρίων αποτελούσαν χαρακτηριστικά του. Στα κόμματα μπορούμε να βρίσκουμε στοιχεία από παλαιότερους οργανωτικούς τύπους τα οποία συνυπάρχουν με το ηγεμονικό σε αυτά μοντέλο. Μικρές διαφορές μεταξύ του ΠΑΣΟΚ και του Εργατικού Κόμματος δεν συνιστούν αιτίες ένταξης σε διαφορετικές κατηγορίες. Η τάση που δεσπόζει και στα δύο αυτά κόμματα είναι αυτή της κρατικοποίησης και της αύξησης της απόστασης τους από τα μέλη και τα οργανωμένα κοινωνικά συμφέροντα. Το αξιοσημείωτο με το ΠΑΣΟΚ που το διαφοροποιεί σε σχέση με την πλειονότητα των ευρωπαϊκών σοσιαλιστικών κομμάτων, και με το Εργατικό Κόμμα που εξετάζουμε, είναι ότι κατάφερε με τις διαδικασίες της δημοψηφισματικής εκλογής να εντάξει στα μητρώα του έναν αρκετά σημαντικό αριθμό πολιτών. Ακόμα και αυτό το γεγονός όμως δεν συνιστά διαφοροποιητικό παράγοντα αφού αυτό που 63

64 χαρακτηρίζει τα κόμματα μαζών δεν είναι ο αριθμός των μελών αλλά οι λειτουργίες που αυτά επιτελούν στη ζωή του κόμματος 108. Κρίνοντας το συμμετοχικό εγχείρημα που βρίσκεται σε εξέλιξη μπορούμε να πούμε ότι το ΠΑΣΟΚ προσπαθεί να βρει έναν τρόπο λειτουργίας που φαίνεται να αναπτύσσει την προσβασιμότητα του Κόμματος χωρίς να δίνει βέβαια την δυνατότητα αμφισβήτησης των ηγετικών επιλογών. Σε μία προσπάθεια μερικής αναζωογόνησης των δικτύων και ανάπτυξης μίας έστω εξατομικευμένης επαφής με την κοινωνία, από το 2009 κυρίως κάνει κάποια βήματα αναδιοργάνωσης των τοπικών κινήσεων με αναφορά στα τοπικά στελέχη. Αυτή η διαδικασία αναβαθμίζει την νομιμοποίηση του ως κόμμα και είναι πολύ χρήσιμη κατά τις προεκλογικές περιόδους, όχι από την σκοπιά της συμμετοχής των μελών στην προεκλογική εκστρατεία αλλά από την σκοπιά της πιο εύκολης απεύθυνσης σε άτομα κατά αυτήν. Αναλυτικά και ανακεφαλαιώνοντας τα αποτελέσματα της εργασίας μας παρατηρούμε ότι στην εξέλιξη αυτή των κομμάτων η διαδικασία της παραγωγής της πολιτικής γίνεται αυστηρά από πάνω προς τα κάτω. Η διάκριση μελών και μη είναι πιο ισχνή από οποιαδήποτε άλλη φάση του κομματικού φαινομένου. Τα μέλη δεν έχουν ουσιαστική εμπλοκή στην διαμόρφωση της πολιτικής του κόμματος. Αντίθετα, κυρίως μη πολιτικά οφέλη απορρέουν από την κομματική τους ένταξη. Αποτελούν για το κόμμα απλά μία βάση νομιμοποίησης. Το άθροισμα μελών και φίλων για το ΠΑΣΟΚ ή ο αριθμός των μελών και των εθελοντών που με κάποιο τρόπο βοηθούν σε μία εκλογική εκστρατεία του Εργατικού Κόμματος αποτελούν 108 Βλ. M.Duverger, ό.π., σ

65 ένα κατώτερο όριο, ένα δίχτυ ασφαλείας για τις εκλογές. Το κόμμα δεν περικλείει ολιστικά την ζωή του μέλους, η κομματική ταυτότητα αποτελεί μία ανάμεσα σε άλλες ιδιότητες του ατόμου. Τα μέλη αποξενώνονται και απομακρύνονται από τις διαδικασίες του κόμματος. Η κομματική ιδιότητα αποτελεί ουσιαστικά μία παθητική στάση αποδοχής του προγράμματος ή της πολιτικής που το κόμμα εφαρμόζει. Με αυτό ως δεδομενό σε συνδιασμό με τις αλλαγές στην πολιτική των κρατικοποιημένων κομμάτων και την σύγκλιση των πολιτικών που αυτά εφαρμόζουν διαφαίνεται η ευκολία αλλαγής της κομματικής ιδιότητας καθώς και σε περίπτωση διαφωνίας η τάση απαξίωσης της πολιτικής και απόλυτης ιδιώτευσης του μέλους. Το κόμμα δεν βασίζεται πλέον στις εισφορές των μελών του αλλά στην κρατική χρηματοδότηση και σε ιδιωτικές δωρεές προϊόν πολλές φορές παράνομων συναλλαγών μεταξύ των εταιριών και του κράτους. Τα κομματικά συνέδρια από ανώτατα όργανα μετατρέπονται σε τελετουργικά ενότητας και νομιμοποίησης των επιλογών της ηγεσίας. Επιπλέον σε αυτά κυριαρχεί η λογική της πολυδιάσπασης και των θεματικών πολιτικών ενώ η Πολιτική, με την ιδεολογία την στρατηγική και την τακτική της δεν αποτελούν αντικείμενο ουσιαστικής συζήτησης. Η τοπική οργάνωση δεν λειτουργεί πλέον ούτε ως εκλογικός μηχανισμός. Οι εκλογές αποτελούν περιόδους εντάσεως κεφαλαίου και όχι εργασίας. Σχεδιάζονται από επαγγελματικά στελέχη και ειδικούς της επικοινωνίας και υλοποιούνται από 65

66 επαγγελματικά συνεργεία. Τα δίκτυα επικοινωνίας του κόμματος μαζών έχουν αντικατασταθεί από τις εταιρικές δημοσκοπήσεις. Το κόμμα δεν επιτελεί την εκπαιδευτική του λειτουργία, αφού και η ενημέρωση που παρείχε στα μέλη του έχει εκχωρηθεί στα ΜΜΕ των ιδιωτικών κεφαλαίων. Η σχέση κόμματος μέλους διαμεσολαβείται από τα ΜΜΕ αφού ουσιαστικά το κόμμα απευθύνεται στα μέλη του μέσω αυτών. Η ανάδειξη στελεχών επίσης δεν αποτελεί μέριμνα του κομματικού μηχανισμού αφού και αυτή η λειτουργία έχει εκχωρηθεί στα ΜΜΕ και στον ιδιωτικό τομέα. Τα στελέχη δεν αναδεικνύονται μέσα από την διαδρομή τους στο κόμμα και τις διαδικασίες του αφού αυτές ουσιαστικά δεν υπάρχουν, έτσι τα στελέχη αναδεικνύονται ουσιαστικά από τα ΜΜΕ και είναι αναγκασμένα να δομούν προσωπικές σχέσεις μαζί τους. Το αποτέλεσμα είναι τα στελέχη αυτά να έχουν τεχνοκρατικά χαρακτηριστικά με αδιάφορο το γεγονός των πολιτικών τους θέσεων και της ιδεολογικής τους συγκρότησης. Επιπλέον να έχουν τόσο ανάγκη την τηλεοπτική κυρίως προβολή που να καθιστώνται ευάλωτα στα αιτήματα των ιδιοκτητών των ΜΜΕ. Η διαδικασία αυτή καθρεφτίζεται και στις πολιτικές επιλογές των κομμάτων. Συγκεκριμένα για το συμμετοχικό εγχείρημα και την οργανωτική αναδιάρθρωση αυτών των κομμάτων βλέπουμε ότι οι διαδικασίες διαβούλευσης αφορούν περιφερειακά θέματα και δεν αγγίζουν τον σκληρό πυρήνα επιλογών της ηγεσίας. Το εγχείρημα πολλές φορές δεν γίνεται κατανοητό από τα μέλη, δεν τα αφορά στο σύνολό τους. Αφορά κυρίως μη κυβερνητικές οργανώσεις, τεχνοκράτες και ίσως κάποια μέλη ατομικά που αξιοποιούνται επιλεκτικά και πάντα βάση της κρίσης της ηγεσίας. 66

67 Από τον τρόπο εκλογής του ηγέτη δεν προκύπτει σαφώς τρόπος ελέγχου και λογοδοσίας της ηγεσίας. Στο μοντέλο αυτό, αν και φαινομενικά είναι πιο συμμετοχικό, ενισχύεται ο συγκεντρωτισμός και η αυτονόμηση ηγέτη και ηγετικής ομάδας. Το κόμμα γίνεται περισσότερο προεδροκεντρικό. Ο πρόεδρος δεν πλαισιώνεται τόσο από τα όργανα του κόμματος αλλά από επαγγελματίες ειδικούς της πολιτικής και ινστιτούτα που δεν ελέγχονται από το κόμμα. Επίσης το καταστατικό συμβαίνει αρκετά συχνά να παραβιάζεται από την ηγεσία, όταν δεν εξυπηρετεί τις επιλογές της. Η αυτονομία των οργανώσεων βάσης ή των μεσαίων οργάνων μπορεί να υπάρχει αλλά οι επιλογές τους δεν είναι δεσμευτικές για την ηγεσία. Ακόμα και στις περιπτώσεις που τυπικά αυτό προβλέπεται βλέπουμε ότι πρακτικά καταστρατηγείται όταν προσκρούει στις επιλογές της ηγεσίας. Ο συνδυασμός των παραπάνω παραγόντων οδηγεί σε κοινωνική αφυδάτωση του κόμματος. Το κόμμα δεν έχει πλέον σαφείς κοινωνικές αναφορές. Η προσέγγιση και εισχώρηση του στο κράτος και η τεχνοκρατικοποίησή του το αναβαθμίζουν ως διαχειριστή της κρατικής εξουσίας το απομακρύνουν όμως επικίνδυνα από το κοινωνικό πεδίο. Τα σοσιαλιστικά κόμματα παύουν να αποτελούν όχημα διεύρυνσης της Δημοκρατίας και ένταξης των μαζών στην Πολιτική. Οι πολιτικοί είναι απόλυτα εξαρτημένοι από το ιδιωτικό κεφάλαιο, από τα ΜΜΕ, σε αυτά χρωστούν την ανάδειξη και την προβολή που εξασφαλίζει την αναπαραγωγή τη δική τους και των κομμάτων. Επίσης τα κόμματα παύουν να παράγουν τις ταυτίσεις που τα καθιστούσαν τους πανίσχυρους οργανισμούς του προηγούμενου αιώνα. 67

68 Από την άλλη οι πολίτες αποξενώνονται από τη διαδικασία της Πολιτικής. Με την κρατικοποίηση του κόμματος χάνεται το όχημα συμμετοχής σε αυτή. Η άρθρωση των κοινωνικών αιτημάτων δεν περνάει πλέον μέσα από τα κόμματα και επιπλέον δεν έχουν βρεθεί οι μηχανισμοί εκείνοι που θα τα αντικαταστήσουν. Η Πολιτική μοιάζει να λαμβάνει χώρα σε αόρατα θεσμικά όργανα χωρίς δυνατότητα αμφισβήτησης. Ο πολίτης είναι απλά καταναλωτής. Η ενασχόληση του με την πολιτική αρχίζει και σταματά με την ψήφο του αφού ακόμα και η επικοινωνία του κόμματος με την κοινωνία κατά τις προεκλογικές περιόδους σχεδιάζεται και υλοποιείται από επαγγελματίες του είδους. Η πολιτική διαδικασία, παρά την επαγγελία της συμμετοχής, μετατρέπεται σε διαδικασία νομιμοποίησης προειλιμένων επιλογών. Παρατηρώντας κάποιες πρόσφατες αλλαγές στην κρατική διοίκηση μπορούμε επιπλέον να υποστηρίξουμε ότι από τη στιγμή που το κόμμα προσεγγίζει σε τέτοιο βαθμό την κρατική σφαίρα τείνει να εξάγει το οργανωτικό του μοντέλο στο κράτος. Ο Συνήγορος του Μέλους και του Φίλου ένας θεσμός που εκλέγεται για να λειτουργεί «στο πλάι» των κομματικών διαδικασιών βρίσκει την συνέχειά του στον καλλικρατικής έμπνευσης Συνήγορο του Δημότη και της Επιχείρησης με ασαφείς μέχρι στιγμής αρμοδιότητες. Στους νέους θεσμούς που εισάγει ο Καλλικράτης στους δήμους συγκαταλέγεται επίσης και η Δημοτική Επιτροπή Διαβούλευσης, στην οποία συμμετέχουν οι ενδιαφερόμενοι που θα φροντίσουν να ενημερωθούν και επιλέγονται μετά από κλήρωση. Οι διαδικασίες Δημόσιας Διαβούλευσης για τα σχέδια νόμου της κυβέρνησης προσομοιάζει με τις 68

69 διαδικασίες ηλεκτρονικού Διαλόγου 109 που εγκαινιάστηκαν μετά το συνέδριο του 2007, καθώς και η στελέχωση του κράτους μέσω του και των διαδικασιών Ανοιχτής Διακυβέρνησης είναι ακόμα μερικά παραδείγματα. Η στελέχωση του κράτους όπως και του κόμματος τείνει σε αυτές τις διαδικασίες να γίνει απόλυτα τεχνοκρατική ενώ ήδη έχουν παρατηρηθεί προβλήματα που σχετίζονται με διαφορετικές πολιτικές προσεγγίσεις μεταξύ Υπουργών και Γενικών Γραμματέων που έχουν προσληφθεί με αυτές τις διαδικασίες 110. Γενικότερα το μοντέλο δημοκρατίας εμφανίζει χαρακτηριστικά αμερικανοποίησης, με νέες δομές που αποπνέουν έναν αέρα συμμετοχής στα πρώτα επίπεδα οργάνωσης της κοινωνίας (π.χ. σχολεία, δήμοι) και παράλληλη απομάκρυνση και αυτονόμηση της τεχνοκρατικής κεντρικής εξουσίας από διαδικασίες κοινωνικού ελέγχου. Επίλογος Η επιστροφή στο μοντέλο του κόμματος μαζών αν και μπορεί να φαντάζει ως η λύση στα προβλήματα δημοκρατίας, ουσιαστικής συμμετοχής της κοινωνίας στη σφαίρα της Πολιτικής και πραγματικής άρθρωσης των κοινωνικών αιτημάτων αμφισβητείται έντονα το κατά πόσο είναι πραγματοποιήσιμη. Άλλωστε το κόμμα μαζών συνδέθηκε με μία ιστορικά συγκεκριμένη φάση του καπιταλισμού. Οι πιθανότητες διατήρησής του στον αποδιοργανωμένο καπιταλισμό και στην κοινωνία της επισφάλειας και της πολυδιάσπασης είναι μάλλον ισχνές. Παρ όλα αυτά τα ερωτήματα σχετικά με την δημοκρατική έκφραση των κοινωνικών 109 Οι διαδικασίες Διαλόγου λαμβάνουν χώρα στην σελίδα του ΠΑΣΟΚ Το Βήμα 10/3/

70 αιτημάτων παραμένουν αναπάντητα. Η πρόσφατη ελληνική και ευρωπαϊκή εμπειρία μας δείχνει ότι οι κοινωνίες οδηγούνται σε όξυνση των βίαιων σπασμωδικών αντιδράσεων, με την απάντηση του κράτους να είναι εξίσου βίαια και κατασταλτική. Επιπλέον εξετάζοντας τις προοπτικές του κομματικού φαινομένου βλέπουμε ότι το κρατικοποιημένο κόμμα μπορεί να μην χρειάζεται τα κομματικά μέλη για την αναπαραγωγή του αλλά χρειάζεται τους ψηφοφόρους για να έχει πρόσβαση στο κράτος και στα οφέλη που απορρέουν από αυτή. Τα σύγχρονα κόμματα αδυνατούν να παράγουν ταυτίσεις, έτσι μπορεί για μία εκλογική διαδικασία να αποτελούν την καλύτερη επιλογή και ο πρόεδρος του κόμματος τον καταλληλότερο για πρωθυπουργό, αλλά οι επιλογές τείνουν να γίνουν περισσότερες, τα εκλογικά ποσοστά των κομμάτων να διαφέρουν σημαντικά ανά διαδικασία, εντείνοντας την επισφάλεια της κομματικής αναπαραγωγής. Προς την αντίθετη κατεύθυνση λειτουργεί βέβαια η καρτελοποίηση του κομματικού συστήματος με τα κόμματα να διαμοιράζονται τους κρατικούς πόρους. Ακόμα όμως και έτσι, με το κόμμα να έχει αποσυρθεί από την κοινωνία, μένει να αμφισβητηθεί η αποτελεσματικότητα του ως κρατικός διαχειριστής για να πληγεί η αναπαραγωγική του ικανότητα. Σε αυτό το πλαίσιο ένα σενάριο αντικατάστασης ή περαιτέρω εξέλιξης των πολιτικών κομμάτων από/σε ενώσεις τεχνοκρατών επιστημόνων της κρατικής διαχείρισης μπορεί να φαντάζει ως μία μακρινή και με λίγες πιθανότητες εξέλιξη, δεν μπορεί ωστόσο να θεωρηθεί απίθανη. 70

71 Βιβλιογραφία Beyme, K. von (1996), «Party leadership and change in party systems: towards a postmodern party state?», Government and Opposition, Vol. 31, 1996, σσ Duverger, M., Political Parties, London, Methuen, 1964(1951) Faucher-King, F., Changing Parties: an Anthropology of British Political Party Conferences, London, New York, Routledge, 2005 Katz, R.S. και P. Mair, «Changing Models of Party Organization and party Democracy: The Emergence of the Cartel party», Party Politics, Vol. 1, No. 1, 1995, σσ Katz, R.S. και P. Mair, The Ascendancy of the Party in Public Office: Party Organizational Change in Twentieth-Century Democracies στο Gunther R., J.R. Montero and J. Linz (επιμ.), Political Parties. Old Concepts and New Challenges, Oxford, Oxford University Press, 2002 Katz, R.S. και P. Mair, «The Cartel Party Thesis: A Restatement», Perspectives on Politics, Vol. 7, No. 4, 2009, σσ Katz, R., P. Mair, L. Bardi, κ.α., «The membership of political parties in European democracies, », European Journal of Political Research, Vol. 22, No 3, 1992, σσ Kirchheimer, O., The Transformation of the Western European Party Systems, στο LaPalombara, J and M. Weiner, (επιμ.), Political Parties and Political Development, Princeton, Princeton University Press, 1966 Mair, P., «Partyless Democracy. Solving the Paradox of New Labour?», New Left Review Vol. 2, 2000, σσ

72 Mair, P. και I. van Biezen,, «Party Membership in Twenty European Democracies », Party Politics, Vol. 7, No. 1, 2001, σσ Norris, P., «Preaching to the Converted? Pluralism, Participation and Party Websites», Party Politics, Vol. 9, No. 1, 2003, σσ Scarrow, S., Parties and Their Members: Organizing for Victory in Britain and Germany, New York, Oxford University Press, 1996 Scarrow, S., Parties without Members?: Party Organization in a Changing Electoral Environment στο Dalton, R. and M. Wattenberg, (επιμ.), Parties without Partisans: Political Change in Advanced Industrial Democracies, Oxford, Oxford University Press, 2000 Seyd, P., «New Parties/New Politics? A Case Study of the British Labour Party», Party Politics, Vol. 5, No. 3, 1999, σσ Seyd, P. & P. Whiteley, «British Party Members: An Overview», Party Politics, Vol. 10, No. 4, 2004, σσ Seyd, P. και P. Whiteley, High Intensity Participation. The dynamics of Party Activism in Britain, Michigan, University of Michigan Press, 2002 Tassis, C., «The 7 th Congress of PASOK (2005): Towards an open party?», paper presented at the 56 th Annual PSA Conference, Reading, UK, 2006 Βερναρδάκης, Χ., «Η ίδρυση, η εξέλιξη και η μετεξέλιξη του ΠΑΣΟΚ: Από το κόμμα μαζών στο κόμμα του κράτους» στο Βερναρδάκης, Χ., Η. Γεωργαντάς, Δ. Γράβαρης και Δ. Κοτρόγιαννος (επιμ.), Τριάντα χρόνια δημοκρατία: το πολιτικό σύστημα της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας, Αθήνα, Ρέθυμνο, Κριτική/Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης Πανεπιστημίου Κρήτης,

73 Γεωργιάδου, Β., «Labour Party, SPD και ΠΑΣΟΚ: Συστήματα κομματικής διεύθυνσης και οργανωτική ανασυγκρότηση» στο Κατσούλης, Η. (επιμ), Νέα Σοσιαλδημοκρατία Περιεχόμενα Πολιτικής, Θεσμοί, Οργανωτικές Δομές, Αθήνα, Ι. Σιδέρης, 2002 Εθνικό Συμβούλιο ΠΑΣΟΚ, Κανονισμός Λειτουργίας Συνηγόρου του Μέλους και του Φίλου του Κινήματος, Αθήνα, ΠΑΣΟΚ, 2008 Ελευθερίου, Κ., Συμμετοχική Δημοκρατία χωρίς μέλη: ο οργανωτικός μετασχηματισμός του ΠΑΣΟΚ την περίοδο , ανακοίνωση στο συνέδριο Σύγχρονη Ελληνική Πολιτική, Κέντρο Πολιτικών Ερευνών, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2008 Ελευθερίου, Κ. & Χ. Τάσσης, «Συμμετοχική δημοκρατία και στρατηγική του κράτους: η περίπτωση του ΠΑΣΟΚ ( )», Επιστήμη και Κοινωνία, υπό δημοσίευση, 2011 Καταστατικό ΠΑΣΟΚ, Αθήνα, ΠΑΣΟΚ, 2008 Σπουρδαλάκης, Μ., ΠΑΣΟΚ. Δομή, εσωκομματικές κρίσεις και συγκέντρωση εξουσίας, Αθήνα, Εξάντας, 1988 Σπουρδαλάκης, Μ., (επιμ.), ΠΑΣΟΚ. Κόμμα Κράτος Κοινωνία, Αθήνα, Πατάκης, 1998 Σπουρδαλάκης, Μ., «Το κομματικό φαινόμενο: Εξέλιξη και συγκυρία» στο Τσάτσος Δ. και Ξ. Κοντιάδης (επιμ), Το μέλλον των πολιτικών κομμάτων, Αθήνα, Παπαζήσης, 2003 Συνήγορος του Μέλους και του Φίλου, Ετήσια Έκθεση 2009, Αθήνα, ΠΑΣΟΚ, 2010 Επίσημοι Διαδικτυακοί Τόποι των Κομμάτων

74 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Πίνακας 1 Αποτελέσματα εσωκομματικών εκλογών για την προεδρία του ΠΑΣΟΚ, 11 Νοεμβρίου 2007 Υποψήφιος Ψήφοι % Γιώργος Παπανδρέου 427, Ευάγγελος Βενιζέλος Κώστας Σκανδαλίδης 43, Έγκυρες ψήφοι 763,674 Άκυρες ψήφοι 5,842 Λευκές ψήφοι 1,212 Σύνολο ψήφων 769, Εγγεγραμμένοι 974,666 * Πηγή: Επίσημα αποτελέσματα από το pasok.gr * Σημειώσεις: Το σύνολο των εγγεγραμένων αποτελούν μέλη και "φίλοι του κόμματος". 74

75 75

76 Πλαίσιο Συνεντεύξεων Ένταξη και Καθημερινή Λειτουργία της Οργάνωσης 1) Πότε και γιατί επιλέξατε να ενταχθείτε στο ΠΑΣΟΚ; 2) Πόσο από τον χρόνο σας αφιερώνετε/ατε σε διαδικασίες και δραστηριότητες της οργάνωσης; Προεκλογική Περίοδος 3) Στις εκλογικές διαδικασίες, ως μέλος, είχατε λόγο στην επιλογή των προσώπων που θα ήταν υποψήφιοι στην περιοχή που βρισκόταν/βρίσκεται η οργάνωση ένταξής σας; 4) Κατά την προεκλογική περίοδο ποιες ήταν οι δραστηριότητες της τοπικής σας οργάνωσης; Συνέδριο 5) Πως κρίνεται τον προσυνεδριακό διάλογο; 6) Ποια ήταν τα κύρια ζητήματα προς συζήτηση του συνεδρίου που παρακολουθήσατε; Οι αποφάσεις των Συνεδρίων του κόμματος σε ποιο βαθμό θεωρείται ότι καθορίζουν την πολιτική του; 76

77 Κομματικά Βιογραφικά Συνεντευξιαζόμενων 1) Ο Θοδωρής Μαράκης εντάχθηκε στο ΠΑΣΟΚ το Ήταν μέλος της Τ.Ο. του ΠΑΣΟΚ Νέας Σμύρνης και εκλεγμένος στην Επιτροπή Συνδικαλιστικού μέχρι τον Δεκέμβρη του 1975 όπου διαγράφηκε. Αν και διεγραμμένος συνέχισε να παρακολουθεί τις διαδικασίες της τοπικής του κίνησης μέχρι το ) Ο Χρύσανθος Τάσσης εντάχθηκε το 1985 στην Τ.Ο. Νέας Φιλαδέλφειας όταν ακόμη ήταν μαθητής. Από το 1989 ήταν Β Γραμματέας και Υπεύθυνος Νεολαίας στην Νέα Φιλαδέλφεια. Το 1990 περνάει στην ΑΣΟΕΕ και εκλέγεται στο Γραφείο της ΠΑΣΠ ΑΣΟΕΕ και στο Διοικητικό Συμβούλιο των φοιτητών. Το είναι γραμματέας της Νεολαίας ΠΑΣΟΚ Νέας Φιλαδέλφειας. Το 1997 εκλέγεται γραμματέας της Νομαρχιακής Επιτροπής της Νεολαίας στη Β2. Από το 1998 μέχρι το 2000 διετέλεσε μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου της Νεολαίας ΠΑΣΟΚ. Στη συνέχεια παραμένει απλό μέλος και απενεργοποιείται σταδιακά. Είναι ακόμα εγγεγραμμένος στα μητρώα του ΠΑΣΟΚ. 3) Ο Γιάννης Γιαννιός εντάχθηκε στην Τ.Ο. Καλλιθέας το Από το 2004 είναι μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής Καλλιθέας όπου από το 2008 μέχρι σήμερα είναι Υπεύθυνος Τεχνολογιών και Διαδικτύου και Υπεύθυνος Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Μαζικών Χώρων. Από το 2006 ως τον Σεπτέμβριο του 2010 ήταν Διαμερισματικός Σύμβουλος Καλλιθέας και Πρόεδρος του 1 ου Δημοτικού Διαμερίσματος. Από το 2009 είναι μέλος του Τομέα Εθελοντισμού του ΠΑΣΟΚ. 77

78 Πίνακας 2 Ο Αριθμός των μελών του Εργατικού Κόμματος από το μέχρι το 2008 Άμεσα Μέλη Μέλη Συνδικάτων Μέλη Soc&Coop Σύνολο 78

79 Άμεσα Μέλη Μέλη Συνδικάτων Μέλη Soc&Coop Σύνολο Διευκρινήσεις : Τα στοιχεία του 1913 δεν υπάρχουν. Από το 1993 το Εργατικό Κόμμα σταμάτησε να διαθέτει τους αριθμούς των έμμεσων μελών του. Πηγή: Βρετανική Εκλογική Επιτροπή (Electoral Commision) 79

80 Αγγελία του Εργατικού Κόμματος 80