Παναγιώτης Σκουρής Δικηγόρος Δ.Ν.

Transcript

1 Παναγιώτης Σκουρής Δικηγόρος Δ.Ν. Η προστασία πολιτιστικών αγαθών στο δίκαιο των δημόσιων συμβάσεων. Οι ιδιαίτερες νομοθετικές ρυθμίσεις. Η χρηματοδότηση ανασκαφών από τον κύριο του έργου. Η μεταφορά ακίνητου μνημείου. 1. Εισαγωγή Η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί για κάθε άνθρωπο μία εξαιρετικά σημαντική παράμετρο για την συνειδητοποίηση και αναγνώριση της εθνικής του ταυτότητας. Οι λαοί, οι οποίοι διαμορφώνουν κοινή συνείδηση και αξίες αισθάνονται έντονα την ανάγκη να έρθουν σε επαφή με το ιστορικό τους παρελθόν, να γνωρίσουν τα δημιουργήματα των προγόνων τους 1. Οι επιλογές στις οποίες προβαίνουν ενόψει της διαμόρφωσης αυτής της ταυτότητας, σημειοδοτεί και μία επιλογή που λαμβάνει χώρα στο παρόν όσον αφορά τη μελλοντική τους πορεία 2. Το φαινόμενο αυτό παρουσιάζεται ακόμη εντονότερο σε ένα σύγχρονο κράτος όπως το ελληνικό με την τόσο πολύμορφη δραστηριότητα στον ευρύτερο ιστορικό του χώρο σε τελείως διαφορετικές ιστορικές περιόδους και με τις τόσο εκ διαμέτρου αντίθετες μεταξύ τους επιρροές. Εάν μάλιστα αναλογιστεί κανείς την επιρροή του ελληνικού πολιτισμού σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε «δυτικό πολιτισμό», διαπιστώνει πόσο ουσιώδης είναι η διατήρηση και η προστασία του. Δεν είναι κατά συνέπεια συμπτωματικό το γεγονός ότι σχεδόν άμεσα μετά τη δημιουργία του 1 Σχετικά βλ. τις διατάξεις του ιταλικού Συντάγματος που συνδέουν ρητά τον πολιτισμό με το Έθνος βλ. ακόμη Δ. Τσάτσου, Συνταγματικό Δίκαιο, Επιτομή, τ.α, Σάκκουλας 1981, Α. Αθανασούλη Ρογκάκου, Πολιτικές Προστασίας πολιτιστικού περιβάλλοντος στην Ελλάδα, Μέσα και εργαλεία, ΠερΔικ 3/2000, σ.399 επ. 2. Ετσι και η Βουδούρη Δ., σε Κράτος και Μουσεία, Το θεσμικό πλαίσιο των αρχαιολογικών μουσείων, Σάκκουλας Θεσσαλονίκη 2003, σ. 8 και εκεί παραπεμπόμενη βιβλιογραφία. Βλ. επίσης και Μ. Αναστασόπουλου, Ο νέος νόμος για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς-επισκόπηση του Ν. 3028/2002, ΠερΔικ 4/2002, σ

2 νεοελληνικού κράτους ξεκίνησαν οι ρυθμίσεις για το ζήτημα της προστασίας των αρχαιοτήτων και ότι ήδη το υπήρξε ένα συνολικό νομοθετικό πλαίσιο για την προστασία των αρχαιοτήτων αναλυτικά ρυθμισμένο 4. Ορμώμενος από αυτούς τους κυρίως τους λόγους ο νομοθέτης έκρινε ότι επιβάλλεται η εισαγωγή ανάλογων ρυθμίσεων για την προστασία των πολιτιστικών μας αγαθών και σήμερα 5. Πρέπει στο σημείο αυτό να επισημανθεί ότι η αποστολή του νομοθέτη, να εκπονήσει ένα νόμο με το συγκεκριμένο αντικείμενο, ήταν και παραμένει εξαιρετικά δύσκολη, καθώς τα μέτρα για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών είναι πολύ πιθανό να έρθουν σε σύγκρουση με δημόσια, αλλά και ιδιωτικά συμφέροντα. Χαρακτηριστική περίπτωση τέτοιου είδους σύγκρουσης συμφερόντων, την οποία καλείται να άρει η νομοθεσία και η νομολογία είναι αυτή που δημιουργείται κατά την εκτέλεση δημοσίων έργων από ιδιώτες αναδόχους ενόψει της ανάπτυξης έργων υποδομής σε σχέση με την ανεύρεση αρχαιολογικών θησαυρών ή άλλων μνημείων θαμμένων για παράδειγμα στη γη τα οποία αποκαλύπτονται κατά τη διενέργεια εργασιών. Οι συμβαλλόμενοι στην περίπτωση αυτή έχουν συμφέρον να εκτελεσθεί το έργο χωρίς επαύξηση του κόστους και χωρίς επίδραση στα χρονοδιαγράμματα. Το Σύνταγμα όμως ρητά προβλέπει στο άρθ. 24 ότι : 3 Ε. Φ. Δωρή, Το δίκαιον των αρχαιοτήτων,, Σάκκουλας Αθήνα 1985, σ. 27 επ., Α. Τάχου, Δίκαιο Προστασίας του Περιβάλλοντος, Σάκκουλας Θεσσαλονίκη 1995, σ. 133 επ. 4 Αναφερόμαστε ιδίως στο Προεδρικόν Διάταγμα της 9/24 Αυγ.1932 (ΦΕΚ Α' 275). Περί κωδικοποιήσεως των διατάξεων του Νόμ ως και των εν ισχύι σχετικών διατάξεων των Νόμ. ΒΧΜΣΤ', 2447, 491, 4823 και του Ν.Δ. της 12/16 Ιουν εις εν ενιαίον κείμενον Νόμου, φέρον τον αριθ και τον τίτλον "περί Αρχαιοτήτων". Το 1825, ο Υπουργός Εσωτερικών της νεοσυσταθείσας ελληνικής κυβέρνησης Γρηγόριος Δίκαιος (Παπαφλέσσας) εξέδωσε διάταγμα, το οποίο όριζε να περισυλλέγουν οι αρχαιότητες και να διαφυλαχθούν στα σχολεία. Το 1826, η Προσωρινή Διοίκηση εξέδωσε διάταγμα που προέβλεπε τη λήψη μέτρων για την εξασφάλιση των μνημείων των Αθηνών. Το 1827, με το καταστατικό του νέου ελληνικού κράτους, που επικυρώθηκε από την Γ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας, ορίσθηκε ότι «Ο διοικητής χρεωστεί να φροντίζη να μην πωλώνται ή να μη μεταφέρονται εκτός της Επικρατείας αι αρχαιότητες». Μετά την ενθρόνιση του Όθωνα, η Αντιβασιλεία, με το διάταγμα 3/ «περί του σχηματισμού και της αρμοδιότητος της επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Γραμματείας της Επικρατείας», όρισε αρμόδια τη Γραμματεία αυτή για «την προπαρασκευή εις ανασκαφήν και ανακάλυψιν των απωλεσθέντων αριστουργημάτων των τεχνών, την φροντίδα περί της διαφυλάξεως των εισέτι υπαρχόντων και την επαγρύπνησιν εις το να μη εξάγωνται από το κράτος». Το πρώτο συστηματικό νομικό κείμενο για την προστασία των αρχαιοτήτων είναι ο νόμος της 10/ της Αντιβασιλείας, έργο του Μάουρερ, ο οποίος περιέλαβε διατάξεις περί αρχαιοτήτων, εμπνευσμένες κατά πάσα πιθανότητα από το ιταλικό δίκαιο. Βλ. και Α. Λιγωμένου, Κράτος Δικαίου και προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος, ΔιΔικ 9 (1997), σ. 311 επ. 5 Ηδη ο σε ισχύ σήμερα ν. 3028/2002 ΦΕΚ Α 153/ , βλ. επίσης Μ. Αναστασόπουλου, Ο νέος νόμος για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς- Επισκόπηση του Ν. 3028/2002, ΠερΔικ 4/2002, σ

3 «Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός. Για τη διαφύλαξή του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας». Το δημόσιο συμφέρον επιβάλλει εξίσου την προστασία των πολιτιστικών αγαθών και την προώθηση των υποδομών Προστασία πολιτιστικών αγαθών και δημόσιες συμβάσεις Ο προβληματισμός που αφορά την σύγκρουση ανάμεσα στην προστασία των πολιτιστικών αγαθών και σε σοβαρά δημόσια συμφέροντα εμφανίζεται ιδιαίτερα έντονος στο πεδίο των δημόσιων συμβάσεων. Η σύγκρουση αυτή επιλύεται αρχικά σε επίπεδο μελετητικό οπότε η εκάστοτε αναθέτουσα αρχή οφείλει να μελετά τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις κάθε έργου που προτίθεται να κατασκευάσει στις οποίες συγκαταλέγεται και η προστασία των αρχαιοτήτων και λοιπών μνημείων. Στο σημείο αυτό είναι πολύ πιθανό να τεθεί το ερώτημα, τί ακριβώς πρέπει να γίνει εάν ανακαλυφθεί παρόλη την πρόνοια της αναθέτουσας αρχής αρχαίο μνημείο στην περιοχή, όπου έχει αποφασιστεί να εκτελεστεί ένα δημόσιο έργο, που αποσκοπεί στην βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των πολιτών, αλλά και στην εξυπηρέτηση των γενικότερων συμφερόντων της χώρας. Εξάλλου κρίσιμος είναι ο χρόνος της σχετικής διαπίστωσης. Αν δηλαδή αυτή λάβει χώρα κατά την εκπόνηση ΜΠΕ πριν τη δημοπράτηση του έργου ή αν διαπιστωθεί απλώς κατά την εκτέλεση των εργασιών. Στο σημείο αυτό πρέπει να γίνει μία στάθμιση στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και την δημιουργία κατάλληλων προϋποθέσεων και υποδομών για την ανάπτυξη της χώρας. Ο προβληματισμός αυτός δεν προέκυψε για πρώτη φορά στα πλαίσια του νέου αρχαιολογικού νόμου. Είχε δημιουργηθεί και με το παλαιότερο νομικό καθεστώς του ν. 5351/32, ο οποίος στο άρθρο 50 απαγόρευε μεταξύ άλλων την διενέργεια οποιουδήποτε έργου θα μπορούσε να βλάψει ένα μνημείο άμεσα ή έμμεσα. Η διάταξη αυτή προφανώς δεν ήταν επαρκής και οδήγησε σε μία πολύ ενδιαφέρουσα νομολογία, όπου κρινόταν κάθε φορά μεμονωμένα, ποιο έργο θα μπορούσε να έχει βλαπτικά 6 Όπως θα δούμε πιο κάτω η νομολογία βασίζει στο άρθ. 106 Σ. την υποχρέωση αυτή του κράτους. 3

4 αποτελέσματα 7. Παράλληλα όμως δημιούργησε την ανάγκη να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της προστασίας των αρχαιοτήτων και στο επίπεδο της νομοθετικής ρύθμισης συγκεκριμένων και κρίσιμων για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας δημόσιων έργων κατά περίπτωση για την επικύρωση αφενός των συμβατικών δεσμεύσεων των συμβαλλομένων μερών, αλλά και για την εξειδικευμένη ρύθμιση όρων προστασίας των πολιτιστικών θησαυρών ανάλογα με την κάθε εξειδικευμένη περίπτωση. Παρουσιάστηκε λοιπόν το φαινόμενο, μια σειρά από νομοθετήματα που ρύθμιζαν τα σχετικά με την κατασκευή ορισμένων δημόσιων έργων, να έχουν μέσα στο κείμενο και από μία διάταξη για την προστασία των αρχαιοτήτων. Μέσα σε αυτό το κλίμα ο νομοθέτης έκρινε ότι ήταν απαραίτητος ένας νόμος που θα ρύθμιζε με ενιαίο πλέον τρόπο το ζήτημα της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς σε σχέση και με τις δημόσιες συμβάσεις. Προσπαθώντας να πραγματοποιήσει την βούληση του αυτή εισήγαγε δύο νέες ρυθμίσεις στο νέο νόμο 3028/02: την χρηματοδότηση ανασκαφών από τον κύριο του έργου και την υπό προϋποθέσεις μεταφορά ενός ακίνητου μνημείου. Δεν χωρεί αμφιβολία, ότι για να μπορέσει κανείς να βγάλει σαφή συμπεράσματα σχετικά με την προστασία των αρχαιοτήτων σε σχέση με τις δημόσιες συμβάσεις, πρέπει να εξετάσει τις ειδικότερες νομοθετικές ρυθμίσεις που προϋπήρχαν άλλωστε του νόμου και εν συνεχεία και τις ρυθμίσεις του νέου αρχαιολογικού νόμου με την συνδρομή πάντα και της σχετικής νομολογίας, η οποία έχει αναμφισβήτητα μεγάλο ενδιαφέρον. 3. Οι ιδιαίτερες νομοθετικές ρυθμίσεις. Α. Η γενική ρύθμιση της νομοθεσίας περί δημοσίων έργων και ειδικότερα το άρθρο 34 παρ. 10 του π.δ. 609/1985. Στην συγκεκριμένη διάταξη επιβάλλεται υποχρέωση του αναδόχου για ενημέρωση των αρμόδιων αρχών για ανακάλυψη αρχαιοτήτων ή έργων τέχνης. Παράλληλα όμως 7 Βλ. την αναλυτική παρουσίασης της νομολογίας του ΣτΕ που γίνεται κατωτέρω. 4

5 υπάρχει και πρόβλεψη για την ενδεχόμενη καθυστέρηση ή και διακοπή της εκτέλεσης του έργου που αυτή μπορεί να προκαλέσει. Από τη ρύθμιση αυτή γίνεται σαφές ότι ο νομοθέτης έχει πλήρη συνείδηση των προβλημάτων που είναι δυνατό να προκύψουν κατά την εκτέλεση ενός έργου και επιθυμεί να δώσει κάποιες διεξόδους στους συμβαλλόμενους ενόψει της διατήρησης των συμβατικών τους δεσμεύσεων για την αποφυγή της καταγγελίας της σύμβασης που θα οδηγούσε σε ματαίωση του έργου. Β. Η ρύθμιση της ΚΥΑ αριθ /5387/1990 Κατάταξη έργων και δραστηριοτήτων σε κατηγορίες, περιεχόμενο Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ), καθορισμός περιεχομένου ειδικών περιβαλλοντικών μελετών (ΕΠΜ) και λοιπές συναφείς διατάξεις σύμφωνα με το Ν. 1650/1986 (ΦΕΚ 678 Β), όπως τροποποιήθηκε και ισχύει σήμερα. Ενόψει της υποχρέωσης έγκρισης περιβαλλοντικών όρων πριν από την εκτέλεση έργων ο Κύριος του Έργου οφείλει κατά την εκπόνηση Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων 8 να αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο της ανεύρεσης αρχαιοτήτων, ή της διαφύλαξης υφιστάμενων αρχαιοτήτων και της λήψης μέτρων προστασίας τους. Από τα παραπάνω γίνεται φανερή μία διάθεση της νομοθεσίας αφενός να εφαρμόσει τις διατάξεις του νόμου περί αρχαιοτήτων στο σύνολο των δημοσίων έργων και αφετέρου να προσαρμοστεί στις επιταγές του κοινοτικού δικαίου. Γ. Ν της 15/ : Ίδρυση εταιρίας με την επωνυμία «ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ Ανώνυμος Εταιρία». Ο συγκεκριμένος νόμος προέβη στην ίδρυση της εταιρίας που θα αναλάμβανε την κατασκευή του μετρό της Αθήνας, έργου αναμφισβήτητα ζωτικής σημασίας και κύρωσε την κατασκευαστική σύμβαση μεταξύ της Αττικό Μετρό ΑΕ και του εργολάβου. Ενόψει μάλιστα και του γεγονότος ότι η γραμμή του μετρό θα περνούσε και από περιοχές, όπου θα μπορούσαν να βρεθούν αντικείμενα με αρχαιολογικό 8 Βλ αντί πολλών, Ευ. Κουτούπα-Ρεγκάκου, Η διοικητική διαδικασία εκτίμησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, Σάκκουλας Θεσσαλονίκη 1995, Ε. Τροβά, Το κοινοτικό δίκαιο των 5

6 ενδιαφέρον, δημιουργήθηκε και η ανάγκη προστασίας τους. Αυτήν την προσέφερε ο νόμος στα άρθρα 15 εδ. 3 και σε σχέση κυρίως με την τήρηση των χρονοδιαγραμμάτων. Συγκεκριμένα επέβαλε να προβλεφθεί για το οριστικό χρονοδιάγραμμα στις «επικίνδυνες θέσεις ύπαρξης αρχαιοτήτων» περιθώριο εργασιών 6 μηνών για αρχαιολογικές εργασίες (άρθ. 15.3). Παράλληλα υπάρχει και η πρόβλεψη, για το πώς θα αντιμετωπισθούν τα προβλήματα στα χρονοδιαγράμματα που θα προκύψουν λόγω των εργασιών αυτών. Σε κάθε περίπτωση πάντως οι αρχαιολογικές εργασίες θα πρέπει να πραγματοποιηθούν, ακόμη και αν τελικά οδηγήσουν στην καθυστέρηση του έργου. Η ανεύρεση αρχαιοτήτων στο πλαίσιο της σύμβασης αυτής αντιμετωπίσθηκε ως συμβατικός κίνδυνος που τον αναλαμβάνει κυρίως η Αττικό Μετρό ΑΕ της οποίας είναι αποκλειστικός μέτοχος το Δημόσιο. Τα πράγματα στην περίπτωση αυτή υπήρξαν σε συμβατικό επίπεδο αρκετά απλά. Αντίθετα περισσότερο περίπλοκα ήταν τα πράγματα όταν τον κίνδυνο εκλήθησαν να αναλάβουν ιδιώτες σε μεγάλα έργα υποδομής που χρηματοδοτήθηκαν από τράπεζες. Με την κατασκευή του Μετρό της Αθήνας σύμφωνα με τις ως άνω διατάξεις το ΣτΕ στην απόφασή του 2073/1997 έκρινε ότι πρέπει να ακυρωθεί πράξη που επιτρέπει την διενέργεια εργασιών στον περιβάλλοντα χώρο γύρω από το ναό της Μητρόπολης Αθηνών για την κατασκευή του Μετρό της Αθήνας διότι «η κατά τα ανωτέρω κήρυξη του κτίσματος του ναού και του περιβάλλοντος αυτό χώρου ως προστατευομένων συναρτάται με την επίσης προστατευτέα αισθητική αξία του συμπλέγματος αυτού ως ενιαίου αρχιτεκτονικού συνόλου, η αξία δε αυτή, που απετέλεσε και τον λόγο της κηρύξεως, προδήλως θα παρεβλάπτετο, κατά τα βασίμως προβαλλόμενα, από τις περί ων πρόκειται υπέργειες κατασκευές, ανάρμοστες και άσχετες προς το προστατευόμενο αισθητικό σύνολο». Η ανάγκη προστασίας του ναού και του μνημείου οδήγησαν με άλλες λέξεις στην απαγόρευση εκτέλεσης εργασιών για το εν λόγω έργο. Στην περίπτωση αυτή το Δικαστήριο προστάτευσε πολιτιστικό περιβάλλον εις βάρος της ολοκλήρωσης ενός πολύ κρίσιμου έργου για την ανάπτυξη της χώρας, διατάσσοντας την διακοπή κάθε εργασίας που θα παρέβλαπτε τον περιβάλλοντα χώρο του Ιερού Ναού της Μητροπόλεως Αθηνών. δημόσιων συμβάσεων και το δίκαιο της απελευθέρωσης του διεθνούς εμπορίου, Σάκκουλας Αθήνα- Κομοτηνή, 2000, σ. 31 επ. 6

7 Δ. Ν. 2338/1995: Κύρωση Σύμβασης Ανάπτυξης του νέου διεθνούς Αεροδρομίου της Αθήνας στα Σπάτα, ίδρυση της εταιρίας «Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών Α.Ε.», έγκριση περιβαλλοντικών όρων και άλλες διατάξεις. Πρόκειται για τον νόμο που ρύθμισε την κατασκευή ενός άλλου πολύ σημαντικού έργου για την ανάπτυξη της χώρας, το καινούριο διεθνές αεροδρόμιο της Αθήνας με αυτοχρηματοδότηση και κύρωσε τη σχετική σύμβαση παραχώρησης μεταξύ του Ελληνικού Δημοσίου και της Εταιρίας Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών ΑΕ,την πλειοψηφία της οποίας κατέχει το ελληνικό Δημόσιο. Και αυτός ο νόμος συμπεριέλαβε διατάξεις, για να αντιμετωπίσει το ενδεχόμενο ανακάλυψης αρχαίων μνημείων στον χώρο εκτέλεσης του έργου. Υπάρχει ωστόσο μία διαφορά σε σχέση με τον προαναφερθέντα νόμο: η ρύθμιση εδώ είναι πιο λεπτομερής. Η κρίσιμη διάταξη είναι το άρθρο 29.2 (Απολιθώματα και Αρχαιότητες), η οποία προβλέπει ένα συνδυασμό υποχρεώσεων για τον κύριο του έργου που αφορά καταρχήν στην προστασία του μνημείου που τυχόν ανακαλυφθεί και κατ επέκταση την εκπόνηση ενός σχεδίου για τον καλύτερο δυνατό χειρισμό του πράγματος, αλλά και τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει η εύρεσή του στην πρόοδο των εργασιών. Το άρθρο προβλέπει καταρχήν υποχρέωση του αναδόχου να προστατεύσει το εύρημα από κλοπή ή φθορές, που θα μπορούσαν να προκληθούν από τους ίδιους του τους εργάτες ή και οποιονδήποτε άλλον. Η επόμενη πρόβλεψη αφορά υποχρέωση του κυρίου του έργου να ενημερώσει το Ελληνικό Δημόσιο για την ανακάλυψή του αυτή και ταυτόχρονα να σταματήσει κάθε εργασία που θα μπορούσε να προκαλέσει βλάβες στο μνημείο. Η μόνη επιτρεπόμενη δραστηριότητα είναι αυτή που θα διευκολύνει την κατάρτιση ενός σχεδίου για τον χειρισμό του σχετικού αντικειμένου. Καμία άλλη εργασία δεν επιτρέπεται παρά μόνο κατά την εφαρμογή του σχεδίου αυτού. Το σχέδιο για τον χειρισμό του ανακαλυφθέντος μνημείου δείχνει να ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον νομοθέτη. Στο αμέσως επόμενο εδάφιο έχουν εισαχθεί λεπτομερείς ρυθμίσεις σχετικά με αυτό και τις υποχρεώσεις του κυρίου του έργου από το σημείο εκπόνησής του και μετά. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται και εδώ-όπως και στον νόμο που αναφέρθηκε ανωτέρωστις καθυστερήσεις που μπορούν να προκύψουν από τις ενέργειες για την προστασία του ευρήματος και την πιθανή ζημία που θα έχει ο κύριος του έργου από αυτές. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί κανείς και στο δικαίωμα πρόσβασης που εξασφαλίζει για τον εαυτό του το Ελληνικό Δημόσιο, προκειμένου να ερευνήσει την ύπαρξη 7

8 αρχαιοτήτων και θρησκευτικών χώρων στην περιοχή εκτέλεσης του έργου, ανά πάσα στιγμή και μέχρι και την έναρξή του. Και στην περίπτωση του έργου αυτού διαπιστώνει κανείς την διάθεση των συμβαλλομένων να προστατεύσουν καταρχήν την πολιτιστική κληρονομιά. Επιβάλλεται παύση των εργασιών, μέριμνα για την ασφάλεια του ευρήματος και τέλος εκπόνηση ενός σχεδίου για τον καλύτερο χειρισμό του αντικειμένου. Οι εργασίες επιτρέπεται να συνεχιστούν μόνον μετά την έγκρισή του από την διοίκηση και μόνον σε απόλυτη συμφωνία με όσα αυτό προβλέπει. Η πρόοδος του έργου δεν αναστέλλεται λοιπόν ολοκληρωτικά λόγω της ανακάλυψης ενός μνημείου, απλώς εξαρτάται πλέον από την εκπλήρωση ορισμένων πολύ συγκεκριμένων προϋποθέσεων. Η λεπτομέρειες στη ρύθμιση του νόμου οφείλονται στην ευαισθησία των δανειστών να καταστήσουν μετρήσιμους τους κινδύνους από την ανεύρεση αρχαιοτήτων ώστε να διασφαλίσουν τα κεφάλαια με τα οποία χρηματοδότησαν το έργο. Θα πρέπει πάντως να επισημανθεί ότι με τον ίδιο νόμο που κυρώθηκε η σύμβαση κυρώθηκαν και οι Περιβαλλοντικοί Όροι του Έργου 9 οι οποίοι σύμφωνα με την νομοθεσία για την οποία έγινε λόγος ανωτέρω όφειλαν να αντιμετωπίσουν το ζήτημα της εύρεσης αρχαίων. Η σχετική κύρωση υπήρξε αποτέλεσμα των εκκρεμών δικών που προϋπήρχαν 10 κατά των αποφάσεων έγκρισης περιβαλλοντικών όρων για το έργο αυτό και που, ενόψει της σύναψης της σύμβασης, θα έπρεπε να καταργηθούν ώστε να είναι δυνατή η χρηματοδότηση του έργου από ιδιωτικά κεφάλαια και να μην μένουν νομικές εκκρεμότητες ως προς το κύρος της συναφθείσας σύμβασης 11. Ο ν. 2338/95 εισήγαγε ως λύση στην ουσιαστική νομική και πολιτική εκκρεμότητα των δικών που προηγήθηκαν της ανάθεσης, την κύρωση με νόμο των περιβαλλοντικών όρων του έργου, μετά από ενσωμάτωση στο ελληνικό δίκαιο του άρθρου 1.5 της οδηγίας 85/337/ΕΟΚ 12. Η υιοθέτηση της «λύσης» αυτής από το νομοθέτη με την ψήφιση του ν. 2338/95 της με νόμο δηλαδή κύρωσης των περιβαλλοντικών όρων ανάλογης σημασίας έργων και 9 Άρθρο 8 ο και 9 ο του νόμου 2338/ Βλ. και ΣτΕ 6068/ Δεδομένης και της νομολογίας του ΣτΕ που είχε αρχίσει να αναπτύσσεται εκείνη την περίοδο. 12. Για το ζήτημα αυτό βλ. την ΣτΕ 6068/95. 8

9 έκτοτε παγίως ήταν αποτέλεσμα της στάθμισης των κινδύνων ενόψει της χρηματοδότησης ανάλογων έργων από το νομοθέτη και το Δημόσιο ως συμβαλλόμενο. Η υπαγωγή στην εξαιρετική ρύθμιση του άρθρου 1.5 της οδηγίας 89/665/ΕΟΚ ώστε να μην τηρηθεί το σύνολο των διαδικασιών που αυτή προβλέπει, δια της με νόμο κύρωσης των περιβαλλοντικών όρων σχολιάστηκε έντονα, αν και, ως φαίνεται, υπήρξε αποτελεσματική για την πρόοδο της εκτέλεσης των μεγάλων έργων στη χώρα 13. Παρά την προώθηση των θεωρητικών απόψεων όμως η νομολογία για χρόνια διατήρησε μια ρεαλιστική στάση αποδεχόμενη την συστηματική κύρωση των περιβαλλοντικών όρων των έργων που ανατέθηκαν, ιδίως των τεσσάρων μεγάλων έργων, οι συμβάσεις των οποίων κυρώθηκαν με ειδικούς νόμους. Κατόπιν της απόφασης ΣτΕ 1038/1993, η οποία ακύρωσε τον πρώτο διαγωνισμό για τη δυτική περιφερειακή λεωφόρο Υμηττού, κινητοποιώντας τη διοίκηση για τον επικείμενο κίνδυνο ακύρωσης και άλλων αναθέσεων με ανάλογα προβλήματα, το σύνολο των λοιπών αναλόγου ενδιαφέροντος και αντικειμένου δικών μεταξύ των οποίων η ΣτΕ (Ολ) 6066/1996 (Αεροδρόμιο Σπάτων), ΣτΕ (Ολ) /1997 (Ζεύξη Ρίου Αντιρρίου), και ΣτΕ (Ολ) /1997 (Περιφερειακή Λεωφόρος Υμηττού) 14, με τελευταία την ΣτΕ (Ολ) 2240/ σε σχέση με την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και τη νομιμότητα της ΜΠΕ για τη ζεύξη του Μαλλιακού Κόλπου, απορρίφθηκαν στο σύνολό τους και τα έργα προχώρησαν στη βάση κυρίως της κύρωσης με νόμο των περιβαλλοντικών τους όρων. Η υιοθέτηση αυτής της λύσης οδήγησε τις σχετικές με αυτά αιτήσεις ακυρώσεως να κρίνονται ως απαράδεκτες. Όμως η «λύση» αυτή δεν μπορεί παρά να θεωρείται πλέον ως οριακή ιδίως μετά την έκδοση της απόφασης του ΔΕΚ 287/98 της 19/9/ Αντί πολλών για το ζήτημα βλ. Ευστρατίου Π.Μ., Κύρωση Περιβαλλοντικών Όρων με νόμο και προστασία του περιβάλλοντος, ΠερΔικ 4/1999 σ. 524 επ., Τάχου Α.,, Η περιφρόνηση του Συντάγματος. Η περίπτωση της μη προστασίας του περιβάλλοντος Νόμος και Φύση 1998, σ. 281 επ. 14. Σχετικά βλ. Νόμος και Φύση 1997 σ. 682 επ. με σχόλια Α. Τάχου. 15. Βλ σχετικά Νόμος και Φύση 1-2/2000, σ. 138 επ. με σχόλιο Χ. Λιάκουρα. 16 C-287/98, Berthe Linster, Aloyse Linster, κλπ σύμφωνα με την οποία : «1. Όταν εθνικό δικαστήριο καλείται να εξετάσει τη νομιμότητα διαδικασίας απαλλοτριώσεως, λόγω δημοσίας ωφελείας, ακινήτων ανηκόντων σε ιδιώτη, στο πλαίσιο διανοίξεως αυτοκινητοδρόμου, μπορεί να ελέγξει αν ο εθνικός νομοθέτης τήρησε τα όρια του περιθωρίου εκτιμήσεως που χαράσσει η οδηγία 85/337/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 27ης Ιουνίου 1985, για την εκτίμηση των επιπτώσεων ορισμένων σχεδίων δημοσίων και ιδιωτικών έργων στο περιβάλλον, ιδίως όταν δεν πραγματοποιήθηκε η προηγούμενη εκτίμηση των επιπτώσεων του σχεδίου στο περιβάλλον, όταν οι πληροφορίες που συνελέγησαν δυνάμει του άρθρου 5 δεν τέθηκαν στη διάθεση του κοινού και όταν οι ενδιαφερόμενοι 9

10 Με τον τρόπο αυτό στις πρώτες ακυρωτικές δίκες που έλαβαν χώρα μετά την ανάθεση του Έργου αποφεύχθηκε η άκαιρη για τους συμβαλλόμενους αντιμετώπιση του ζητήματος, ενώ ανέκυψε σε μεταγενέστερο στάδιο κατά την εκτέλεση του έργου με αφορμή το Ζαγάνι για το οποίο θα γίνει λόγος πιο κάτω. Ε. Ν. 2714/1999: Κύρωση σύμβασης παραχώρησης της Μελέτης, Κατασκευής, Χρηματοδότησης και Εκμετάλλευσης του ΜΕΤΡΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ και ρύθμιση συναφών θεμάτων. Ο νόμος αυτός αφορά την κύρωση της σύμβασης για την κατασκευή του Μετρό στην Θεσσαλονίκη και δείχνει εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον αυστηρότερος από τους δύο προαναφερθέντες. Η φύση του έργου και οι ιδιομορφίες του υπεδάφους της πόλης της Θεσσαλονίκης ήταν γνωστές και έθεσαν τους συμβαλλόμενους ενώπιον σημαντικών διλημμάτων. Προσπαθώντας κανείς να παρακολουθήσει την σειρά των επιβαλλόμενων μέτρων θα διαπιστώσει ότι κατά πρώτον ο νομοθέτης απαιτεί την διακοπή όλων των εργασιών και την μέριμνα για την προστασία των ευρημάτων και περαιτέρω την άμεση ειδοποίηση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Με τη σειρά της αυτή είναι υποχρεωμένη μέσα σε συγκεκριμένα χρονικά πλαίσια να διενεργήσει τους σχετικούς ελέγχους προκειμένου να επιτρέψει την συνέχιση των εργασιών. Η ρύθμιση αυτή βεβαίως δεν είναι αυτονόητη για την προστασία των αρχαιολογικών θησαυρών που θα μπορούσαν να ανακαλυφθούν στον χώρο εκτέλεσης του εν λόγω έργου, και είναι αμφίβολο αν θα τεθεί στην πράξη σε εφαρμογή χωρίς τον κίνδυνο των μνημείων αυτών. Το αποτέλεσμα των ελέγχων αυτών είναι καθοριστικό για την συνέχιση οποιασδήποτε δραστηριότητας στον χώρο εκτέλεσης του έργου (άρθρο 11.1.). δεν είχαν τη δυνατότητα να εκφράσουν την άποψή τους πριν αρχίσει η πραγματοποίηση του σχεδίου, παρά τις διατάξεις του άρθρου 6, παράγραφος 2, της οδηγίας 85/337. 2)Χρήζουν αυτοτελούς ερμηνείας οι έννοιες της ειδικής εθνικής νομοθετικής πράξεως και του σχεδίου, που χρησιμοποιούνται στο άρθρο 1, παράγραφος 5, της οδηγίας 85/337. 3)Το άρθρο 1, παράγραφος 5, της οδηγίας 85/337 έχει την έννοια ότι αποτελεί ειδική εθνική νομοθετική πράξη υπό την έννοια της διατάξεως αυτής ένας κανόνας που θεσπίζεται από Κοινοβούλιο μετά από σχετική δημόσια συζήτηση ενώπιόν του, όταν η νομοθετική διαδικασία κατέστησε δυνατή την επίτευξη των επιδιωκόμενων με την οδηγία σκοπών, περιλαμβανομένου του σκοπού της παροχής πληροφοριών, και όταν οι πληροφορίες που διέθετε το Κοινοβούλιο κατά τον χρόνο της λεπτομερούς εγκρίσεως του σχεδίου ήταν ανάλογες προς εκείνες οι οποίες έπρεπε να δοθούν στην αρμόδια αρχή στο πλαίσιο μιας συνήθους διαδικασίας εγκρίσεως ενός τέτοιου σχεδίου.» 10

11 Όπως και στους προαναφέρθεντες νόμους υπάρχει και στην προκειμένη περίπτωση πρόβλεψη για το τί θα συμβεί εφόσον η εύρεση αρχαιοτήτων και η μέριμνα για την διάσωσή της οδηγήσει στην καθυστέρηση του έργου (άρθρο ). Μία καινοτομία ωστόσο που εμφανίζει ο νόμος αυτός είναι ότι υποχρεώνει τον παραχωρησιούχο να λάβει τα κατάλληλα μέτρα κατά την οργάνωση των εργοταξίων, ώστε να μπορεί να μεταφέρει τον εξοπλισμό και το προσωπικό του από το ένα μέτωπο εργασίας στο άλλο, αποφεύγοντας κατ αυτόν τον τρόπο τις όποιες καθυστερήσεις μπορεί να προκαλέσουν οι αρχαιολογικές έρευνες (άρθρο 11.6.). Τέλος, ο νόμος αυτός εισάγει και μία ακόμη καινούρια πρόβλεψη, η οποία έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την συγκεκριμένη μελέτη. Επιβάλλεται στον κύριο του έργου η υποχρέωση να αναλάβει τις δαπάνες των εργασιών που εκτελούνται από την Αρχαιολογική Υπηρεσία παρέχοντας παράλληλα και τις απαραίτητες διευκολύνσεις 17. Εξετάζοντας κανείς τις διατάξεις του νόμου αυτού που αφορούν την μέριμνα για τυχόν αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή της εκτέλεσης του έργου και συγκρίνοντάς τις με αυτές των προαναφέρθέντων νομοθετημάτων, διαπιστώνει μία προσπάθεια για μία ελαφρώς πιο λεπτομερειακή και εξειδικευμένη αντιμετώπιση του ζητήματος αυτού. Αυτό έχει να κάνει κατά κύριο λόγο με το γεγονός ότι στον χώρο, όπου πρόκειται να εκτελεστεί το συγκεκριμένο έργο, είναι πιθανό να ανακαλυφθούν αρχαιότητες. Εκ των πραγμάτων λοιπόν ο νομοθέτης αναγκάστηκε να ρυθμίσει το ζήτημα με έναν σχετικά εξαντλητικό τρόπο. ΣΤ. Ν. 2395/1996: Κύρωση Σύμβασης Παραχώρησης και Τριμερούς Συμφωνίας του Έργου της Μελέτης, Κατασκευής, Χρηματοδότησης και Εκμετάλλευσης της Γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου, καθορισμός περιβαλλοντικών όρων και ρύθμιση συναφών θεμάτων. Η ρύθμιση του νόμου αυτού σχετικά με την προστασία μνημείων που θα μπορούσαν να ανακαλυφθούν στον χώρο εκτέλεσής του δεν είναι ούτε τόσο εξαντλητική ούτε τόσο εκτενής όσο στα προαναφερθέντα νομοθετήματα. Στο πρώτο άρθρο επιβάλλεται υποχρέωση να ενημερώνεται η Διοίκηση αμελλητί για την ανεύρεση αρχαιοτήτων. Παραπέρα η προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος θα μπορούσε ν ενταχθεί 17 Βλ. και κατωτέρω τα σχετικά με την χρηματοδότηση των ανασκαφών από τον κύριο του έργου που επιβάλλεται από τον καινούριο αρχαιολογικό νόμο. 11

12 στην γενικότερη υποχρέωση μέριμνας για το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον (άρθρο 13.3.). Το γεγονός αυτό δεν συνιστά βεβαίως παράβλεψη του νομοθέτη για το συγκεκριμένο έργο. Αντίθετα μάλλον οφείλεται στην φύση του-πρόκειται ως γνωστόν για γέφυρακαι στην περιορισμένη πιθανότητα να ανακαλυφθεί ένα αρχαίο μνημείο στην περιοχή της εκτέλεσής του. Είναι πάντως χαρακτηριστικό το ότι παρ όλα αυτά δεν παραλείπεται τελείως η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, πράγμα που καταδεικνύει την γενικότερη βούληση για την διάσωση και εξασφάλισή της 18. Ζ. Ν. 2261/1994: Κύρωση σύμβασης μεταξύ του Ελληνικού Δημοσίου και της Κοινοπραξίας με την επωνυμία «ΚΡΙΣΤΙΑΝΙ ΚΑΙ ΝΙΛΣΕΝ Λ.Τ.Δ.-ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΓΕΝΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ Α.Ε.» για την κατασκευή του έργου με τίτλο «ΖΕΥΞΗ ΠΡΕΒΕΖΑΣ ΑΚΤΙΟΥ ΜΕΤΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΒΑΣΕΩΝ» που υπογράφτηκε στην Αθήνα την 16η Σεπτεμβρίου 1994 και άλλες διατάξεις. Στην προκειμένη περίπτωση πρόκειται για ακόμη ένα πολύ σημαντικό έργο για την ευρύτερη ανάπτυξη της χώρας. Και στον νόμο που ρύθμισε τα σχετικά με την κατασκευή του έργου ο νομοθέτης συμπεριέλαβε μία ρύθμιση για την προστασία των αρχαιοτήτων (άρθρο 15). Το περιεχόμενό του είναι όμοιο με αυτά που αφορούν το αντίστοιχο θέμα στα έργα που αναφέρθηκαν παραπάνω. Και εδώ καθιερώνεται υποχρέωση του αναδόχου να διακόψει τις εργασίες, ενώ παράλληλα ορίζονται και τα σχετικά με τις αποζημιώσεις που θα πρέπει να δοθούν στον ανάδοχο ανάλογα με την καθυστέρηση που θα επέλθει στην ολοκλήρωση του έργου. Επιπλέον ο ανάδοχος υποχρεούται να προβεί σε όλες τις απαραίτητες για την διευκόλυνση των έργων των ανασκαφών ενέργειες παρέχοντας συνεργεία και μέσα. Και αυτή η ρύθμιση είναι γνωστή από τις προαναφερθείσες νομοθετικές διατάξεις. Η. Νόμος 2445/1996, όπως τροποποιήθηκε με το π.δ. 3/98 και το π.δ. 75/99. Έργο: Μελέτη-Κατασκευή, Αυτοχρηματοδότηση και Εκμετάλλευση Ελεύθερης Λεωφόρου Ελευσίνας-Σταυρού-Α/Δ Σπάτων & Δυτικής Περιφερειακής Λεωφόρου Υμηττού. 18 Με τον κυρωτικό της σύμβασης νόμο κυρώθηκαν επίσης και οι περιβαλλοντικοί όροι του έργου. 12

13 Με το ν. 2338/95 κυρώθηκαν επίσης οι περιβαλλοντικοί όροι του έργου αυτού και μάλιστα η σχετική κύρωση είχε ως συνέπεια μερικά χρόνια μετά την διεξαγωγή σημαντικών δικών ενώπιον του ΣτΕ 19 Μελετώντας κανείς τους νόμους που αναφέρθηκαν παραπάνω, διαπιστώνει ότι ο νομοθέτης θεώρησε σκόπιμο να εισάγει διατάξεις προκειμένου να αντιμετωπίσει το ενδεχόμενο ανακάλυψης αρχαιοτήτων στο χώρο, όπου επρόκειτο να εκτελεστεί το έργο. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στον συγκεκριμένο νόμο, με μία μόνο διαφορά. Εδώ ο νομοθέτης εκτός από το να θεσπίσει ένα πλαίσιο προστασίας των αρχαιοτήτων, προσπαθεί να εξηγήσει για ποιον λόγο είναι αναγκαίο να ληφθούν συγκεκριμένα μέτρα. Πιο συγκεκριμένα στο άρθρο γίνεται ρητή αναφορά στην πιθανότητα να ανακαλυφθούν αρχαιολογικά ευρήματα, πράγμα το οποίο εκτιμήθηκε από τον ίδιο τον Ανάδοχο κατά την υποβολή της προσφοράς του. Υπάρχει λοιπόν με άλλες λέξεις σαφής γνώση από την πλευρά του Αναδόχου, ότι δεν αποκλείεται να συναντήσει αρχαιότητες κατά την εκτέλεση του έργου, ενώ παράλληλα τονίζεται ότι έχει εκτιμηθεί και η επίδραση που μπορεί να έχει αυτό στην πρόοδό του. Κατά τα άλλα ο Ανάδοχος υποχρεούται να επανεκτιμήσει και να επαληθεύσει τα στοιχεία που θα προκύψουν για ενδεχόμενη ανεύρεση αρχαιοτήτων σε κάθε περιοχή με διερευνητικές τομές, τα έξοδα των οποίων θα βαρύνουν τον ίδιο. Εν συνεχεία επιβάλλεται η διακοπή των εργασιών και η ειδοποίηση της Υπηρεσίας και της αρμόδιας Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και η λήψη όλων των απαραίτητων μέτρων για την διάσωση και την διατήρηση των αρχαίων. Το περιεχόμενο της παρεχόμενης προστασίας στις αρχαιότητες που τυχόν ανακαλυφθούν στο χώρο εκτέλεσης του έργου αυτού είναι ουσιαστικά το ίδιο με αυτό που συναντά κανείς και στις αμέσως προηγουμένως εξετασθείσες διατάξεις. Η επίγνωση της πιθανότητας να ανακαλυφθούν αρχαία μνημεία κατά την διάρκεια της προόδου όλων των έργων που αναφέρθηκαν ανωτέρω είναι σαφής. Για τον λόγο αυτό άλλωστε διαπιστώνει κανείς ότι το πλαίσιο προστασίας που παρέχει ο νομοθέτης είναι αυστηρότερο ή πιο χαλαρό, ανάλογα με την επικινδυνότητα κάθε έργου. Η διαφορά που εμφανίζεται σε σχέση με τον συγκεκριμένο νόμο είναι ότι αυτός αιτιολογεί κατά κάποιο τρόπο το πλαίσιο της παρεχόμενης προστασίας, 19 ΣτΕ 1675/

14 αναφέροντας την πιθανότητα να προκύψει το πρόβλημα σε σχέση με το συγκεκριμένο έργο. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ύπαρξη βυζαντινών θησαυρών όπως ο Αη Γιάννης ο Κυνηγός στον Υμηττό προβλεπόταν από τη ΜΠΕ και περιλήφθηκε στους περιβαλλοντικούς όρους του έργου που εγκρίθηκαν και αυτοί με τυπικό νόμο. Απετράπη έτσι σε πρώτο στάδιο η έκδοση ακυρωτικών αποφάσεων όπως και στην περίπτωση του Νέου Διεθνούς Αερολιμένα των Σπάτων. 4. Το θέμα της προστασίας των αρχαιοτήτων στην Νομολογία Α. ΣτΕ 2300/1997 (Ολομέλεια ) και ΣτΕ (Ολ) 3478/2000 Κατά την διάρκεια της κατασκευής του νέου διεθνούς αερολιμένα της Αθήνας στα Σπάτα ανακαλύφθηκε στο χώρο εκτέλεσης του συγκεκριμένου έργου ένας προϊστορικός οικισμός στον λόφο Ζαγάνι 20. Προκειμένου να συνεχιστεί και να ολοκληρωθεί το έργο ο αρμόδιος Υπουργός Πολιτισμού αποφάσισε ύστερα από σύμφωνη γνώμη του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου την «ταπείνωση του λόφου Ζαγάνι εκτός του κυρίως χώρου του αεροδρομίου». Ο Δήμος Σπάτων, στα όρια του οποίου ανακαλύφθηκε το εν λόγω μνημείο, με προφανές έννομο συμφέρον προσέφυγε στο Συμβούλιο της Επικρατείας ζητώντας την ακύρωση των πράξεων αυτών. Πρέπει να σημειωθεί στο σημείο αυτό, ότι η Αίτηση Ακυρώσεως αυτή εισήχθη λόγω της σπουδαιότητάς της στην Ολομέλεια του Δικαστηρίου. Στην προκειμένη περίπτωση ήταν αναγκαία η αποκοπή του κορυφαίου τμήματος του λόφου Ζάγανι, προκειμένου να κατασκευαστεί ένας από τους αεροδιαδρόμους του νέου αεροδρομίου σύμφωνα με όλους τους κανόνες ασφαλείας. Στον λόφο αυτό όμως ανακαλύφθηκε ένας προϊστορικός οικισμός. Ενόψει αυτού ετέθη λοιπόν το ζήτημα αν πρέπει να συνεχιστεί η εκτέλεση του έργου, που προέβλεπε την ταπείνωση του λόφου αυτού, ή θα έπρεπε να διατηρηθεί το εν λόγω εύρημα. Ο αρμόδιος Υπουργός Πολιτισμού έκρινε-μετά και από σύμφωνη (ομόφωνη) άποψη του Κεντρικού 20 Βλ. αντί άλλων τη ΣτΕ Ολ. 2300/1997, η οποία αφορούσε τη γνωστή «ταπείνωση» νεολιθικού τύμβου στο χώρο του νέου διεθνούς αερολιμένα των Σπάτων, η οποία και συνετελέσθη σύμφωνα με τη σχετική απόφαση σε Νόμος και Φύση 1998, σ. 164, με σχόλιο Ειρ. Σταυρουλάκη σύμφωνα με την οποία η απόφαση εφαρμόζει χωρίς να την επικαλείται την αρχή της αναλογικότητας. Βλ. ομοίως και 14

15 Αρχαιολογικού Συμβουλίου, ότι η ανάγκη κοπής της κορυφής του λόφου, για να μπορεί να υπάρξει ασφάλεια των πτήσεων υπεράνω αυτού, λόγω των διεθνών κανονισμών, το είδος των ευρημάτων, αλλά και η σημασία της παραμονής τους στον τόπο, όπου ευρέθησαν, ότι είναι αναγκαία η ταπείνωση του λόφου. Παράλληλα ετέθησαν βεβαίως και οι όροι για την μεταφορά των ευρημάτων. Χωρίς αυτήν την απόφαση θα ήταν αδύνατη η κατασκευή του αεροδρομίου. Την απόφαση αυτή προσέβαλε ο Δήμος Σπάτων ζητώντας την ακύρωσή της. Το Δικαστήριο αναφέρεται καταρχήν στο άρθρο 24 παρ. 1 του Συντάγματος, σύμφωνα με το οποίο καθιερώθηκε μία αυξημένη προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος, «δηλαδή των μνημείων και λοιπών στοιχείων που προέρχονται από την ανθρώπινη δραστηριότητα και συνθέτουν την ιστορικήν, καλλιτεχνικήν, τεχνολογικήν και εν γένει πολιτιστικήν κληρονομιάν της χώρας». Επισημαίνει όμως παράλληλα ότι σε περίπτωση «κατασκευής μεγάλων τεχνικών έργων μείζονος σημασίας για τη Χώρα και την Εθνική Οικονομία, δεν αποκλείεται να επιτραπεί από τη Διοίκηση η παρισταμένη ως απολύτως αναγκαία για την εκτέλεση του έργου μεταφορά συγκεκριμένου μνημείου σε άλλον τόπο από εκείνον στον οποίο βρέθηκε, αναλόγως του είδους και της σημασίας του μνημείου, δοθέντος ότι η κατασκευή έργων της ως άνω εμβελείας αποτελεί επίσης συνταγματικώς προστατευτέα αξία (άρθρο 106 παρ. 1 του Συντάγματος) 21». Κατά την άποψη του Δικαστηρίου πρέπει να γίνει στο σημείο αυτό στάθμιση δύο συνταγματικά επιβεβλημένων υποχρεώσεων της Διοίκησης. Από τη μία πλευρά υπάρχει η ανάγκη προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς που υπαγορεύει την ανάγκη λήψεως κάθε μέτρου, «κρινόμενου αρμοδίως ως προσφόρου, για την προστασίαν των αρχαίων μνημείων, η οποία μπορεί να περιλαμβάνει και τη διατήρησή τους στον τόπο που ευρέθησαν». Από την άλλη όμως πρέπει να Α. Παπακωσταντίνου, Η σύμβαση της Γρανάδας για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και το Σύνταγμα. Με αφορμή την απόφαση 2300/1997 και 3113/1998, Νόμος και Φύση 1/99, σ. 47 επ. 21 Σύμφωνα με το άρθρο 106 του Σ. 1975/86: «1. Για την εδραίωση της κοινωνικής ειρήνης και την προστασία του γενιού συμφέροντος το Κράτος προγραμματίζει και συντονίζει την οικονομική δραστηριότητα στη Χώρα, επιδιώκοντας να εξασφαλίσει την οικονομική ανάπτυξη όλων των τομέων της εθνικής οικονομίας, Λαμβάνει τα επιβαλλόμενα μέτρα για την αξιοποίηση των πηγών του εθνικού πλούτου, από την ατμόσφαιρα και τα υπόγεια ή υποθαλάσσια κοιτάσματα, για την προώθηση της περιφερειακής ανάπτυξης και την προαγωγή ιδίως της οικονομίας των ορεινών, νησιωτικών και παραμεθόριων περιοχών. 2. Η ιδιωτική οικονομική πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή προς βλάβη της εθνικής οικονομίας.» 15

16 εξασφαλίζεται με κάθε τρόπο η γενικότερη ανάπτυξη της χώρας με την εκτέλεση όλων των απαραίτητων για αυτήν έργων. Το Δικαστήριο έκανε την στάθμιση αυτήν και αποφάσισε, ότι εφόσον πρόκειται για πραγματικά σημαντικά έργα για την Χώρα και την Εθνική Οικονομία είναι δυνατό υπό την τήρηση πολύ αυστηρών προϋποθέσεων να επιτραπεί η μεταφορά αρχαίων μνημείων σε άλλο κατάλληλο τόπο, απορρίπτοντας την Αίτηση Ακυρώσεως του Δήμου Σπάτων. Τα συμπεράσματα της νομολογίας αυτής υιοθετήθηκαν και για το έργο της κατασκευής του φράγματος του Αχελώου ποταμού με τη ΣτΕ (Ολ) 3478/2000). Οι δίκες του Αχελώου ξεκίνησαν με πρώτη, αυτή που οδήγησε στην απόφαση ΣτΕ 2759/ Με την απόφαση ΣτΕ (Ολ) 3478/2000 ολοκληρώθηκε ο αιώνας και η διαδρομή της νομολογίας του ΣτΕ σε σχέση με τα ζητήματα ερμηνείας του άρθρου 24 Σ., της αρχής της βιώσιμης ανάπτυξης 23 και εν γένει της προστασίας του περιβάλλοντος που προωθήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 90. Η πρώτη απόφαση του «Αχελώου» είναι η διάσημη πλέον ΣτΕ 2759/1994 (Ε τμήμα) 24, με την οποία ακυρώθηκε υπουργική απόφαση εκτίμησης των περιβαλλοντικών όρων για την κατασκευή και λειτουργία αφενός σήραγγας 18.5 χλμ, για τη διοχέτευση υδάτων του Αχελώου ποταμού στη Θεσσαλία και αφετέρου φραγμάτων και των αντιστοίχων ταμιευτήρων ύδατος καθώς και άλλων συναφών έργων στις θέσεις Πύλη και Μουζάκι που βρίσκονται στους νομούς Τρικάλων και Καρδίτσας αντίστοιχα. Η απόφαση αυτή προέβη σε ερμηνεία του άρθρου 24 Σ. με βάση την αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης (παρ. 10 αυτής) 25 κρίνοντας ότι το Σύνταγμα καθιερώνει την υποχρέωση 22. Αντί πολλών για τη σημασία της απόφασης αυτής βλ. Μ. Δεκλερή, Ο Δωδεκάδελτος του περιβάλλοντος, Α. Σάκκουλας1996, σ. 141 επ. 23. Αντί πολλών για το θέμα βλ. Σιούτη Γ., Βιώσιμη ανάπτυξη και προστασία του περιβάλλοντος. Η περιβαλλοντική πολιτική στην Ελλάδα, Βλ. Νόμος και Φύση 1/1995 σ. 162 επ. με σχόλια Β. Ρώτη. 25. «Επειδή, κατά το άρθρο 24 του Συντάγματος, η Πολιτεία έχει υποχρέωση να προστατεύει το φυσικό περιβάλλον και να λαμβάνει ιδιαίτερα προληπτικά και κατασταλτικά μέτρα για τη διαφύλαξή του. Με τη συνταγματική αυτή διάταξη θεσπίζεται η θεμελιώδης αρχή της πρόληψης της βλάβης του φυσικού περιβάλλοντος χάριν της οικολογικής ισορροπίας και της διατήρησης αυτού και των φυσικών πόρων προς όφελος όχι μόνο της παρούσας γενεάς αλλά και των επομένων. Επομένως, από την ίδια διάταξη απορρέουν οι περιορισμοί εκείνοι στην αναπτυξιακή πολιτική της πολιτείας που είναι αναγκαίοι για την πρόληψη της βλάβης του φυσικού περιβάλλοντος, σε τρόπο ώστε όχι κάθε ανάπτυξη αλλά μόνον η βιώσιμη, δηλαδή εκείνη που δεν επιφέρει βλάβη στο περιβάλλον και άρα είναι διατηρήσιμη και όχι πρόσκαιρη, να είναι επιτρεπτή από το Σύνταγμα. Ειδικότερα, ναι μεν η κατασκευή δημόσιων έργων μπορεί να αποτελεί μέρος αναπτυξιακών προγραμμάτων, πλην, έχοντας άμεση επίδραση στο φυσικό περιβάλλον, μπορεί να αποτελεί, επίσης, μέγιστο κίνδυνο σοβαρής αλλοίωσης ή ακόμη και ανεπανόρθωτης καταστροφής αυτού, αν δεν γίνεται με περίσκεψη και πλήρη επιστημονική μελέτη όλων των επιπτώσεών της στο περιβάλλον, οπότε και μόνον είναι επιτρεπτή.» 16

17 να προηγείται κάθε έργου ή σειράς έργων που συγκροτούν το σύνολο της εκάστοτε επιχειρούμενης παρέμβασης στον περιβάλλοντα χώρο και από της φύση τους επηρεάζουν το φυσικό ή ανθρωπογενές περιβάλλον, η σύνταξη ενιαίας μελέτης για τις προσδοκώμενες περιβαλλοντικές επιπτώσεις, ώστε να αποφευχθεί η βλάβη ή η υποβάθμισή του 26. Με την απόφαση ΣτΕ (Ολ) 3478/2000 το Συμβούλιο Επικρατείας επιλήφθηκε αιτήσεων ακυρώσεως περιβαλλοντικών ενώσεων στρεφόμενων κατά ΚΥΑ με την οποία εγκρίθηκαν οι περιβαλλοντικοί όροι για την κατασκευή και λειτουργία έργων μερικής εκτροπής του άνω ρου του Αχελώου ποταμού προς τη Θεσσαλία και συγκεκριμένα: α. του φράγματος, ταμιευτήρα και υδροηλεκτρικού σταθμού στην περιοχή Μεσοχώρα, β. σήραγγας μήκους μ. από Μεσοχώρα έως τη περιοχή Γλύστρα, γ. φράγματος, ταμιευτήρα και υδροηλεκτρικού σταθμού στην περιοχή Συκιάς, σήραγγας εκτροπής του ρου του ποταμού προς τη Θεσσαλία μήκους χλμ. Και υδροηλεκτρικού σταθμού και ε. αναρρυθμιστικής δεξαμενής και υδροηλεκτρικού σταθμού στην περιοχή Μαυρομματίου Ν. Καρδίτσας. Οι αιτούντες στρέφονται 26 Ειδικότερα το ΣτΕ αναφέρει στη σκέψη 14 ότι «14. Επειδή από όσα αναφέρονται σε προηγούμενη σκέψη συνάγεται ότι το εγχείρημα της εκτροπής μέρους των υδάτων του Αχελώου ποταμού προς το Θεσσαλικό κάμπο αποτελεί σύνθετο και μάλιστα πολύπλοκο τεχνικό έργο μεγάλης κλίμακας και έχει επιπτώσεις που μπορούν να προκαλέσουν σοβαρή και ανεπανόρθωτη βλάβη στο φυσικό περιβάλλον. Είναι δε πρόδηλο ότι η συνολική επίδραση του στο φυσικό περιβάλλον των επηρεαζόμενων περιοχών Δυτικής Ελλάδας και Θεσσαλίας δεν ισούται προς το άθροισμα των τοπικώς μόνο εκτιμώμενων συνεπειών των επιμέρους τεχνικών έργων που απαιτούνται για την πραγματοποίησή του, αλλ' είναι πολλαπλάσιο τούτου λόγω του δυναμικού και μη γραμμικού χαρακτήρα των εντεύθεν διαταρασσόμενων και σε αλληλεπίδραση τελούντων φυσικών και ανθρωπογενών οικοσυστημάτων. Κατά συνέπεια, για την καταγραφή και αξιολόγηση των επιπτώσεων του εγχειρήματος αυτού δεν αρκεί η σύνταξη μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων για καθένα από τα προγραμματιζόμενα επιμέρους τεχνικά έργα, αλλά είναι αναγκαία η σύνταξη, κατά τη διαδικασία που θεσπίζεται με τις διατάξεις αυτές, συνολικής μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων στην οποία με την κατάλληλη επιστημονική μέθοδο θα συσχετίζονται και θα συνεκτιμώνται οι προεκτεθείσες επί μέρους συνέπειες καθώς και οι εντεύθεν απώτερες συνέπειες για το περιβάλλον προς εξεύρεση και αξιολόγηση της συνολικής επίδρασης του έργου στο περιβάλλον από την αλλοίωση του υδρολογικού ισοζυγίου μεταξύ Δυτικής Ελλάδας και Θεσσαλίας. Μόνο με τέτοια συνθετική μελέτη θα καταστεί δυνατό να διαγνωστούν σε όλη τους την έκταση οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της εκτροπής και ενόψει αυτών αφενός μεν να κριθεί αν είναι καν επιτρεπτή η εκτέλεση του έργου ή αν τούτο αποκλείεται λόγω βλάβης του περιβάλλοντος αφετέρου δε να εκτιμηθεί η αναγκαιότητα του έργου στο πλαίσιο και της αναμενόμενης μορφής ανάπτυξης της Θεσσαλίας και να αξιολογηθούν πλήρως τα μνημονευόμενα στην παράγραφο 1 του προαναφερόμενου άρθρου 5 ν. 1650/1986 στοιχεία και κριτήρια, μέσω των οποίων ελέγχεται και η τήρηση των επιταγών που απορρέουν από το άρθρο 24 παρ. 1 του Συντάγματος κατά τα διαλαμβανόμενα σε προηγούμενη σκέψη, καθώς επίσης, και να προσδιοριστούν οι περιοχές, στις οποίες επέρχονται συνέπειες από το παραπάνω εγχείρημα και, κατ' επέκταση οι νομοί, για τους οποίους απαιτείται να τηρηθεί η διαδικασία που προβλέπεται στην παράγραφο 2 του ίδιου άρθρου 5 και στα άρθρα 2 και 3 της προαναφερόμενης κοινής απόφασης 75308/5512/ του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων 'Εργων και του Υφυπουργού Εθνικής Οικονομίας.» 17

18 εξάλλου με χωριστή αίτηση ακυρώσεως και κατά υπουργικής απόφασης του Υπουργού Πολιτισμού με την οποία εγκρίθηκε τελικώς η πραγματοποίηση των έργων εκτροπής που προβλέπονται στη ΜΠΕ σύμφωνα με τη μελέτη αυτή και με τους πρόσθετους όρους που συνέταξε η ειδική επιτροπή του ΥΠΠΟ. Οι αιτήσεις συνεκδικάσθηκαν λόγω συνάφειας. Στην απόφαση γίνεται ευθέως μνεία στην νομολογία του 1994 και στον κύριο λόγο ακύρωσης της τότε προσβαλλομένης, δηλαδή στην μη ύπαρξη συνθετικής μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων, σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου, η οποία να καλύπτει το σύνολο των έργων που απαιτούνται για την πραγματοποίηση του εγχειρήματος της εκτροπής του ποταμού, ώστε να καταστεί δυνατή η εκτίμηση της συνολικής επίδρασης στο περιβάλλον από την αλλοίωση του υδρολογικού ισοζυγίου μεταξύ Δυτικής Ελλάδος και Θεσσαλίας και να εκτιμηθούν σε όλη τους την έκταση οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της εκτροπής. Με τον τρόπο αυτό, το Δικαστήριο, επιχειρεί να αναδείξει τη συνέχεια και την ενότητα της νομολογίας του, αλλά και τη συμμόρφωση της διοίκησης στις επιταγές της νομολογίας με την σύνταξη ενιαίας ΜΠΕ για το σύνολο των έργων της εκτροπής. Η παράγραφος 5 της απόφασης στοχεύει συνεπώς να καταδείξει ότι επιτεύχθηκε ο στόχος της νομολογίας του 1994 και να ορίσει το ιστορικό της πέρας. Τούτο προδήλως για να αιτιολογήσει τη διαφορά της παρούσας θέσης του. Αμέσως μετά την διαπίστωση αυτή, το Δικαστήριο, επαναλαμβάνει τη θέση που διατύπωσε με αφορμή τη γνωστή υπόθεση για το Ζαγάνι του αεροδρομίου των Σπάτων, σταθμίζοντας μεταξύ των ρυθμίσεων του άρθρου 24 Σ. και 106 και 22 παρ. 1 Σ με τρόπο που η προστασία του περιβάλλοντος να συμπορεύεται με σταθμίσεις γενικότερου δημοσίου συμφέροντος, ώστε να εξασφαλίζεται η βιώσιμη ανάπτυξη, χωρίς όμως να παρεμποδίζεται η εκτέλεση μεγάλων τεχνικών έργων απαραίτητων για την εθνική άμυνα ή την εθνική οικονομία και που ικανοποιούν ζωτικές ανάγκες του κοινωνικού συνόλου σε εξαιρετικές περιπτώσεις, εφόσον διαπιστωθεί ότι δεν υπάρχει εναλλακτική λύση Γενικότερα για το ζήτημα της σχέσης και της στάθμισης του περιβάλλοντος ως «αγαθού» με άλλα αγαθά στη νομολογία του ΣτΕ και του ΔΕΚ, βλ. Α. Καλλία Αντωνίου, Η αξιολόγηση του αγαθού «περιβάλλον» σε σχέση με τα λοιπά αγαθά στη νομολογία του ΣτΕ και του ΔΕΚ, Περιβάλλον και Δίκαιο, 1999, σ. 182 επ. αν και, παραδόξως, χωρίς αναφορά στη νομολογία για το Ζαγάνι, για την 18

19 Β. ΣτΕ 613/2002 Στην απόφαση αυτή κρίθηκε ότι 28 πρέπει να ακυρωθούν οι περιβαλλοντικοί όροι για την κατασκευή μεταλλείου χρυσού κοντά στο οποίο υπήρχε αρχαιολογικός χώρος διότι παραβιάζετο η αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης την οποία προστατεύει το Σύνταγμα και το Κοινοτικό δίκαιο. Το δικαστήριο επισήμανε ότι η ευρύτερη μεταλλευτική περιοχή γειτνιάζει με τον κηρυγμένο αρχαιολογικό χώρο των Σταγείρων, (υπ αριθ. ΥΠΠΟ/ ΑΡΧ/Α1/Φ.16/11265/613/ απόφαση Υπουργού Πολιτισμού, Β 212), κείται εκτός των ορίων του, έχουν όμως ήδη ανευρεθή στην περιοχή των εγκαταστάσεων διάσπαρτες σημαντικές αρχαιότητες. Το ΣτΕ προέταξε την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και τη διαφύλαξη των φυσικών πόρων (παρ. 7 της απόφασης) δεδομένου ότι αυτό έχει αναχθεί σε αυτοτελώς προστατευόμενο αγαθό προκειμένου να διαφυλαχθεί η οικολογική ισορροπία για τις επόμενες γενεές. σχέση προστασίας του περιβάλλοντος και ανάπτυξης βλ. και Ξ. Κοντιάδη, Συνταγματική αναθεώρηση και προστασία του περιβάλλοντος, ΔτΑ 10, σ. 450 επ. 28 Βλ. ειδικά τη ΣτΕ (Ολ) 613/2002 που αφορούσε τα μεταλλεία χρυσού στα Στάγειρα Χαλκιδικής σε ΠερΔικ 2/2002 σ. 269 επ. όπου αναφέρεται ότι: «6. Επειδή, στο άρθρο 24 παρ. 1 του Συντάγματος, όπως αυτό ίσχυε κατά τον χρόνο εκδόσεως της προσβαλλομένης πράξεως, οριζόταν ότι "Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Για τη διαφύλαξή του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα...". Διατάξεις για την προστασία του περιβάλλοντος και για την αρχή της αειφόρου αναπτύξεως περιέχουν, εξ άλλου, τόσο η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ενωση, όσο και η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα, όπως ισχύουν μετά την τροποποίησή τους με την Συνθήκη του Αμστερνταμ, που κυρώθηκε με τον ν. 2691/1999 (Α? 47) και τέθηκε σε ισχύ από (ανακοίνωση της , Α 87). Ειδικότερα, η μεν Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ενωση ορίζει μεταξύ των στόχων της Ενώσεως την επίτευξη ισόρροπης και αειφόρου αναπτύξεως (έβδομη παράγραφος του προοιμίου και άρθρο Β, ήδη άρθρο 2 με την νέα αρίθμηση), η δε Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα ορίζει ως αποστολή της Κοινότητος την προαγωγή αρμονικής, ισόρροπης και αειφόρου αναπτύξεως των οικονομικών δραστηριοτήτων και ότι η πολιτική της Κοινότητος στον τομέα του περιβάλλοντος αποβλέπει σε υψηλό επίπεδο προστασίας και στηρίζεται, μεταξύ άλλων, στις αρχές της προφυλάξεως και της προληπτικής δράσεως (άρθρα 2 και 130 Ρ παρ. 2, ήδη άρθρα 2 και 174 παρ. 2 με την νέα αρίθμηση). Εν όψει της ανωτέρω συνταγματικής επιταγής εξεδόθη ο ν. 1650/1986 (Α 160), με τον οποίο θεσπίζονται κανόνες αναφερόμενοι, πλην άλλων, στις προϋποθέσεις και στην διαδικασία για την έγκριση της εγκαταστάσεως δραστηριοτήτων ή εκτελέσεως έργων από τα οποία απειλούνται δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον, ενώ, με βάση εξουσιοδοτήσεις των άρθρων 3, 4 παράγραφοι 10 και 11 και 5 παράγραφος 1 του νόμου αυτού αλλά και σε συμμόρφωση προς τις Οδηγίες 84/360/ΕΟΚ και 85/337/ΕΟΚ του Συμβουλίου των Ε.Κ., εξεδόθη η κοινή υπουργική απόφαση 69269/5387/ (Β 678) με την οποία καθορίζονται, μεταξύ άλλων, τα απαιτούμενα στοιχεία και προδιαγραφές του περιεχομένου των μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων καθώς και η διαδικασία εγκρίσεως περιβαλλοντικών όρων». 19

20 Κατά την λήψη, εξάλλου, των μέτρων που απαιτούνται, σύμφωνα με την ίδια απόφαση τα όργανα της νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας οφείλουν, κατά την έννοια του άρθ. 24 Σ. ερμηνευόμενου εν όψει και των άρθρων 106 και 22 παρ. 1 του Συντάγματος, να σταθμίζουν και άλλους παράγοντες αναγόμενους στο γενικότερο εθνικό και δημόσιο συμφέρον, όπως είναι εκείνοι που σχετίζονται με τους σκοπούς της οικονομικής αναπτύξεως, της αξιοποιήσεως του εθνικού πλούτου, της ενισχύσεως της περιφερειακής αναπτύξεως και της εξασφαλίσεως εργασίας στους πολίτες, δηλαδή σκοπούς για τους οποίους λαμβάνεται πρόνοια στο Σύνταγμα και, συγκεκριμένα, στα προαναφερόμενα άρθρα 106 και 22 παρ. 1. Η επιδίωξη όμως των σκοπών αυτών και η στάθμιση των προστατευομένων αντιστοίχων εννόμων αγαθών πρέπει να συμπορεύεται προς την υποχρέωση της Πολιτείας να μεριμνά για την προστασία του περιβάλλοντος κατά τέτοιο τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται βιώσιμη ανάπτυξη, στην οποία απέβλεψε ο συντακτικός αλλά και ο κοινοτικός νομοθέτης. Στην περίπτωση αυτή το Δικαστήριο κάνοντας την γνωστή στάθμιση ανάμεσα στο άρθρο 24 και 106 του Συντάγματος αποφάσισε υπέρ της προστασίας του πολιτιστικού περιβάλλοντος, ακυρώνοντας την ΜΠΕ για ιδιωτικό έργο δημοσίου συμφέροντος. Στην απόφασή του αυτή το Δικαστήριο χρησιμοποιεί και όρους του κοινοτικού δικαίου προκειμένου να την αιτιολογήσει καλύτερα. Παράλληλα το ΣτΕ διατύπωσε ευθέως στην απόφαση αυτή το σεβασμό στην αρχή της προλήψεως και της προφυλάξεως σύμφωνα με την οποία οφείλουν να προβαίνουν σε σταθμίσεις τα όργανα της πολιτείας αναφέροντας ότι κατά την στάθμιση εξ άλλου αυτή, σε συμμόρφωση προς την αρχή της προλήψεως και προφυλάξεως στον τομέα της προστασίας του περιβάλλοντος, που απορρέει από τις ανωτέρω διατάξεις, τα αρμόδια όργανα της Πολιτείας πρέπει να λαμβάνουν προεχόντως υπ όψιν την τυχόν ύπαρξη ιδιαιτέρου κινδύνου για το φυσικό περιβάλλον από την κατασκευή και λειτουργία συγκεκριμένου έργου ή την ανάπτυξη συγκεκριμένης δραστηριότητας και να μη παρέχουν τη σχετική έγκριση αν διαπιστώσουν αιτιολογημένα ότι ο κίνδυνος αυτός, στον οποίο περιλαμβάνεται και ο επαπειλούμενος από ενδεχόμενη πλημμελή λειτουργία του έργου, υπερακοντίζει προδήλως τα προσδοκώμενα οφέλη από την λειτουργία του

21 Γ. ΣτΕ 606/2002 Στην περίπτωση αυτή ζητήθηκε από το Δικαστήριο να ακυρώσει την κοινή απόφαση των Υπουργών ΠΕΧΩΔΕ και Πολιτισμού με την οποία εγκρίθηκαν οι περιβαλλοντικοί όροι για την κατασκευή του Ολυμπιακού Κλειστού Γυμναστηρίου Επιτραπέζιας Αντισφαίρισης και Ρυθμικής Γυμναστικής στο Γαλάτσι Αττικής. Ορισμένοι κάτοικοι της περιοχής άσκησαν Αίτηση Ακύρωσης με προφανές έννομο συμφέρον ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας, ισχυριζόμενοι μεταξύ άλλων ότι η κατασκευή του εν λόγω έργου θα επέφερε σοβαρό κίνδυνο στην διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Στην περιοχή όπου επρόκειτο να ανεγερθεί το έργο υπήρχε ο Ναός του Αγίου Γεωργίου, ο οποίος είχε χαρακτηριστεί προέχον βυζαντινό μνημείο. Οι αντιρρήσεις των περιοίκων σχετίζονταν με την αλλοίωση του μνημείου αυτού, καθώς το κλειστό γυμναστήριο επρόκειτο να κτιστεί «σε απόσταση αναπνοής» από τον ναό. Με την επίκληση-μεταξύ άλλων και αυτού του λόγουζητήθηκε η ακύρωση της κοινής υπουργικής αποφάσεως. Το Δικαστήριο καταρχήν επανέλαβε ότι σύμφωνα με το άρθρο 24 παρ. 1 του Συντάγματος η Διοίκηση είναι υποχρεωμένη να προστατεύει όχι μόνο το φυσικό, αλλά και το πολιτιστικό περιβάλλον (για την έννοια του πολιτιστικού περιβάλλοντος βλ. ανωτέρω). Συγκεκριμένα το Δικαστήριο εξέφρασε την άποψη ότι, υπάρχει «υποχρέωση της Πολιτείας προς διάσωση και προστασία των μνημείων και άλλων στοιχείων προερχομένων από την ανθρώπινη δραστηριότητα, που συνθέτουν την ιστορική, καλλιτεχνική και γενικώς την πολιτιστική κληρονομιά της Χώρας και συμβάλλουν στην διατήρηση της ιστορικής μνήμης. Έτσι δεν επιτρέπονται καταρχήν επεμβάσεις, οι οποίες συνεπάγονται την καταστροφή, την αλλοίωση ή την με οποιονδήποτε τρόπο των στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομίας». Ωστόσο δεν είναι αδύνατη η κατασκευή έργων πλησίον αρχαίων μνημείων, «εφόσον πρόκειται για επέμβαση απολύτως αναγκαία για την πραγματοποίηση σημαντικού έργου, με το οποίο εξυπηρετούνται σκοποί μείζονος δημοσίου συμφέροντος. Οι πράξεις δε των αρμοδίων οργάνων της Διοικήσεως με τις οποίες κρίνεται ότι από την εκτέλεση εργασιών δεν παραβλάπτεται ουσιωδώς το αρχαίο μνημείο ή παρέχεται η δυνατότητα επεμβάσεως σ αυτό πρέπει να είναι ειδικώς αιτιολογημένες». 29 Για την αρχή της προφύλαξης στο διεθνές δίκαιο περιβάλλοντος βλ. Σηφάκη Α., Η αρχή της προφύλαξης στο διεθνές δίκαιο περιβάλλοντος, Νόμος και Φύση 2000, σ. 53 επ. με αναλυτικές παραπομπές. 21