Χαρτογραφώντας την ιστορική διαδροµή της Αχαΐας Ζητήµατα χαρτογραφικού υποβάθρου και µεθοδολογίας

Transcript

1 Χαρτογραφώντας την ιστορική διαδροµή της Αχαΐας Ζητήµατα χαρτογραφικού υποβάθρου και µεθοδολογίας Βασίλης Παππάς, Αναπληρωτής Καθηγητής, ΤΑΜ, Παν/µιου Πατρών Θεόδωρος Λουλούδης, Οικονοµολόγος ιευθύνων Σύµβουλος DataRC 11 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας, ΧΕΕΕ, Ναύπλιο 8-10/12/2010

2 Περιγραφή της µελέτης Η Μελέτη διερευνά την απογραφική ιστορία, τη διοικητική ιστορία και άλλες συναφείς πληροφορίες για κάθε οικισµό, διαµέρισµα, δήµο και επαρχία, αλλά και τον ίδιο τον νοµό. Στόχος είναι η παρουσίαση σε επίπεδο τοπικού διαµερίσµατος και οικισµού όλων των διαθέσιµων πληροφοριών δηµογραφικού και διοικητικού επιπέδου, καθώς και η δηµιουργία πρωτογενών ποσοτικών δεδοµένων (στατιστικές πληροφορίες), όπως: Η διαχρονική εξέλιξη του αριθµού των οικισµών (στο σύνολο του νοµού, ανά επαρχία, ανά δήµο, ανά υψόµετρο κλπ). Οµοίως, ποσοτικά για τις εµφανίσεις των οικισµών (πότε ξεκίνησαν να κατοικούνται, τις εξαφανίσεις και τις µεταφορές τους σε άλλους τόπους, κλπ). Οι µετακινήσεις των πληθυσµών (πόσες µετακινήσεις έχουν γίνει, πόσες εντός του νοµού, πόσες από άλλες περιοχές προς τον νοµό, ανά δήµο, ανά χρονική περίοδο κλπ), Η διαχρονική εξέλιξη του πληθυσµού (στο σύνολο του νοµού, ανά επαρχία, ανά δήµο, ανά υψόµετρο κλπ), Η εθνική καταγωγή των ονοµάτων των κατοικηµένων τόπων (ανά δήµο, ανά υψόµετρο κλπ) Ο τύπος των τοπωνυµίων των κατοικηµένων τόπων (εάν η βάση του τοπωνυµίου είναι η µορφολογία, εάν είναι ανθρωπωνύµιο, φυτώνυµο κλπ) Ένας από τους κύριους στόχους της µελέτης είναι να δηµιουργήσει πρωτότυπους θεµατικούς χάρτες καθώς και να συλλέξει και παρουσιάσει υπάρχον ιστορικό χαρτογραφικό υλικό.

3 Ιστορικές πηγές Μεθοδολογία εύρεσης ιστορικών στοιχείων Χρησιµοποιήθηκε πλήθος αρχειακού υλικού, όπως έγγραφα, ντοκουµέντα, παλαιοί χάρτες, φωτογραφίες, κλπ., που ο κύριος όγκος τους προέρχεται από: τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (όπως φωτοαντίγραφα οθωµανικού αρχείου, κλπ) άλλες δηµόσιες υπηρεσίες (ΕΣΥΕ, Εθνικό Τυπογραφία, ΟΚΧΕ, κλπ), το αρχείο της DATA RC, επιτόπια συλλογή στοιχείων, πληροφοριών, κλπ. (πρωτογενής έρευνα στους κατά τόπους οικισµούς), Λοιπές βιβλιογραφικές πηγές.

4 Ιστορικές πηγές Μεθοδολογία εύρεσης ιστορικών στοιχείων Στατιστικά στοιχεία (απογραφές) ΕΣΥΕ, ΦΕΚ και για τις παλιές απογραφές ΓΑΚ και Βιβλιογραφία: Παναγιωτόπουλος (1461 και 1700) Ραγκαβής ( ), Χουλιαράκης (1830, 1844, 1861 κ.ε.) Νουχάκης (1896) µόνο για σχόλια Αναζητήθηκαν τα σχετικά αρχεία και αφού συγκεντρώθηκαν, ταξινοµήθηκαν σε χρονολογική σειρά οι απογραφές. υσκολία υπήρξε στο γεγονός ότι διαχρονικά αρκετοί οικισµοί άλλαξαν όνοµα και έπρεπε να γίνει ταύτιση των παλιότερων ονοµάτων µε τα σηµερινά, για να συµπληρωθεί ο πίνακας των απογραφών για κάθε έναν από αυτούς. Επίσης, σε κάποιες απογραφές οι οικισµοί εµφανίζονται ανά επαρχία ή ανά δήµο και κατά συνέπεια δεν είναι γνωστή η γεωγραφική περιφέρεια του Τ.. Στο οποίο καταχωρίζονται. Βασιστήκαµε στη βιβλιογραφία και στη λογική της γεωγραφικής εγγύτητας για να λύσουµε τέτοιου είδους ζητήµατα, ωστόσο κάποιοι οικισµοί που απογράφηκαν παλιότερα εντός των ορίων της Αχαΐας, παρέµειναν «απροσδιόριστοι»

5 Ιστορικές πηγές Μεθοδολογία εύρεσης ιστορικών στοιχείων ιοικητικά, όλες οι επίσηµες διοικητικές πράξεις που αφορούν σε όλους τους οικισµούς του κάθε τοπικού διαµερίσµατος. Στοιχεία Τεκµηρίωσης, οµώνυµοι οικισµοί σε όλη την Ελλάδα, υψόµετρο, χιλιοµετρική απόσταση από την Πάτρα, σχολεία πρωτοβάθµιας & δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης και αριθµός µαθητών, ενοριακοί ναοί Σχόλια δήµων ΦΕΚ, ΓΑΚ, ιατάγµατα Οι βασικές πηγές για τις επίσηµες διοικητικές αποφάσεις ήταν: Γενικά Αρχεία του Κράτους (1835), Μ. Χουλιαράκης, (µέχρι το 1971), και Νοµαρχία Αχαΐας (από το 1971 έως σήµερα). ΕΣΥΕ, Νοµαρχία Αχαΐας, /νση Πρωτοβάθµιας και ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης, ίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος Βιβλιογραφία Συγκεντρώθηκαν και καταγράφηκαν όλες οι αποφάσεις σχετικά µε τους δήµους, τις κοινότητες και τους οικισµούς που διαχρονικά ανήκαν στην Αχαΐα. Στη µελέτη οι αποφάσεις παρατίθενται ανά Τ.. για κάθε οικισµό Συγκεντρώθηκαν οι πληροφορίες από τα αντίστοιχα αρχεία και παρατέθηκαν ανά διαµέρισµα, ως τεκµηρίωση που συµπληρώνει το πληροφοριακό υλικό και άρα την εικόνα µας για κάθε Τ.. Αφού καταρτίστηκαν οι πίνακες, γράφτηκαν συνοδευτικά, συνοπτικά σχόλια που επιτελούν δύο λειτουργίες: Αφενός λειτουργούν συνδυαστικά µε τους πίνακες (κυρίως τον πληθυσµιακό και το διοικητικό) και αφετέρου παραθέτουν και επιπλέον πληροφορίες σχετικά µε τους οικισµούς που δεν εντυπώνονται στους πίνακες, αλλά προκύπτουν από τη βιβλιογραφία και τις τοπικές µαρτυρίες

6 Ιστορικές πηγές Μεθοδολογία εύρεσης ιστορικών στοιχείων Στατιστικά για την προέλευση του ονόµατος Στατιστικά για το πότε ξεκίνησαν να κατοικούνται Χάρτες µε την κατανοµή των οικισµών ανά δήµο το 1835, το 1844 και το 1889 Χάρτες µε τα όρια των επαρχιών της Αχαΐας διαχρονικά (Τουρκοκρατία, 1700, 1833, 1835, 1923, 1930, 1944, 1997) Βιβλιογραφία Απογραφές, Βιβλιογραφία, τοπικές µαρτυρίες Απογραφές 1835, 1844, 1889 Φ.Ε.Κ., βενετική καταγραφή πληθυσµού 1700 και βιβλιογραφία: Σακελλαρίου για Τουρκοκρατία, ΒΚτΒ για 1700 Για κάθε οικισµό έγινε προσπάθεια να αναφερθούν όλες οι γνωστές από τη βιβλιογραφία εκδοχές. Για κανέναν οικισµό δεν εκφέραµε άποψη. Όπου δεν υπήρχε αναφορά για την προέλευση του ονόµατος, για εµάς είναι άγνωστο. Για να γίνουν δυνατές οι επεξεργασίες µας, εργαστήκαµε ως εξής: αρχικά τοποθετήσαµε σε Β όλους τους οικισµούς µε τα δεδοµένα τους (επαρχία που ανήκαν, διαµέρισµα, δήµο, πληθυσµό σε κάθε απογραφή, προέλευση ονόµατος βάσει της βιβλιογραφίας κ.ά.). Στη συνέχεια έγινε ποσοτικοποίηση της πληροφορίας. Στις επεξεργασίες µας λάβαµε υπόψη την τελευταία συνεχόµενη µέχρι τις µέρες µας κατοίκηση, µε βάση το πότε ξεκίνησαν να απογράφονται, αλλά και τη σχετική βιβλιογραφία και µαρτυρίες, καθώς πολλοί οικισµοί ξεκίνησαν να κατοικούνται χρόνια πριν απογραφούν για πρώτη φορά (αυτοτελώς). Στους χάρτες αποτυπώνονται οι δήµοι του σηµερινού νοµού Αχαΐας, όπως διαµορφώθηκαν κατά περιόδους λόγω των διοικητικών µεταβολών. Βάση αναφοράς αυτής της σειράς χαρτών αποτέλεσαν οι απογραφές των ετών 1835, 1844, Μοναδιαία χωρική αναφορά για τους χάρτες των δήµων, αποτελεί ο οικισµός. Στους χάρτες αποτυπώνονται οι επαρχίες του σηµερινού νοµού Αχαΐας, όπως διαµορφώθηκαν µε διάφορες µεταβολές από την Τουρκοκρατία ως το 1998 που καταργήθηκαν.

7 Το Γεωγραφικό Σύστηµα Πληροφοριών Για τις ανάγκες χαρτογράφησης της έκδοσης χρησιµοποιήθηκαν τα επόµενα ψηφιακά χαρτογραφικά υπόβαθρα: α) για το Νοµό Αχαΐας, του Εργαστηρίου Πολεοδοµικού και Χωροταξικού Σχεδιασµού του Τµήµατος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστηµίου Πατρών, β) της Ελληνικής Στατιστικήςς Αρχής (πρωην ΕΣΥΕ) που απεικονίζουν τα απογραφικά διοικητικά όρια των Νοµών, των Ο.Τ.Α. και των Τοπικών ιαµερισµάτων καθώς και τις θέσεις των Οικισµών της Χώρας, µαζί µε την ονοµατολογία τους. Στο υλικό αυτό βασίστηκαν οι τελικές επιλογές για τον προσδιορισµό των διοικητικών ορίων και της ονοµατολογίας των χαρτογραφικών οντοτήτων. γ) του Οργανισµού Χαρτογραφήσεων και Κτηµατολογίου Ελλάδος (ΟΚΧΕ) για τα διοικητικά όρια των Ο.Τ.Α., καθώς και τις έδρες αυτών, από το 1991 µέχρι και την εφαρµογή του Ν. 2539/97 (σχέδιο «Καποδίστριας»), δ) για το Νοµό Αχαΐας, που παρεχώρησε η Εταιρεία Σχεδιασµού και Ανάπτυξης ΜΕΤΡΟΝ µε έδρα την Πάτρα, ε) του Εργαστηρίου Κοινωνικών και ηµογραφικών Αναλύσεων του Τµήµατος Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας. Σε όλο το παραπάνω υλικό έγινε η απαραίτητη επεξεργασία καθώς και δηµιουργήθηκε νέο πρωτογενές συµβατό υλικό. Το γεωδαιτικό σύστηµα αναφοράς που χρησιµοποιήθηκε είναι το ΕΓΣΑ 87.

8 Το Γεωγραφικό Σύστηµα Πληροφοριών Λογισµικά που χρησιµοποιήθηκαν (όχι για τις «γραφιστικές» ανάγκες): Ms Access ArcMap 9.1 Scape Toad 1.1 (D. Andriou, C. Kaiser, A. Ourednik, 2008) ηµιουργήθηκαν περισσότερα από 60 χαρτογραφικές δοµές (επίπεδα): Ακτογραµµή Υδρογραφία του Νοµού Υψοµετρικές καµπύλες ισοδιάστασης 20 µέτρων ( DTM) ιοικητικά όρια «Καποδιστριακών» ήµων ιοικητικά όρια Τοπικών ιαµερισµάτων Θέσεις Οικισµών κ.α.

9 Το Γεωγραφικό Σύστηµα Πληροφοριών Πολυπλοκότητα στη δοµή των θεµατικών περιγραφικών πινάκων AA CODE_OIK NAMEF_OIK LABEL_GR A_CENSUS L_CENSUS FOUND_OIK A_NAME ORG_NAME Πάτραι,αι Πάτραι ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΠΑΤΡΑ Μπάλας,ο Μπ άλας ος ΜΠΑΛΑΣ Σκιόεσσα,η Σκιόεσσα ος ΒΟΥΝΤΕΝΗ Χάραδρον,το Χάραδρον α µισό 19ου αι ΒΕΛΒΙΤΣΙΟΝ Ελικίστρα,η Ελικίστρα ος ΕΛΙΚΙΣΤΡΑ Καρυά,η Καρυά ΟΙΚΙΣΜΟΣ Πουρναρόκαστρον,το Πουρναρόκαστρον ος ΠΟΥΡΝΑΡΟΚΑΣΤΡΟ 4 AA DD DIMOS REALPOP _NAME 1700_POP 1700_Territorio 1830_NAME 1830_POP 1..Πατρέων ΗΜΟΣ ΠΑΤΡΕΩΝ Citta e Borgo 3832 Patrasso Patras Πατρέων ΗΜΟΣ ΠΑΤΡΕΩΝ 119 Balla 53 Patrasso Bala Πατρέων ΗΜΟΣ ΠΑΤΡΕΩΝ 526 Vudeni 40 Patrasso Voundeli Πατρέων ΗΜΟΣ ΠΑΤΡΕΩΝ 69 Velvitsi Ελικίστρας ΗΜΟΣ ΠΑΤΡΕΩΝ 260 Richistra 11 Patrasso Lakistra Ελικίστρας ΗΜΟΣ ΠΑΤΡΕΩΝ Ελικίστρας ΗΜΟΣ ΠΑΤΡΕΩΝ 34 Cunaro Castro 28 Patrasso Pournarokastro 65 AA 1940_NAME 1940_POP 1961_NAME 1961_POP 1 Πάτραι Πάτραι Μπ άλλας 165 Μπ άλας Βούντενη 321 Σκιόεσσα (Βούντενη) Βελβίτσιον 136 Χάραδρον (Βελβίτσιον) Ελικίστρα 176 Ελικίστρα 196 6

10 Παραδοχές Οικισµοί: Από το 1461 ήδη (οθωµανικό κατάστιχο τιµαρίων) έχουν καταγραφεί στην Αχαΐα και οικισµοί που δεν απογράφονται πλέον αυτοτελώς, είτε γιατί εξαφανίστηκαν, είτε γιατί συγχωνεύτηκαν µε άλλους. Αυτοί οι οικισµοί δεν ήταν δυνατό να αποτυπωθούν σε χάρτη. Έτσι οι χάρτες των οικισµών εµφανίζουν µόνο τους απογραφόµενους οικισµούς στο νοµό Αχαΐας (2001). Στο πέρασµα του χρόνου πολλοί οικισµοί άλλαξαν θέση. Στους χάρτες γίνεται η υπόθεση ότι η θέση ήταν πάντα αυτή του 2001.

11 Παραδοχές ήµοι: Στους χάρτες αποτυπώνονται οι δήµοι του σηµερινού νοµού Αχαΐας, όπως διαµορφώθηκαν κατά περιόδους, λόγω των διοικητικών µεταβολών, από το 1835 ως και σήµερα, εν αναµονή της ψήφισης του νοµοσχεδίου για τη Σύσταση Συγκρότηση ήµων, Περιφερειών και Αποκεντρωµένων ιοικήσεων, για τη Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωµένης ιοίκησης, «Πρόγραµµα Καλλικράτης» και κατά συνέπεια του νέου αυτοδιοικητικού χάρτη. Βάση για την τελική αποτύπωση των ορίων ήταν τα ψηφιακά υπόβαθρα της ΕΣΥΕ τροποποιηµένα, εκεί που χρειάστηκε, σύµφωνα µε τις πηγές της µελέτης. Στην χαρτογραφική αυτή δοµή στηρίχθηκε και η δηµιουργία των θεµατικών χαρτών των επαρχιών σύµφωνα µε εξειδικευµένη βάση δεδοµένων που αποτυπώνει τη διαχρονική εξέλιξη των διοικητικών µεταβολών αλλά και της δηµιουργίας χάρτη για του νέους «Καλλικρατικούς» δήµους.

12 Επίσπευση υλοποίησης του νέου Νόµου 3882/2010 (ΕΥΓΕΠ - INSPIRE) Θέµατα Χαρτογραφικού υπόβαθρου

13 Θεµατική Χαρτογράφηση Συνολικά δηµιουργήθηκαν τριακόσιοι (300) νέοι πρωτότυποι θεµατικοί χάρτες που διακρίνονται στις επόµενες ενότητες: ιοικητικά όρια σε επίπεδο ΟΤΑ (24 χάρτες). ιοικητικά όρια σε επίπεδο τοπικών διαµερισµάτων (249 χάρτες). Προσέγγιση στην πληθυσµιακή ανάλυση του Νοµού (7 χάρτες). Ιστορική χαρτογράφηση σε επίπεδο Οικισµών (8 χάρτες). Ιστορική χαρτογράφηση σε επίπεδο ήµων (3 χάρτες). Ιστορική χαρτογράφηση σε επίπεδο Επαρχιών (8 χάρτες), και Λοιπού σκοπού (1 χάρτης). Παράλληλα από αρχειακό υλικό και άλλες αντίστοιχες πηγές χρησιµοποιήθηκαν άλλοι τριανταένα (31) χάρτες (γκραβούρες, διαγράµµατα, κλπ).

14 Οι Ο.Τ.Α.

15 Οι Ο.Τ.Α. 5 Νέοι ήµοι, 21 Παλαιοί και 2 Κοινότητες, 245 Τοπικά ιαµερίσµατα, 526 Οικισµοί (2001)

16 Οι ήµοι

17 Πολλές αποτυχηµένες προσπάθειες όπως η «επάνω» Οι ήµοι

18 Οι ήµοι

19 Οι ήµοι

20 Οι ήµοι

21 Οι Οικισµοί

22 Οι Οικισµοί

23 Οι Οικισµοί

24 Οι Οικισµοί

25 Οι Οικισµοί

26 Οι Οικισµοί

27 Οι Οικισµοί

28 Πληθυσµιακή ανάλυση

29 Πληθυσµιακή ανάλυση Αλγόριθµος Gastner / Newman

30 Πληθυσµιακή ανάλυση

31 Οι Επαρχίες

32 Χ. Κορύλου», Ελληνική Χωρογραφία, 1903 Κριτική Αποτίµηση

33 Αποσπάσµατα χαρτών: Keith Johnston, 1840 και 1844 Κριτική Αποτίµηση

34 Χαρτογραφώντας την ιστορική διαδροµή της Αχαΐας. Ζητήµατα χαρτογραφικού υποβάθρου και µεθοδολογίας Βασίλης Παππάς, Αναπληρωτής Καθηγητής, ΤΑΜ, Παν/µιου Πατρών Θεόδωρος Λουλούδης, Οικονοµολόγος ιευθύνων Σύµβουλος DataRC 11 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας, ΧΕΕΕ, Ναύπλιο 8-10/12/2010