ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Α. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΚΑ ΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ :

Transcript

1 ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Α. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΚΑ ΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ : ΤΟ ΑΜΥΝΤΙΚΟ, ΤΟ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΙΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΡΟΥΣΟΓΙΑΝΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΤΑ Α.Μ ΤΗΛ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΙΑΚΡΙΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ JELLINEK Η ΑΛΛΗΛΕΞΑΡΤΗΣΗ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΕΤΙΚΟ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΙΑΚΡΙΣΗΣ ΤΟ ΑΜΥΝΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΠΗΓΗ ΚΙΝ ΥΝΩΝ Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΚΑΙ Η ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ ΑΜΥΝΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΑΞΙΩΣΗ ΑΠΟΧΗΣ ΑΠΟ ΟΠΟΙΑ ΗΠΟΤΕ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΙΑΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΑΜΥΝΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΑΠΟ ΤΟ STATUS NEGATIVUS ΤΟ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΠΗΓΗ ΚΙΝ ΥΝΩΝ Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΑΞΙΩΣΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΜΟΝΟ ΠΡΟΣ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕ ΤΟ ΑΜΥΝΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟ ΙΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΠΗΓΕΣ ΚΙΝ ΥΝΩΝ ΤΟ ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟ ΙΕΚ ΙΚΗΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΓΕΝΟΥΣ...18 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ...19 ΠΕΡΙΛΗΨΗ...20 ΒΑΣΙΚΑ ΛΗΜΜΑΤΑ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ...20 SUMMARY...21 KEY WORDS...21 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...22 ΑΡΘΡΑ...23 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΘΕΜΑ Η κατοχύρωση των θεµελιωδών δικαιωµάτων είναι ίσως η µεγαλύτερη κατάκτηση στην ιστορία της ανθρωπότητας. Οι άνθρωποι, ανά τους αιώνες, προσπαθούσαν µέσω κοινωνικών αγώνων, να θεµελιώσουν τα ουσιώδη και αυτονόητα για την εποχή µας δικαιώµατα. Κάνοντας µία ιστορική ανασκόπηση συµπεραίνουµε ότι τα ατοµικά δικαιώµατα ήταν αυτά που κατοχυρώθηκαν πρώτα σε σχέση µε τα κοινωνικά ή πολιτικά δικαιώµατα. Βέβαια ανάλογα µε τις συνθήκες που επικρατούσαν σε κάθε κοινωνία, αλλά και τις ιστορικές συγκυρίες, η εµφάνιση και η κατοχύρωση των δικαιωµάτων µπορεί να εµφανίζει διαφορετική σειρά και αλληλουχία. Πάντως αρκετοί είναι οι συγγραφείς που υποστηρίζουν ότι οι ατοµικές ελευθερίες εµφανίζονται για πρώτη φορά στην Αθήνα, όπου γεννήθηκε το δηµοκρατικό πολίτευµα 1. Ο σεβασµός και η προστασία των δικαιωµάτων ανάγεται σε σηµαντική υποχρέωση όχι µόνο της κρατικής εξουσίας αλλά και του ανθρώπου. Από την εµφάνιση των δικαιωµάτων επιχειρήθηκε η διάκριση και η κατηγοριοποίησή τους. Πρώτος ο G. JELLINEK προχώρησε σ αυτό το εγχείρηµα διακρίνοντας το νοµικό καθεστώς των θεµελιωδών δικαιωµάτων, στηριζόµενο στη σχέση κράτους υπηκόου, διαµορφώνοντας τη θεωρία των status, στις αρχές του περασµένου αιώνα. Ο καιρός όµως περνάει και οι εποχές αλλάζουν επηρεαζόµενες από κοινωνικές αλλά και κυρίως οικονοµικές συνθήκες. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να διερευνηθεί κατά πόσο η κλασική θεωρία του JELLINEK σε status negativus, positivus και activus µπορεί να εξακολουθεί να ισχύει στις µέρες µας, παρά τις όποιες κοινωνικοοικονοµικές αλλαγές έχουν ήδη συντελεστεί και αν όχι αν υπάρχει η αναγκαιότητα µιας άλλης διάκρισης που θα µπορεί να εγγυηθεί την καλύτερη προστασία αλλά και την ακώλυτη άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. 1 Βλ. ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, εκδ. Σάκκουλα, 2008, Αθήνα Θεσσαλονίκη, σελ. 3 2

4 1.ΚΛΑΣΙΚΗ ΙΑΚΡΙΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ JELLINEK Για πρώτη φορά ο G. JELLINEK ( ) στο έργο του «System der subjektiven offentlichen Rechte» 2, επιχειρεί να κατατάξει τις µορφές που παίρνει η προστατευτική λειτουργία των θεµελιωδών δικαιωµάτων µε κριτήριο το νοµικό καθεστώς το status -,το οποίο σύµφωνα µε τον τελευταίο είναι «η νοµική σχέση του υπηκόου µε την κρατική εξουσία». Με βάση το κριτήριο αυτό ο JELLINEK προχωράει στη διάκριση τριών κατηγοριών σχέσεων κράτους υπηκόου : α)το status negativus ή status libertatis 3. Ο JELLINEK ορίζει αυτό το καθεστώς µε την εξής χαρακτηριστική φράση: «Στο µέλος της Πολιτείας παρέχεται ένα καθεστώς, στο πλαίσιο του οποίου είναι κύριος (κυρίαρχος ), παρέχεται δηλαδη µια σφαίρα ελεύθερη από την παρουσία του κράτους, µια σφαίρα που αρνείται την ( κρατική ) κυριαρχία.». Το status negativus, δηλαδή, αντιστοιχεί στην υποχρέωση της κρατικής εξουσίας να απέχει από οποιαδήποτε ενέργεια θα µπορούσε να βλάψει την προστασία ενός δικαιώµατος ( nec facere ) 4. Ο φορέας του εκάστοτε δικαιώµατος έχει απέναντι στη κρατική εξουσία αυτή την αξίωση αποχής. Ο όρος αρνητικό καθεστώς (status negativus ) σηµαίνει ακριβώς αυτό το αρνητικό περιεχόµενο της κρατικής προστασίας που συνίσταται στην αποχή. 5 Η ιδέα της αρνητικής προστατευτικής λειτουργίας της κρατικής εξουσίας πηγάζει από την έννοια του «κράτους δικαίου», όπως εµφανίζεται στα Συντάγµατα του 19 ου αιώνα 6. Η αστική τάξη κατάφερε να διεκδικήσει ένα πιο φιλελεύθερο περιεχόµενο Συνταγµάτων, στο οποίο προστατεύονταν η ιδιοκτησία και η προσωπική ελευθερία από την κρατική παρέµβαση, εκτός αν ο νόµος όριζε διαφορετικά. Έτσι, λοιπόν, το status negativus συνδέεται µε την έκφραση του αστικού φιλελευθερισµού µέσα από τη συνταγµατική κατοχύρωση του «κράτους δικαίου» 7. Τα περισσότερα θεµελιώδη δικαιώµατα που θεσπίζει το Σύνταγµα, θα µπορούσαµε να πούµε ότι εµπίπτουν στην αρνητική προστατευτική λειτουργία της κρατικής εξουσίας. Τέτοια παραδείγµατα αποτελούν το δικαίωµα της ελεύθερης ανάπτυξης της 2 Βλ. G. Jellinek, Tubingen 1905, σελ. 87, ειδικά σελ Βλ. G. Jellinek, όπ. παρ., σελ Βλ. Τσάτσος., Συνταγµατικό ίκαιο Γ, Θεµελιώδη ικαιώµατα, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1987, Αθήνα Θεσσαλονίκη, σελ Βλ. Τσάτσος., όπ. παρ., σελ Βλ. Τσάτσος, όπ. παρ., σελ 196 επ. 7 Βλ. Τσάτσος, όπ. παρ., σελ

5 προσωπικότητας και της συµµετοχής στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της χώρας 8, το άσυλο της κατοικίας 9, η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και της ανεµπόδιστης άσκησης της θρησκευτικής λατρείας 10, η ελευθερία της τέχνης, της έρευνας και της διδασκαλίας 11 κ.α. Κανένα από τα παραπάνω δικαιώµατα δε θα µπορούσε να προστατευτεί χωρίς την αξίωση των ατόµων απέναντι στη κρατική εξουσία για αποχή από οποιαδήποτε ενέργεια στο πλαίσιο της άσκησής τους. Για το χαρακτηρισµό των θεµελιωδών δικαιωµάτων αυτής της κατηγορίας έχει επικρατήσει ο όρος «ατοµικά δικαιώµατα». Ατοµικά δικαιώµατα είναι εποµένως : «τα δηµόσια δικαιώµατα, που παρέχουν στα άτοµα αρνητική αξίωση, η οποία στρέφεται κατά του κράτους και το εξαναγκάζει σε παράλειψη» 12. Το έννοµο αγαθό το οποίο υπηρετούν είναι πάντοτε η ελευθερία. 13 β)το status positivus ή status civitatis 14. Σύµφωνα µε τον JELLINEK το status positivus συνίσταται στην «παροχή της νοµικής ικανότητας να χρησιµοποιεί κανείς για τον εαυτό του την κρατική εξουσία, να κάνει χρήση των θεσµών, δηλαδή είναι το καθεστώς που παρέχει θετικές αξιώσεις στο άτοµο.». Είναι φανερό ότι το status positivus είναι το αντίθετο του status negativus, αφού σε αντίθεση µε την υποχρέωση αποχής που το τελευταίο εκφράζει, εδώ είναι φανερό ότι υπάρχει µία υποχρέωση παροχής από την πλευρά του κράτους. Τα αµυντικά δικαιώµατα δεν αρκούν πια για τη διασφάλιση της ελευθερίας αλλά απαιτούνται και κοινωνικές παροχές. Τα κοινωνικά δικαιώµατα κατοχυρώνονταν από πολύ παλιά σε ελληνικά Συντάγµατα 15. Έτσι και το Σύνταγµα του 1975/1986 περιλαµβάνει διατάξεις που θεσπίζουν το status positivus. Όπως επισηµαίνει ο Α. Μάνεσης, 16 υπάρχει «µια µαζική εισροή και θεσµοποίηση του κοινωνικού στοιχείου στη συνταγµατική µας τάξη». Έτσι, λοιπόν, από τα κυριότερα κοινωνικά δικαιώµατα που κατοχυρώνονται στο ισχύον Σύνταγµα και τα οποία είναι αποτέλεσµα µακροχρόνιων κοινωνικών αγώνων και κατακτήσεων του εργατικού κινήµατος, είναι το δικαίωµα της εργασίας 17, η διασφάλιση της ανεµπόδιστης άσκησης της 8 ά. 5 παρ. 1 Σ 9 ά. 9 παρ. 1 Σ 10 ά. 13 παρ. 1, 2 Σ 11 ά 16 παρ. 1 Σ 12 Βλ ηµητρόπουλος, όπ. παρ., σελ Βλ. Π.. αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα Α, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2005, Αθήνα Κοµοτηνή, σελ Βλ. G. Jellinek, όπ. παρ., σελ Βλ. Τσάτσος, όπ. παρ., σελ. 202 επ. 16 ΝοΒ 34, 1986, σελ ά. 22 Σ 4

6 συνδικαλιστικής ελευθερίας και της απεργίας 18, η προστασία της οικογένειας, του γάµου, της µητρότητας και της παιδικής ηλικίας 19 κ.α. Προκειµένου ο καθένας να µπορέσει να απολαύσει τα αγαθά που µνηµονεύουν αυτές οι διατάξεις, δεν αρκεί η αρνητική προστατευτική λειτουργία της κρατικής εξουσίας (status negativus), αλλά απαιτούνται και κοινωνικές παροχές από τη µεριά της τελευταίας (status positivus). Επίσης το Σύνταγµα περιλαµβάνει και άλλες διατάξεις, οι οποίες δεν αναφέρονται σε τόσο χαρακτηριστικά κοινωνικά δικαιώµατα, αλλά που προϋποθέτουν τη θετική πράξη του κράτους, όπως είναι η ισότητα 20, η δωρεάν παιδεία 21 και η δικαστική προστασία 22. Επίσης τα κοινωνικά δικαιώµατα κατοχυρώνονται και σε διεθνείς συµβάσεις που έχει κυρώσει η χώρα µας : Α) ιεθνές Σύµφωνο ( ΟΗΕ ) περί οικονοµικών, κοινωνικών και µορφωτικών δικαιωµάτων της 19 εκεµβρίου Β) Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης του Συµβουλίου της Ευρώπης της 18 Οκτωβρίου Γ) Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας της 9 δεκεµβρίου 1989 Συµπερασµατικά λοιπόν, τα κοινωνικά δικαιώµατα στρέφονται προς το κράτος και περιέχουν θετική αξίωση προς πράξη 25. ηµιουργήθηκαν για να αντιµετωπιστεί η κοινωνική ανισότητα, που επικράτησε λόγω της βιοµηχανικής και τεχνολογικής έκρηξης και της ανισοµερούς κατανοµής του πλούτου. Γεννήθηκε εποµένως η ιδέα της κοινωνικής δικαιοσύνης την οποία και υπηρετούν 26, η οποία θα επιτρέψει την συµµετοχή όλων στην απόλαυση των αναγκαίων βιοτικών αγαθών. Αυτή η συµµετοχή είναι που επιτρέπει και την απόλαυση της ελευθερίας που εγγυώνται τα δικαιώµατα του status negativus. Έτσι λοιπόν τα ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα φαίνεται να συµπληρώνουν το ένα το άλλο. Χαρακτηριστικά επισηµαίνει ο. Τραυλός Τζανετάτος 27 ότι «τα ατοµικά και τα κοινωνικά θεµελιώδη δικαιώµατα 18 ά. 23 Σ 19 ά. 21 Σ 20 ά. 4 Σ 21 ά. 16 Σ 22 ά. 20 Σ 23 Κυρώθηκε µε τον νόµο 1532/ Κυρώθηκε µε τον νόµο 1426/ Βλ. ηµητρόπουλος, όπ. παρ., σελ Βλ. αγτόγλου, όπ. παρ., σελ Βλ.. Τραυλός Τζανετάτος, Εργατικό δίκαιο και βιοµηχανική κοινωνία, 1977, Αθήνα, σελ 133 5

7 αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νοµίσµατος». Επίσης τα κοινωνικά δικαιώµατα είναι νοµικοί κανόνες που παράγουν νοµικά αποτελέσµατα και αποτελούν, όπως επισηµαίνεται στην αποφ.400/86 ΣτΕ Ολ 28 «επιταγή» προς τον κοινωνικό νοµοθέτη. Τέλος αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι στο Σύνταγµα, ο όρος δικαίωµα χρησιµοποιείται µόνο στα κοινωνικά δικαιώµατα της εργασίας και της παιδείας 29. Το κράτος όµως αντιµετωπίζει όλα τα κοινωνικά δικαιώµατα µε τον ίδιο τρόπο. γ)το status activus 30. Η τελευταία αυτή κατηγορία σχέσεων κράτους υπηκόου διαφέρει ριζικά από τις προηγούµενες. Στο status αυτό εντάσσονται δικαιώµατα «εκτός της φυσικής ελευθερίας», όπως για παράδειγµα το εκλογικό δικαίωµα. Σωστά αναφέρει ο R. Alexy 31 στη κριτική του για τη θεωρία των status του JELLINEK, ότι το status αυτό αναφέρεται στη θεσµική συµµετοχική σχέση του ατόµου στο πολιτειακό γίγνεσθαι. Αναφέρεται, δηλαδή, το status activus στη δυνατότητα συµµετοχής του ατόµου στη διαµόρφωση της πολιτειακής ζωής. Η προστατευτική λειτουργία των θεµελιωδών δικαιωµάτων είναι στην περίπτωση αυτή ενεργητική όσον αφορά τους φορείς των δικαιωµάτων 32. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα πολιτικά δικαιώµατα, των οποίων η κατάκτηση ξεκίνησε µεν από την αστική τάξη, αλλά ολοκληρώθηκε µε τους αγώνες των λαϊκών τάξεων µόλις στα µέσα του 20ου αιώνα 33. «Πολιτικά δικαιώµατα είναι εκείνα που στρέφονται προς το κράτος και παρέχουν στους πολίτες αξίωση ενεργητικής συµµετοχής στην άσκηση κρατικής εξουσίας» 34. Επίσης αποτελούν έκφραση της δηµοκρατικής αρχής 35. Το Σύνταγµά µας περιλαµβάνει αρκετά τέτοια δικαιώµατα µε χαρακτηριστικότερα ίσως το δικαίωµα συµµετοχής στη πολιτική ζωή 36, το ενεργητικό και παθητικό εκλογικό δικαίωµα για το Κοινοβούλιο και τα όργανα τοπικής αυτοδιοίκησης 37, το δικαίωµα ίδρυσης και συµµετοχής στα πολιτικά κόµµατα 38 κ. α. 28 ΤοΣ, ΙΒ, 1986, σελ. 425 κε 29 Βλ. Κ. Μαυριάς, Τα κοινωνικά δικαιώµατα στο Σύνταγµα του 1975, 1986, Αθήνα Κοµοτηνή, σελ Βλ. G. Jellinek, όπ. παρ., σελ. 138, Βλ. R Alexy, Theorie der Grundrechte, 1985, σελ Βλ. Τσάτσος, όπ. παρ., σελ. 198 επ. 33 Βλ. Τσάτσος, όπ. παρ., σελ Βλ. ηµητρόπουλος, όπ. παρ., σελ Βλ. αγτόγλου, όπ. παρ., σελ ά. 5 παρ. 1 Σ 37 ά 51 παρ. 3 Σ, ά 55 παρ. 1 Σ, ά 102 παρ. 2 Σ 38 ά. 29 παρ. 1 Σ 6

8 2. Η ΑΛΛΗΛΕΞΑΡΤΗΣΗ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΕΤΙΚΟ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΙΑΚΡΙΣΗΣ Από την εποχή της διαµόρφωσης της θεωρίας των status από τον Jellinek, έχει περάσει µεγάλο χρονικό διάστηµα, στο οποίο έχουν υπάρξει κοινωνικοοικονοµικές κυρίως αλλαγές που διαµορφώνουν τη σύγχρονη κοινωνική κατάσταση. Ζούµε σε µια κοινωνία της ταχύτητας, της πληροφόρησης και της συνεχιζόµενης και τροµακτικής, θα λέγαµε πολλές φορές, ανάπτυξης της επιστήµης και της τεχνολογίας, που οδηγούν σε ολοένα και αυξανόµενους κινδύνους 39. Χαρακτηριστικά αναφέρουµε την ανάπτυξη της τεχνολογίας, η οποία ναι µεν εµφανίζει νέες συνταγµατικές ρυθµίσεις και δικαιώµατα, από τα οποία κάποια έχουν ήδη κατοχυρωθεί σε συνταγµατικές διατάξεις, δε παύει όµως να αποτελεί πηγή διακινδύνευσης για τον άνθρωπο και τα συνταγµατικά του δικαιώµατα, αφού το κράτος, - ο βασικός ίσως αντίπαλος της αµυντικής ενέργειας των συνταγµατικών δικαιωµάτων αποκτά µια απίστευτη δύναµη σε βάρος των πολιτών 40. Το κοινωνικό κράτος διαµορφώνεται πια σιγά σιγά σε κοινωνικό προστατευτικό κράτος, µε βασικό άξονα την προστασία και τον σεβασµό της αξίας του ανθρώπου, όπως αυτός κατοχυρώνεται στο ά. 2 παρ. 1 Σ 41. Γύρω από αυτόν τον άξονα περιστρέφεται πλέον και η προστασία των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η πορεία προς τον κοινωνικό ανθρωπισµό, του οποίου βασικοί άξονες είναι ο σεβασµός, η προστασία και η εξασφάλιση του ανθρώπου, παρασύρει την έννοµη τάξη προς αυτή την κατεύθυνση και το Σύνταγµα µέσα σε αυτά τα πλαίσια ρυθµίζει τις διαπροσωπικές σχέσεις κράτους πολιτών αλλά και πολιτών µεταξύ τους 42. Μέσα σε αυτό το σύγχρονο κοινωνικοοικονοµικό πλαίσιο εξακολουθεί άραγε να ισχύει η κλασική θεωρία των status, όπως αυτή διαµορφώθηκε από τον Jellinek; Σήµερα παρατηρείται µάλλον µια αλληλεξάρτηση των δικαιωµάτων και κυρίως των εννόµων αγαθών που προστατεύει το καθένα, δηλαδή της ελευθερίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της δηµοκρατίας 43, αφού δε µπορεί κανείς να εκτιµήσει και να χαρεί 39 Βλ. Π. Γ. Μαντζούφας, Συνταγµατική προστασία των δικαιωµάτων στην κοινωνία της διακινδύνευσης, εκδ. Σάκκουλα, 2006, Αθήνα Θεσσαλονίκη, σελ. 31 επ. 40 Βλ. Α. ηµητρόπουλος, άρθρο : Η επίδραση της σύγχρονης τεχνολογίας στα συνταγµατικά δικαιώµατα 41 ά. 2 παρ. 1 Σ : «Ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας.» 42 Βλ. Α. ηµητρόπουλος, Τα αµυντικά δικαιώµατα του ανθρώπου και η µεταβολή της έννοµης τάξης, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1981, Αθήνα Κοµοτηνή, σελ.123 επ. 43 Βλ. αγτόγλου, όπ. παρ., σελ. 74 επ. 7

9 την ελευθερία του χωρίς να ικανοποιεί τις βασικές βιοτικές του ανάγκες, ούτε να διαµορφώνει πολιτική βούληση αν δεν είναι ελεύθερος 44. Ένα θεµελιώδες δικαίωµα δεν αντιστοιχεί πια αποκλειστικά και µόνο σε ένα status, αλλά µπορεί να αντιστοιχεί και στα τρία. Ας πάρουµε για παράδειγµα το δικαίωµα της εργασίας 45, το οποίο ως ατοµικό δικαίωµα προστατεύεται µε την µη επιβολή, από τη µεριά της κρατικής εξουσίας, αναγκαστικής εργασίας. Επίσης, ως κοινωνικό δικαίωµα προστατεύεται µε την παροχή εγγύησης από το κράτος για διασφάλιση της εργασίας. Και τέλος το δικαίωµα της εργασίας προστατεύεται και ως πολιτικό δικαίωµα µε τη διασφάλιση της συνδικαλιστικής ελευθερίας 46. Άλλο ένα παράδειγµα που θα µπορούσαµε να παραθέσουµε είναι το δικαίωµα παροχής δικαστικής προστασίας 47. Παρατηρούµε λοιπόν, ότι το δικαίωµα αυτό προστατεύεται ως ατοµικό δικαίωµα µε την υποχρέωση της κρατικής εξουσίας να παρέχει ως ακώλυτη και ίση τη δυνατότητα προσφυγής στη δικαιοσύνη (status negativus). Επιπλέον προστατεύεται και ως κοινωνικό δικαίωµα, αφού προκειµένου ο καθένας να έχει πρόσβαση στη δικαιοσύνη, θα πρέπει το ίδιο το κράτος να µεριµνά για τη διαµόρφωση και τη συντήρηση ενός συστήµατος απονοµής της δικαιοσύνης (status positivus). Και τέλος το δικαίωµα αυτό προστατεύεται και ως πολιτικό δικαίωµα, αφού µε την άσκησή του, ο καθένας συµµετέχει και στη διαµόρφωση της πολιτειακής βούλησης, καθώς τα δικαστήρια αποτελούν αναπόσπαστο µέρος της πολιτείας που ζούµε και έναν από τους σπουδαιότερους εκφραστές της ( status activus ). 48 Όπως συµπεραίνουµε και µε τα παραπάνω παραδείγµατα, ο διαχωρισµός αυτός σε status negativus, positivus και activus, µόνο σχετικός µπορεί να είναι στις µέρες µας 49. Η αρνητική προστατευτική λειτουργία του κράτους, δηλαδή η υποχρέωση αποχής του κράτους από οποιαδήποτε ενέργεια, ίσως να µην έχει νόηµα µόνο στα ατοµικά δικαιώµατα, αλλά και στα κοινωνικά 50. Επίσης, η υποχρέωση της κρατικής εξουσίας σε πράξη παροχή που είναι συνυφασµένη µε το status positivus και τα κοινωνικά δικαιώµατα, εκτείνεται πλέον σε όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα και αυτό είναι αποτέλεσµα της εξέλιξης του κράτους σε κοινωνικό κράτος δικαίου 51. Μετά τη 44 Βλ. αγτόγλου, όπ. παρ., σελ ά. 22 Σ 46 Βλ. Τσάτσος, όπ. παρ., σελ.217 επ. 47 ά. 20 Σ 48 Βλ. Κ. Χ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, εκδ. Νοµική Βιβλιοθήκη, 2006, σελ.31 επ. 49 Βλ. Χρυσόγονος, όπ. παρ., σελ Βλ. Γ. Βλάχος, Κοινωνιολογία των δικαιωµάτων του ανθρώπου, εκδ.παπαζήση, 1976, Αθήνα, σ Βλ. Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά δικαιώµατα, 2008, σελ

10 συνταγµατική αναθεώρηση του 2001, στο ά. 25 παρ. 1 Σ, καθιερώνεται πλέον ρητά η «αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου», η οποία συνεπάγεται την υποχρέωση του κράτους να καλύπτει τις βιοτικές ανάγκες των ανθρώπων, η οποία δεν εξαντλείται µόνο στα κοινωνικά δικαιώµατα. Έτσι λοιπόν, παρά τη διάκριση των θεµελιωδών δικαιωµάτων σε ατοµικά, κοινωνικά και πολιτικά, αυτά εµφανίζουν µια τέτοια αλληλεξάρτηση µεταξύ τους, ώστε να χαρακτηρίζονται ως παραπληρωµατικά 52. Στην ίδια σκέψη καταλήγουν και άλλοι συγγραφείς 53. Επίσης ο Τσάτσος προχωράει στην ύπαρξη µιας τέταρτης κατηγορίας στη διάκριση των status, στο «status mixtus» 54. Μέσα στη σύγχρονη κοινωνία που ζούµε µε τη συνεχιζόµενη ανάπτυξη της επιστήµης και της τεχνολογίας και τους ολοένα και αυξανόµενους κινδύνους που αυτή συνεπάγεται, επιβάλλεται ένα σύστηµα προστασίας των θεµελιωδών δικαιωµάτων που θα έχει ως βασικό άξονα την προστασία και το σεβασµό της αξίας του ανθρώπου, όπως αυτή κατοχυρώνεται στο Σύνταγµα 55. Η δηµοκρατικοποίηση του κράτους οδηγεί πια σε µία νέα διάκριση, που αναφέρεται στην ουσία των θεµελιωδών δικαιωµάτων, στο περιεχόµενό τους, το οποίο διακρίνεται σε αµυντικό, προστατευτικό και διασφαλιστικό περιεχόµενο και αντιστοιχεί στις αρχές του σεβασµού, της προστασίας και της εξασφαλίσεως του ανθρώπου στα πλαίσια του κοινωνικού ανθρωπισµού 56. Το περιεχόµενο αυτό µπορεί να εµφανίζεται σε όλα ανεξαιρέτως τα συνταγµατικά δικαιώµατα. 52 Βλ. Βλάχος, όπ. παρ., σελ Βλ. Α. Μάνεσης, Συνταγµατικά δικαιώµατα, σελ.25, Γ. Παπαδηµητρίου, Το δικαίωµα της ψήφου, ΝοΒ 1981, Ανάτυπο, σελ.6, Γ. Κασιµάτης, Συνταγµατικό δίκαιο ΙΙ : Οι λειτουργίες του κράτους, 1980, σελ Βλ. Τσάτσος, όπ. παρ., σελ. 216 επ. 55 ά. 2 παρ.1 Σ 56 Βλ. Α. ηµητρόπουλος, Τα αµυντικά δικαιώµατα και η µεταβολή της έννοµης τάξης, σελ

11 3. ΤΟ ΑΜΥΝΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ 3.1 ΠΗΓΗ ΚΙΝ ΥΝΩΝ Στο σύγχρονο κοινωνικό κράτος η απειλή για την προσβολή των δικαιωµάτων του ανθρώπου και για την ακώλυτη άσκησή τους, δεν προέρχεται µόνο από την κρατική εξουσία. Σήµερα, σηµαντικότερη ίσως πηγή κινδύνων για τον άνθρωπο αποτελεί ο ίδιος ο άνθρωπος και οι ενέργειές του. Το αµυντικό περιεχόµενο έρχεται να διασφαλίσει τον άνθρωπο από τις επιθετικές ανθρώπινες ενέργειες. Η πηγή κινδύνων που αντιστοιχεί, λοιπόν, στο περιεχόµενο αυτό είναι οι επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων, είτε αυτοί ενεργούν ως φορείς δηµόσιας εξουσίας, είτε ως φορείς ιδιωτικής εξουσίας 57. Το αµυντικό περιεχόµενο είναι αυτό που αποκρούει τις προσβολές των θεµελιωδών δικαιωµάτων που προέρχονται από τις επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων τους. 3.2 Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΚΑΙ Η ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ ΑΜΥΝΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Μέσα στα πλαίσια του σύγχρονου κοινωνικού κράτους, όπως αυτό κατοχυρώνεται στο ά. 25 παρ.1 Σ, ο σεβασµός της αξίας του ανθρώπου 58 και των θεµελιωδών δικαιωµάτων που την εξειδικεύουν, ανάγεται σε βασικό άξονα, στον οποίο βρίσκει την συνταγµατική του κατοχύρωση το αµυντικό περιεχόµενο 59. Ο σεβασµός όµως αυτός της αξίας του ανθρώπου, αλλά και των θεµελιωδών δικαιωµάτων, δεν ανάγεται σε υποχρέωση µόνο της κρατικής εξουσίας, αλλά στρέφεται και απέναντι στους ιδιώτες. Το ά. 25 παρ.1 γ Σ, κατοχυρώνει για πρώτη φορά, µετά την αναθεώρηση του 2001, τη διαπροσωπική εφαρµογή των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Το ά. 25 παρ.1 γ Σ, ορίζει ότι «τα δικαιώµατα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις µεταξύ ιδιωτών, στις οποίες προσιδιάζουν» κατοχυρώνοντας µ αυτό τον τρόπο συνταγµατικά την 57 Βλ. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ ά. 2 παρ. 1 Σ 59 Βλ. ηµητρόπουλος, όπ. παρ., σελ

12 τριτενέργεια. Το Σύνταγµα όµως αναγνωρίζει µόνο την αµυντική διαπροσωπική ενέργεια. Εποµένως τα αµυντικά δικαιώµατα εµφανίζουν απόλυτη ενέργεια ( erga omnes) απέναντι και στη κρατική και στην ιδιωτική εξουσία αφού σκοπός είναι να µη προσβάλλονται τα δικαιώµατα των άλλων. Αυτός ο απόλυτος χαρακτήρας της αµυντικής ενέργειας των θεµελιωδών δικαιωµάτων γίνεται φανερός όχι µόνο από το σεβασµό των δικαιωµάτων των άλλων, αλλά και από το σεβασµό του Συντάγµατος και το σεβασµό των χρηστών ηθών 60. Έτσι λοιπόν, ο αµυντικός χαρακτήρας των δικαιωµάτων εφαρµόζεται µέσω της δηµοκρατικοποίησης του κράτους και στις διαπροσωπικές σχέσεις, κάτι που κατοχυρώνεται και συνταγµατικά µε την υποχρέωση σεβασµού των δικαιωµάτων των άλλων και κυρίως µε το σεβασµό της ανθρώπινης αξίας που αυτά προτάσσουν και το οποίο φαίνεται και από τη νοµολογία 61. Χαρακτηριστική περίπτωση εφαρµογής του αµυντικού περιεχοµένου και στις διαπροσωπικές σχέσεις, αποτελεί η υπόθεση 1/80 του Αρείου Πάγου 62. Ένα άλλο παράδειγµα είναι το δικαίωµα στον αθλητισµό, του οποίου το αµυντικό περιεχόµενο αναφέρεται στη συνταγµατική αξίωση που έχει ο κάθε πολίτης κατά του κράτους να απέχει το τελευταίο από ρυθµίσεις και δραστηριότητες που περιορίζουν ή και αναιρούν τη δυνατότητα άθλησης. Το αµυντικό περιεχόµενο του δικαιώµατος στον αθλητισµό φαίνεται συχνά και στη νοµολογία ΑΞΙΩΣΗ ΑΠΟΧΗΣ ΑΠΟ ΟΠΟΙΑ ΗΠΟΤΕ ΕΝΕΡΓΕΙΑ Τα αµυντικά δικαιώµατα παρέχουν αξίωση αποχής από οποιαδήποτε ενέργεια, είτε αυτή εκδηλώνεται µε πράξη, είτε µε παράλειψη 64. Η αµυντική διάσταση των θεµελιωδών δικαιωµάτων παρέχει καταρχήν αξίωση προς παράλειψη, χωρίς όµως αυτό να σηµαίνει ότι δεν υπάρχει αξίωση προς πράξη, αφού στο σύγχρονο κοινωνικό περιβάλλον µια επιθετική συµπεριφορά µπορεί να εκδηλώνεται, είτε µε τη µορφή πράξης, είτε µε τη µορφή παράλειψης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα, αποτελεί η συµπεριφορά ενός ξενοδόχου, ο οποίος αρνείται να παρέχει δωµάτιο σε έναν πελάτη, 60 Βλ. ηµητρόπουλος, Τα Αµυντικά δικαιώµατα κ.λπ., σελ. 128 επ. 61 εφαθ 9070/78 62 Ο Α.Π. κρίνοντας ότι τιµωρείται όποιος εµποδίζει τη σύσταση επαγγελµατικού σωµατείου, δέχεται την εφαρµογή της συνδικαλιστικής ελευθερίας στις διαπροσωπικές σχέσεις. 63 ΣτΕ 4914/1988, ΣτΕ 963/1991, ΣτΕ 3699/ Βλ. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ

13 εξαιτίας του γεγονότος ότι είναι αλλοδαπός ή έγχρωµος. Αυτό συνιστά µια επιθετική ενέργεια, η οποία όµως εκδηλώνεται µε παράλειψη. 3.4 ΙΑΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΑΜΥΝΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΑΠΟ ΤΟ STATUS NEGATIVUS Σύµφωνα µε όσα αναπτύχθηκαν παραπάνω, συµπεραίνουµε ότι το αµυντικό περιεχόµενο διαφέρει από το status negativus ενός θεµελιώδους δικαιώµατος. Τα αµυντικά δικαιώµατα, τα οποία παρέχουν αξίωση αποχής από κάθε επιθετική ενέργεια, είτε εκδηλώνονται µε πράξη, είτε µε παράλειψη, δεν ταυτίζονται µε τα ατοµικά του κλασικού καταλόγου, τα οποία αντιστοιχούν στο status negativus, καθώς τα ατοµικά δικαιώµατα στρέφονται µόνο κατά του κράτους και όχι κατά της ιδιωτικής εξουσίας και παρέχουν αξίωση µόνο προς παράλειψη και όχι προς πράξη. Αποτελεί βέβαια το αµυντικό περιεχόµενο τη συνέχεια, θα λέγαµε, του status negativus. Συµπερασµατικά, λοιπόν, το αµυντικό περιεχόµενο ενυπάρχει σε όλα τα θεµελιώδη δικαιώµατα και δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να στρέφεται και κατά του κράτους και κατά της ιδιωτικής εξουσίας και να αξιώνει την αποχή από οποιαδήποτε πράξη ή παράλειψη θα µπορούσε να απειλήσει την ακώλυτη άσκηση των δικαιωµάτων του Βλ. χαρακτηριστικά παραδείγµατα Α.Π. (τµ. Β)856/1980, ΝοΒ 1981, σελ. 95 και Α.Π. (ολοµ.) 1243/1979, ΝοΒ 1980, σελ

14 4. ΤΟ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ 4.1 ΠΗΓΗ ΚΙΝ ΥΝΩΝ Το προστατευτικό περιεχόµενο των θεµελιωδών δικαιωµάτων, όπως και το αµυντικό περιεχόµενο, έχει ως πηγή κινδύνων τις επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων µας. Όπως αναφέραµε και στο προηγούµενο κεφάλαιο, ο άνθρωπος αποτελεί στις µέρες µας σηµαντικότατη πηγή κινδύνων για την προσβολή των δικαιωµάτων του ανθρώπου, γι αυτό και το προστατευτικό περιεχόµενο ανάγεται ακριβώς στη διαφύλαξη του ανθρώπου από τις επιθετικές ανθρώπινες ενέργειες Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ Όπως έχει ήδη αναφερθεί, το Σύνταγµά µας κατοχυρώνει πλέον το σύγχρονο κοινωνικό κράτος στο ά. 25 παρ.1 Σ. Από το άρθρο αυτό σε συνδυασµό µε το ά. 2 παρ.1 Σ, το οποίο αναφέρει ότι «Ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας», προκύπτει η αρχή της προστασίας και έτσι κατοχυρώνεται συνταγµατικά το προστατευτικό περιεχόµενο των θεµελιωδών δικαιωµάτων για την προστασία από τις επιθετικές ανθρώπινες ενέργειες αλλά και την αποκατάσταση της βλάβης που µπορεί να επέλθει από αυτές. Σύµφωνα, λοιπόν, µε τον ορισµό που δίνει ο ηµητρόπουλος για τα προστατευτικά δικαιώµατα, αυτά είναι : «τα προς το (προστατευτικό) κράτος στρεφόµενα δικαιώµατα, τα οποία περιέχουν αξίωση παροχής βοήθειας προς τον αµυνόµενο για την απόκρουση της απειλούµενης, µε επιθετική ενέργεια, προσβολής των δικαιωµάτων του ή για την αποκατάσταση της βλάβης, που υπέστη µε τη προσβολή» Βλ. ηµητρόπουλος, όπ. παρ., σελ Βλ. ηµητρόπουλος, όπ. παρ., σελ

15 4.3 ΑΞΙΩΣΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΜΟΝΟ ΠΡΟΣ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ Η αξίωση προστασίας κατοχυρώνεται συνταγµατικά και υποχρεώνει το κράτος όχι µόνο να σέβεται, αλλά και να προστατεύει την ανθρώπινη αξία και τα θεµελιώδη δικαιώµατα που αυτή συνεπάγεται. Εποµένως, οι άνθρωποι έχουν πλέον αξίωση στρεφόµενη προς το κράτος και όχι κατά του κράτους για την προστασία τους, για την απόκρουση δηλαδή της απειλούµενης προσβολής των δικαιωµάτων και την αποκατάσταση της βλάβης που µπορεί να υποστούν µε την προσβολή. Η αξίωση αυτή µπορεί να είναι αξίωση είτε προς πράξη, είτε προς παράλειψη 68. Εποµένως τα προστατευτικά δικαιώµατα δεν τριτενεργούν. Μόνο το κράτος έχει υποχρέωση να σέβεται και να προστατεύει την ανθρώπινη αξία και τα θεµελιώδη δικαιώµατα που αυτή συνεπάγεται. Αντίθετα η ιδιωτική εξουσία, έχει από το Σύνταγµα την υποχρέωση µόνο να τη σέβεται και όχι να την προστατεύει. Παρατηρούµε όµως µια εξαίρεση στο κανόνα Μέσω του ά. 25 παρ. 4 Σ, που ορίζει ότι : «το κράτος δικαιούται να αξιώνει από όλους τους πολίτες την εκπλήρωση του χρέους της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης», µπορεί το κράτος σε εξαιρετικές περιπτώσεις να διευρύνει νοµοθετικά την προστατευτική υποχρέωση του κράτους και στις διαπροσωπικές σχέσεις 69. Ένα χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγµα, αποτελεί το άρθρο 307 ΠΚ. Στο παράδειγµα αυτό παρατηρούµε ότι ο νοµοθέτης µπορεί να διευρύνει το προστατευτικό περιεχόµενο και στους ιδιώτες, ώστε να εκφράζει διαπροσωπική ενέργεια και στηριζόµενος στην εκπλήρωση του χρέους της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης να απαιτήσει την ενεργοποίηση των συνανθρώπων για την προστασία της ανθρώπινης ζωής. Έτσι, λοιπόν, το δικαίωµα στη ζωή (άρθρο 5 παρ.2 του Συντάγµατος) αναπτύσσει διαπροσωπική ενέργεια και ως αµυντικό και ως προστατευτικό δικαίωµα κάτω από συγκεκριµένες συνθήκες Βλ. ηµητρόπουλος, όπ. παρ., σελ Βλ. ηµητρόπουλος, όπ. παρ., σελ Βλ. ηµητρόπουλος, όπ. παρ., σελ

16 4.4 ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕ ΤΟ ΑΜΥΝΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Συµπερασµατικά λοιπόν, το προστατευτικό περιεχόµενο όπως και το αµυντικό περιεχόµενο, ενυπάρχει σε όλα τα θεµελιώδη δικαιώµατα. Εµφανίζουν την ίδια πηγή κινδύνων, αφού και τα δύο φαίνεται να κινδυνεύουν από τον ίδιο τον άνθρωπο και τις ενέργειές του. Επίσης, και τα δύο συνεπάγονται αξίωση προς πράξη ή παράλειψη. Εµφανίζουν όµως µια ουσιώδη διαφορά. Ενώ τα αµυντικά δικαιώµατα ισχύουν απέναντι σε όλους, και στην κρατική και στην ιδιωτική εξουσία (erga omnes), τα προστατευτικά δικαιώµατα παρουσιάζουν σχετικό χαρακτήρα και στρέφονται µόνο προς το κράτος και όχι κατά του τελευταίου. 15

17 5. ΤΟ ΙΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ 5.1 ΠΗΓΕΣ ΚΙΝ ΥΝΩΝ Στη σύγχρονη κοινωνία που ζούµε, όλα τα δικαιώµατα που µας περιβάλλουν έχουν µια οικονοµική βάση και απαιτούν οικονοµική δαπάνη για την άσκησή τους. υστυχώς, δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι τη δυνατότητα για να µπορούν να ανταπεξέλθουν στις καθηµερινές ανάγκες. Το διασφαλιστικό περιεχόµενο των θεµελιωδών δικαιωµάτων έρχεται ακριβώς για να µας βοηθήσει να αντιµετωπίσουµε τα διάφορα κοινωνικοοικονοµικά εµπόδια. Η πηγή των κινδύνων που αντιστοιχεί στο συγκεκριµένο περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι η οικονοµική ανάγκη, η φτώχεια δηλαδή των ανθρώπων που τους καθηλώνει και δεν τους επιτρέπει να έχουν ίσως µια βελτιωµένη και αξιοπρεπή θέση µέσα στην κοινωνία. Έτσι, λοιπόν, η πηγή κινδύνων του διασφαλιστικού περιεχοµένου διαφέρει από εκείνη του αµυντικού και προστατευτικού περιεχοµένου, καθώς στην πρώτη περίπτωση ανήκει η οικονοµική ανάγκη, ενώ στις άλλες δύο οι επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων µας ΤΟ ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Το διασφαλιστικό περιεχόµενο µπορούµε θεωρητικά να το διακρίνουµε στο εξασφαλιστικό και το διεκδικητικό περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων, τα οποία αναφέρονται στη διαφύλαξη του ανθρώπου από κάθε φύσεως κοινωνικοοικονοµικά εµπόδια 72. Αυτή η διασφαλιστική αρχή δεν αναγνωρίζεται ρητά από το Σύνταγµα. ε σηµαίνει όµως, ότι είναι και άγνωστη. Το διασφαλιστικό περιεχόµενο προκύπτει, θα λέγαµε, από επιµέρους διατάξεις, αλλά και κυρίως από τη γενικότερη οικονοµία του Συντάγµατος. Πιο συγκεκριµένα, η αρχή της εξασφάλισης έχει ως στόχο την εξασφάλιση των µέσων εκείνων που θα δώσουν τη δυνατότητα στον άνθρωπο να προβεί στην ακώλυτη άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Ως µέσα νοούνται όχι µόνο τα υλικά µέσα, αλλά και γενικότερα η ύπαρξη και η θεµελίωση τέτοιων διαδικασιών, ώστε να είναι δυνατή η ακώλυτη άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. 71 Βλ. ηµητρόπουλος, όπ. παρ., σελ. 137 επ. 72 Βλ. ηµητρόπουλος, όπ. παρ., σελ 142 επ. 16

18 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα επιµέρους διάταξης του Συντάγµατος απ όπου συνάγεται η εξασφαλιστική αρχή είναι η εξασφάλιση των µέσων για την παιδεία. Το Σύνταγµα στο άρθρο 16 παρ.2 ρητά κατοχυρώνει τη «δωρεάν παιδεία» µε την έννοια ότι το κράτος πρέπει να εξασφαλίζει όλα τα απαραίτητα µέσα για την ακώλυτη άσκηση του συγκεκριµένου δικαιώµατος. Η αρχή της εξασφάλισης εποµένως δεν κατοχυρώνεται συνταγµατικά ως γενικός κανόνας, αλλά αντιµετωπίζεται µόνο περιπτωσιολογικά, όπως στην περίπτωση που ήδη αναφέραµε. Το εξασφαλιστικό λοιπόν, περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων παρουσιάζεται ως ένα καινούργιο φαινόµενο στα πλαίσια της εξέλιξης του κοινωνικού προστατευτικού κράτους σε κοινωνικό εξασφαλιστικό κράτος, το οποίο δεν αναγνωρίζεται συνταγµατικά αφού δεν αναγνωρίζεται αυτού του είδους η µορφή του κράτους.. Τα εξασφαλιστικά δικαιώµατα διαφέρουν από τα αµυντικά και τα προστατευτικά καθώς αυτά δεν είναι ούτε απόλυτα ούτε σχετικά, αφού δεν είναι συνταγµατικά κατοχυρωµένα. 5.3 ΤΟ ΙΕΚ ΙΚΗΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ε συµβαίνει όµως το ίδιο και µε τη διεκδικητική αρχή, η οποία αναφέρεται στη διεκδίκηση της εξασφάλισης των απαραίτητων µέσων που θα οδηγήσουν στη βελτίωση της θέσης του ανθρώπου και η οποία φαίνεται να κατοχυρώνεται σε επιµέρους διατάξεις του Συντάγµατος 73. Σύµφωνα µε τον ορισµό που δίνει ο ηµητρόπουλος : «διεκδικητικά δικαιώµατα είναι εκείνα που παρέχουν αξίωση για τη βελτίωση της θέσης του ανθρώπου, για την πραγµατοποίηση ή εξέλιξη του εξασφαλιστικού περιεχοµένου των θεµελιωδών δικαιωµάτων». Έτσι, λοιπόν, µπορεί το Σύνταγµα να µην κατοχυρώνει την εξασφαλιστική αρχή, αλλά αναγνωρίζει τη διεκδίκηση του εξασφαλιστικού περιεχοµένου των θεµελιωδών δικαιωµάτων που δεν έχουν ακόµη πραγµατοποιηθεί. Μέσα στο σύγχρονο συνταγµατικοπολιτικό πλαίσιο, το διεκδικητικό περιεχόµενο ενυπάρχει σε όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα, όπως συµβαίνει και µε το αµυντικό και προστατευτικό περιεχόµενο. Αναγνωρίζεται, λοιπόν, σε όλα τα θεµελιώδη δικαιώµατα αυτή η αξίωση για τη βελτίωση της θέσης του ανθρώπου, αλλά και για τη κατοχύρωση των αναγκαίων διαδικασιών που θα οδηγήσουν σ αυτό το 73 π.χ. ά. 23 παρ. 2 Σ 17

19 αποτέλεσµα 74. Όπως προκύπτει και από τη νοµολογία, τα µέλη ΕΠ, µε βάση το άρθρο 16 του Συντάγµατος, έχουν αξίωση προς το κράτος για εξασφάλιση όλων των αναγκαίων µέσων που µπορούν να οδηγήσουν στην ακώλυτη άσκηση του διδακτικού και ερευνητικού τους έργου 75. Παρά το γεγονός ότι τα διεκδικητικά δικαιώµατα συνιστούν κατά κυριολεξία δικαιώµατα, εντούτοις, η ικανοποίησή τους δεν πραγµατοποιείται µε τη συνήθη δικαστηριακή διαδικασία, αλλά µέσω συνταγµατικών διεκδικητικών διαδικασιών, όπως είναι η εκλογική διαδικασία ή η απεργία. Τέλος, ούτε τα διεκδικητικά δικαιώµατα χαρακτηρίζονται ως απόλυτα ή σχετικά, αφού κατ αρχήν είναι αδιάφορος ο αποδέκτης τους. 5.4 ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΓΕΝΟΥΣ Το Σύνταγµα, λοιπόν, δεν αναγνωρίζει ρητά την εξασφαλιστική αρχή, αφού το ίδιο το κράτος δεν έχει τη συγκεκριµένη µορφή. Κατοχυρώνει όµως τη διεκδίκηση του εξασφαλιστικού περιεχοµένου των θεµελιωδών δικαιωµάτων, µέσω συγκεκριµένων διαδικασιών. Εξασφαλιστικό και διεκδικητικό περιεχόµενο, λοιπόν, συνθέτουν το διασφαλιστικό περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Εκείνο που µας ενδιαφέρει και έχει ιδιαίτερη σηµασία είναι ότι τα διεκδικητικά δικαιώµατα, όπως αυτά διαµορφώθηκαν στα πλαίσια του κοινωνικού δηµοκρατικού κράτους, όταν ασκήσουν την αξίωση διεκδίκησης της ικανοποίησης των αιτηµάτων του ανθρώπου µέσα από διαδικασίες, όπως για παράδειγµα η απεργία, µετατρέπονται σε εξασφαλιστικά δικαιώµατα. Η ικανοποίηση εποµένως του διεκδικητικού αιτήµατος µετατρέπει το δικαίωµα από διεκδικητικό σε εξασφαλιστικό 76. Η διεκδίκηση, λοιπόν, µεταβαίνει σε άλλο γένος και µεταβάλλεται σε εξασφάλιση, διεκδικώντας την εφαρµογή του ουσιαστικού περιεχοµένου των δικαιωµάτων όχι στο παρόν αλλά στο µέλλον. 74 Βλ. ηµητρόπουλος, όπ. παρ., σελ ΣτΕ 4009/2000, Ε 2001, σελ Βλ. ηµητρόπουλος, όπ. παρ., σελ

20 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Μέσα στο σύγχρονο κοινωνικοοικονοµικό πλαίσιο, λοιπόν, είναι φανερή η ανεπάρκεια της διάκρισης των θεµελιωδών δικαιωµάτων σε ατοµικά, κοινωνικά και πολιτικά και του νοµικού καθεστώτος που αυτά αντιπροσωπεύουν σε status negativus, positivus και activus αντίστοιχα, όπως αυτή διαµορφώθηκε από τον JELLINEK. Η πρόταξη του σεβασµού και της προστασίας της ανθρώπινης αξίας, µέσα στα πλαίσια του κοινωνικού προστατευτικού κράτους, που οδεύει στην ολοκλήρωση του κοινωνικού ανθρωπισµού, εµφανίζει τη κλασική αυτή διάκριση ως σχετική πλέον. ε διακρίνουµε πλέον τα δικαιώµατα αλλά την ουσία τους και το περιεχόµενό τους σε αµυντικό, προστατευτικό και διασφαλιστικό. Περιεχόµενο το οποίο µπορεί να εµφανίζεται σε όλα ανεξαιρέτως τα θεµελιώδη δικαιώµατα. Μέσω της διάκρισης αυτής των συνταγµατικών δικαιωµάτων και του σεβασµού τους όχι µόνο από το κράτος αλλά και από τους ανθρώπους γύρω µας, θα οδηγηθούµε στη καλύτερη προστασία τους αλλά και στην ακώλυτη άσκησή τους. 19

21 ΤΟ ΑΜΥΝΤΙΚΟ, ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΕΚ ΙΚΗΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η θεωρία των status του G. JELLINEK που διέκρινε σε status negativus, positivus και activus και στα οποία µε τη σειρά τους αντιστοιχούσαν τα ατοµικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώµατα, φαίνεται σχετική και ανεπαρκής, µέσα στο σύγχρονο κοινωνικοοικονοµικό πλαίσιο. Η αναγωγή της προστασίας και του σεβασµού της αξίας του ανθρώπου σε βασικό άξονα του κοινωνικού προστατευτικού κράτους οδηγεί, στα πλαίσια του κοινωνικού ανθρωπισµού, στην αναγκαιότητα της διάκρισης του περιεχοµένου των συνταγµατικών δικαιωµάτων σε αµυντικό, προστατευτικό και διασφαλιστικό περιεχόµενο. Το αµυντικό και προστατευτικό περιεχόµενο αποκρούουν τις επιθετικές ανθρώπινες ενέργειες και το πρώτο στρέφεται κατά κράτους και ιδιωτικής εξουσίας, ενώ το δεύτερο µόνο προς το κράτος. Τέλος το διασφαλιστικό περιεχόµενο αποκρούει τους κινδύνους από την οικονοµική ανάγκη και κατοχυρώνει τη διεκδίκηση της εξασφάλισης των θεµελιωδών δικαιωµάτων. ΒΑΣΙΚΑ ΛΗΜΜΑΤΑ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ Αµυντικό περιεχόµενο, προστατευτικό περιεχόµενο, διεκδικητικό περιεχόµενο, αµυντικό δικαίωµα, προστατευτικό δικαίωµα, διεκδικητικό δικαίωµα, ανθρώπινη αξία 20

22 THE DEFENSIVE, PROTECTIVE AND CLAIMING CONTENT OF THE CONSTITUTIONAL RIGHTS SUMMARY The distinction in status negativus, positivus and activus and the corresponding distinction of the constitutional rights in individual, social and political, which is mentioned in the theory of G. JELLINEK, has become relative and insufficient. Nowadays, that the protection and the respect of the human value is considered as the main keystone of the new social and protective state, the social humanism leads to a new distinction of the constitutional rights according to their content in defensive, protective and claiming content of the rights. The defensive content claim the respect of the rights not only by the state but also by the people. The protective content demand the protection of the rights only by the state. The source of danger for both of them is the human being. Finally the claiming content face the economical problems and consolidate the secure of the constitutional rights. KEY WORDS Defensive content, protective content, claiming content, defensive rights, protective rights, claiming rights, human value 21

23 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Alexy R., Theorie der Grundrechte, 1985, σελ Βλάχος Γ., Κοινωνιολογία των δικαιωµάτων του ανθρώπου, εκδ. Παπαζηση, 1976, Αθήνα, σελ. 108 επ. αγτόγλου Π.., Ατοµικά δικαιώµατα, τ. Α, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2005, Αθήνα Κοµοτηνή, σελ 67 επ. ασκαλάκης Γ., Η συνταγµατική προστασία των κοινωνικών δικαιωµάτων, 1964, Αθήνα, σελ. 8 ηµητρόπουλος Α., Τα αµυντικά δικαιώµατα και η µεταβολή της έννοµης τάξης, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1981, Αθήνα Κοµοτηνή, σελ. 123 επ. Ο ίδιος, Συνταγµατικά δικαιώµατα, εκδ. Σάκκουλα, 2008, Αθήνα Θεσσαλονίκη, σελ. 123 επ. Ο ίδιος, Η συνταγµατική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία. Συµβολή στο πρόβληµα της «τριτενέργειας», 1981/82 Ο ίδιος, Κοινωνικός ανθρωπισµός και ανθρώπινα δικαιώµατα, ΝοΒ 28, τεύχος 8 9 και 10, 1980 Jellinek G., System der subjectiven offentlichen Rechte, Tubingen, 1905, σελ. 86 επ. Κασιµάτης Γ., Συνταγµατικό ίκαιο ΙΙ : Οι λειτουργίες του κράτους, 1980, σελ. 155 επ. Μάνεσης Α., Συνταγµατικά δικαιώµατα, σελ. 25 Ο ίδιος, Ατοµικές Ελευθερίες, τ. Α, 3 η έκδ.,

24 Ο ίδιος, ΝοΒ 34, 1986, σελ. 621 Μαυριάς Κ., Τα κοινωνικά δικαιώµατα στο Σύνταγµα του 1975, 1986, Αθήνα Κοµοτηνή, σελ. 183 επ. Μαντζούφας Π. Γ., Συνταγµατική προστασία δικαιωµάτων στην κοινωνία της διακινδύνευσης, εκδ. Σάκκουλα, 2006, Αθήνα Θεσσαλονίκη, σελ. 31 επ. Παπαδηµητρίου Γ., Το δικαίωµα της ψήφου, ΝοΒ 1981, Ανάτυπο, σελ. 6 Τραυλός Τζανετάτος., Εργατικό δίκαιο και βιοµηχανική κοινωνία, 1977, Αθήνα, σελ 133 Τσάτσος., Συνταγµατικό δίκαιο, τόµ. Γ, Θεµελιώδη ικαιώµατα, Ι., γενικό µέρος, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1987, Αθήνα Κοµοτηνή, σελ Χρυσόγονος Κ. Χ., Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, εκδ. Νοµική Βιβλιοθήκη, 2006, σελ. 31 επ. ΑΡΘΡΑ ηµητρόπουλος Α., Η επίδραση της σύγχρονης τεχνολογίας στα συνταγµατικά δικαιώµατα, ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΣτΕ 400/86 ΕφΑθ 9070/78 23

25 ΣτΕ 4914/1988, Μετοικών ανήλικος αθλητής και ΣτΕ 963/1991, Φοιτητής - Αθλητής Στις δύο αυτές υποθέσεις, το Συµβούλιο της Επικρατείας έκρινε ότι παραβιάζεται το ά. 16 παρ. 9 Σ, από νοµοθετικές διατάξεις που περιορίζουν τις µεταγραφές των αθλητών, καθώς οι περιορισµοί αυτοί είναι δυνατό να αποτελέσουν ανασταλτικό παράγοντα στη δυνατότητα άθλησης. ΣτΕ 3699/1988 Και στη περίπτωση αυτή το Συµβούλιο της Επικρατείας έκρινε ότι αντίκειται στο Σύνταγµα και συγκεκριµένα στο ά. 16 παρ. 9 Σ, ο αποκλεισµός των µαθητών γυµνασίου από τους πανελλήνιους αγώνες ενόργανης γυµναστικής, κυρίως επειδή το άθληµα της γυµναστικής προσιδιάζει στις µικρές ηλικίες. ΣτΕ 4009/2000 Α.Π.(τµ. Β) 856/1980, ΝοΒ, 1981, σελ. 95, Υπόθεση της απολυµένης διαζευγµένης εργαζόµενης µητέρας Α.Π. (ολοµ.) 1243/1979, ΝοΒ, 1980, σελ. 713, Υπόθεση πτυχιούχου υποµηχανικού Α.Π. 1/80, ΤοΣ 1981, σελ. 301, Υπόθεση σωµατείου εργαζοµένων στα Σκύδρα Πέλλας 24