Transcript

1

2

3

4 ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

5

6 Ντέιβιντ Ρέντον κριτικός μαρξισμός Ρεύματα και θεωρίες του μαρξισμού στον 2ο ύ αιώνα φΐ

7 Κραικός Μαρξισμός Σειρά: Κοινωνία και Πολιτική ZED BOOKS Ltd, David Renton, 2004 για την ελληνική γλώοσα. Εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2005 Συγγραφέας: Ντέιβιντ Ρένιον Μετάφραση: Αγγελική Βάσιλα Σύμβουλος έκδοσης: Δημήτρης Γκόβας Γλωσσική επιμέλεια: ΑντωνΙα Σταυροπούλου Σχεδίαση εξωφύλλου: Ατελιέ εκδόσεων ΚΨΜ Ηλεκτρονική Σελιδοποίηση: ΣΥΝΘΕΣΗ, Ελένη Πεδιώτη Πρώτη έκδοση για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις ΚΨΜ Ζωοδόχου Πηγής 54.»06 8ι Αθήνα Τηλ.: , «Fax: Σελίδες: 272, Σχήμα: 15.5X24 ISBN: ΚΨΜ είναι τα αρχικά για το «Κέντρο Ψυχαγωγίας Μονάδος», τον μόνο χώρο στα στρατόπεδα όπου δεν υπάρχει πειθαρχία, στον οποίο γίνονται οι πραγματικές συζητήσεις, εκεί όπου ψυχαγωγούνται οι στρατιώτες... Επιδιώκουμε να είμαστε ένα κοινωνικό ΚΨΜ. Επιτρέπεται η ολική ή μερική αναδημοσίευση και χρήση για μη εμπορικούς έπειτα από συνεννόηση με τον εκδότη και με την αναφορά των πηγών. σκοπούς

8 «Ο μαρξισμός δεν είναι μια ακαδημαϊκή επιστήμη, αλλά μια δημιουργική τέχνη αλλαγών».

9

10 Περιεχόμενα Ευχαριστίες ιι Εισαγωγή 13 ι. Κριτικός μαρξισμός Μαγιακόφσκι, Κολοντάι, Λουνατσάρσκι, Σερζ: Αμφισβητώντας τον σοβιετικό δρόμο 45 3 Καρλ Κορς: Μαρξισμός και φιλοσοφία 69 4 Ζορζ Ενέν: Σουρεαλισμός και σοσιαλισμός 89 5 ΝτόναTop, Έ.Π.Τόμπσον: Κοινωνική ιστορία Πολ Μπάραν, Πολ Σουίζι και μονοπωλιακό κεφάλαιο Ουόλτερ Ρόντνεϊ: Αφρικανός σοσιαλιστής Χάρι Μπρέιβερμαν: Εργασία και αντίσταση Σαμίρ Αμίν: Η θεωρία της υπανάπτυξης 187 ίο. Ντέιβιντ Ουίντζερί: Η ποιητική της προπαγάνδας 207 h. Η κριτική παράδοση 235 Παραπομπές 239 Ευρετήριο 263

11

12 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους πολλούς συνεργάτες μου, διαφορετικής προέλευσης, που με βοήθησαν να γράψω αυτό το βιβλίο. Η καλύτερη συμβουλή που έλαβα ήταν του Ρόμπερτ Μολτένο (Robert Molteno) από τις εκδόσεις ZED BOOKS, ο οποίος με ενθάρρυνε να αναπτύξω τα επιχειρήματά μου και να ξεφύγω από τη δυτικοευρωπαϊκή ματιά της ιστορίας.τα κεφάλαια που αναφέρονται στους Πολ Μπάραν (Paul Baran) και Πολ Σουίζι (Paul Sweezy), στον Ουόλτερ Ρόντνεϊ (Walter Rodney) και στονσαμίραμίν (SamirAmin) συμπεριλήφθηκαν στο βιβλίο κατόπιν αυτής της συμβουλής.υπάρχουν πολλοί που θα μπορούσαν να αναφέρονται στο βιβλίο αυτό, όπως ο Πολ Μάτικ (Paul Mattick), η Ράγια Ντουναγιέφσκαγια (Raya Dunayevskaya) ή ο Ντάνιελ Γκέριν (Daniel Guérin). Επίσης, δεν έχω συμπεριλάβει ανθρώπους που έχουν συμβάλει πολύ στο επίπεδο της θεωρίας (Μπέντζαμιν και Λούκατς). Απέφυγα επίσης να αναφέρω συγκεκριμένες προσωπικότητες (Λένιν,Τρότσκι,Τόνι Κλιφ) για τις οποίες έχω γράψει στο παρελθόν ή θα γράψω στο μέλλον. Ωστόσο, όποιοι και να επιλέγονταν σ' αυτό το βιβλίο, το κύριο ζητούμενο -η υπεράσπιση του σοσιαλισμού στη βάση μιας συνεχούς επανεξέτασης του Μαρξ- θα παρέμενε ίδιο. Πολλοί φίλοι και σύντροφοι με βοήθησαν στην πρώτη εκδοχή του κεφαλαίου για τον Καρλ Κορς (Karl Korsch). Πρόκειται για τουςτζο Ρις (lohn Rees), από την International Socialism Journal, και Εσμέ Κόουναρα (Esme Choonara). Ο Γκάρεθ Ντέιλ (Gareth Dale) μου δάνεισε τα αυθεντικά του πρωτότυπα από άρθρα του Κορς. Ο Ντέιβιντ Κάμφιλντ (David Camfield) από το περιοδικό New Socialist εξέτασε λεπτομερώς τη μελέτη μου και με βοήθησε με την κριτική του. Είμαι ε- πίσης ευγνώμων στον Μπομπ Πιτ (Bob Pitt) που δημοσίευσε μια πρώτη εκδοχή της μελέτης μου στο περιοδικό What Next?. Για τα κείμενα της ΝτόναΤορ (Dona Torr) και του Έ. Π.Τόμπσον (E.P.Thompson) με βοήθησαν οιτσίμεναμπράμσκι (Chimen Abramsky)^ov Αλεξάντερ (John Alexander), Μπάρι Μπούιτκαντ (Barry Buitekant), Ρόιντεν Χάρισον (Royden Harrison), Έρικ Χομπσμπάουμ (Eric 11 I ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

13 Hobsbawm), ΆντονιΧόου (Anthony Howe), Ιβόν Καπ (Yvonne Kapp), Βίκτορ ΚΙρναν (Victor Kiernan), Μπράιαν Πιρς (Brian Pearce), Ρότζερ Σάιμον (Roger Simon), Ρότζερ Σπάλντινγκ (Roger Spalding), Νταϊάνα Σ.Τζον (Diana St. John) και ΝτόροθιΤόμπσον (Dorothy Thompson). Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον Ντέιβιντ Κόουπ (David Cope) για τη βοήθειά του ώστε να εντοπίσω αυθεντικά αντίγραφα κειμένων τηςτορ. Προηγούμενες εκδοχές του κεφαλαίου αυτού δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά History Workshop και Socialist Review. Το κεφάλαιο για τον Ζορζ Ενέν (Georges Henein) έχει γραφτεί με την πολύτιμη βοήθεια της Αν Αλεξάντερ (Anne Alexander).Το διάβασαν οι ΦιλΜάρφλιτ (Phil Marfleet), Ντόναλντ Λακός (Donald LaCoss), Αν Κιν (Ann Keen),Tôvi Κλιφ (Tony Cliff) καιαλ Ρίτσαρντσον (ΑΙ Richardson). Ο Πιέρ Μπρουέ (Pierre Broué) δημοσίευσε μια μετάφραση στο περιοδικά Cahiers Léon Trotsky και μια μελέτη βασισμένη στην έρευνα δημοσιεύτηκε στην έκδοση Revolutionary History. Ο Ντόναλντ Λακάς, επίσης, με προμήθευσε με σημαντικά στοιχεία. Πολλοί φίλοι με βοήθησαν στο κεφάλαιο του Χάρι Μπρέιβερμαν (Harry Braverman), όπως ο Έντουαρντ Κρόφορντ (Edward Crawford), ο Φιλ Γκάσπερ (Phil Gasper) και ο Σολ Ντάλιντζερ (Sol Dollinger).Το κεφάλαιο αυτό εμφανίστηκε στο διαδίκτυο πριν από την έκδοση του βιβλίου. Ο Μιτς Ντάμπλιν (Mitch Dublin) με βοήθησε με σημειώσεις για τον Ουόλτερ Ρόντνεϊ.Το κεφάλαιο για τον Ντέιβιντ Ουίντζερι (David Widgery) ενισχύθηκε από συμβουλές φίλων του, όπως οι Πολ Φουτ (Paul Foot), Νάιτζελ Φαουντέν (Nigel Fountain), Σιντ Σέλτον (Syd Shelton), Ρουθ Γκρέγκορι (Ruth Gregory) και Σίλα Ρόουμποθαμ (Sheila Rowbotham). Μια έκδοση του κεφαλαίου αυτού δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Left History. Στη συγκέντρωση του υλικού με βοήθησε ο Μάικ Χέρμπερτ (Mike Herbert). Είμαι ευγνώμων επίσης στη χήρα του Ουίντζερι,Τζούλιετ Ας Ouliet Ash). Αρκετοί φίλοι διάβασαν ολόκληρο το βιβλίο προτού εκδοθεί. Αυτοί είναι οι Αν Αλεξάντερ, Πίτερ Αλεξάντερ, Ίαν Μπίρκχαλ (Ian Birchall), Κέιθ Φλιτ (Keith Flett) και Λίο Ζέιλιγκ (Leo Zeilig).Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φίλους που γνώρισα στο Oxford στις αρχές του Ακόμη και όταν διαφωνούσαμε, πάντα δουλεύαμε μαζί. Αυτοί είναι οι ΡέιτσελΑλντρεντ (Rachel Aldred), Αν Αλεξάντερ, Μάθιου Μπάρατ (Matthew Barrett),Τζένι Μποργκ (lenni Borg), Κρις Μπρόουκ (Chris Brooke), Πάλας Ντέιβ (Palash Dave)^éiK Χότσον (lake Hotson), Μπρους Χάουαρντ (Bruce Howard), ΣαμΤζέιμς (Sam James), Μπεν Κένγουορντ (Ben Kenward), Ρατζ Πάτελ (Raj Patel), Ντέιβ Πίνοκ (Dave Pinnock), Ρόμπιν Σεν (Robin Sen), Αλέξις Ουέρμαουθ (Alexis Wearmouth) και Μάθιου Ζεπφ (Matthew Zepf). Από αυτούς έμαθα τη βασική αλήθεια, πως ο μαρξισμός δεν είναι μια ακαδημαϊκή επιστήμη, αλλά μια δημιουργική τέχνη για την αλλαγή. ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 12

14 Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε τη γέννηση μιας νέας πολιτικής. Ένα κίνημα έχει βγει στους δρόμους, σε τεράστιες, διεθνείς διαδηλώσεις. Το 1999» 7θ.οοο πολίτες διαδήλωσαν ενάντια στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου στο Σιάτλ το 2001, άτομα διαδήλωσαν ενάντια στη Σύνοδο της G8 στη Γένοβα, και την άνοιξη του 200ΐ, διαδήλωσαν ενάντια στην Ευρώπη του «καπιταλισμού και του πολέμου» στη Βαρκελώνη. Ανάλογο πλήθος κόσμου συμμετείχε σε διαδηλώσεις στη Βραζιλία, την Αργεντινή και σε πολλά άλλα μέρη του πλανήτη. Οι σχολιαστές έψαχναν την κατάλληλη λέξη που θα αποτύπωνε τις διαθέσεις και τις τάσεις της «γενιάς του Σιάτλ», του «αντικαπιταλισμού», της «νέας Νέας Αριστεράς». Οι νέες αυτές διαθέσεις έχουν τα δικά τους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις δικές τους μορφές. Πρώτον, θεωρούν τον κόσμο ως ολότητα. Οι υποστηρικτές τους απορρίπτουν τις πολιτικές κατά θέμα που επικρατούσαν στα κινήματα των δεκαετιών του 1980 και του Η πρακτική των διαφορετικών, κατά θέμα «εκστρατειών» για την ισότητα των φύλων, της μουσικής, του περιβάλλοντος ή των φυλών μοιάζουν παράξενα στους υποστηρικτές των νέων ρευμάτων. 1 Δεύτερον, αυτή η νέα πολιτική έχει αρκετά ελεύθερη οργάνωση.υπάρχει καχυποψία απέναντι στη ρουτίνα. Απορρίπτονται όλες οι οργανωτικές δομές, ε- κτός εάν υπηρετούν τις άμεσες επιθυμίες των ακτιβιστών. 2 Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη δημιουργικότητα.τρίτον, το κίνημα γενικά δεν φαίνεται να έχει ιστορικές γνώσεις. Η αθωότητα του νεο-αντικαπιταλιστικού κινήματος είναι ταυτόχρονα η δύναμη και η αδυναμία του.το πλεονέκτημά του είναι τα «ανοιχτά μυαλά» της νεολαίας. Παραδοσιακά κινήματα που είχαν εχθρικές σχέσεις συμφώνησαν να συναντηθούν, να αντιπαρατεθούν και κάποιες φορές να ενωθούν, α- γνοώντας τις πολλές «ανούσιες κόντρες» του παρελθόντος που διαχώριζαν τους ανθρώπους, προσπερνώντας τα μπλεξίματα, τις προδοσίες ή και τα ειλικρινή λάθη.το μειονέκτημα του νέου κινήματος είναι πως δεν έχει αναφορά στην ι- στορία. 3 Όλα φαίνονται καινούρια. Ακόμη και τα σχέδια των οργανωμένων με- 13 I ΕΙ5ΑΓ0ΓΗ

15 λών του κινήματος δεν αποτελούν μια συνέχεια, δεν παίρνουν υπόψη τις ρίζες τής σημερινής συλλογικής αμφισβήτησης, που θα έπρεπε να είναι γνωστή. Το βιβλίο αυτό στοχεύει στο να εξηγήσει τη συνέχεια μεταξύ των πιο αδιάλλακτων επαναστατών του 19 ου αιώνα και των πρωτοπόρων αγωνιστών του 20 " αιώνα. Ενώ οι μεγάλοι επαναστάτες του 1890 συμμετείχαν σε μεγάλα κόμματα, και γι' αυτό είναι αρκετά γνωστοί, οι πιο δημιουργικές φιγούρες της δεκαετίας του 193, του 1950 ή του 1970 συμμετείχαν σε μικρότερες κινήσεις. Έτσι, είναι συνήθως το κρυφό νήμα των αριστερών πολιτικών αυτό που θα τροφοδοτήσει το αντικαπιταλιστικό κίνημα του σήμερα. Το βιβλίο αναφέρεται στην ιστορία της πολιτικής αριστεράς σε συγκεκριμένες εποχές. Ο ευκολότερος τρόπος για να εξηγηθεί το περιεχόμενό του είναι να φανταστεί κανείς ένα διάλογο. Η συζήτηση μπορεί να πραγματοποιηθεί οποιοδήποτε έτος μεταξύ του 1930 και του 1980.Τ0 μέρος επίσης θα μπορούσε να είναι οπουδήποτε, εκτός των χωρών του πρώην ανατολικού μπλοκ: Βρετανία, ί- σως Γαλλία, Αμερική ή Αίγυπτο. Ένας νεαρός άντρας ή γυναίκα πουλά ένα πολιτικό περιοδικό και ένας πιθανός αγοραστής ρωτά: Είσαι σοσιαλιστής; Ναι, κατά κάποιον τρόπο... Βλέπεις το κόμμα μου δεν συμμετέχει στο κοινοβούλιο. Πιστεύουμε πως ένα καπιταλιστικό κράτος πάντα θα υπηρετεί τα συμφέροντα των πλουσίων. Α! Τότε μάλλον είσαι κομμουνιστής. Έχω ακούσει γι' αυτούς. Όχι. Πιστεύουμε πως οι κομμουνιστές θέλουν να δημιουργήσουν μια άλλου τύπου γραφειοκρατία, μια άλλη ταξική κοινωνία. Τότε, τι διάολο είστε; Η σύγχυση στο μυαλό του φανταστικού ακροατή αντανακλά ταυτόχρονα την οριακή απήχηση των διαφωνούντων μαρξιστών και την περιπλοκότητα της παγκόσμιας κατάστασης. Από την πλευρά του αριστερού «πωλητή» μας, ο κόσμος έχει διαμορφωθεί μέσα από δύο μεγάλες διαδικασίες. Η πρώτη ήταν η άνοδος της επίσημης κοινοβουλευτικής αριστεράς, έτσι ώστε στις περισσότερες χώρες η «κεντρική πολιτική» να εμφανίζεται ως μια αντιπαράθεση μεταξύ της συντηρητικής δεξιάς (που αντιπροσωπεύει τα συμφέροντα των πλουσίων) και της σοσιαλδημοκρατικής αριστεράς (που φαίνεται να εκφράζει κάποιες από τις επιθυμίες του εργατικού κινήματος) Η δεύτερη ήταν η ύπαρξη αρχικά μιας πρώτης κοινωνίας, της Ρωσίας, και κατόπιν και άλλων (Κίνα, ανατολικό μπλοκ), που υποστήριζαν πως λειτουργούσαν έξω από το καπιταλιστικό σύστημα. Σε έναν κόσμο που διαμορφωνόταν από αυτές τις τάσεις, όλοι οι ριζοσπάστες και οι επαναστάτες ήταν υποχρεωμένοι να τοποθετήσουν τον εαυτό τους ανάλογα. Ωστόσο, δύο ακόμη παράγοντες βάραιναν διαφορετικά στη σκέψη των ανθρώπων. Για το μεγαλύτερο διάστημα αυτής της περιόδου, η κοινοβουλευτική αριστερά δεν προσέλκυε όσους αποκαλούσαν τους εαυτούς τους «μαρξιστές».τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα είχαν ζήσει τις καλές τους μέρες πολύ κριτικό: mapziimoj I ΐή

16 νωρίτερα, στις δεκαετίες του 1890 και του 1900, όταν ακόμα ήταν μικρά και αναπτυσσόμενα κόμματα, και πραγματικά προκαλούσαν ακόμα το σύστημα της ε- λεύθερης αγοράς. Η απόφαση που πήραν σχεδόν όλα τα σοσιαλιστικά κόμματα να υποστηρίξουν τις αστικές τάξεις της χώρας τους στον παγκόσμιο πόλεμο του έδειξε πως οι επίσημοι εκπρόσωποι της αριστεράς είχαν αποκηρύξει το διεθνιστικό παρελθόν τους. Ήδη το 1914 ο επαναστατικός τους ενθουσιασμός είχε χαθεί. Μετά την περίοδο , σε μια κατάσταση όπου λίγοι πια μαρξιστές συντάσσονταν με τα σοσιαλιστικά και εργατικά κόμματα των χωρών τους, οι δίαυλοι της αντίστασης πέρασαν στα κομμουνιστικά κόμματα που ήταν σε συμμαχία με την επαναστατημένη Ρωσία. Πράγματι, για τα επόμενα γο χρόνια, τα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης, έχοντας τη δυνατότητα να παρουσιάζονται ως μια ριζοσπαστική εναλλακτική πρόταση, αντιπροσώπευαν το πραγματικό πρόσωπο της αριστεράς. Η φύση όμως των διεκδικήσεών τους ήταν σε μετάβαση, καθώς η επαναστατημένη Σοβιετική Ένωση των αρχών της δεκαετίας του 1920 έδωσε τη θέση της σε μια περισσότερο ιεραρχική και κατόπιν αυταρχική κοινωνία. Η ε- πιρροή των γεγονότων στη Ρωσία άλλαξε και τη φύση των κομμουνιστικών κομμάτων στη Δύση. Στην καθημερινή τους πρακτική, αυτά τα κόμματα αμφισβητούσαν τις εθνικές και τοπικές εκλογές. Στο κοινοβούλιο προέβαιναν σε συμφωνίες με φιλελεύθερα, ακόμη και συντηρητικά κόμματα. Με τον καιρό α- ποτελούσαν όλο και λιγότερο πρόκληση για το σύστημα. 4 Σιγά σιγά η ιδέα της μελλοντικής εργατικής επανάστασης χάθηκε, ακόμα και από την εσωτερική ρητορική των κομμάτων. Οι διαφωνούντες υποχρεώθηκαν να αναπτύξουν και να προεκτείνουν την α- ντικαπιταλιστική τους σκέψη, ώστε να μπορέσουν να αντισταθούν σε ένα παγκόσμιο σύστημα που βασιζόταν στην εκμετάλλευση των μαζών, και επίσης να απορρίψουν τις δύο γραφειοκρατικές αριστερόστροφες εναλλακτικές προτάσεις της εποχής, το σταλινισμό και τη σοσιαλδημοκρατία. Γι* αυτό η χρονική αναφορά του βιβλίου ξεκινά από το περνά από το 1929, όπου ηττήθηκαν και οι τελευταίοι αντίπαλοι του Στάλιν, και καταλήγει στο 1989 και την πτώση του τείχους του Βερολίνου.Το σημαντικότερο στοιχείο της αμφισβήτησης ήταν η ε- χθρότητα προς τις εσωκομματικές εκκαθαρίσεις και τις στημένες δίκες. Αυτού του είδους ο αντισταλινισμός δεν είχε ως αιτία κάποια προσωπικά ή κομματικά συμφέροντα ή προνόμια, αλλά τη βαθιά πίστη στο σοσιαλισμό και το θυμό προς τα εγκλήματα που διαπράττονταν στο όνομα της αριστεράς. Οι σημαντικότεροι διαφωνούντες θεωρούσαν τους εαυτούς τους μαρξιστές. Με αυτό εννοούσαν κυρίως τρία πράγματα. Πρώτον, ότι ήταν επαναστάτες. Οι διαφωνούντες πίστευαν στην αλλαγή της κοινωνίας μέσω της επανάστασης της εργατικής τάξης, κάτι που έβρισκαν στα γραπτά των Μαρξ, Ένγκελς και των σύγχρονων αναλυτών τους. Δεύτερον, οι διαφωνούντες συμφωνούσαν με τις ι- στορικές και φιλοσοφικές μεθόδους του Μαρξ, συμπεριλαμβανομένης και της 15 I ΕΙΣΑΓΩΓΗ

17 θέσης πως η κοινωνία αποτελεί μια αντικειμενική πραγματικότητα και αναπτύσσεται κάτω από συγκεκριμένες οικονομικές διαδικασίες. Οι διαφορετικές κοινωνίες ξεχώριζαν από την κυριαρχία μιας τάξης πάνω σε μιαν άλλη. Η είσοδος νέων μορφών τεχνολογίας υποβάθμιζε τις τάξεις που η άνοδός τους βασιζόταν σε προγενέστερες μορφές οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης.τρίτον, οι διαφωνούντες κατανοούσαν το μαρξισμό ως μια ενότητα. Η πλειοψηφία τους δεχόταν πως η σοσιαλιστική πρακτική έπρεπε να συνδέεται με μια ζωντανή θεωρία. Δεν υπήρχε κανένας λόγος να είναι κάποιος απλώς θεωρητικός - κάτι τέτοιο θα οδηγούσε στην παθητικότητα. Δεν υπήρχε κανένας λόγος να είναι κάποιος απλώς δραστήριος - πώς θα ήξερε πως η δράση του θα έφερνε την επανάσταση πιο κοντά; Ο μαρξισμός ήταν ταυτόχρονα πρόγραμμα και ανάλυση και απαιτούσε το συνδυασμό και των δύο. 5 Δύο ιστορικά κινήματα που πλησίασαν περισσότερο στο να εκφράσουν τον πυρήνα του ρεύματος του κριτικού μαρξισμού ήταν ο τροτσκισμός και η Νέα Αριστερά. Και τα δύο αυτά ρεύματα ξεκίνησαν ως κριτικές αντιλήψεις και πρακτικές στο σταλινισμό, όμως η φύση της διαφωνίας τους διαφέρει. Πα τη Νέα Αριστερά, η αποτυχία της ΕΣΣΔ ήταν κυρίως ηθική.το καθεστώς έθεσε ως προτεραιότητα τους οικονομικούς στόχους της χώρας αντί της ζωής των ανθρώπων. Μπορεί να ήταν σοσιαλιστικό καθεστώς, όμως δεν ήταν ανθρώπινο. Η κριτική της Νέας Αριστεράς αναφερόταν και στο σταλινισμό της Δύσης και στα καταπιεστικά καθεστώτα των ανατολικών χωρών. Οι αριστερές πολιτικές έπρεπε να σωθούν από τη σταλινική σκέψη, στην οποία το κόμμα είχε την απόλυτη εξουσία και όλα τα εγκλήματα δικαιολογούνταν στο όνομα της αναγκαιότητας.τέτοιες ιδέες ώθησαν συγγραφείς όπως τον Τζορτζ Όργουελ (George Orwell) και τον Έ. Π.Τόμπσον ή τονζαν-πολ Σαρτρ Oean-Paul Sartre) να εξαπολύσουν μύδρους απέναντι στο σοβιετικό καθεστώς - όμως τα επιχειρήματά τους ήταν ασαφή και τα συμπεράσματά τους δεν ήταν ξεκάθαρα. Για τους τροτσκιστές, η αποτυχία του σοβιετικού καθεστώτος ήταν ταυτόχρονα πολιτική και συγκυριακή. Η κριτική τους ήταν πιο εντυπωσιακή. Βασιζόταν στη μαρξιστική ιστορική μέθοδο. Ήταν περισσότερο συνεπής και συστηματική. Ωστόσο, ήταν μονόπλευρη. Αν η αποτυχία του 1917 συνδεόταν με την προσωπικότητα και τη διακυβέρνηση του Στάλιν, τότε και άλλες δυνάμεις θα μπορούσαν να έχουν πάρει τον έλεγχο της ίδιας κατάστασης και να οδηγούσαν σε διαφορετική κατάληξη τη χώρα. Στο ανατολικό μπλοκ αυτό οδήγησε σε στείρες α- ντιπαραθέσεις για το αν χρειαζόταν μια «πολιτική» ή «οικονομική» επανάσταση που θα ανέτρεπε τον Στάλιν. Στη Δύση τα όρια αυτής της θεωρίας εξέφρασε σε ένα άρθρο του ο Πίτερ Σέντζγουικ (Peter Sedgwick) με τον όρο «ο σοσιαλισμός των Υποκριτών». Ο θρόνος της ηγεσίας της εργατικής τάξης είναι στα χέρια ενός σφετεριστή, αμφίβολης αυθεντικότητας και πιθανόνμπάσταρδου μιας ομάδας ασήμαντων αστών. Αν ο α- κριτικοί ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I ΐ6

18 ληθινός διάδοχος, εφοδιασμένος με τα βασιλικά γνωρίσματα της «καθαρότητας» του «επιστημονικού σοσιαλισμού», του «ανθρωπιστικού σοσιαλισμού» ή οτιδήποτε άλλο, έπαιρνε τη νόμιμη θέση του, όλα θα ήταν καλά στο κίνημα. [...]0ι Υποκριτές ε- πίσης ασχολούνται με την κατάκτηση της βασιλείας (ή της ηγεσίας, όπως επιμένουν να την αποκαλούν) και σπάνια ασχολούνται με τη θέση των πιθανών υποκειμένων τους, δηλαδή την εργατική τάξη της χώρας τους. Ή, καλύτερα, αν χρησιμοποιούν ως πηγή τη γνώμη των εργατών, το κάνουν με τέτοιον τρόπο ώστε να προσθέσουν τα δικά τους αιτήματα στην προνομιούχα τάξη.* Ένα από τα βασικά σημεία του βιβλίου είναι πως ο δημιουργικός, ζωντανός μαρξισμός συναντιόταν σε εκείνους τους συγγραφείς που η κριτική τους για το σταλινισμό επηρεαζόταν (τουλάχιστον ως ένα σημείο) και από τα δύο κριτικά ρεύματα που αναφέρθηκαν παραπάνω. Αυτό που κατάφεραν να προσφέρουν οι Τροτσκιστές ήταν μια ιστορική εξήγηση του γιατί και του πώς ο σταλινισμός κατάφερε να θριαμβεύσει. Η απομόνωση της Σοβιετικής Επανάστασης είχε μειώσει τις δυνατότητες της εποχής. Η εμφάνιση της σοβιετικής γραφειοκρατίας σήμαινε την ύπαρξη μιας ομάδας στη Ρωσία η οποία θα επωφελούνταν από την παλινόρθωση παλαιότερων εποχών.το διπλό περιβάλλον της απομόνωσης και της γραφειοκρατίας βοήθησαν τον Στάλιν να θριαμβεύσει απέναντι στους αντιπάλους του. Η Νέα Αριστερά από την πλευρά της κατόρθωσε να καλλιεργήσει ξανά ένα αίσθημα οργής απέναντι σε τέτοια φαινόμενα, να υψώσει φωνή διαμαρτυρίας απέναντι στα ηθικά εγκλήματα και μια έντονη επιμονή ότι ο σοσιαλισμός δεν πρέπει ποτέ ξανά να ακολουθήσει τέτοια πρότυπα. Ενώ οι τροτσκιστές είχαν αναμφισβήτητα «δίκιο» στο επιχείρημά τους πως ο μαρξισμός δεν έχει να κάνει με ηθικές αντιλήψεις, η ΝέαΑριστερά, με τα απλούστερα, ηθικά ζητήματα που έθετε, προωθούσε έναν άμεσο δρόμο στη σκέψη των νέων αγωνιστών. Θυμωμένοι, ενθουσιασμένοι και πολιτικοποιημένοι, δεν έβαζαν όριο στην πολιτική τους. Μερικές φορές, η κριτική ήταν τόσο θέμα τόπου ή χρόνου όσο και θεωρίας ή ομάδας ανθρώπων. Οι επαναστατικές αναταραχές στη Ρωσία το 1917 αντιπροσώπευαν την πρώτη απόπειρα στην ιστορία όπου επαναστάτες σοσιαλιστές έ- παιρναν την εξουσία σε ένα κράτος. Αντίθετα με όσους αργότερα υποστήριζαν πως εμπνεύστηκαν από τους μπολσεβίκους, ο Λένιν και οι σύντροφοι του α- ντλούσαν την πολιτική υποστήριξή τους από τη θέρμη των εξεγερμένων εργατών στις πόλεις. Οι ελπίδες της επανάστασης του 1917 δημιούργησαν μια ζωή γι' αυτούς την οποία αργότερα οι διαφωνούντες θα προσπαθούσαν να ανασκευάσουν. Η επαναστατημένη Βαρκελώνη, που τόσο καλά περιέγραψε ο Όργουελ, ή- ταν το ίδιο επαναστατική, αλλά και με πολλές διαφωνίες - τα εργοστάσια απαλλοτριώνονταν ενάντια στις διαταγές των αντιπροσώπων της Κομμουνιστικής Διεθνούς στην Ισπανία. Στην Ευρώπη, οι δίδυμες εξεγέρσεις του 1956 και του η πρώτη και δεύτερη ΝέαΑριστερά- ήταν κινήματα διαμαρτυρίας ενάντια 17 I Ε I Σ Α Γ Ο Γ Η

19 στις τυραννίες των χωρών τους (Σουέζ, Ντε Γκολ) και στο δεσποτισμό των ανατολικών χωρών (Ουγγαρία, Πράγα). Υπάρχουν λοιπόν πολλοί λόγοι για τους οποίους επιλέχτηκε για το παρόν βιβλίο ο τίτλος Κριτικός Μαρξισμός. Ένας λόγος είναι για να διαχωριστεί αυτή η γενιά διανοητών από τους κλασικούς μαρξιστές της περιόδου Τα τελευταία χρόνια, πολλοί συγγραφείς αναζητούν υγιείς θέσεις της αριστεράς, έ- ναν «κλασικό μαρξισμό», αμόλυντο από την ήττα της Ρωσικής Επανάστασης. Η φράση έχει υιοθετηθεί από τον Πολωνό επαναστάτη Ισαάκ Ντόιτσερ (Isaac Deutscher), ο οποίος ενέπνευσε τη Νέα Αριστερά του i960.0 Ντόιτσερ μνημόνευσε την: εντυπωσιακή, και για ένα μαρξιστή συχνά ταπεινωτική, αντίθεση μεταξύ αυτού που εγώ αποκαλώ κλασικός μαρξισμός -δηλαδή τον πυρήνα της σκέψης που ανέπτυξε ο Μαρξ, ο Ένγκελς, οι σύγχρονοi τους και οι μεταγενέστεροι Κόουτσκι, Πλεχάνοφ, Λένιν, Τρότσκι, Λούξεμπουργκ-και του χυδαίου μαρξισμού, του ψευτο-μαρξισμού των διάφορων ειδών σοσιαλδημοκρατών, σταλινικών, χρουστσοφικών και των ομοίων τους. 7 Για τον Ισαάκ Ντόιτσερ το αντίθετο του κλασικού μαρξισμού είναι ο χυδαίος μαρξισμός, που τον ονόμαζε «υπερτροφία της πρακτικής», σε αντίθεση με τον διανοητικό πλούτο των ιδρυτών του. Ωστόσο, παρ' όλα τα αδιαμφισβήτητα προσόντα του Λένιν, της Λούξεμπουργκ και των σπουδαιότερων σύγχρονων μαρξιστών, η πλειοψηφία των νεότερων γενιών ενοχλούνταν από την υπερβολική λατρεία σε κάθε τελεία και κόμμα του έργου τού Μαρξ.Τη δεκαετία του 1890, ό- ταν το κίνημα βρισκόταν σε ανάπτυξη, ήταν αρκετά απλό για κάποιον να δηλώσει αντίπαλος στον καπιταλισμό, όμως στις αρχές του 1900, όταν ο καπιταλισμός βρισκόταν σε βαθιά κρίση, το ερώτημα της ανατροπής του έμπαινε περισσότερο ξεκάθαρα. Φιγούρες όπως ο Καρλ Κάουτσκι είχαν οδηγήσει τα σοσιαλιστικά κόμματα σε ανάπτυξη στη δεκαετία του Ενώ είχαν σοβαρή στάση απέναντι στο μαρξισμό, ήταν αδύναμοι να αναπτύξουν τις ιδέες τους ώστε να συναντηθούν με τις διαφορετικές, επαναστατικές συνθήκες της περιόδου Οι δυνατότητες της συγκυρίας ξεπέρασαν και αυτούς και τα κόμματά τους. Πώς θα μπορούσε κάποιος να αναγνωρίσει έναν κριτικό μαρξιστή;το πρώτο και σημαντικότερο σημείο είναι πως θεωρούν τους εαυτούς τους σοσιαλιστές που συνειδητά έχουν επηρεαστεί από τον Μαρξ. Έτσι, ενώ ο ΈντουαρντΤόμπσον συμπεριλαμβάνεται στο βιβλίο, ο προγενέστερός του, ο Τζορτζ Όργουελ, δεν α- ναφέρεται. 9 Ο μαρξισμός ήταν μια θεωρία γενικής αποδοχής για την αριστερά των μέσων του αιώνα διεθνώς. Παρείχε στους υποστηρικτές του τη δυνατότητα μιας καθαρότητας ύφους και μιας εσωτερικής συνοχής.το δεύτερο σημείο είναι η διάκριση των διαφωνούντων μαρξιστών. Ο όρος αυτός αναφέρεται σε άτομα που δεν θεωρούν πως ο σοσιαλισμός είναι ένα σύνολο νόμων και κανόνων που ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 19

20 τους κληροδοτήθηκε, αλλά σε κάθε στιγμή είναι πρόθυμοι να επανεξετάζουν την πολιτική τους.το κρίσιμο ζήτημα της αμφισβήτησης ήταν η προθυμία να α- σκήσουν κριτική στο σοβιετικό κράτος. Ήταν ήδη αποδεκτό πως οι κυριότερες πηγές αμφισβήτησης ήταν ο συνδυασμός των ιδεών της Νέας Αριστεράς και του τροτσκισμού, όμως υπήρχαν και άλλες αριστερές παραδόσεις, συμπεριλαμβανομένων αυτών του αφρικανικού σοσιαλιστικού μοντέλου, του μοντέλου του Τίτο, του Κάστρο, ακόμη και του Μάο, που μπορούν να θεωρηθούν ως «διαφωνούντα» μοντέλα στην επίσημη εκδοχή του μαρξισμού, τουλάχιστον για μια ορισμένη σύντομη χρονική περίοδο.το τρίτο σημείο είναι πως παρόλο που οι διαφωνούντες μαρξιστές ήταν αποφασιστικοί και δημιουργικοί, είχαν μικρή παράδοση. Πολλοί διαφωνούντες εκφράζονταν μέσα ή ενάντια στα κόμματά τους. Ένας χώρος έκφρασης που να επιτρέπει την ανεξάρτητη, δημιουργική σκέψη δεν κατακτήθηκε εύκολα, και σίγουρα όχι στις δεκαετίες του 1920 και του 1930 ούτε και στις δεκαετίες του 1950 και του Οι διαφωνούντες έπρεπε να αγωνιστούν ώστε να έχουν τη δυνατότητα να ακουστούν. Κάποιοι αναγνώστες μπορεί να εκπλαγούν από τον κριτικό τόνο με τον οποίο αναφερόμαστε σ*αυτό το βιβλίο. Οι διαφωνούντες μαρξιστέ.ς ήταν ανοιχτοί στην έννοια του σοσιαλισμού ως διαδικασίας μιας ολοκληρωμένης, δημοκρατικής αλλαγής, όπως φαίνεται στη φράση του Χαλ Ντρέιπερ (Hal Draper) «σοσιαλισμός από τα κάτω».' Τέτοιες αξίες ήσαν σπάνιες πριν από το Ωστόσο, το να είναι ανοιχτός κάποιος σε κάτι δεν σημαίνει πως το υιοθετεί, και η αδυναμία της ε- παναστατικής παράδοσης προκάλεσε αρκετά προβλήματα, τα οποία αναλύονται στα επόμενα κεφάλαια. Ισως να μιλήσουμε για μια επιβεβλημένη διαφωνία, για την αναγκαιότητα μιας καθαρής, δημοκρατικής και σταθερής αλλαγής, που ό- μως η έκφρασή τους διαφέρει. Δεν υπάρχει κάποιο κείμενο που να υπερβαίνει την ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία. Λόγω της αποτυχίας δημιουργίας μιας πραγματικά σοσιαλιστικής κοινωνίας, οι πολιτικές αυτές θα παραμένουν ανολοκλήρωτες. Είναι χρήσιμο να περιγράψουμε μια παράδοση του κριτικού μαρξισμού; Ο ό- ρος είναι αδόκιμος, καθώς θα υπονοούσε μια ευλαβική συμπεριφορά απέναντι στο παρελθόν, η οποία δεν υιοθετείται από τους περισσότερους διανοούμενους που αναφέρονται σ' αυτό το βιβλίο. Ο όρος «παράδοση» του κριτικού μαρξισμού χρησιμοποιείται στο βιβλίο αυτό ως αναφορά σε χαρακτηριστικούς τρόπους κοινής σκέψης και αμοιβαίας υποστήριξης. Πολλές φορές οι ίδιοι οι διαφωνούντες μαρξιστές απάντησαν στο συγκεκριμένο αυτό ερώτημα της παράδοσης. Για παράδειγμα, σε μια μελέτη του ο Έ. Π.Τόμπσον αναρωτιόταν «Γιατί κάποιος θα έπρεπε έτσι κι αλλιώς να συντάσσεται με τη μαρξιστική παράδοση; Στη δική μου περίπτωση, η επιλογή είναι εύκολη»: Στη Βρετανία η μαρξιστική ιστοριογραφία ποτέ δεν ήταν ανεπανάληπτα διαστρεβλωμένη, ακόμη και όταν απέτυχε να καταθέσει μια ξεκάθαρη διαφωνία απέναντι στο 19 I ΕΙΣΑΓΩΓΗ

21 σταλινισμό. Εξάλλου, είχαμε συνεχώς μπροστά μας τη ζωντανή σύνδεση της μαρξιστικής ανάλυσης στη βρετανική ιστορία - στο Κεφάλαιο των Μαρξ-Ένγκελς. Στη Βρετανία, για να εργαστείς ως ιστορικός μαρξιστής σημαίνει να εργάζεσαι στα πλαίσια της παράδοσης του Μαρξ, εμπλουτισμένης με την ανεξάρτητη και συμπληρωματική διορατικότητα του Ουίλιαμ Μόρις (William Morris), διευρυμένης στις μέρες μας με ιδιαίτερους τρόπους από ανθρώπους όπως οι Γκόρντον Τσάιλντ (V. Gordon Childe), Moρις Ντομπ (Maurice Dobb), Ντόνα Top, Τζορτζ Τόμσον (George Thomson), και με συναδέλφους και διανοούμενους όπως οι Κρίστοφερ Χιλ (Christopher Hill), ΡόντνεϊΧίλτον (Rodney Hilton), Έρικ Χομπσμπάουμ, Β. Τζ. Κ'ιρναν (V.G. Kiernan)... Δεν θα μπορούσα να βρω κάποια αιτία να αρνηθώ μια θέση σ' αυτή την παράδοση." Όπως ο Τόμπσον στην παραπάνω παράγραφο, το βιβλίο υιοθετεί μια βιογραφική μέθοδο. Η βαθιά οξυδέρκεια και σκέψη των διαφωνούντων παρουσιάζεται στο κείμενο συνυφασμένη με τη ζωή και την ιστορική περίοδο στην οποία έ- ζησαν οι συγγραφείς και οι αγωνιστές που παρατίθενται στο βιβλίο αυτό. Η μέθοδος αυτή επιλέχθηκε από την αίσθηση πως τα αφηρημένα επιχειρήματα υ- πέρ του σοσιαλισμού -εκφραζόμενα με όρους όπως «μιζέρια», «ύφεση», «ανανέωση», «αποξένωση», «εκμετάλλευση», «συνείδηση», «διαμαρτυρία», «διαδήλωση» και «κατάληψη»- δεν είναι από μόνα τους τόσο ζωντανά όσο οι συγκεκριμένες ιστορικές καταστάσεις που έχουν τις ρίζες τους στην καθημερινή ε- μπειρία της ζωής των ανθρώπων. Οι συγγραφείς και οι προσωπικότητες που περιγράφονται σ' αυτό το βιβλίο επιλέχθηκαν γιατί κατάφεραν να θέσουν ζητήματα-κλειδιά, σημαντικές στιγμές της πορείας της αριστεράς ή απλώς κοινά ερωτήματα.το πρώτο βιογραφικό κεφάλαιο ξεκινά με την εμπειρία της Σοβιετικής Ρωσίας. Αναφέρονται τέσσερις σοσιαλιστές για να μας μεταφέρουν την ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης, από την υπερβολική αισιοδοξία του 1917 έως την ήττα και τον εσωτερικό ξεπεσμό του κινήματος. Ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι (Vladimir Mayakovsky) ήταν ο ποιητής της επανάστασης, μπολσεβίκος από την ηλικία των 13 ετών, πρωταθλητής ζωής στον πολιτικό και τον καλλιτεχνικό πειραματισμό. Όσο οι γραφειοκράτες πλήθαιναν στην ακαδημία, τόσο έφτανε σε απόγνωση. Αυτοκτόνησε το Η Αλεξάντρα Κολοντάι (Alexandra Kollontai) ήταν ηγέτης της γυναικείας οργάνωσης των μπολσεβίκων. Συνεισέφερε σε μια εκπληκτική έκρηξη της νομοθεσίας, που σύντομα καθιέρωσε τη Σοβιετική Ρωσία ως την κοινωνία με τη μεγαλύτερη ισότητα στον κόσμο. Ωστόσο, η Κολοντάι απομακρύνθηκε από την εξουσία πολύ νωρίς, το πρώτος μπολσεβίκος κρατικός λειτουργός για την παιδεία, ο Ανατόλι Λουνατσάρσκι (Anatoly Lunacharsky), ήταν ο υποστηρικτής αναρίθμητων και ποικίλων κινημάτων στην τέχνη, τη νεολαία και την πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Απομακρύνθηκε από τη θέση του το 1929 Τελευταίος στο κεφάλαιο αυτό, ο Βίκτορ Σερζ (Victor Serge), εξέφρασε την κριτική του για την ήττα της Οκτωβριανής Επανάστασης. ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 20

22 Ο Γερμανός σοσιαλιστής Καρλ Κορς είναι κυρίως γνωστός για το κείμενο του Μαρξισμός και Φιλοσοφία. Σ' αυτό το κεφάλαιο αποτιμάται η συνεισφορά του στη μαρξιστική θεωρία, όπως και η προσπάθειά του να ζήσει μια δραστήρια ζωή, έξω από τα δεσμά του επίσημου γερμανικού κομμουνισμού.το τρίτο βιογραφικό κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στον Γαλλο-Αιγύπτιο υπερρεαλιστή Ζορζ Ενέν, έναν από τους πρώτους σοσιαλιστές που ίδρυσαν ένα επαναστατικό αντισταλινικό κόμμα στηναφρική.το επόμενο κεφάλαιο εστιάζει στην ΝτόναΤορ και τον Έ.Π.Τόμπσον, δύο ιστορικούς της εργατικής τάξης οι οποίοι απέκτησαν την πολιτική τους κουλτούρα και μόρφωση μέσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Βρετανίας. Η ζωή τους εξετάζεται από διπλή σκοπιά, σε σχέση με την ενεργή συνεισφορά τους στο κίνημα και σε σχέση με την προσπάθειά τους να γράφουν ιστορία «από τα κάτω», μελετώντας το παρελθόν μέσα από τους αγώνες της εργαζόμενης πλειοψηφίας. Οι Πολ Μπάραν και ΠολΣουίζι ήταν δύο ενεργά μέλη του κινήματος στα μέσα του αιώνα, εκδότες και συγγραφείς, γνωστοί κυρίως για την περιγραφή της εμφάνισης του «μονοπωλιακού καπιταλισμού». Ο Ουόλτερ Ρόντνεϊήταν άλλος ένας ιστορικός και ενεργό μέλος του κινήματος.το γνωστότερο βιβλίο του είναι το How Europe Underdeveloped Africa [ Πως η Ευρώπη προωθεί την υπανάπτυξη της Αφρικής]. Η κριτική του σχετίζεται όχι με την κατάσταση των εργατών των κρατών της Ανατολικής Ευρώπης ούτε με τις σχεδιασμένες επαναστάσεις της Δύσης, αλλά με την εξέγερση του λαού της Αφρικής. Ο Χάρι Μπρέιβερμαν είναι ο συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο Labor and Monopoly Capital[Epyaaia και Μονοπωλιακό Κεφάλαιο], που μελέτησε τις κοινωνικές σχέσεις του σύγχρονου καπιταλισμού, ξεκινώντας με την εμφάνιση της τάξης των μάνατζερ. Ο Σαμίρ Αμίν είναι Αιγύπτιος οικονομολόγος, συγγραφέας πολλών διάσημων μελετών για την καπιταλιστική ανάπτυξη και υπανάπτυξη.τα βιβλία του περιγράφουν την εμπειρία της μαοϊκής θεωρίας έξω από την Κίνα. Επίσης, εκφράζουν μια ζωντανή στρατηγική, η οποία πλησιάζει τη σκέψη του σημερινού αντικαπιταλιστικού κινήματος. Ο Ντέιβιντ Ουίντζερι, κάτοικος του East End στο Λονδίνο, είναι γιατρός και αφοσιωμένος αντιρατσιστής. Συνέβαλε στη δημιουργία του κινήματος «Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό», ενός ασυνήθιστου καλλιτεχνικού κινήματος το οποίο έχει σημαντική απήχηση και στις μέρες μας. Πέρα από την έ- μπρακτη συνεισφορά του, ο Ουίντζερι ήταν επιτυχημένος δημοσιογράφος σε α- ριστερά και εναλλακτικά περιοδικά, και η ζωή του εξετάζεται υπό το πρίσμα του έργου του. Παρ' όλα τα λάθη στα οποία συχνά έπεσαν οι διαφωνούντες μαρξιστές, αποτελούν αναμφισβήτητα ένα υγιές τμήμα της μαρξιστικής παράδοσης όσο και οι κλασικοί μαρξιστές της δεκαετίας του 1890, που σήμερα είναι περισσότερο γνωστοί. Στις σημερινές συνθήκες φαίνεται πως οποιαδήποτε αναγέννηση του μαρξισμού στην Ευρώπη ή στη Βόρεια Αμερική θα πρέπει να έχει μεγαλύτερη σχέση με τη δράση, κάτω από την καθοδήγηση μιας γενιάς η οποία θα μπορεί να ξε- 21 I ΕΙΣΑΓΩΓΗ

23 χωρίζει το σημαντικό, το κύριο από το δευτερεύων και ασήμαντο στην επαναστατική πολιτική. Ο λόγος για τον οποίο γράφτηκε ο «κριτικός μαρξισμός» είναι η διερεύνηση της ομάδας των συγκεκριμένων ανθρώπων, θέτοντας ταυτόχρονα το έντονο ερώτημα αν το σημερινό αντικαπιταλιστικό κίνημα μπορεί να βοηθήσει στην αναγέννηση του μαρξισμού. ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 22

24 Κριτικός μαρξισμός Για να μπορέσουμε να εξηγήσουμε τις ιδιαιτερότητες της αριστεράς σ* αυτή την περίοδο, πρέπει να παρουσιάσουμε τις κύριες ιστορικές δυνάμεις.το κεφάλαιο αυτό περιγράφει τις σημαντικότερες διαδικασίες που διαμόρφωσαν τις ζωές των ανθρώπων του ρεύματος της κριτικής αριστεράς, την πορεία του καπιταλισμού τη συγκεκριμένη περίοδο και τα βασικά ρεύματα σκέψης της αριστεράς. Δεν μπορούμε εδώ να παραθέσουμε σύντομα την ιστορία του 2θ ού αιώνα ούτε, φυσικά, τη συνολική ιστορία του ρεύματος του κριτικού μαρξισμού. Η ιστορία αυτής της παράδοσης είναι πολύμορφη, αδύνατο να τη συγκεντρώσουμε στις λίγες σελίδες αυτού του βιβλίου. Ο σκοπός αυτού του κεφαλαίου λοιπόν είναι να παρουσιάσει κατ' αρχάς, κάποια κομβικά ζητήματα τα οποία θα αναπτυχθούν περισσότερο σε επόμενα κεφάλαια. Το κεφάλαιο αυτό δεν ξεκινά περιγράφοντας την ιστορία της αριστεράς, αλλά περιγράφοντας τις πολιτικές εξελίξεις γύρω από την αριστερά. Θα ήταν δυνατό να γραφτεί η ιστορία του σοσιαλισμού, κάτι που θα ήταν καθαρά εσωτερικού χαρακτήρα, όμως μια τέτοια ιστορία θα ήταν παραπλανητική. Στις καλύτερες στιγμές του το ρεύμα της κριτικής αριστεράς είχε μια δραστήρια, αγωνιστική παράδοση. Ιστορικά, κάθε φορά που η αριστερά ασχολούνταν μόνο με ζητήματα της δικής της επιλογής, αδυνατούσε να προωθήσει και να κάνει ξεκάθαρη τη συνολική πολιτική της θέση για τα κεντρικά και συνολικά ζητήματα. Φανταστείτε μια χολιγουντιανή ταινία για τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο όπου κάθε ηθοποιός θα έπαιζε είτε τον Αμερικανό είτε τον Βρετανό. Αν δεν υπήρχαν αντίπαλοι, τότε γιατί γινόταν ο πόλεμος; Προτού μελετήσουμε οποιοδήποτε κίνημα της αριστεράς -είτε της κυρίαρχης παράδοσης του σταλινισμού και της σοσιαλδημοκρατίας είτε των διαφωνούντων με αυτά- πρέπει να αναφερθούμε σε κάποια στοιχεία για την ανάπτυξη και εξέλιξη του οικονομικού και πολιτικού συστήματος στον κόσμο την ιστορική περίοδο που εξετάζουμε. Η συνεχώς εξελισσόμενη φύση του καπιταλισμού ήταν ο σημαντικότερος παράγοντας που καθόρισε με μια έννοια και την αριστερά. 23 I ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

25 Η άλλη πλευρά Στην αρχή της περιόδου στην οποία αναφερόμαστε, η πλειοψηφία του κόσμου ζούσε από τη γη. Ήδη πολύς κόσμος είχε μεταναστεύσει από τις μικρές πόλεις και την εξοχή στις μεγάλες πόλεις. Εκεί αλλάζει ο τρόπος ζωής τους, που έως τότε βασιζόταν στην αγροτική παραγωγή, και οι περισσότεροι δουλεύουν ως βιομηχανικοί εργάτες. Μεγάλοι εργατικοί συνοικισμοί είχαν διαμορφωθεί σε πόλεις όπως η Γλασκόβη, το Τορίνο, το Παρίσι, το Λονδίνο, η Αγία Πετρούπολη, το Σικάγο και το Βερολίνο. Οι ψηφοφόροι αυτών των περιοχών είχαν ήδη επιλέξει το σοσιαλισμό. Στη Γερμανία, για παράδειγμα, το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD) είχε συγκεντρώσει έως το 1914 διπλάσιο αριθμό ψήφων απ' όλους τους συνδυασμούς των συντηρητικών κομμάτων. Σε παγκόσμιο επίπεδο ο κόσμος ήταν χωρισμένος σε πολλά στρατόπεδα. Οι ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένων της Γαλλίας, της Βρετανίας, τηςτουρκίας, της Ρωσίας, της Ιαπωνίας, της Αυστροουγγαρίας και της Γερμανίας, είχαν τον έλεγχο τεράστιων περιοχών με πολλούς διαφορετικούς λαούς. Η μεγαλύτερη οικονομική δύναμη ήταν η Βρετανία, αλλά η επιρροή της εξασθένιζε. Έως το 1850 η Βρετανία είχε τον έλεγχο της μισής περίπου βιομηχανικής παραγωγής στον κόσμο. Εξήντα πέντε χρόνια αργότερα υπήρχε μια ισοκατανομή του πλήθους των βιομηχανικών αγαθών (ορυκτά, μέταλλα και χημικά) που παρήγαν η Αμερική, η Βρετανία και η Γερμανία. Ο οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ αυτών των ισχυρών κρατών ήταν ο κύριος παράγοντας που οδήγησε στον πόλεμο. Στο μεταξύ και άλλοι παράγοντες έπαιξαν ρόλο στην αλλαγή της παγκόσμιας κατάστασης. Ανάμεσά τους η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, η εξάπλωση της δημοκρατίας, η ανάπτυξη εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων στις αποικίες, αργότερα το γυναικείο κίνημα όπως και κινήματα άλλων «μειονοτήτων», η συγκέντρωση του κόσμου στις πόλεις, η σχετική παρακμή κάποιων ισχυρών δυνάμεων (Αυστρία, Βρετανία) και η ακμή άλλων (Ρωσία και ΗΠΑ). Σε αυτά τα 75 χρόνια υπήρξε σημαντική πρόοδος στην ανθρώπινη κατανόηση του κόσμου και στην ικανότητα να εφαρμοστούν στη ζωή οι κατακτημένες πλέον γνώσεις. Στο πεδίο της βιολογίας, η επανάσταση περιλαμβάνει την ανακάλυψη της πενικιλίνης και του εμβολιασμού. Στις φυσικές επιστήμες, η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν επιβεβαιώθηκε το Ακολούθησε η κβαντομηχανική και η σχάση του ατόμου. Η εφαρμογή όμως των επιστημών δεν αφορούσε μόνο την παραγωγή καινούργιων προϊόντων, όπως τα αυτοκίνητα, το σινεμά και το ραδιόφωνο (τη δεκαετία του 1930). τ Π ν τηλεόραση και τα πλυντήρια (τις δεκαετίες του 1950 και του i960). Η εξάπλωση της τεχνολογίας τελειοποίησε και την τεχνική των πολέμων. Εκατομμύρια άνθρωποι σκοτώθηκαν στους δύο παγκόσμιους πολέμους. Πρέπει επίσης να θυμηθούμε και τους πολίτες που δολοφονήθηκαν στην Αρμενία το στην Ουκρανία κατά τη διάρκεια της κολεκτιβοποίησης, στο Ολοκαύτωμα και τέλος αυτούς που σκοτώθηκαν από τους ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 24

26 βομβαρδισμούς των ΗΠΑ στο Βιετνάμ, το Λάος και την Καμπότζη στις δεκαετίες του i960 και του Σ' αυτή την περίοδο κυριάρχησαν δύο σημαντικές αντιλήψεις. Η μία ήταν πως κάθε άνθρωπος στον κόσμο ανήκε σε ένα συγκεκριμένο κράτος. Η άλλη ή- ταν πως η πολιτική ηγεσία των κοινωνιών αυτών δεν θα έπρεπε να βασίζεται στην παράδοσή τους, αλλά θα έπρεπε να έχει σχέση με τις επιλογές του κόσμου που ζει σ' αυτές. Η αυξανόμενη υποστήριξη της κοινής γνώμης στην πολιτική δημοκρατία εξηγεί γιατί στις αρχές της περιόδου μόνο δύο κράτη στην Αφρική ήταν ανεξάρτητα (Λιβερία και Αιθιοπία), ενώ στο τέλος της περιόδου η πλειοψηφία των κρατών είχε, αν και περιορισμένη, πολιτική αυτονομία. Το σημαντικότερο γεγονός της περιόδου αυτής ήταν η κατάκτηση της δημοκρατίας σε χώρες του Τρίτου Κόσμου: διαδικασία που συνεχίστηκε έως την ήττα των αμερικανικών δυνάμεων στο Βιετνάμ. Έως το τέλος της περιόδου είχε κατακτηθεί ένας σχετικός βαθμός ισότητας στο εσωτερικό διάφορων κρατών, όπως, για παράδειγμα, με το γυναικείο κίνημα και τα κινήματα της «Μαύρης Δύναμης» στις δεκαετίες του i960 και του Παρόλο που η εξέλιξη των επιστημών, ο πόλεμος, ο φεμινισμός και η δημοκρατία είναι σημαντικά ζητήματα, είναι χρήσιμο να μιλήσουμε για τις διαφορετικές περιόδους που ζούσαν οι άνθρωποι. Από τη μια περίοδο στην άλλη, οι στρατηγικές των ανθρώπων της εξουσίας διέφεραν. Σε διαδοχικές δεκαετίες οι στρατηγικές ήταν διαφορετικές - ακόμη και όταν κάποιες φορές οι αντιθέσεις ήταν δύσκολο να γίνουν αντιληπτές. Οι αλλαγές στη στρατηγική της εξουσίας γίνονταν περισσότερο κατανοητές στο επίπεδο των κρατών και της πολιτικής που αυτά ακολουθούσαν. Η τακτική της άρχουσας τάξης άλλαζε από τη μια περίοδο στην άλλη. Για παράδειγμα, μεταξύ του 1914 και 1929 ο κόσμος είχε καθοριστεί από τα γεγονότα του Α' Παγκόσμιου πολέμου.υπήρξε μια καθολική κινητοποίηση ανθρώπων και κεφαλαίου, στην οποία σκοτώθηκαν ίο εκατομμύρια άνθρωποι. Η αιτία του πολέμου ήταν οικονομική. Οι δύο κύριοι αντίπαλοι, η Βρετανία και η Γερμανία, προσπάθησαν να εξοντώσουν η μία την άλλη.τα κράτη χρησιμοποίησαν πρωτάκουστες δυνάμεις για τον πόλεμο. Δημιουργήθηκαν πανίσχυρα κράτη με τεράστια οικονομική εξουσία, με αποτέλεσμα μετά το 1918 να υπάρχει μια βαθιά απροθυμία των αστικών τους τάξεων να επιστρέψουν στη φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων που υπήρχε πριν από τον πόλεμο.το τέλος του πολέμου δημιούργησε μια σύντομη οικονομική άνθηση στη δεκαετία του εξοπλισμός που είχε παραχθεί έδωσε τη θέση του σε άλλου είδους παραγωγές, κατάλληλες για περιόδους ειρήνης. Στην Αμερική η δεκαετία του 1920 ήταν ακμάζουσα και ανέμελη -τα χρόνια της τζαζ-, χρόνια πλούτου. Ωστόσο, στην Ευρώπη, τη μικρή άνθηση των ετών ακολούθησε η ύφεση. Οι νικητές κατηγόρησαν τη Γερμανία για τον πόλεμο και απαίτησαν αποζημιώσεις.τελικά, το ποσό που καθορίστηκε ήταν τεράστιο, 33 δις δολάρια. Ως επακόλουθο του πολέμου, η Γερμανία χρωστούσε χρήματα στη Γαλλία, η Γαλλία στη Βρετανία, η Βρετανία στην 25 I κριτικό: μαρξισμό;

27 Αμερική. Επειδή τα ποσά που καθορίστηκαν ήταν τεράστια και η Γερμανία δεν μπορούσε να ανταποκριθεί, επακολούθησε η μείωση της αξίας του γερμανικού μάρκου. Δημιουργήθηκε έτσι ένας κύκλος χρεών, πληθωρισμού και κρίσης, οι συνέπειες του οποίου φάνηκαν μετά το Ενώ τα κράτη ανά τον κόσμο προσπαθούσαν να αναδιοργανωθούν έπειτα α- πό τα όσα είχε φέρει ο μεγάλος πόλεμος, μια κοινωνία φάνηκε να ανατρέπει αυτό τον κύκλο. Μετά τη νίκη των μπολσεβίκων τον Οκτώβρη του η Ρωσία α- νακηρύχθηκε επαναστατική σοσιαλιστική χώρα. Δεδομένων όσων γνωρίζουμε για τις μεγάλες θυσίες στη διάρκεια της επανάστασης, είναι δύσκολο να κατανοήσουμε σήμερα τον αγνό ενθουσιασμό των ανθρώπων στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν έναν νέο κόσμο.τους πρώτους μήνες το κυρίαρχο σώμα στη Ρωσία ήταν το σοβιέτ, μια συνέλευση εργαζομένων σε κάθε πόλη. Η νέα κοινωνία παραχώρησε στις γυναίκες τα δικαιώματα του διαζυγίου, της αντισύλληψης και της έκτρωσης. Δημιουργήθηκαν νέες μορφές τέχνης και νέες σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Η επανάσταση έπρεπε να εξαπλωθεί. Δημιουργήθηκε η Κομμουνιστική Διεθνής για να επιταχύνει αυτή τη διαδικασία. Η Ρωσία μετονομάστηκε σε «Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών», όνομα που υπονοούσε πως η ιδέα του σοσιαλισμού θα έπρεπε να επεκταθεί και πέρα από τα σύνορά της. Εκδόθηκαν χαρτονομίσματα με το σύνθημα «Προλετάριοι ό- λου του Κόσμου Ενωθείτε» σε όλες τις κύριες γλώσσες του κόσμου. Ακόμη και οι χώρες που ήταν αντίθετες στις αλλαγές αυτές γρήγορα υιοθέτησαν πολλά χαρακτηριστικά της ΕΣΣΔ. Μόλις ένα χρόνο αφότου οι γυναίκες στη Ρωσία κατέκτησαν το δικαίωμα ψήφου, το απέκτησαν και στις ΗΠΑ. Ο Αμερικανός πρόεδρος Γούντροου Γουίλσον (Woodrow Wilson) εμφανίστηκε ως μεταρρυθμιστής για τα δικαιώματα των μικρών εθνών. Η ΕΣΣΔ ήταν μια επαναστατική απειλή για την παλιά τάξη πραγμάτων. Όσο διαρκούσε δεν μπορούσε να υπάρξει καμία επιστροφή στις δομές πριν από το 1914 Μια δεύτερη περίοδος ξεκίνησε με τη Μεγάλη Ύφεση, ως συνέπεια του κραχ του Η ύφεση οδήγησε τη ζωή των ανθρώπων στη χειρότερη δυνατή θέση. Μέχρι τα μέσα του 1930 το παγκόσμιο εμπόριο είχε πέσει στα δύο τρίτα. Η Ύφεση νομιμοποίησε ένα συγκεκριμένο οικονομικό μοντέλο, τον καπιταλισμό με ένα ισχυρό κράτος. Η οικονομία που δεν επηρεάστηκε από το κραχ ήταν αυτή της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία ήταν ασφαλής πίσω από έναν τοίχο προστατευτικών δασμών. Εκεί, οι αρχές της δεκαετίας του 1930 ήταν μια εποχή ανάπτυξης και εκατομμύρια άνθρωποι έφευγαν από την επαρχία προς τις πόλεις. Ο κόσμος συνέβαλε στην κατασκευή τεράστιων μονάδων παραγωγής χάλυβα και σιδήρου, όπως το Magnitogorsk πίσω από τα Ουράλια, 1 ένα από τα μεγαλύτερα εργοστάσια παραγωγής χάλυβα στον κόσμο. Έως τα μέσα της δεκαετίας του 1930 οι οικονομίες των μεγάλων δυνάμεων είχαν διαπλακεί με τις βιομηχανικές υπηρεσίες κάθε κράτους, καθώς η ανάπτυξη του δημόσιου τομέα φαινόταν ως ο καλύτερος τρόπος για να αποφευχθεί η παγκόσμια κρίση. Η πλέον ακραία μορκριτικοί μαρξισμό: I 26

28 φή στραχιωχικοποιημένου κρατικού καπιταλισμού ήταν η ναζιστική Γερμανία.Το κόμμα του Χίτλερ επωφελήθηκε της κρίσης και μέσα σε τρία χρόνια βρέθηκε α- πό το περιθώριο της πολιτικής στο κέντρο της εξουσίας ως το κυρίαρχο κόμμα. Ωστόσο, ο φασισμός δεν ήταν απλώς μια νέα οικονομική μορφή του καπιταλισμού. Ήταν επίσης μια διαφορετική μορφή πολιτικής, που χρησιμοποιούσε την πιο άγρια βία απέναντι στο λαό της χώρας του. Η πρόκληση της αντιπαράθεσης με το φασισμό ήταν επιτακτική ανάγκη για την αριστερά σε όλη αυτή την περίοδο. Η δυναμική του φασισμού πάντα οδηγούσε σε στρατιωτικές συγκρούσεις και τελικά σε πόλεμο. Όταν μια από τις κυρίαρχες δυνάμεις αναπτύσσεται προς αυτή την κατεύθυνση, είναι σίγουρο πως θα ακολουθήσουν κι άλλες. Η κυριαρχία του κρατικού καπιταλισμού έφτασε στο αποκορύφωμά της στον πόλεμο του 1939"45 Ακόμη και οι δημοκρατικές δυνάμεις αντέγραψαν τις οικονομικές συνήθειες των δικτατοριών. Μεγάλες εταιρείες κρατικοποιήθηκαν. Στη Βρετανία ο συντηρητικός υπουργός Γεωργίας θέλησε να κρατικοποιήσει κάθε εκτάριο γης.την ίδια στιγμή όμως ξεπρόβαλε και η αντίληψη πως μια τόσο ισχυρή εξουσία θα πρέπει να χρησιμοποιείται προς όφελος των ανθρώπων και όχι του πολέμου. Υπάρχουν δύο όψεις στον κρατικό καπιταλισμό των δεκαετιών του 1930 και του Η επιθυμία αποτροπής μιας νέας ύφεσης οδήγησε ταυτόχρονα τόσο στο στρατιωτικοποιημένο κράτος όσο και στον καπιταλισμό του κράτους πρόνοιας. Οι ίδιες διαδικασίες της κρατικής διακυβέρνησης προκάλεσαν ταυτόχρονα τις μεγαλύτερες σφαγές, αλλά και αλλαγές υπέρ της κοινωνικής ι- σότητας. Μετά τον πόλεμο τα περισσότερα κράτη προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια ευημερούσα κοινωνία που συχνά στηριζόταν οικονομικά στους εργαζομένους είτε μέσω της πληρωμής διάφορων ασφαλιστικών προγραμμάτων είτε μέσω της γενικής φορολογίας. Στις δύο δεκαετίες που ακολούθησαν μετά το 1945 η ζωή έδειξε πως η συμμαχία του ιδιωτικού κεφαλαίου με το κράτος δεν ήταν ο καλύτερος τρόπος διοίκησης μιας χώρας. Σ' αυτή την περίοδο, η σοσιαλδημοκρατία επιβεβαίωσε το ρόλο της ως υποστηρικτή του δημόσιου τομέα. Στις δεκαετίες του 195 και του i960 ο καπιταλισμός γνώρισε τη μεγαλύτερη άνθηση στην ιστορία του. Η οικονομική ασφάλεια της εποχής ταίριαζε με την πολιτική σταθερότητα του Ψυχρού Πολέμου.Τώρα υπήρχαν δύο υπερδυνάμεις, οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση, οι δύο νικητές του πολέμου. Ο άμεσος στρατιωτικός ανταγωνισμός τέθηκε στο περιθώριο και οι δύο υπερδυνάμεις προσπαθούσαν να διεκδικήσουν την εξουσία τους όχι μέσω της άμεσης εξουσίας στις αποικίες, όπως ί- σχυε τον 19 αιώνα, αλλά με τη δημιουργία «σφαιρών επιρροής» στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Αυτό το σύστημα των σφαιρών επιρροής είχε βασιστεί σε συνθήκες που δεν μπορούσαν να διαρκέσουν, συνθήκες χωρίς μέλλον. Στο τέλος της δεκαετίας του i960 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970, το κόστος για να συνεχίσει κάποιος να είναι υπερδύναμη ήταν υπερβολικό και για τις δύο μεγάλες δυνάμεις. 27 I ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

29 Τελικά, οι ΗΠΑ κάμφθηκαν πρώτα, υποφέροντας από την ήττα στον πόλεμο του Βιετνάμ. Οι φοιτητές και οι νέοι εργαζόμενοι βγήκαν στους δρόμους. Εμφανίστηκαν νέες μορφές πολιτικής διαμαρτυρίας σε κάθε χώρα, ανάλογα με το έ- θνος, το φύλο και τη σεξουαλικότητα. Όταν επανασταθεροποιήθηκε το σύστημα, η ζωή είχε αλλάξει.το μοντέλο του δημόσιου τομέα είχε χάσει την αίγλη του. Πλέον, όλος ο κόσμος κινούνταν στην κατεύθυνση των ιδιωτικοποιήσεων.τα πιο επιτυχημένα οικονομικά πρότυπα ήταν οι γιγάντιες πολυεθνικές, πολλές από τις οποίες πια ήταν πλουσιότερες από ολόκληρα κράτη.το κράτος πρόνοιας θεωρούνταν αιτία φτώχειας. Η εκλογή της Μάργκαρετ Θάτσερ στη Βρετανία και του Ρόναλντ Ρέιγκαν στις ΗΠΑ ήταν ο προπομπός της μετάβασης στη νέα εποχή με την κυριαρχία του παγκόσμιου, ιδιωτικού καπιταλισμού. Η νέα εποχή ήταν καταστροφική για το ανατολικό μπλοκ. Αδυνατώντας να α- ντέξουν τον οικονομικό ανταγωνισμό, οι ηγέτες της ΕΣΣΔ στράφηκαν σε μια διαδικασία αναδιάρθρωσης. Ωστόσο, το πρόσωπο που ηγήθηκε των μεταρρυθμίσεων, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, δεν κατόρθωσε να ελέγξει το ίδιο του το σχέδιο. Μέλη των καταπιεσμένων εθνοτήτων της Ρωσίας απαίτησαν την πλήρη ανεξαρτησία τους. Οι εργαζόμενοι αρνήθηκαν να αναλάβουν το κόστος των μεταρρυθμίσεων. Ο Γκορμπατσόφ προσπάθησε να κινηθεί ανάμεσα στη μεταρρύθμιση και την επανάσταση, όμως η πίεση του κόσμου ήταν τεράστια.το 1989 έπεσε το Τείχος του Βερολίνου. Δύο χρόνια αργότερα διαλύθηκε η Σοβιετική Ένωση. Η διαδικασία μετάβασης εξασφάλισε μόνο τη θέση της ελίτ. Οι πρώην ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμματος και της Κομμουνιστικής Νεολαίας κατάφεραν να «αναγεννηθούν» και να εμφανιστούν ως εθνικιστές πολιτικοί ή επιχειρηματίες, ιδιοκτήτες τοπικών επιχειρήσεων. Μια γυναίκα της περιόδου, η Ολγα Κριστανόφσκαγια (Olga Kryshtanovskaya), περιέγραψε τη μετάβαση από το σύστημα της κρατικής διακυβέρνησης στη νέα μορφή ιδιωτικού καπιταλισμού. «Καταργούσαν ένα υ- πουργείο και στα συντρίμμια του δημιουργούσαν μια επιχείρηση με τη μορφή της ανώνυμης εταιρείας (ίδιο κτίριο, ίδια έπιπλα, ίδιο προσωπικό) [...] και το δεύτερο ή τρίτο στέλεχος στο καταργημένο υπουργείο γινόταν ο επικεφαλής της επιχείρησης». 2 Η μετάβαση της Ανατολικής Ευρώπης ήταν λιγότερο βίαιη ή δραματική από εκείνη της περιόδου του 1917 ή του Όμως, το σύστημα που εμφανίστηκε ήταν καινούριο: μια ιστορική περίοδος είχε φτάσει στο τέλος της. Προκλήσεις Έως τώρα τα γεγονότα του 2θ ού αιώνα περιγράφτηκαν με έναν σχεδόν «ουδέτερο» τρόπο. Ο λόγος για τον οποίο πρέπει να θυμόμαστε αυτά τα χρόνια είναι για να μπορέσουμε να εξηγήσουμε τα κίνητρα και τις κοινωνικές ρίζες του ρεύματος της κριτικής αριστεράς. Ποιές ήταν οι προκλήσεις που αντιμετώπισαν τα εργατικά κινήματα από το 1917 έως το 1989, ιδωμένα από την πλευρά των αγω- ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 28

30 νιστών; Πότε μπορούμε να πούμε πως ένα κίνημα στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων; Αυτό που φαινόταν ξεκάθαρο ήταν η αναγκαιότητα να μην ξεθωριάσει η πίστη στην ενότητα των εργατών όλου του κόσμου. Η επιτακτική αυτή ανάγκη της ταξικής ενότητας και στρατηγικής φάνηκε (με αρνητικό τρόπο) με τη μεγάλη προδοσία της 4 Π<; Αυγούστου του όταν τα σοσιαλιστικά κόμματα του κόσμου απέτυχαν να ενωθούν ενάντια στην απειλή της σφαγής του Α" Παγκόσμιου πολέμου. Θετικότερο παράδειγμα αποτελεί το 1936, όταν οι εργάτες απ' όλο τον κόσμο ταξίδεψαν στην Ισπανία για να συμμετάσχουν στον αγώνα της Διεθνούς ενάντια στο φασισμό. Όσον αφορά τους διαφωνούντες μαρξιστές, ένα δεύτερο κριτήριο ήταν η α- νάγκη να ερμηνεύσουν τις εξελίξεις στη Ρωσία, την άνοδο και την πτώση της ε- πανάστασης. Πρόκληση που αντιμετώπισαν οι σοσιαλιστές στην Ανατολική Ευρώπη και οι αριστεροί σε όλο τον κόσμο. Αν για τη δεκαετία του 1950 ή του 1980 ήταν σωστή η θεώρηση πως η Σοβιετική Ένωση παρέμενε σοσιαλιστικό κράτος, όπως ισχυρίζονται οι υποστηρικτές της, τότε αυτό σημαίνει πως ο σοσιαλισμός θα πρέπει να ορίζεται ως ένα αστυνομικό κράτος που διοικείται από μια προνομιούχα γεροντοκρατία; Μια τέτοια «ουτοπία» δεν είναι ελκυστική. Από την άλλη, όσοι διανοούμενοι συγγραφείς και αγωνιστές επέμεναν πως η Ρωσία δεν είχε καμία σχέση με το σοσιαλισμό έπρεπε να εξηγήσουν γιατί και πώς η πρώτη επιτυχημένη εργατική επανάσταση στον κόσμο οδήγησε σε μια καταπιεστική κοινωνία. Μια τρίτη πρόκληση απαιτούσε από τους σοσιαλιστές να εξηγήσουν τι ακριβώς συνέβαινε στην παγκόσμια οικονομία.τη δεκαετία του 1920 οι κυριότερες οικονομικές διαδικασίες περιλάμβαναν στην επανίδρυση μιας παγκόσμιας οικονομίας στα συντρίμμια του πολέμου. Αρχικά δεν ήταν ξεκάθαρο αν θα κυριαρχούσε το ιδιωτικό ή το κρατικό κεφάλαιο. Κατά τις δεκαετίες 1930,1940 και 1950, η φύση του καπιταλισμού άλλαξε.το New Deal του Ρούσβελτ διέφερε, φυσικά, από τη ναζιστική Γερμανία του Χίτλερ, όμως η σχετική επιτυχία των δύο κοινωνιών αποδείκνυε τα προτερήματα μιας κατευθυνόμενης κοινωνίας. Η αριστερά έπρεπε να εξηγήσει αν μια «μεικτή» οικονομία ήταν καλύτερη από μια ι- διωτική οικονομία. Αν η εθνικοποίηση (ή κρατικοποίηση) ήταν η απάντηση, τότε γιατί ο κατάλογος των κοινωνιών με τη μεγαλύτερη ιδιοκτησία στο κράτος περιλάμβανε και τη Ρωσία του Στάλιν, αλλά και την Ιταλία του Μουσολίνι; Αυτό ήταν στ' αλήθεια το μοντέλο για τους σοσιαλιστές; Αυτό το ερώτημα δεν ήταν απλώς μια θεωρητική πρόκληση, αλλά ταυτόχρονα και μια πρακτική πρόκληση. Όσοι υ- ποστήριξαν την εθνικοποίηση -ή οποιοδήποτε εναλλακτικό σύστημα- προσπάθησαν να το εφαρμόσουν στην πράξη. Χρειαζόταν επίσης και κάτι άλλο ώστε να εξηγηθεί η αντίθεση στο φασισμό. Στην αρχή της περιόδου οι σοσιαλιστές ήταν σίγουροι πως το κόμμα τους ήταν το μοναδικό «απειλητικό» και ανατρεπτικό κόμμα των μη προνομιούχων. Στο τέ- 29 I ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

31 λος όμως της δεκαετίας του 1920 εμφανίστηκε ένα μαζικό κίνημα, ο φασισμός, που φάνηκε να ξεπερνά το πάθος της αριστεράς. Ο τρόπος με τον οποίο οι σοσιαλιστές προσπαθούσαν να κατανοήσουν το φασισμό ήταν περίπλοκος και συχνά αντιφατικός. Στην Ιταλία, οι σοσιαλιστές και οι κομμουνιστές αρχικά αγνόησαν την απειλή του φασισμού, καθώς προσπαθούσαν να κατανοήσουν τις δικές τους διαφορετικές τάσεις. Στη Βρετανία, η εφημερίδα του Εργατικού Κόμματος Daily Herald αρχικά κατηγόρησε τον Μουσολίνι ως φανατικό κομμουνιστή. Στο τέλος της δεκαετίας του 1920, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας διέπραξε το ακριβώς αντίθετο λάθος, κατηγορώντας τους Γερμανούς σοσιαλιστές ως «σοσιαλφασίστες». Ωστόσο, χιλιάδες κόσμος ζητούσε την ενότητα της αριστεράς ε- νάντια στην επικείμενη απειλή. Εκτός της επίσημης αριστεράς, τέτοιες φωνές ή- ταν αυτές των ΛέονΤρότσκι,Αντόνιο Γκράμσι (Antonio Gramsci),Tou κύκλου Weltbühne στη Γερμανία, των Αύγουστο Θαλχάιμερ (August Thalheimer), Ιγκνάσιο Σιλόνε (Ignazio Silone) και Βίλχελμ Ράιχ (Wilhelm Reich). 3 Τελικά, όλοι οι σοσιαλιστές αυτής της περιόδου έπρεπε να απαντήσουν στο «παλιό» ερώτημα -το οποίο είχαν κληρονομήσει από τους μαρξιστές της εποχής πριν από το πώς δηλαδή θα μεταβούν στη νέα κατάσταση. Καμιά σοσιαλιστική ουτοπία δεν μπορούσε να δημιουργηθεί με κλειστά μάτια. Για τους κομμουνιστές της δεκαετίας του 1920 η απάντηση ήταν απλή: τα μέλη της οργάνωσης έπρεπε να αντιγράψουν το οργανωτικό μοντέλο του Μπολσεβίκικου Κόμματος του Λένιν. Ομοίως, οι ρεφορμιστές σοσιαλιστές είχαν ξεκάθαρο στο μυαλό τους πως η αλλαγή θα ερχόταν μέσω του κοινοβουλίου. Μεταξύ των δύο αντίθετων αυτών απόψεων υπήρξαν πολλοί που υποστήριζαν ενδιάμεσες θέσεις. Σε περιόδους παγκόσμιων εξεγέρσεων, όπως αυτές του 1956 και του 1968, ακούγονταν απόψεις πως και οι δύο παραδόσεις είχαν λάθη και πως έπρεπε να βρεθεί ένας άλλος δρόμος. Στο διάστημα από το 1917 έως το στην αριστερά κυριαρχούσαν δύο ρεύματα, η σοσιαλδημοκρατία και ο σταλινισμός.τα δύο ρεύματα είχαν δημιουργηθεί από τη διάσπαση της Εργατικής Διεθνούς (Β' Διεθνούς) που συνέβη στο τέλος του Α' Παγκόσμιου πολέμου. Αρχικά και τα δύο ρεύματα προέρχονταν από τον επαναστατικό σοσιαλισμό. Όμως, οι διαφωνούντες μαρξιστές αποστασιοποιούνταν και από τα δύο αυτά ρεύματα. Ο Χάλ Ντρέιπερ υποστήριζε πως υπήρχε και ένα τρίτο σοσιαλιστικό «στρατόπεδο», διαφορετικό και από το σταλινισμό και από τη σοσιαλδημοκρατία.το πρόβλημα όμως που αντιμετώπιζαν οι διαφωνούντες μαρξιστές ήταν πως η πλειοψηφία του κόσμου θεωρούσε ως «αριστερά» τους σοσιαλιστές και τους κομμουνιστές, και τίποτα άλλο. Για να κατανοήσουμε γιατί κάποιοι αποστασιοποιήθηκαν από αυτές τις παραδόσεις διακινδυνεύοντας να βρεθούν απομονωμένοι, πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε τι ακριβώς ήταν ο σταλινισμός και η σοσιαλδημοκρατία. Ένας τρόπος για να γίνει αυτό είναι να αποτιμήσουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζαν διάφορα προβλήματα που έθετε η πραγματικότητα και οι εξελίξεις. Η αποτυχία και των δύο ρευμά- ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 31

32 των να ανταποκριθούν σ* αυτές τις απαιτήσεις εξηγεί γιατί η πλειοψηφία του κόσμου απομακρύνθηκε από τα κυρίαρχα κόμματα. Σοσιαλδημοκρατία Για τον κοινοβουλευτικό σοσιαλισμό η καθοριστική στιγμή ήταν ο Αύγουστος του 1914 Επειδή ζούμε στην άλλη πλευρά αυτού του χάσματος, είναι δύσκολο να α- ντιληφθούμε το μέγεθος της προδοσίας. Έως τότε φαινόταν πιθανό πως το σοσιαλιστικό κίνημα μπορούσε να δρα ως μηχανισμός υπεράσπισης της εργατικής τάξης στους αγώνες του ενάντια στον καπιταλισμό.το 1907, όπως και το 1912, τα σοσιαλιστικά κόμματα είχαν δεσμευτεί πως, αν ξεσπούσε μια γενικευμένη σύγκρουση, θα απαντούσαν με γενική απεργία ενάντια στον πόλεμο. Αυτή η θέση υποστηρίχτηκε στον σοσιαλιστικό Τύπο και σε αναρίθμητα αντιπολεμικά συνέδρια. Ωστόσο, όταν εμφανίστηκε η κρίση, τα μεγάλα σοσιαλιστικά κόμματα του κόσμου -με ελάχιστες εξαιρέσεις- ψήφισαν υπέρ των αστικών τάξεων των χωρών τους, γνωρίζοντας πολύ καλά πως μια τέτοια απόφαση καταδίκαζε χιλιάδες εργάτες σε θάνατο.το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Γερμανίας (SPD) ήταν τότε το μεγαλύτερο αριστερό κόμμα στον κόσμο. Οι ηγέτες του υποστήριζαν πως είχαν κληρονομήσει τη ριζοσπαστική σκέψη τους απευθείας από τον Μαρξ και τον Ένγκελς. Όταν ο Λένιν άκουσε πως οι σοσιαλιστές βουλευτές της Γερμανίας υποστήριξαν στη Βουλή το κυβερνών κόμμα για τον πόλεμο, απλώς αρνήθηκε να το πιστέψει. Γράφοντας από τη φυλακή, η Ρόζα Λούξεμπουργκ προσπάθησε να κατανοήσει το ρόλο που έπαιζε το κόμμα της. Στη Β'Διεθνή, το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Γερμανίας ήταν ο καθοριστικός παράγοντας. Σε κάθε συνέδριο, στις συνεδριάσεις του Διεθνούς Σοσιαλιστικού Γραφείου, όλοι περίμεναν να ακούσουν την άποψη της γερμανικής ομάδας. [,..]Και τι συνέβη όταν εμφανίστηκε η μεγάλη κρίση στην ιστορία; Η χειρότερη πτώση, ο μεγαλύτερος κατακλυσμός. Ποτέ άλλοτε η οργάνωση του προλεταριάτου δεν ήταν τόσο υποτακτική στον ιμπεριαλισμό. [...]Ποτέ άλλοτε δεν υπήρξε τόσο μεγάλη φίμωση του Τύπου, τέτοιο πνίξιμο της κοινής γνώμης. Πουθενά δεν εγκαταλείφθηκε η πολιτική πάλη της εργατικής τάξης τόσο ολοκληρωτικά όσο στη Γερμανία.* Τα αποτελέσματα του Αυγούστου του 1914 ήταν καθοριστικά. Έκτοτε τα σοσιαλιστικά κόμματα περιόρισαν πολύ τους στόχους τους. Η ιδέα μιας άλλης κοινωνίας αναβλήθηκε επ' αόριστον.τα κόμματα αυτά πήραν δεξιόστροφη πορεία. Έχοντας αποτύχει στη δοκιμασία του ο κοινοβουλευτικός σοσιαλισμός απέτυχε να λειτουργήσει ως ένα συνεπές, ισχυρό εμπόδιο στην άνοδο του φασισμού. Η μεγάλη ειρωνεία είναι πως ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ κινητοποιήθηκαν λόγω του έντονου μίσους τους προς το σοσιαλισμό. Όταν ο Χίτλερ ανακοίνωσε 31 I ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

33 πως θα ήταν ο «καταστροφέας του μαρξισμού», δεν εννοούσε το μικρό Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας, αλλά το τεράστιο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα με τα μαζικά σωματεία και τις πολλές πολιτιστικές ενώσεις. Μάλιστα, οι ναζί «εξέφρασαν» το θαυμασμό τους στο SPD υιοθετώντας στο κόμμα τους τις δικές του οργανωτικές δομές.τα πρώτα θύματα των δύο δικτατοριών ήταν οι αριστεροί, ως οι πρώτοι στόχοι των επιθέσεων στους δρόμους, οι πρώτοι που φυλακίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στη Γερμανία, οι σοσιαλιστές υποτάχτηκαν παθητικά, προσπαθώντας να πείσουν τους εαυτούς τους πως η «νομιμότητα» θα «υπέτασσε» τους ναζί, όπως είχε συμβεί με αυτούς. Ομολογουμένως, στη Γαλλία και την Ισπανία τα σοσιαλιστικά κόμματα δημιούργησαν μια μαζική συμμαχία με τους κομμουνιστές - όμως έως τότε το κόστος ήταν ήδη πολύ μεγάλο. Μετά τον πόλεμο η διαδικασία της πολιτικής διάλυσης συνεχίστηκε. Για τους περισσότερους υποστηρικτές των ρεφορμιστικών κομμάτων, ο σοσιαλισμός σήμαινε κάτι παραπάνω από ένα ισχυρό κράτος πρόνοιας. Στη Γερμανία, το SPD α- ποκήρυξε το «μαρξιστικό» του πρόγραμμα το 1959 Στη Βρετανία, το βασικότερο χαρακτηριστικό της «παλιάς εργατικής» ιδεολογίας ήταν η δέσμευσή της για τη δημόσια ιδιοκτησία, όπως εκφράζεται στο Άρθρο 4 ίου Εργατικού Συντάγματος, το οποίο ήταν τυπωμένο σε κάθε κάρτα μέλους του Εργατικού Κόμματος. Ο πρώτος αρχηγός του Εργατικού Κόμματος που ζήτησε την κατάργηση του άρθρου αυτού ήταν ο Χιουγκ Γκάιτσκελ (Hugh Gaitskell) στις αρχές της δεκαετίας του i960. Στην Ισπανία και την Πορτογαλία, η κρίσιμη στιγμή ήρθε μετά την πτώση των στρατιωτικών δικτατοριών που εγκαθιδρύθηκαν στα χρόνια του Μεσοπολέμου. Ως επακόλουθο, τα σοσιαλιστικά κόμματα αυτοανακηρύχθηκαν οι πιο συνετοί μαχητές-προασπιστές της μετάβασης στον καπιταλισμό ευρωπαϊκού τύπου. Εν τω μεταξύ, ο αυξανόμενος αριθμός κομμάτων των χωρών του Τρίτου Κόσμου, ομάδες που είχαν ξεκινήσει ως κινήματα ανεξαρτησίας-συμπεριλαμβανομένου του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου (ANC) στη Νότια Αφρική και του Ινδικού Εθνικού Κογκρέσου στην Ινδία-, άρχισαν να υιοθετούν τις ίδιες πολιτικές με τα κόμματα της Δυτικής Ευρώπης. Όσο εξαπλωνόταν η σοσιαλδημοκρατία στον κόσμο, τόσο απομακρύνονταν από κάθε ριζοσπαστισμό. Αν κάτι «κρατούσε» τα σοσιαλιστικά κόμματα στο χώρο της αριστεράς, ήταν η διαμάχη τους με τα κομμουνιστικά κόμματα. Με αυτή την έννοια, το 1989 ήταν επίσης μια καθοριστική εποχή για την κοινοβουλευτική αριστερά. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης απέδειξε στα σοσιαλιστικά κόμματα πως οι παλιοί διαχωρισμοί της κοινοβουλευτικής αριστεράς και δεξιάς ήταν ανούσιοι. Έτσι, προσπαθούσαν να «αρπάξουν» το έδαφος της ιδιωτικοποίησης από τη δεξιά. Υπό τη σκιά του υποτιθέμενου τέλους της ιστορίας, κόμματα όπως το SPD, 01 Εργατικοί στη Βρετανία και την Αυστραλία εγκατέλειψαν και τα τελευταία ίχνη οποιασδήποτε δέσμευσης προς μια διαφορετική οικονομική τάξη πραγμάτων. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως η απάντηση της σοσιαλδημοκρατίας στις προκλήσεις που αντιμετώπισε εκφράστηκε αρχικά μέσω της προσαρ- ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 33

34 μογής της στο υπάρχον καπιταλιστικό σύστημα. Έτσι, η αποτυχία της σοσιαλδημοκρατίας δεν βρίσκεται απλώς στην προδοσία του 1914-^0 πρόβλημα ήταν πολύ μεγαλύτερο. Όσο περνούσαν τα χρόνια, ο ρεφορμισμός αποδεχόταν περισσότερο τη λογική των ανταγωνιστικών επιχειρήσεων και των ανταγωνισμών μεταξύ των εθνών-κρατών. Οι σοσιαλδημοκράτες αντιμετώπιζαν τις κυβερνήσεις τους με τρόπο ώστε να εξασφαλίσουν τη δική τους συγκέντρωση εθνικού κεφαλαίου. Αρχικά, οι ελπίδες τους απέρρεαν από την πίστη πως, αν υποστήριζαν την αστική τους τάξη, θα εξασφάλιζαν προνόμια για την εργατική τάξη της χώρας τους. Ως το τέλος αυτής της περιόδου η ταύτιση μεταξύ της σοσιαλδημοκρατίας και των επιχειρήσεων ήταν τόσο μεγάλη, ώστε αυτό που τελικά δημιουργήθηκε ήταν άλλη μια ομάδα κομμάτων υπέρ του καπιταλισμού. Σταλινισμός Πώς αντιμετώπισαν οι πολιτικοί στη Σοβιετική Ένωση τις δοκιμασίες του 20 " αιώνα; Πάλι, πρέπει να αποτιμήσουμε την κατάσταση μέσα από τα μάτια των ανθρώπων που τελικά διαφώνησαν με αρκετές πολιτικές απόψεις των κομμουνιστών. Το πρώτο που πρέπει να τονίσουμε είναι πως η σταλινική παράδοση (σε α- ντίθεση με τη σοσιαλδημοκρατία) ήθελε να διατηρεί το πέπλο του επαναστατικού σοσιαλισμού και συνέχισε να υποστηρίζει αυτή την κληρονομιά, ακόμη και ό- ταν η ΕΣΣΔ είχε γίνει ένα από τα συντηρητικότερα κράτη στον κόσμο. Ο κόσμος ε- κτός της Σοβιετικής Ένωσης πίστευε πως αυτό ήταν το κλασικό παράδειγμα ενός σοσιαλιστικού κράτους και πως η Σοβιετική Ένωση αντιπροσώπευε το αναμενόμενο πρακτικό αποτέλεσμα του μαρξισμού. Ο λαός στο ανατολικό μπλοκ υποχρεωτικά ζούσε διχασμένος μεταξύ μιας ιδεολογίας που υποστήριζε την απελευθέρωση του ανθρώπου και μιας πραγματικότητας που ήταν ασύμφωνη με αυτές τις έννοιες. Στα γκούλαγκ του Στάλιν ο πρωινός συναγερμός για να ξυπνήσουν οι «τρόφιμοι» ξεκινούσε με τα λόγια της Διεθνούς: «Σηκωθείτε πεινασμένοι από το λήθαργο. Σηκωθείτε φυλακισμένοι της θέλησης». Οι απλοί άνθρωποι επέζησαν αυτής της αντίθεσης με ανέκδοτα και κυνισμό. «Στον καπιταλισμό ο άνθρωπος εκμεταλλεύεται το συνάνθρωπό του. Στον κομμουνισμό ισχύει ακριβώς το αντίθετο». «Είναι αλήθεια πως ο Ιωσήφ Στάλιν κάνει συλλογή από πολιτικά ανέκδοτα; Όχι, όμως συλλέγει ανθρώπους που λένε τέτοια». Ο ξεπεσμός της επανάστασης ήταν μια τρομερή, πικρή και επίπονη εμπειρία. Ωστόσο, η γέννηση αυτής της κοινωνίας δεν θα μπορούσε να είναι πολύ πιο διαφορετική απ' ό,τι ήταν. Στα πρώτα της χρόνια, η Σοβιετική Ένωση ήταν μια πραγματικά επαναστατική κοινωνία.το πρώτο πρόβλημα που αντιμετώπισε η ε- πανάσταση ήταν η απομόνωσή της. Και ο Λένιν και ο Τρότσκι υποστήριζαν πως η επανάσταση πρέπει να εξαπλωθεί, αλλιώς θα ηττηθεί.το μοντέλο που είχαν στο νου τους ήταν η Παρισινή Κομμούνα του 1871, όταν οι στασιαστές κατέλαβαν μια 33 I ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

35 πόλη για δύο μήνες, προτού ηττηθούν από τις στρατιωτικές δυνάμεις που έφτασαν από το εξωτερικό. Κανείς δεν προέβλεψε πως η Ρωσική Επανάσταση θα μπορούσε να ηττηθεί από την αντεπανάσταση που αναδύθηκε από το εσωτερικό της. Το πισωγύρισμα ξεκίνησε έντονα και γρήγορα. Μέσα σε έξι μήνες αφότου πήραν την εξουσία οι μπολσεβίκοι υποχρεώθηκαν να συνάψουν μια συνθήκη ειρήνης με τη Γερμανία.Τότε, οι Αριστεροί Εσέροι έφυγαν από την κυβέρνηση και κήρυξαν τον πόλεμο στους μπολσεβίκους. Ακολούθησαν δύο χρόνια άγριου εμφύλιου αλληλοσπαραγμού. Ο πόλεμος τελείωσε με έναν νέο κύκλο αγροτικών εξεγέρσεων στη Ρωσία. Στο τέλος, η Κροστάνδη, το κόκκινο φρούριο, εξεγέρθηκε εναντίον των πρώην ηγετών της. Ο Λένιν απάντησε στις απειλές παραχωρώντας κάποια προνόμια, όμως σε κάθε στάδιο το επαναστατικό περιεχόμενο του εργατικού κράτους έφθινε. Καθοδηγούμενες κομμουνιστικές εξεγέρσεις ηττήθηκαν στο Μόναχο, το Βερολίνο και τη Βουδαπέστη. Εν τω μεταξύ, στη Ρωσία έκανε την εμφάνισή της η γραφειοκρατία. Έως το τέλος του 1920, ο Στάλιν είχε ανέλθει στην εξουσία. Στη Ρωσία τον θεωρούσαν ως τον αρχηγό της νέας κρατικής τάξης. Η άνοδός του σημαδεύτηκε από την κολεκτιβοποίηση στα α- γροκτήματα. Οι χωρικοί απομακρύνθηκαν από τη γη τους, υποτίθεται σε συλλογικά αγροκτήματα, όμως οι περισσότεροι μετανάστευσαν στις πόλεις για να υ- πομείνουν μισθούς πείνας. Στους πολλούς λιμούς που ακολούθησαν, εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν. Στις πόλεις και στα εργοστάσια οι επαναστατημένοι εργάτες του 1917 αντικαταστάθηκαν από μια νέα γενιά που μόνο φήμες είχε ακούσει για τον αγώνα των προγενέστερών της. Η εσωτερική ήττα της επανάστασης είχε συνέπειες σε όσους αγωνιστές θεωρούσαν τη Σοβιετική Ένωση ως μοντέλο σοσιαλισμού.τα κόμματα της Κομμουνιστικής Διεθνούς ακολούθησαν τις πολλές «στροφές» και τους ελιγμούς της ε- ξωτερικής πολιτικής της Σοβιετικής Ένωσης, χορεύοντας πότε δεξιά και πότε α- ριστερά, αλλά τελικά πάντα στο ρυθμό που επέβαλλε η Μόσχα. Πολλοί αγωνιστές είχαν συγχυστεί από αυτή την κατάσταση και απλώς σταμάτησαν να είναι ενεργά μέλη. Ακόμα και όσοι συνέχισαν να αποδέχονται την αναγκαιότητα της ρωσικής ηγεσίας ανακάλυψαν πως η διαδικασία είχε αλλάξει πολλούς από τους «φωτισμένους», άλλοτε, ηγέτες. Στο τέλος του 1920 ο κόσμος περίμενε να είναι όσο το δυνατόν πιο αριστεροί. Στο τέλος του 1930 προσπαθούσαν να καταλήξουν σε συμφωνία με τους σοσιαλιστές, τους φιλελεύθερους και τους συντηρητικούς πατριώτες.το μόνο πράγμα που κρατούσε αυτό το «μείγμα» ενωμένο, ήταν ένας άκαμπτος και μη διαλεκτικός «μαρξισμός». Η συνταγή ήταν κάπως έτσι: όλοι οι εργάτες ήταν ή παθητικοί και απολίτικοι ή μαρξιστές. Οι κομμουνιστές ήταν το μοναδικό κόμμα της εργατικής τάξης. Ομοίως, η Ρωσία ήταν η μοναδική χώρα στην οποία οι εργάτες είχαν την εξουσία. Γι' αυτό, ο ρόλος των κομμουνιστών ή- ταν να ακολουθούν τη γραμμή του «προλεταριακού» κόμματος. Φυσικά, αυτή η απλούστευση είναι υπερβολική. Πολλές φορές αρκετοί ανεξάρτητοι αγωνιστές ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 34

36 οργανώνονταν στην περιφέρεια του κόμματος και δημιουργούσαν μια περισσότερο δημοκρατική κουλτούρα για τους αγώνες του κόσμου εκτός του κόμματος. Όσοι όμως συμμετείχαν σε τέτοιες ομάδες θεωρούνταν «οπορτουνιστές» και πολλοί από αυτούς τελικά συντάχτηκαν με τους διαφωνούντες μαρξιστές που α- ναφέρονται σ' αυτό το βιβλίο. Μετά το τέλος του πολέμου, στο ρωσικό μπλοκ εντάχθηκαν αρχικά οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και κατόπιν η Κίνα.Τελικά όμως η ενιαία καθοδήγηση ό- λου αυτού του μπλοκ αποδείχτηκε πολύ δύσκολη. Με τον καιρό, όλο και περισσότερες χώρες ζητούσαν το διαχωρισμό τους από τη Σοβιετική Ένωση. Η πρώτη ή- ταν η Γιουγκοσλαβία, υπό την ηγεσία του στρατάρχη Τίτο, στο τέλος τη δεκαετίας του Η δεύτερη ήταν η Κίνα του Μάο, είκοσι χρόνια αργότερα. Άρχισαν να εμφανίζονται εντάσεις σε επίπεδο χωρών, αλλά και ανάμεσα στα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης. Παραδοσιακά, τα κομμουνιστικά κόμματα του κόσμου συμμετείχαν σε μια διεθνή ένωση, την Κομμουνιστική Διεθνή ή «Κομιντέρν». Μετά το 1945 το σώμα αυτό αντικαταστάθηκε από μια περισσότερο χαλαρή ένωση την «Κομινφόρμ». Εκ των υστέρων φαίνεται να είναι αλήθεια πως οι ηγέτες της Σοβιετικής Ένωσης ένιωθαν την ανάγκη να απειλούν τους ηγέτες της Δύσης με την προοπτική της εξέγερσης της εργατικής τάξης. Οι Ρώσοι είχαν στην κατοχή τους την ατομική βόμβα και αυτό τους δημιουργούσε ασφάλεια. Ως το τέλος της περιόδου, η Σοβιετική Ένωση βρισκόταν σε αναταραχή.τη μεγάλη οικονομική ανάπτυξη του i960 ακολούθησε μια νέα κατάσταση σχεδόν μόνιμης στασιμότητας. Από το 1980 και μετά δεν υπήρξε ανάπτυξη της οικονομίας. Εν τω μεταξύ, οι ηγέτες της Σοβιετικής Ένωσης κατάλαβαν πως δεν άντεχαν το κόστος διατήρησης ενός στρατού που έφτανε τα 5 εκατομμύρια ανθρώπους. Η στρατιωτική ήττα στο Αφγανιστάν ανέδειξε το ζήτημα του αν υπήρχε πια λόγος για την ΕΣΣΔ να συνεχίζει τον ψυχρό οικονομικό πόλεμο με τις ΗΠΑ. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ προσπάθησε να βρει λύση στην κρίση με μια σειρά οικονομικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων (περεστρόικα και γκλάσνοστ). Η διαδικασία αυτή αποδείχτηκε πολύ δύσκολο να ελεγχθεί και έτσι η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε. Δεδομένων των πολλών προκλήσεων της περιόδου από το 1917 ως το 1989, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί τόσο πολλοί σοσιαλιστές ήταν αποφασισμένοι να αντισταθούν στη Σοβιετική Ένωση και στο μαρξισμό που χρησιμοποιούνταν στο όνομά της. Αν ο σκοπός του σοσιαλιστικού κινήματος ήταν να δημιουργήσει μια δίκαιη και ισότιμη κοινωνία που θα βασιζόταν στην εργατική δημοκρατία, τότε από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 (αν όχι νωρίτερα) οι ηγέτες της Ρωσίας ή- ταν στη άλλη πλευρά των οδοφραγμάτων. Υπήρξαν πολλές προσπάθειες κατανόησης του τι πήγε στραβά. Κάποιοι υποστηρίζουν πως η Ρωσία ήταν ένα εκφυλισμένο εργατικό κράτος, άλλοι πως ήταν μια μορφή κρατικού καπιταλισμού ή γραφειοκρατικού κολεκτιβισμού ή μια κοινωνία που καθοδηγούνταν από μια νέα τάξη. Κάποιοι υιοθέτησαν τον όρο «ολο- 35 I ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

37 κληρωτισμός», το οποίο δανείστηκαν από τους πολιτικούς επιστήμονες και δημοσιογράφους της Δύσης. 5 Το σχετικό περιεχόμενο αυτών των όρων αναλύεται στο κεφάλαιο για τον Καρλ Κορς. Πίσω απ' όλες αυτές τις «ταμπέλες» κρυβόταν η προσπάθεια κατανόησης του συστήματος της Σοβιετικής Ένωσης, η προσπάθεια να μάθουν από την ήττα και να οικοδομήσουν κάτι καινούριο, ώστε η νέα γενιά των σοσιαλιστών να μεγαλώσει χωρίς τον κυνισμό όσων είχαν δει την πτώση της Ρωσίας. Σε σχέση με τις προκλήσεις που οι ίδιοι οι αγωνιστές της αριστεράς έθεταν για τους εαυτούς τους, είναι σωστό να περιγράψουμε τον κοινοβουλευτικό σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό σοβιετικού τύπου ως δύο παραδόσεις που απέτυχαν. Υπήρχε χώρος για την ανάπτυξη κάποιων ανταγωνιστικών κινημάτων που ήταν κομμάτι της αριστεράς, όμως αυτό απέρριπτε πρακτικά την παράδοση του «από τα πάνω προς τα κάτω» εντός του σοσιαλισμού, κάτι που ήταν κοινή πρακτική και για το σταλινισμό και για τη σοσιαλδημοκρατία. Στο υπόλοιπο τμήμα του κεφαλαίου αυτού θα περιγραφούν μερικές από αυτές τις τάσεις, συμπεριλαμβανομένου του τροτσκισμού και της Νέας Αριστεράς του 1956 και 1968, τις προτάσεις τους στις πολλές προκλήσεις που αντιμετώπισε η αριστερά τη στιγμή που τις αντιμετώπισε, τη λογική και τη δραστηριότητα των τάσεων αυτών. Τροτσκισμός Η πρώτη «αιρετική» μαρξιστική παράδοση χρονολογείται από το θάνατο του Λένιν και την επακόλουθη σύγκρουση για την εξουσία μεταξύ των Στάλιν καιτρότσκι. Ο ΛέονΤρότσκι ( ) ήιαν δημόσιο πρόσωπο της επανάστασης του 1917 Ένας απόλυτα ταλαντούχος οργανωτής και ομιλητής, οτρότσκι οδήγησε τον Κόκκινο Στρατό στη νίκη στον Εμφύλιο Πόλεμο στη Ρωσία το Η μεγαλύτερη συνεισφορά του Τρότσκι στην επανάσταση ήταν την προεπαναστατική περίοδο. Ως αποτέλεσμα της πρώτης επανάστασης το 1905, οτρότσκι άρχισε να διαμορφώνει την άποψη πως οι Ρώσοι εργάτες μπορούσαν πραγματικά να καταλάβουν την εξουσία. Η θεωρία της «Διαρκούς Επανάστασης» ξεκίνησε ως απάντηση στον σημαντικότερο κοινό ισχυρισμό όλων των Ρώσων μαρξιστών, πως η ε- πανάσταση σε μια φεουδαρχική κοινωνία μπορούσε να οδηγήσει μόνο ως τη δημιουργία ενός καπιταλιστικού κράτους και όχι στο σοσιαλισμό.το πρόβλημα αυτής της θεωρίας ήταν πως οι περισσότεροι Ρώσοι εργάτες δεν ήταν διατεθειμένοι να υπομείνουν για μεγάλο διάστημα μια σύγκρουση και το αποτέλεσμα της πάλης τους να είναι ο καπιταλισμός, αλλά ήθελαν άμεσα τη δημιουργία μιας κοινωνίας με μεγαλύτερη κοινωνική ισότητα. ΟΤρότσκι υποστήριξε πως αυτό το πρόβλημα μπορούσε να ξεπεραστεί αν η επανάσταση εξαπλωνόταν και σε άλλες κοινωνίες, έτσι ώστε το θέμα να μην είναι το μέλλον της Ρωσίας αλλά το μέλλον της Ευρώπης. Δεν ήταν εφικτό να υπάρξει σοσιαλισμός μόνο στη Ρωσία, εκτός αν ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 37

38 η επανάσταση έπαιρνε διεθνείς διαστάσεις. Στη διάρκεια της επανάστασης του ο Λένιν συμφώνησε με τα επιχειρήματα τουτρότσκι και αποδέχτηκε την ι- δέα πως η επανάσταση μπορούσε να επιτύχει μόνο αν εξαπλωνόταν. Ως τα μέσα της δεκαετίας του 1920 ακολούθησε μια περίοδος γραφειοκρατικοποίησης στη Ρωσία. Η ισχύς του κράτους αυξήθηκε τρομερά, ενώ αντίθετα μειώθηκε ο λαϊκός έλεγχος στον μηχανισμό εξουσίας. Η Ρωσία βέβαια επέστρεψε σε μια εποχή κοινωνικής ειρήνης, υπό τον έλεγχο της ομάδας του Στάλιν.Το άστρο τουτρότσκι άρχισε να ξεθωριάζει. ΟΤρότσκι άρχισε να αντιλαμβάνεται τις συγκρούσεις στο κόμμα ως αντιπαράθεση για την ψυχή της επανάστασης. Ενάντια στη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης, ο Στάλιν και ο Μπουχάριν υ- περασπίστηκαν τη θεωρία του «Σοσιαλισμού σε Μία Χώρα». ΟΤρότσκι απάντησε ότι η αντίληψη πως η Ρωσία μπορούσε να προχωρήσει μόνη της προς το σοσιαλισμό ήταν η πλήρης απόρριψη της μαρξιστικής θεωρίας, που υποστήριζε πως ο καπιταλισμός ήταν ένα παγκόσμιο σύστημα το οποίο έπρεπε να ηττηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο. Στο τέλος του 1920 οτρότσκι εξορίστηκε από τη χώρα του. Μαζί με συντρόφους του που επίσης διαφωνούσαν ίδρυσε μια οργάνωση. Επίσης, εξέδωσε μια εφημερίδα, το Δελτίο της Αντιπολίτευσης, και δημοσίευσε πολλά βιβλία για να ε- ξηγήσει τις διαφορές του με τον Στάλιν. Ένα από τα σημαντικότερα και πιο γνωστά είναι η Προδομένη Επανάσταση (1937), 6 στο οποίο οτρότσκι επιμένει πως η επαναστατική Ρωσία ήταν ένα εκφυλισμένο εργατικό κράτος-σκιά του προηγούμενου εαυτού της. Αρχικά η ιδέα της Αριστερής Αντιπολίτευσης ήταν να δημιουργηθούν αντιπολιτευόμενες ομάδες μέσα σε κάθε κομμουνιστικό κόμμα. Αυτή η ιδέα εγκαταλείφθηκε έπειτα από την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία το Οι σοσιαλιστές και οι κομμουνιστές αισθάνονταν περισσότερο άνετα να πολεμούν ο ένας τον άλλον παρά τον Χίτλερ. ΟΤρότσκι συμπέρανε πως και τα δύο μονολιθικά ρεύματα (σοσιαλδημοκρατία και σταλινισμός) είχαν χρεοκοπήσει και πως έπρεπε να οικοδομηθεί ένα νέο διεθνές κίνημα. Αυτός ο δρόμος ήταν γεμάτος εμπόδια. Ένα πρόβλημα ήταν πως οτρότσκι έψαχνε συμμάχους στα «κεντριστικά» κόμματα της πρώην Διεθνούς του Αμστερνταμ - ομάδες όπως το SAP στη Γερμανία, το POUM στην Ισπανία και το Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα (ILP) στη Βρετανία. Αυτά τα κόμματα στρατολόγησαν αριστερούς αγωνιστές, πρώην σοσιαλδημοκράτες. Η πίεση των γεγονότων ώθησε τα κόμματα αυτά προς το μαρξισμό, όμως, καθώς προχωρούσε η δεκαετία του 1930, η πίεση αυτή ελαττώθηκε και η πολιτική των ομάδων αυτών στράφηκε σε πολλές και διαφορετικές κατευθύνσεις. Στην Ισπανία το POUM παρέμεινε επαναστατικό, όμως οτρότσκι διαφώνησε με τους ηγέτες του κόμματος όταν εκείνοι υποστήριξαν το Λαϊκό Μέτωπο, μια συμμαχία με τους φιλελεύθερους, τους σταλινικούς και τους σοσιαλιστές. Στη Βρετανία το ILP ήταν ένα πολύ μικρό κόμμα. Παρά τις δύσκολες συνθήκες, οτρότσκι αποφάσισε να διαμορφώσει ένα επαναστατικό κόμμα ακολουθώντας τα πρότυπα των 37 I ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

39 μπολσεβίκων του Λένιν. Ο Λένιν υπήρξε πάντα φλογερός επαναστάτης, πίστευε στην πολιτική καθαρότητα και η αντίληψή του για το επαναστατικό κόμμα ενίσχυε την αναγκαιότητα της πολιτικής και ιδεολογικής ενότητας ανάμεσα στους συντρόφους. Παρ' όλες τις αντιπαραθέσεις, το κόμμα του κατόρθωσε να παραμείνει ενωμένο, κυρίως λόγω των ευνοϊκών ιστορικών συνθηκών. Δυστυχώς, ο Τρότσκι δεν έδρασε σ' αυτές τις ευνοϊκές περιόδους. Οι συγκρούσεις πολλαπλασιάζονταν και ακόμα και πιστοί υποστηρικτές της επανάστασης, όπως ο συγγραφέας και μυθιστοριογράφος Βίκτορ Σερζ, απομακρύνθηκαν από το κόμμα. Προς το τέλος της δεκαετίας του 1930, οτρότσκι διακήρυξε την ίδρυση της Δ' Διεθνούς, όμως οι ομάδες που την υποστήριξαν ήταν μικρές. Μετά το θάνατο του Τρότσκι το 1940 από τα χέρια ενός πράκτορα του Στάλιν, το ρεύμα του Τρότσκι έχασε τον καθοδηγητή του.τα επόμενα 50 χρόνια το ρεύμα αυτό φάνηκε να υιοθετεί δύο πράγματα. Από τη μια, είχε διαμορφώσει μια εξαιρετικά δυνατή πολιτική και ηθική κριτική απέναντι στο σταλινισμό. Με αυτό το πλεονέκτημα το τροτσκιστικό κίνημα κατόρθωσε να έχει (για μικρότερες ή μεγαλύτερες περιόδους) την υποστήριξη πολλών σπουδαίων και ταλαντούχων συγγραφέων και αγωνιστών που συμμετείχαν στο σοσιαλιστικό κίνημα. Ένα παράδειγμα είναι αυτό του Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς (C.L.R. James), ενός από τους σπουδαιότερους μαύρους ριζοσπάστες του 2θ ού αιώνα, του οποίου το βιβλίο The Black Jacobins [Οι Μαύροι Ιακωβίνοι] έφερε στο προσκήνιο την ιστορία των μεγάλων εξεγέρσεων των σκλάβων και άλλαξε τον τρόπο που σκεφτόμαστε για την απελευθέρωση των σκλάβων. 7 Αλλοι συγγραφείς είναι οι Ταρίκ Αλί (Tariq Ali), Μπράιαν Μπεχάν (Brian Behan), Σαούλ Μπίλοου (Saul Bellow), Ρόμπερτ Μπρένερ (Robert Brenner), Αντρέ Μπρετόν (André Breton), Τζέιμς Κάνον Games P. Cannon), Τόνι Κλιφ, Χαλ Ντρέιπερ, Τέρι Ίγκλετον (Terry Eagleton), Πολ Φουτ, Ντάνιελ Γκέριν, ΝτάνκανΧάλας (Duncan Hallas)^ivwtiXouK (Sidney ΗοοΙ<),Ίρβινγκ Χόου (Irving Howe), Έρνεστ Μαντέλ (Ernest Mandel) και Σίλα Ρόουμποθαμ. Από την άλλη, αυτό που εντυπωσίαζε τα άτομα διαφορετικών κύκλων ήταν ο πολυδιασπαστικός χαρακτήρας του ρεύματος αυτού. Πολλά κόμματα ήταν πολύ μικρά ώστε να μπορέσουν να επιβιώσουν. Άλλα υιοθετούσαν από τα τελευταία χρόνια του Τρότσκι τις χειρότερες πλευρές της λενινιστικής οργανωτικής δομής. Όσοι έζησαν τον κομματικό σοβινισμό του Τζέρι Χίλι (Gerry Healy) ή του Χουάν Ποσάδας Ouan Posadas) γνωρίζουν τα λάθη αυτά πολύ καλά. Ένα από τα θέματα που παρουσιάζονται στο βιβλίο είναι ότι οι περισσότερο δημιουργικοί σύγχρονοι τροτσκιστές συχνά ήταν αντίθετοι με την «ορθοδοξία» στο εσωτερικό του κινήματός τους. Η δύναμη και η αδυναμία της πολιτικής αυτού του ρεύματος εντοπίζεται στον ασυνήθιστο χαρακτήρα του ιδρυτή της. Ο Τρότσκι αναμφισβήτητα ήταν αισιόδοξος, γενναίος και μεγαλόψυχος. Οι αρετές του αποτυπώνονταν στην πολιτική του δουλειά και στους τρόπους με τους οποίους ανέπτυσσε τη μαρξιστική θεωρία. Ωστόσο, το παρόν βιβλίο ακολουθεί την προσέγγιση του Τζον Μολινέ Cohn Molyneux), η οποία υποστηρίζει πως, παρόλη τη σαφή θεωρητική καινοτομία ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 38

40 της Διαρκούς Επανάστασης, στην πολιτική του Τρότσκι κυριαρχούσε η ισχυρή κληρονομιά ενός προηγούμενου, περισσότερο καθορισμένου μαρξισμού. 8 Στα τέλη της δεκαετίας του 1930 τα πολιτικά του κείμενα έδειχναν μια τάση να θεωρεί όλες τις κρίσεις ως την τελική καταστροφή του καπιταλισμού. Π ροέβη σε πολλές προβλέψεις, κάποιες από τις οποίες αποδείχτηκαν αληθινές, καμία όμως στην εποχή στην οποία εκείνος υποστήριζε.το κόμμα του προσέλκυε κυρίως ι- δεολόγους και όχι εργάτες. Επίσης, δεν παραδεχόταν τα λάθη του, κάτι το οποίο τόνιζε διαρκώς ο Βίκτορ Σερζ. Γιατί οτρότσκι δεν μπορούσε να δει πως είχε άδικο όταν υποστήριζε τη στρατιωτικοποίηση της εργασίας το 1920; Ή όταν υποστήριξε τη σφαγή των επαναστατών της Κροστάνδης το 1921; Η απάντηση του Τρότσκι-πως η στρατηγική των επαναστατών της Κροστάνδης ήταν εξίσου λάθοςπεριείχε κάποιες αλήθειες, όμως δεν απαντούσε στην κριτική του Σερζ. Είναι σκληρό να επαναλαμβάνουμε συνέχεια τα λάθη αυτά. Από όλες τις παραδόσεις του κριτικού μαρξισμού που εμφανίστηκαν τον 20 4 αιώνα, ο τροτσκισμός ήταν εκείνο το ρεύμα που διατηρούσε την πεποίθηση του Μαρξ πως ο σοσιαλισμός μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσω της επανάστασης των εργατών. Οι ιδέες του Τρότσκι ενέπνευσαν πολλούς από τους συγγραφείς που αναφέρονται σ* αυτό το βιβλίο. Η πρώτη ΝέαΑριστερά (1956) Όσο οι επίσημοι κομμουνιστές συνέχιζαν να παρασύρονται προς τα δεξιά, εμφανίζονταν ανταγωνιστικές τάσεις και παραδόσεις από ανθρώπους που πίστευαν πως υπήρχαν περισσότερες επαναστατικές δυνατότητες για την αριστερά. Όσο ο απλός κόσμος παρέμενε σιωπηλός, εύκολα κατέληγε κάποιος στο συμπέρασμα πως δεν υπήρχε ζωή έξω από τα σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κόμματα. Ωστόσο, υπήρχαν στιγμές που οι εξεγέρσεις χιλιάδων νέων εργατών και φοιτητών «απειλούσαν» να δημιουργήσουν υγιή κινήματα έξω από τις οργανωμένες δυνάμεις της υπάρχουσας επίσημης αριστεράς. Μια πρώτη τέτοια στιγμή ήταν το Μετά την προσπάθεια των Βρετανών να καταλάβουν το Σουέζ, τη σοβιετική εισβολή στην Ουγγαρία και την ομιλία του Χρουστσόφ στο 20 4 Συνέδριο του ΚΚΣΕ, στην οποία αποκήρυξε τον Στάλιν, χιλιάδες αγωνιστές αποχώρησαν από τα κομμουνιστικά κόμματα της Ευρώπης. Η γέννηση μιας Νέας Αριστεράς ήταν πραγματικότητα. Στο βιβλίο αυτό, το κεφάλαιο για τους Ντάνα Top και ΈντουαρντΤόμπσον συνδέει την ιστορία με αυτό το κίνημα. Στη Γαλλία και τη Βρετανία, ηγετικές φιγούρες ήταν ο Ζαν-Πολ Σαρτρ (1905-8ο) και ο ΈντουαρντΤόμπσον ( ) Και οι δύο γνώριζαν τα προγενέστερα ρεύματα της αριστεράς και προσπάθησαν να υπερασπίσουν τον βασικό πυρήνα της σκέψης τους. Η διαφωνία του Σαρτρ χρονολογείται από την περίοδο μετά το Ήταν ήδη 35 ετ ών όταν συντάχτηκε με το σοσιαλισμό και πάνω από 50 ε- 39 I ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

41 ιών όταν αποκήρυξε το σταλινισμό, έπειτα από την είσοδο των τανκς της Σοβιετικής Ένωσης στην προσπάθειά της να καταστείλει την επανάσταση στην Ουγγαρία. Ο Σαρτρ αντιλαμβανόταν πως έπρεπε να εμπλουτίσει και να αναπτύξει το μαρξισμό διατηρώντας τη δύναμή του ως επεξηγηματικού εργαλείου. Ο στόχος της κριτικής του ήταν η «κομμουνιστική» χρήση της διαλεκτικής. Στα χέρια τού Μαρξ η μέθοδος της διαλεκτικής ήταν ένα εργαλείο για την κατανόηση των αλλαγών στην ανθρώπινη ιστορία. Στα χέρια των κυρίαρχων κομμουνιστών μετατράπηκε σε εργαλείο υποστήριξης της ιστορικής αναγκαιότητας.το γεγονός ότι η Σοβιετική Ένωση υπήρχε αποδείκνυε πως το κίνητρο ήταν κατ' αρχάς δικαιολογημένο. Ο Σαρτρ άρχισε να απορρίπτει την ιδέα πως η γνώση ήταν αντανάκλαση της πραγματικότητας. Προτιμούσε να τονίζει τον ενεργό ρόλο τής ανθρώπινης συνείδησης στην κατανόηση του κόσμου. Η διαλεκτική ήταν μια σχέση μεταξύ του ανθρώπου ως υποκειμένου και ενός εξωτερικού αντικειμένου. Ήταν μια λογική δράσης, καθώς οι άνθρωποι γεννιόνταν ελεύθεροι, υποβάλλονταν σε κοινωνικούς κανόνες και προσπαθούσαν ξανά να απελευθερώσουν τους εαυτούς τους. Ο Σαρτρ επέμενε πως πάντα ο απλός άνθρωπος είχε κάποιο λόγο στη δημιουργία του κόσμου στον οποίο ήθελε να ζήσει. Ο δυτικός κομμουνισμός, με τις πολλές δικαιολογίες για την τρομοκρατία του Στάλιν, δεν ήταν παρά μια σκιά του τι θα μπορούσε να επιτευχθεί. 9 Ο ΈντουαρντΤόμπσον κατέληξε σε παρόμοιο συμπέρασμα ακολουθώντας μια διαφορετική, περισσότερο ιστορική μέθοδο. ΟΤόμπσον ήταν ηγετική φιγούρα στις κινήσεις ειρήνης του Κομμουνιστικού Κόμματος της Βρετανίας, μέλος της Επιτροπής Γιορκσάιρ και διακεκριμένος ιστορικός κομμουνιστής. Μαζί με άλλους συντρόφους του ίδρυσε την περιοδική έκδοση The Reasoner, η οποία κατόπιν μετονομάστηκε σε The New Reasoner και αργότερα συγχωνεύτηκε με την ε- φημερίδα Universities and Left Review, για να δημιουργήσουν τελικά την έκδοση New Left Review. 10 Η μεγαλύτερη συνεισφορά του Τόμπσον στο κίνημα ήταν η υ- περάσπιση ενός νέου μαρξισμού, τον οποίο αποκαλούσε (όπως ο Σαρτρ) «σοσιαλιστικό ουμανισμό». Αφετηρία του ήταν το επιχείρημα πως η φιλοσοφία τού Κομμουνιστικού Κόμματος είχε συντηρητικοποιηθεί, είχε καταλήξει σε έναν «διαβολικό και υστερικό υλισμό» που αναζητούσε πρότυπα στην ανθρώπινη ι- στορία περισσότερο ισχυρά από τη δράση οποιουδήποτε ανθρώπου. Ενάντια σ' αυτή τη λογική, ο Τόμπσον επέμενε στη σημασία της ανθρώπινης εμπειρίας. Η ανθρώπινη εμπειρία και δράση ήταν το βασικό εργαλείο της ιστορίας, και μέσω της ιστορίας η ανθρώπινη εμπειρία ήταν η πηγή όλων των γνώσεων. Έτσι, γίνεται κατανοητός ο τρόπος με τον οποίο η Νέα Αριστερά προσπάθησε να απαντήσει στις προκλήσεις που αντιμετώπισε γενικά η αριστερά.το κίνημα αυτό ήταν βαθιά διεθνιστικό. Ένα από τα σπουδαιότερα «παιδιά» του ήταν η Παγκόσμια Εκστρατεία για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό. Η Νέα Αριστερά διατηρούσε κριτική στάση απέναντι στον ρωσικό κομμουνισμό και τον σοβιετικό μαρξισμό. Ως αρνητικό στοιχείο, μπορούμε να πούμε πως το κίνημα αυτό δεν κατείχε γνώ- ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 41

42 σεις οικονομικών θεωριών. Πολλοί ήταν αυτοί που θεωρούσαν την ηθική κριτική του ρεύματος αυτού στο σταλινισμό αβάσιμη και ημιτελή. Από την άλλη, το ρεύμα αυτό ανέπτυξε μια θεωρία σχετικά με το πώς ο σοσιαλισμός μπορούσε να είναι πραγματικός. Η απάντηση βρισκόταν στη δράση των ανθρώπων στα εργατικά κινήματα και στα κινήματα ειρήνης. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία αυτού του ρεύματος ήταν η κίνηση και η δράση του. Η προσωπική αλληλογραφία του Τόμπσον είναι γεμάτη απολογίες για την καθυστέρηση ενός χειρογράφου ή για την ανικανότητά του να ξεκινήσει την οργάνωση αυτού που ο ίδιος θεωρούσε σημαντικό. Για εκείνον, πάντα υπήρχε ένας λόγος για να οικοδομήσει κανείς κάτι, για να καθοδηγήσει μια διαμαρτυρία. Η δεύτερη Νέα Αριστερά (1968) Η τελευταία ομάδα που αναφέρουμε στο κεφάλαιο αυτό είναι η δεύτερη Νέα Αριστερά, η οποία αναδύθηκε μετά το 1968, όταν οι διαδηλώσεις των φοιτητών (στη Γαλλία και όχι μόνο) προκάλεσαν τη μεγαλύτερη γενική απεργία στην ιστορία της Ευρώπης. Αυτό το κίνημα, όπως και του 1956, κατέληξε στην αντίληψη πως και οι δύο υπερδυνάμεις είχαν μεγάλες ευθύνες. Οι ΗΠΑ εισέβαλαν στο Βιετνάμ, τα σοβιετικά τανκς κατέστειλαν την Ανοιξη της Πράγας. Πολλοί από τους α- γωνιστές που είχαν ενεργό ρόλο στο πρώτο κίνημα συμμετείχαν και στο δεύτερο. Η κοινή τους εμπειρία εκφράστηκε με τη συσσωρευμένη οργή τους. Οι διαφορές του 1956 και του 1968 ήταν στην έκταση της εξέγερσης. Η δεύτερη Νέα Αριστερά πλησίασε περισσότερο στη δημιουργία μιας επανάστασης. Στη Γαλλία οι διαμαρτυρίες των φοιτητών πυροδότησαν μαζικές εργατικές απεργίες. Ωστόσο, η ύφεση του κινήματος δεν ήταν τόσο εμπνευσμένη όσο η άνοδός του. Με την ήττα των ελπίδων των φοιτητών και των εργατών, επήλθε μια νέα μορφή α- πογοήτευσης και απόγνωσης, που κυριάρχησε στην πνευματική ζωή από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 έως το τέλος της περιόδου μας. Στο τέλος της περιόδου, η γενιά του Μάη του '68 έπλασε έναν νέο, ακαδημαϊκό μαρξισμό, θέτοντας τα ζητήματα του πολιτισμού πολύ πιο πάνω από τις αναζητήσεις των καθημερινών ανθρώπων για τη ζωή τους. Η σημασία του 1968 διαμορφώνει το φόντο δύο κεφαλαίων στο βιβλίο αυτό. Ο Χάρι Μπρέιβερμαν ήταν ένας αγωνιστής της γενιάς εκείνης που παρά τα ταλέντα του δεν μπόρεσε να σχετιστεί με το νέο κίνημα. Ο Ντέιβιντ Ουίντζερι αντίθετα ενσαρκώνει μια από τις καλύτερες παρουσίες πριν από την ύφεση του κινήματος. Υπήρχε άλλο ένα χαρακτηριστικό που διαχώριζε το κίνημα του 1956 από αυτό του 1968.Τ0 τελευταίο πυροδότησε μυριάδες κινήματα καταπιεσμένων, όπως της Μαύρης Δύναμης, του γυναικείου κινήματος καθώς και των ομοφυλοφίλων. Τα κινήματα αυτά δεν γίνεται να κατανοηθούν ιστορικά, εκτός αν αναγνωρίσουμε πως προέκυψαν τόσο ως απάντηση στο ρατσισμό και το σεξισμό της καπιτα- 41 I ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

43 λιστικής κοινωνίας όσο και στην καταπίεση που υπέμενε ο κόσμος ακόμη και α- πό την αριστερά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα του προβλήματος αναδεικνύεται η ιστορία της αριστεράς στην Αμερική. Όταν οι γυναίκες προσπάθησαν να θέσουν το ζήτημα του σεξισμού σε εθνικά συνέδρια των Φοιτητών για μια Δημοκρατική Κοινωνία (SDS), τις κατέστειλαν οι άντρες σύντροφοι τους. Ο Έλντριτζ Κλίβερ (Eldridge Cleaver), μέλος της οργάνωσης Μαύροι Πάνθηρες, υποστήριζε πως ο βιασμός λευκών γυναικών ήταν πράξη πολιτικής αντίστασης. Ένας άλλος αγωνιστής, ο Στόκλεϊ Καρμίκαελ (Stokeley Carmichael), υποστήριζε πως «η μόνη θέση για τις γυναίκες στο sos ήταν να είναι μπρούμυτα»." Ανάλογες μορφές σεξισμού στην Ιταλία διέλυσαν την αριστερά σε χιλιάδες κομμάτια. Στα καλύτερά τους, τα κινήματα της Μαύρης Δύναμης, των ομοφυλοφίλων και των γυναικών προσπάθησαν να δώσουν μια νέα πνοή στο σοσιαλισμό. Ενάντια στη μονολιθικότητα των σταλινικών και των σοσιαλδημοκρατών, οι αγωνιστές του 1968 επέμεναν πως η δύναμη του λαού μπορούσε να αλλάξει τον κόσμο. Αντιμέτωποι με τα ίδια διλήμματα που είχαν και οι προηγούμενες γενιές, είχαν να πουν πολλά. Για παράδειγμα, στη Βρετανία και την Αμερική οι σοσιαλίστριες φεμινίστριες υποστήριζαν πως τα εργατικά κινήματα έπρεπε να διδαχτούν από το γυναικείο κίνημα. Γιατί δεν εφάρμοζαν τις συλλογικές συνήθειες των επαναστατριών φεμινιστριών για την αναζωογόνηση των σοσιαλιστικών κομμάτων και των συνδικάτων; Δυστυχώς, μέχρι την αποδοχή αυτής της ιδέας, οι εκκλήσεις για την ταξική πολιτική και την πολιτική των δύο φύλων έπεφταν στο κενό. Όμως, από το να ασχολούμαστε με το κίνημα στην περίοδο της ύφεσής του καλύτερα να θυμόμαστε την περίοδο που ήταν στην ακμή του. Η θέση των διαφωνούντων Έως τώρα έχει γίνει κατανοητό πως δεν ορίζεται μονοδιάστατα, δεν υπάρχει μια ενιαία «θέση των διαφωνούντων μαρξιστών». Αντίθετα, ένας σοσιαλιστής μπορούσε να βρεθεί σ' αυτή τη θέση με πολλούς τρόπους, από πολλές αφετηρίες. Ο περισσότερο συνηθισμένος και προφανής δρόμος ήταν η πολιτική αντιπαράθεση στη Σοβιετική Ένωση. Βέβαια, αρκετοί διαφωνούντες μαρξιστές εμφανίστηκαν ανάμεσα στους διανοούμενους και τους αγωνιστές στη Γερμανία οι οποίοι υποστήριζαν την αναγκαιότητα ενός Ενωμένου Μετώπου των σοσιαλιστών απέναντι στον Χίτλερ- το 1930, στους αριστεριστές μετά τον πόλεμο στην Αμερική που συμφωνούσαν με το σύνθημα «Ούτε Ουάσινγκτον ούτε Μόσχα» στους νέους φοιτητές και εργάτες της Γαλλίας που απεργούσαν το 1968 ενάντια στις εντολές των Γάλλων σταλινικών. Ένα από τα θέματα που θέτει το βιβλίο είναι πως κάθε περίοδος στην ιστορία και την κίνηση της αριστεράς που γέννησε τη δική της διαφωνία είχε ξεχωριστή και διαφορετική σημασία. Για αρκετά από τα άτομα που αναφέρονται στο ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 4 2

44 βιβλίο αυτό, οι σημαντικότερες περίοδοι ήταν οι ιστορικές στιγμές του του 1936, του 1956 και του Άλλοι συγγραφείς και αγωνιστές παραπονιούνται πως, επειδή έχουν μεγαλώσει σε τραυματικές αλλά συναρπαστικές εποχές, α- ναγκάστηκαν να ζήσουν σε έναν διαφορετικό, περισσότερο συντηρητικό κόσμο. Ένας από τους συγγραφείς που περιγράφουν αυτό το πρόβλημα είναι ο Χάρι Μπρέιβερμαν. Γεννήθηκε το 1920 και η επανάσταση τον κέρδισε όταν ήταν έφηβος. Ήταν ηγετική φιγούρα στο Εργατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (SWP), η δράση του οποίου βασιζόταν στην αντίληψη πως το 1917 ήταν η σπουδαιότερη στιγμή στην ιστορία του εργατικού κινήματος. Ο Τζέιμς Π. Κάνον, ηγέτης του SWP στην Αμερική, έγραψε το 1955= Ο ρωσικός δρόμος είναι ο δρόμος για την Αμερική του μέλλοντος, για το μέλλον όλου του κόσμου. Οι σπουδαιότεροι διανοητές του διεθνούς κινήματος έπειτα από τον Μαρξ και τον Ένγκελς και οι σπουδαιότεροι αγωνιστές ήταν οι Ρώσοι μπολσεβίκοι. Η Ρωσική Επανάσταση είναι ακόμα εδώ και το αποδεικνύει, αντιμετωπίζοντας όλες τις κατηγορίες. Η επανάσταση ακόμη είναι ζωντανό παράδειγμα: Ούτε οι διαστρεβλώσεις και οι προδοσίες του σταλινισμού μπορούν να το αλλάξουν αυτό." Όμως, τα μέσα της δεκαετίας του 1950 στις ΗΠΑ ήταν μια περίοδος άνθησης, περίοδος πλήρους εργασιακής απασχόλησης και απόκτησης ιδιοκτησίας, κατοικίας και αυτοκινήτου για τους περισσότερους εργαζομένους. Οι πολιτικές αντιλήψεις που έπεισαν ανθρώπους όπως ο Κάνον φάνταζαν όλο και περισσότερο απόμακρες στους αγωνιστές της γενιάς του Μπρέιβερμαν.Το 1958 ο Μπρέιβερμαν δημοσίευσε μια μελέτη με τον τίτλο «Marx in the Modern World» [«Ο Μαρξ στον Σύγχρονο Κόσμο»]. Στη μελέτη αυτή πραγματευόταν το τεράστιο κενό ανάμεσα στην πολιτική κατάσταση που οι σοσιαλιστές περίμεναν και στην πραγματικότητα την οποία ζούσαν: Το καπιταλιστικό σύστημα κατάφερε να επανασταθεροποιηθεί πολλές φορές, για πολύ μεγαλύτερο διάστημα από αυτό που όλοι περίμεναν. [...]0 Μαρξ και το ρεύμα που «δημιούργησε» λειτουργούσε στη βάση της επικείμενης κρίσης. Το ότι δεν σκέφτηκε ποτέ το επίπεδο ζωής που ενυπήρχε στον καπιταλισμό, ο οποίος συνέχιζε να επαναστατικοποιεί την επιστήμη και τη βιομηχανία για τα επόμενα ιοοχρόνια, ήταν γιατί πίστευε πως αντιμετώπιζε ένα σύστημα που πλησίαζε με γοργούς ρυθμούς στον «Αρμαγεδδώνα» του.' 3 Η βασικότερη παραδοχή του Μπρέιβερμαν ήταν πως η ίδια η ζωή είχε διαψεύσει την ανάλυση του Μαρξ για τον καπιταλισμό, ως χαοτικό σύστημα που θα προκαλούσε μαζικές διαμαρτυρίες. Ένα τέτοιο επιχείρημα δεν θα μπορούσε να έχει βάση το 1917 ούτε στην εξέγερση των Ισπανών εργατών. Είχε όμως βάση την εποχή του Τρούμαν και του Μακάρθι. 43 I ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

45 Στις διάφορες επαναστάσεις ή εξεγέρσεις, όπως αυτές του 1936, του 1956 και του 1968, οι διαφωνούντες μαρξιστές άρχισαν να βρίσκουν το ακροατήριό τους.τότε, η σύγκρουση μεταξύ του τροτσκισμού και της Νέας Αριστεράς ήταν δημιουργική. Από αυτά τα διαφορετικά ρεύματα προέκυψε μια περισσότερο συναρπαστική πολιτική. Ήταν η δημιουργικότητα που ανακάλυψε ο Καρλ Κορς στα εργατικά συμβούλια της χώρας του και ο ριζοσπαστικός πολιτισμός των αντικομφορμιστών του i960 που ανακάλυψε ο Ντέιβιντ Ουίντζερι. Όση σημασία είχε η περίοδος κατά την οποία γεννήθηκε η διαφωνία, τόση σημασία είχε και η κατάληξή της. Για πολλούς από τους αγωνιστές που αναφέρονται στο βιβλίο, το μεγάλο ζήτημα ήταν πώς θα μπορούσαν να συσχετίσουν το μαρξισμό με τα υπάρχοντα ρεύματα της αριστεράς. Για να υπάρξει μια πολιτική τάξη που να αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως τέτοια και να πιστεύει στην αλλαγή, το εργατικό κίνημα χρειαζόταν ιδέες και οργάνωση. Οι μόνιμες δομές δημιουργούσαν, ταυτόχρονα, εμπόδια και δυνατότητες.τέτοια κόμματα δημιουργήθηκαν στις δεκαετίες του 1930 και του ΐ950.Τα σοσιαλδημοκρατικά και τα κομμουνιστικά κόμματα διόρισαν αρκετά στελέχη που διατήρησαν τη συλλογική μνήμη, όχι της εργατικής τάξης, αλλά της γραφειοκρατικής της οργάνωσης. Οι ηγέτες της εργατικής τάξης και των συνδικάτων «ήξεραν» να μην εμπιστεύονται τα μέλη τους..., γιατί τις προηγούμενες εποχές αυτά τα μέλη δεν είχαν αγωνιστεί. Ομοίως, οι μηχανισμοί των δυτικών κομμουνιστικών κομμάτων «ήξεραν» πόσο σημαντικό ήταν να τονίζουν πως η Ρωσία ήταν σοσιαλιστικό κράτος..., γιατί αυτός ο μύθος κρατούσε ενωμένους διάφορους αγωνιστές σε περιόδους όπου το κίνημα βρισκόταν σε ύφεση.το πρόβλημα της γραφειοκρατικοποίησης φαινόταν περισσότερο σε περιόδους ριζοσπαστικοποίησης και ο λαός δυνάμωνε την αντίδρασή του απέναντι στις αποφάσεις των ηγετών του. Οι περισσότεροι από όσους αναφέρονται σ* αυτό το βιβλίο καταπιάνονται με το πρόβλημα της πολιτικής οργάνωσης του κινήματος. Η ΝτόναΤορ συμμετείχε σε μια λενινιστική, σταλινική όμως, οργάνωση. Ο Ντέιβιντ Ουίντζερι είχε μια συνεπή σχέση με το κόμμα του. Τα κεφάλαια που ακολουθούν είναι απαραίτητα ιστορικά.το θέμα τους είναι η σχέση της μαρξιστικής μεθόδου και των διαφορετικών εποχών που έζησαν οι ακόλουθες γενιές. Δεν έχει σημασία που η μαρξιστική θεωρία διατυπώθηκε α- πό έναν άνθρωπο που έζησε ως το Αυτό που έχει σημασία είναι η ικανότητα των επόμενων γενιών και αγωνιστών να εφαρμόσουν εκ νέου τη μέθοδο του Μαρξ στην εποχή που έζησαν. Ένα από τα θέματα με τα οποία ασχολείται το βιβλίο είναι ότι οι μαρξιστικές απαντήσεις στα προβλήματα του 2θ ού αιώνα δεν γεννήθηκαν στη βάση μιας μόνο παράδοσης. Αντίθετα, οι απαντήσεις προέκυψαν από τη δημιουργική αντιπαράθεση μεταξύ των διαφορετικών παραδόσεων και από τον ζωντανό διάλογο μεταξύ τους. ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΙΜΟ! I 44

46 Μαγιακόφσκι, Κολοντάι, Λουνατσάρσκι, Σερζ: Αμφισβητώντας τον σοβιετικό δρόμο Ενα από τα ζητήματα που θέτει αυτό το βιβλίο είναι πως το ρεύμα του κριτικού μαρξισμού ήταν μια απάντηση στα δύο μονολιθικά ρεύματα, του σταλινισμού και της σοσιαλδημοκρατίας.την περίοδο που επικράτησε ο σταλινισμός στη Ρωσία και είχαν ηττηθεί και οι τελευταίες ελπίδες της Οκτωβριανής Επανάστασης, χιλιάδες άνθρωποι στον κόσμο εξακολουθούσαν να αποκαλούν τον εαυτό τους μαρξιστές. Όμως, η αφοσίωσή τους στο ρωσικό κράτος τούς υποχρέωνε να υ- περασπίζονται τα χειρότερα εγκλήματα, όπως τις δολοφονίες των αποκαλούμενων Παλιών Μπολσεβίκων με τις δίκες-παρωδία της Μόσχας και την εξαφάνιση εκατομμυρίων ανθρώπων στη δεκαετία του Οι διαφωνούντες ήταν εκείνοι οι αγωνιστές που συνέχισαν να σκέφτονται. Μπορούσαν να το κάνουν αυτό γιατί ακόμη διατηρούσαν στην καρδιά τους ζωντανή τη σημασία του μεγαλείου της Οκτωβριανής Επανάστασης, προτού την υποβαθμίσουν ο Στάλιν και η ομάδα του. Για να μπορέσουν μαρξιστές όπως ο ΛέονΤρότσκι, ο Καρλ Κορς ή ο Βίκτορ Σερζ να κάνουν κατανοητές τις διαφορετικές τους ερμηνείες όσον αφορά τον Μαρξ, καθένας έπρεπε να έχει ξεκάθαρη γνώμη για το τι συνέβη στη Ρωσία, τι συνέβαινε μετά και ποια λάθη έγιναν. Ενώ κάποια κεφάλαια εξετάζουν τη συμβολή ενός συγγραφέα στη μαρξιστική θεώρηση της φιλοσοφίας ή ενός άλλου στην ανάπτυξη ενός σοσιαλιστικού τρόπου κατανόησης της ιστορίας, το παρόν κεφάλαιο εστιάζει αλλού. Εξετάζει τη ζωή τριών ηγετικών φυσιογνωμιών του σοβιετικού κράτους, των Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, Αλεξάντρα Κολοντάι καιανατόλι Λουνατσάρσκι, που έζησαν την εποχή της ήττας στις δεκαετίες του 1920 και του 1930.Τ0 κεφάλαιο τελειώνει με τον Βίκτορ Σερζ και την εξήγηση που ο ίδιος δίνει για την εσωτερική ήττα της επανάστασης. 45 I ΑΜΦΙΣ ΒΗΤΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΔΡΟΜΟ

47 Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι Ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι ήταν ένας από τους ποιητές της γενιάς που έζησαν την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 και αφοσιώθηκαν σ' αυτήν.την ίδια περίοδο έζησαν οι Αλεξάντρ Μπλοκ (Aleksandr Blok), Αντρέ Μπιέλι, (Andre Biely), Νικολάς Κίλουεφ (Nikolas ΚίΙοιΐθν),Σεργκέι Γιεσένιν (Sergey Yesenin), Κονσταντίν Μπαλμόντ (Konstantin Balmont), Βαλερί Μπρουσόφ (Valéry Bryusov), Βσέρολοντ Ιβάνοφ (Vserolod Ivanov) καισεργκέι Γκοροντέτσκι (Sergey Gorodetsky). Μερικοί από αυτούς λάτρεψαν τον αυθορμητισμό της επανάστασης. Αυτό που τους ενθουσίαζε ήταν κυρίως η περιφρόνησή τους για την προηγούμενη μορφή της κοινωνίας και ο στόχος της επανάστασης για βαθιές αλλαγές. Ο σοσιαλισμός του Μαγιακόφσκι ήταν εξίσου παθιασμένος αλλά περισσότερο βαθύς από των συντρόφων του.το βασικότερο χαρακτηριστικό του ήταν το μένος του ενάντια στην παλιά τάξη πραγμάτων. Όπως έγραψε ο Βίκτορ Σερζ, «ένα φλογερό πάθος αναπτύσσεται μέσα του». 1 0 Ντέιβιντ Ουίντζερι έγραψε ένα άρθρο για τον κομμουνισμό όπως τον έβλεπε ο Μαγιακόφσκι, χαρακτηρίζοντάς τον «όπως ε- κείνος, σωματώδης και μεγαλύτερος από τη ζωή, ανυπόμονος, άγριος και αναγκαίος». 2 Μια τέτοια θεώρηση της πολιτικής δεν μπορούσε να ξεφύγει από τον πνιγηρό έλεγχο του σταλινισμού. Βλέποντας την παλιά τσαρική τάξη πραγμάτων του γραφειοκρατικού και αστυνομοκρατούμενου κράτους να αναβιώνει στη χώρα του, ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι αυτοκτόνησε τον Απρίλιο του Ο Μαγιακόφσκι έζησε την περίοδο της επανάστασης. Γεννήθηκε το 1893 και ήταν μόλις ιι χρονών όταν οι ειδήσεις ανέφεραν τη Ματωμένη Κυριακή και τη δολοφονία χιλιάδων εργατών από τον τσάρο. Σύντομα ο Μαγιακόφσκι έγινε μέλος ενός παράνομου κύκλου μαρξιστών, αποκαλούσε τον εαυτό του σοσιαλιστή και διακινούσε κρυφά φυλλάδια στο σχολείο του. Στην ηλικία των 13 ετών οργανώθηκε στο Κόμμα των Μπολσεβίκων. Στα 15 του συνελήφθη. Μια ομάδα μπολσεβίκων προσπάθησε να ελευθερώσει κάποιους συντρόφους της από τη φυλακή. Ο Μαγιακόφσκι παρέμεινε ιι μήνες στη φυλακή. Όταν απελευθερώθηκε, η Ρωσία είχε αλλάξει. Η περίοδος ήταν μια σκοτεινή περίοδος. Ο τσαρισμός είχε επανεδραιώσει την εξουσία του και οι επαναστάτες βρίσκονταν σε άμυνα. Σύμφωνα με τον Σερζ, «η ήττα της επανάστασης το 1905 είχε χαραχτεί βαθιά στο μυαλό των διανοουμένων. Η τέχνη αυτής της περιόδου ήταν ε- ξατομικευμένη, μυστικιστική ή μυστικο-σεξουαλική». 3 Η τέχνη του Μαγιακόφσκι στηρίχτηκε αποφασιστικά στην επερχόμενη εποχή των μηχανών. Η τρομερή επέκταση της βιομηχανίας φαινόταν να αναφέρεται στην κατάσταση του μέλλοντος. Δεν υπήρχε λόγος να γράφει κανείς σύμφωνα με την παλιά παράδοση του ρεαλισμού. «Στο όνομα του φουτουρισμού, αυτός και οι σύντροφοι του ταξίδεψαν σε όλη τη Ρωσία διαβάζοντας ποιήματα, αποκηρύσσοντας τον τσάρο και ξεδιπλώνοντας το μανιφέστο τους. Σε πολλές πόλεις απαγόρεψαν τις εκδηλώσεις τους, σε άλλες δεν τις ανακοίνωσαν πουθενά». 4 ΚΡΙΤΙΚ02 ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I φ

48 Σε όλη την Ευρώπη οι νατουραλιστικοί κανόνες συμπεριφοράς κατέρρεανστην τέχνη, στην ποίηση και στην πεζογραφία. Η νέα τέχνη απέρριπτε τις καθαρές γραμμές προς όφελος των αφηρημένων μορφών και επαινούσε την αγνή μορφή της τέχνης σε σχέση με την υπερβολικά «κυριολεκτική» παλαιότερη μορφή της. Σε πολλές χώρες οι υποστηρικτές της μοντέρνας ποίησης και της εικαστικής τέχνης αποκαλούνταν «φουτουριστές». Ο Ιταλός ποιητής Φίλιπο Μαρινέτι (Filippo Marinetti) επαινούσε το σεξισμό, την ξενοφοβία και τον πόλεμο. Ο Βρετανός φουτουριστής-κυβιστής Γουίνταμ Λιούις (Wyndham Lewis) χαρακτήριζε τους εχθρούς του «τρελούς λάτρεις της φύσης, εξημερωμένους αστυνομικούς και σοσιαλιστές συγγραφείς θεατρικών έργων». 5 Στην Ιταλία, ο φουτουρισμός ανέπτυξε μια λατρεία για την ταχύτητα, για τον πιλότο και τον οδηγό ράλι. Σύμφωνα με τον Ουίντζερι, «ο Μαρινέτι και ο Μαγιακόφσκι συναντήθηκαν μόνο μια φορά και μίσησαν ο ένας τον άλλο». 6 Η ποίησή τους είχε παρόμοια μορφή, αλλά τα ποιήματα του Μαγιακόφσκι είχαν ένα δημιουργικό σκοπό, τη δημοκρατία. Το πρώτο αριστούργημα του Μαγιακόφσκι Σύννεφο με Παντελόνια, ένα μεγάλο ποίημα για τον έρωτα και τη βία, πάει πίσω στο 1914 Συνδέει δύο ιστορίες πάθους, την προσωπική ευχαρίστηση των ρομαντικών εραστών με το συλλογικό πνεύμα της ανθρώπινης αλληλεγγύης. Ο Βίκτορ Σερζ έγραψε: «Αν ο Μαγιακόφσκι είχε παραμείνει με το ταλέντο του στη μεγάλη καπιταλιστική πόλη της Βοημίας, η τέχνη του δεν θα ανήκε στο σήμερα. Μετά τον Οκτώβρη του θα ανήκε στο παρελθόν. Όμως η Επανάσταση ήξερε πώς να ανανεωθεί» 7 - όπως ήξερε και ο Μαγιακόφσκι. Ο πόλεμος και η επανάσταση ριζοσπαστικοποίησαν όλο το λαό της Ρωσίας, ακόμη και την ελίτ.το κέντρο της εξέγερσης ήταν το Πέτρογκραντ, μια πόλη στην οποία κυριαρχούσαν γιγάντια έργα εφαρμοσμένης μηχανικής. Ο καπιταλισμός άργησε να φτάσει στη Ρωσία, όμως με το που έφτασε πήρε τις πιο σύγχρονες μορφές του. Η ιστορία του Στιβ Σμιθ (Steve Smith) για την επανάσταση στην πόλη αυτή αποκάλυψε έναν περίπλοκο κόσμο μιας δημοκρατίας των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Μόνο προς το τέλος του καλοκαιριού οι μπολσεβίκοι του Λένιν κέρδισαν την πλειοψηφία, ακόμη και στις πόλεις. Η άνοδός τους συνέπεσε με ένα «ξεκαθάρισμα» στα εργοστάσια. Στο τεράστιο εργοστάσιο του Πουτίλοφ (Putilov), ο διευθυντής και οι βοηθοί του δολοφονήθηκαν από εξαγριωμένους εργάτες. Αλλού, προϊστάμενοι και πλούσιοι μεγιστάνες βρέθηκαν υπό την ηγεσία των επαναστατών. Οι εργάτες πάλευαν για την κατάκτηση του οκταώρου και για την άμεση δημοκρατία. 8 Από την αρχή της Οκτωβριανής Επανάστασης, ο Μαγιακόφσκι πήρε θέση. Όπως έγραψε ο Τρότσκι: «Ήταν κάτι τελείως φυσικό για τον Μαγιακόφσκι, παρά για οποιονδήποτε άλλο Ρώσο ποιητή, γιατί ήταν σε συμφωνία με τη συνολική του εξέλιξη». Ο στόχος της εξέγερσης ήταν να έρθει σε ρήξη με όλες τις παραδόσεις. Ο Μαγιακόφσκι γρήγορα έγινε η επιλογή μιας πλειοψηφίας. Οι φουτου- 47 I ΑΜΦΙΣ ΒΗΤΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΔΡΟΜΟ

49 ριστές ήταν οι πρώτοι καλλιτέχνες που τάχθηκαν στο πλευρό της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ο Μαγιακόφσκι έγραφε σε διάφορα επαναστατικά περιοδικά της εποχής: Art of the Commune [ Η τέχνη της Κομμούνας], Life [Ζωή] και New Life [Νέα Ζωή]. Εκείνη την περίοδο εκδόθηκε και το μεγάλο θριαμβευτικό ποίημά του με τίτλο The Αρχικά, το ποίημα δεν έφερε το όνομα κάποιου συγγραφέα, γιατί η Ρωσία ήταν πλέον κράτος 150 εκατομμυρίων ανθρώπων: Θα καταστρέψουμε τον παλιό κόσμο με βία θα βροντοφωνάξουμε τον νέο μύθο σ όλο τον κόσμο. Θα τσακίσουμε το φράγμα του χρόνου κάτω από τα πόδια μας. Θα φτιάξουμε μια μουσική κλίμακα στο ουράνιο τόξο. Τα ρόδα και τα όνειρα που βρόμισαν πια οι ποιητές σε νέο φως θα λουστούνε για τη χαρά των ματιών μας τα μάτια των μεγάλων παιδιών. Θα δημιουργήσουμε νέα τριαντάφυλλα τριαντάφυλλα των πόλεων με ροδοπέταλα τις πλατείες."' Η περίοδος από το φθινόπωρο του 1917 ως την άνοιξη του 1921 ήταν η πιο δύσκολη, η πιο επικίνδυνη. Χιλιάδες άνθρωποι πέθαναν στον Εμφύλιο Πόλεμο. Οι Λευκοφρουροί στρατοπέδευαν ακόμη και στα προάστια του Κόκκινου Πέτρογκραντ (Αγία Πετρούπολη). Οι μπολσεβίκοι μελετούσαν την ιστορική εμπειρία της Παρισινής Κομμούνας, ώστε να ερμηνεύσουν τη δική τους κατάσταση. Η μάχη που έπρεπε να δώσουν ήταν ένας πόλεμος μεταξύ του ριζοσπαστικοποιημένου λαού των πόλεων και του συντηρητισμού των αγροτικών περιοχών. Έπρεπε να κερδίσουν τον κόσμο που δούλευε στη γη. Οι μπολσεβίκοι δήμευσαν τις ι- διωτικές περιουσίες των γαιοκτημόνων και μοίρασαν τη γη στους αγρότες. Ακολούθησαν κι άλλα προβλήματα.τι είδους εμπόριο μπορούσε να υπάρξει στις πόλεις; Η επιβολή του δελτίου και τα προβλήματα παραγωγής μείωσαν το επίπεδο ζωής των πόλεων σε βαθμό μαζικής λιμοκτονίας. Χιλιάδες στελέχη των μπολσεβίκων πέθαναν στο μέτωπο. Ωστόσο, για τους πρώτους αγωνιστές της επανάστασης, αυτή ήταν μια ηρωική περίοδος. Ο κοφτός πεζός λόγος του Σερζ περιγράφει μια εποχή «αποκλεισμού, λιμού, Ντενίκιν (Denikin), Γιουντένιτς (Yudenich), Κολτσάκ (Kolchak). Η δημοκρατία αιμορραγεί από χιλιάδες πληγές. Ο ποιητής είναι ο εργάτης της προπαγάνδας» Μαγιακόφσκι σίγουρα απόλαυσε τη ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! 48

50 στιγμή. «Η δουλειά του ποιητή δεν σταματά στο βιβλίο. Συναντήσεις, ομιλίες, χιουμοριστικά πεντάστιχα, θεατρικά έργα προπαγάνδας της αναταραχής, ζωντανές ραδιοφωνικές φωνές και τα συνθήματα να λάμπουν στις γραμμές του τραμ»." Αυτή την περίοδοϊα έργα του Μαγιακόφσκι συμφωνούσαν περισσότερο με τη ρωσική σχολή του κονστρουκτιβισμού,του περισσότερο γεωμετρικού ρεύματος απ' όλα τα αφηρημένα ρεύματα. Αυτή η προσέγγιση περιείχε έναν διπλό ριζοσπαστισμό. Η τέχνη των κονστρουκτιβιστών φαινόταν να είναι καινούρια, ό- μως ταυτόχρονα σχετιζόταν με την αντίληψη ενός πολιτισμού με νέους τρόπους. Οι γλύπτες, οι καλλιτέχνες και οι ποιητές αυτής της σχολής κατόρθωσαν να ανατρέψουν την παλιά, ελιτίστικη συμβατικότητα της τέχνης. Οι πίνακες ζωγραφικής δεν ήταν πια με επίχρυσες κορνίζες στους τοίχους, αλλά στις πλευρές ενός σπιρτόκουτου. Δανειζόμενοι μια φράση του Ουόλτερ Μπέντζαμιν (Walter Benjamin), οι κονστρουκτιβιστές ήθελαν να απογυμνώσουν ένα έργο τέχνης από την «αίγλη» που το περιέβαλλε. 1 ' Ο κονστρουκτιβισμός δεν ήταν το μοναδικό ρεύμα που αναπτύχθηκε μετά το 1917 Ένας μεγάλος αντίπαλος ήταν η Προλέτκουλτ (Proletkult, «Προλεταριακή Τέχνη») που υποστηριζόταν από αρκετούς «αριστερούς μπολσεβίκους», όπως ο Μπογκντάνοφ (Bogdanov) και ο Ανατόλι Λουνατσάρσκι. 14 Συχνά οι οπαδοί αυτού του ρεύματος προτιμούσαν το ρεαλισμό από την αφηρημένη τέχνη, την καθοδηγούμενη συζήτηση από τις καινοτομίες. Η σχολή τους υποστήριζε πως τα πραγματικά μέλη της ρωσικής εργατικής τάξης θα έπρεπε να ηγηθούν της τέχνης στη χώρα τους. Αυτό το σκεπτικό γοήτευσε ακόμη και τον Μαγιακόφσκι κάποιες φορές, ο οποίος έγραψε το 1918: «Και γιατί να μην επιτεθούμε στον Πούσκιν και τους άλλους στρατηγούς των κλασικών;». 15 Όμως, αυτός ο στόχος είχε προβλήματα. Όπως τόνισαν οι Λένιν, Τρότσκι και άλλες ηγετικές φυσιογνωμίες των μπολσεβίκων, το ρωσικό προλεταριάτο ήταν μια μειοψηφούσα τάξη που το μέλλον της εξαρτιόταν από το αν θα κατάφερνε να συμμαχήσει με τους εργάτες της Δυτικής Ευρώπης. Στις πραγματικές συνθήκες της Ρωσίας του , ζητούμενο για την επανάσταση ήταν να καταφέρει το κράτος να φέρει τους κλασικούς κοντά στον απλό λαό και να μπορέσει να ανεχτεί ή και να ενθαρρύνει τις όποιες καλλιτεχνικές καινοτομίες. Μέχρι η παγκόσμια απομόνωση του Οκτώβρη του '17 να αλλάξει και η επανάσταση να καταφέρει να εξαπλωθεί, τέτοιου είδους δημιουργικότητα παραμένει υποχρεωτικά στα χέρια της μειοψηφίας. «Ούτε μία προοδευτική ιδέα δεν ξεκίνησε ποτέ από την πλειοψηφία του λαού» έγραψε οτρότσκι «διαφορετικά δεν θα ήταν προοδευτική ιδέα. Μόνο στο τελευταίο στάδιο η ιδέα γίνεται κτήμα των μαζών». 16 Τα χρόνια που ακολούθησαν το 1921, η επανάσταση μπήκε σε νέα φάση. Με το τέλος του Εμφύλιου Πολέμου, η θέση των μπολσεβίκων ήταν πια σίγουρη. Όμως, ο κόσμος στις πόλεις ήταν εξαντλημένος και ο κόσμος στις επαρχίες παρέμενε ε- χθρικός απέναντι στο νέο καθεστώς. Η επανάσταση είχε αποτύχει να σπάσει τα 49 I ΑΜΦΙΣ ΒΗΤΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΔΡΟΜΟ

51 σύνορα της Ρωσίας. Οι μπολσεβίκοι εδραίωσαν την επιβίωσή τους αποδεχόμενοι μια περιορισμένη επαναφορά κάποιων κανόνων της αγοράς. Η Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ) ανέδειξε μια γενιά ευκατάστατων εμπόρων, που απέκτησε αρκετό χρήμα ώστε να μπορεί να συναλλάσσεται στα νέα χρηματιστήρια στη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη. Για πολλούς οι καπιταλιστικές σχέσεις μπορούσαν να γίνουν ανεκτές.το μόνο προπύργιο ενάντια στην παλινόρθωση ενός καπιταλιστικού συστήματος ήταν η επαγρύπνηση του Κόμματος των Μπολσεβίκων. Ωστόσο, ακόμα κι εκεί υπέβοσκε μια νέα αντεπαναστατική αλλαγή.το τελευταίο έργο του Λένιν ή- ταν ο αγώνας του ενάντια στη γραφειοκρατικοποίηση του σοβιετικού κράτους. 17 Η τελευταία του «δήλωση» συνέδεσε την πτώση της επανάστασης με την άνοδο στην εξουσία τού Ιωσήφ Στάλιν. «Ο Στάλιν, αφού έγινε Γενικός Γραμματέας, συγκέντρωσε στο πρόσωπό του τεράστιες εξουσίες, και δεν είμαι σίγουρος πως γνωρίζει πάντα πώς πρέπει να τις χρησιμοποιεί. [...] Προτείνω στους συντρόφους να βρουν έναν τρόπο να απομακρύνουν τον Στάλιν από τη θέση που κατέχει». Έπειτα από πολλές απόπειρες δολοφονίας του, εγκεφαλικά και μια μακροχρόνια αρρώστια, ο Λένιν πέθανε τον Ιανουάριο του Ο Μαγιακόφσκι ένιωθε ολοένα και περισσότερο απόμακρος προς το νέο σοβιετικό κράτος. Στο ποίημα-νεκρολογία Β.Ι. Λένιν που έγραψε το 1924 ο ποιητής έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου για τη θεοποίηση του νεκρού ήρωα:. Φοβάμαι τις λιτανείες, τα μαυσωλεία, το θαυμασμό, τ' αγάλματά του, μην πάει και πνίξουν, κάτω απ' τη γλυκιά γιορτή, τον Λένιν και την απλότητα του. 18 Ο Μαγιακόφσκι θεωρούσε πως η ΝΕΠ αντιπροσώπευε την αναγέννηση της παλιάς καπιταλιστικής εποχής. «Πολλά / χωρίς εσένα / έχουν ξεφύγει απ'τον έ- λεγχο /Τάσο πολλοί / διαφορετικοί / παλιάνθρωποι και υπηρέτες / τριγυρνάνε στη σοβιετική γη μας / Δεν υπάρχει τέλος / στον αριθμό τους / και στα ψεύτικα ονόματά τους». 1 Η εφημερίδα New Life δέχτηκε σφοδρή κριτική, ακόμη και από ποιητές της RAPP (Πανρωσική Ένωση Προλεταριακών Συγγραφέων). Επίσης, α- παγόρεψαν στον Μαγιακόφσκι να επισκεφθεί την ερωμένη του Τατιάνα στο Παρίσι. Οι πρωτοπόροι καλλιτέχνες κατηγορήθηκαν. Οι επίσημοι επισκέπτες (αρχηγοί κρατών κ.λπ.) παρακολουθούσαν μόνο τα μπαλέτα Μπολσόι. Πίνακες και φωτογραφίες αλλοιώθηκαν, με την αφαίρεση από αυτές αντιπάλων του Στάλιν, πολλοί από τους οποίους είχαν παίξει μεγαλύτερο ρόλο από εκείνον τον Οκτώβρη του 'ι7 Σε αντίθεση με τον κονστρουκτιβισμό, η Προλετκούλτ υποστηριζόταν από τους πιο συντηρητικούς καλλιτέχνες, καθώς υιοθετούσε μια απλή και οικεία νατουραλιστική αισθητική, η οποία ήταν λιγότερο επικίνδυνη για τους νέους ηγέτες του σοβιετικού κράτους. κριτικό: μαρξισμό: I

52 To 1924, ο Β'ικτορ Σερζ περιέγραψε ίο έργο ίου Μαγιακόφσκι ως «το δράμα ενός ποιητή που δεν μπορεί, παρά τη βαθιά επιθυμία του, να ξεφύγει από το παρελθόν». 20 Στο βιβλίο του Memoirs [Αναμνήσεις] ο Σερζ αναφέρει πως, όταν ο Μαγιακόφσκι έμαθε για το χαρακτηρισμό αυτό, τον ρώτησε: «Γιατί ισχυρίζεσαι πως ο φουτουρισμός μου δεν είναι τίποτε άλλο παρά παρελθοντισμός;». Σ' αυτή την κατηγορία ο Σερζ απάντησε: Γιατιοι υπερβολές και οι φωνές σου, ακόμη και οι άγριες εικόνες σου, είναι γεμάτες απ' το παρελθόν και μάλιστα από τις πιο κουραστικές πλευρές του. Και γράφεις «Στις ψυχές των ανθρώπων η φαντασία και ο ηλεκτρισμός...». Στ' αλήθεια πιστεύεις πως αυτό φτάνει; Αυτό είναι ο υλισμός μιας ιδιαίτερα απαρχαιωμένης παραλλαγής; 0 Σερζ συμπεραίνει τελικά: «Ήξερε πώς να δημαγωγεί τα πλήθη, αλλά δεν ήξερε πώς να επιχειρηματολογεί. "Ναι, είμαι υλιστής! Ο φουτουρισμός είναι υλιστικός"!». 21 Με κάποια υπεροψία, ο Σερζ υποστήριζε πως η αδυναμία του ποιητή ήταν η ανικανότητά του να βρει το κατάλληλο κοινό. Πώς μπορούσε κανείς να δημιουργήσει συλλογική τέχνη κατάλληλη για τη νέα εποχή, όταν οι εργάτες πάντα ήταν μειοψηφία και η επανάσταση παρέμενε απομονωμένη; Μια παρόμοια άποψη εξέφρασε ο ΛέονΤρότσκι στο βιβλίο Λογοτεχνία και Επανάσταση: «Το φλογερό πάθος της επανάστασης και το άκαμπτο θάρρος της γοήτευαν τον Μαγιακόφσκι πολύ περισσότερο απ' ό,τι ο μαζικός χαρακτήρας του ηρωισμού της και ο κολεκτιβισμός των σχέσεων και των εμπειριών της». 22 Έως το τέλος της δεκαετίας του 1920, ο επαναστάτης σοσιαλιστής Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι είχε διαχωριστεί τελείως από αυτή τη νέα, εχθρική κοινωνία. Ήταν ένας καλλιτέχνης ο οποίος είχε ανθήσει όταν η επανάσταση ήταν στο αποκορύφωμά της. Όμως, υπό την ηγεσία του Στάλιν, η επανάσταση οπισθοδρομούσε. Η ζωή ενός ολόκληρου έθνους βρισκόταν υπό διαρκή λογοκρισία και η ποίηση δεν μπορούσε να ξεφύγει. Έως το 1930, ο μαζικός χαρακτήρας, ο ηρωισμός και ο κολεκτιβισμός των πρώτων μηνών της επανάστασης ανήκε στο παρελθόν. 0 Μαγιακόφσκι αυτοπυροβολήθηκε στις 14Απρίλη του ΐ930.Σύμφωνα με ένα βιογράφο του, τον Α.Ντ.Π. Μπριγκς (A.D.P. Briggs): «Ο θάνατος του Μαγιακόφσκι δεν μπορεί να εξηγηθεί μονοδιάστατα.υπήρχαν τουλάχιστον τρεις ή τέσσερις κύριες αιτίες: αποτυχίες στον έρωτα, στο έργο του, η κακή αποδοχή από τον κόσμο, η ά- σχημη υγεία του και η ανικανότητά του να μπορέσει να συμφιλιωθεί με ένα ολοένα και περισσότερο εχθρικό πολιτικό καθεστώς και με την νέα τάξη πραγμάτων της χώρας του». 23 Το τελευταίο ποίημα του Μαγιακόφσκι μαρτυρούσε: Απεχθάνομαι κάθε μορφή θανάτου Λατρεύω κάθε μορφή ζωής. 2 * 51 I ΑΜΦΙΣ ΒΗΤΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΔΡΟΜΟ

53 Αλεξάντρα Κολοντάι Η ιδιοφυΐα του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι έγκειται στην ικανότητά του να δημιουργεί μια ποίηση που εναρμονιζόταν με τις τεράστιες ελπίδες που γέννησε η επανάσταση του ΐ9ΐ7 Την ίδια περίπου περίοδο, η Αλεξάντρα Κολοντάι συμμετείχε σε μια διαφορετική μορφή δημιουργικής εργασίας. Αυτή, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο, είχε αναλάβει το δύσκολο έργο να φέρει στο κέντρο της στρατηγικής της επανάστασης των μπολσεβίκων το ζήτημα της απελευθέρωσης των γυναικών. Αρκετά χρόνια πριν, ο ΦρίντριχΈνγκελς, συνεχίζοντας τη σκέψη του Σαρλ Φουριέ (Charles Fourier), υποστήριζε πως ο βαθμός προόδου στο θέμα της κατάκτησης της ισότητας για τις γυναίκες ήταν η σημαντικότερη δοκιμασία για το γενικό επίπεδο ισότητας στην κοινωνία. 25 Μετά το 1917 οι κομμουνιστές αντιμετώπισαν την πρόκληση να κάνουν πράξη αυτά τα όμορφα λόγια, κάτι το ο- ποίο κατόρθωσαν με μεγάλη επιτυχία. Στη φτωχή, οπισθοδρομική Ρωσία, τη διαλυμένη από τις καταστροφές του πολέμου, οι μπολσεβίκοι κατόρθωσαν να παραχωρήσουν στις γυναίκες πολλά δικαιώματα (όπως το δικαίωμα στην ελεύθερη αντισύλληψη, στο διαζύγιο, στην έκτρωση και την εξίσωση των μισθών), που όμοιά τους δεν επιτεύχθηκαν πουθενά στη Δύση, ούτε τότε ούτε μετά. Πολλοί συνδέουν τη διαδικασία της κατάκτησης της απελευθέρωσης των γυναικών με την ισχυρή προσωπικότητα της Αλεξάντρα Κολοντάι, της πρώτης γυναίκας υ- πουργού στη σύγχρονη εποχή και για δύο χρόνια αρχηγού του γυναικείουτμήματος των μπολσεβίκων Ζενοντέλ (Zhenotdel). Ωστόσο, η πραγματικότητα δεν είναι τόσο αισιόδοξη όσο ακούγεται. Οι ίδιες διαδικασίες που οδηγούσαν στην ο- πισθοδρόμηση, και τις συναντήσαμε στη ζωή του Μαγιακόφσκι, επισκίασαν το έργο της Κολοντάι. Η ζωή της τελείωσε με ήττα. Η Αλεξάντρα Μιχαΐλοβνα Ντομόντοβιτς (Alexandra Michailovna Domontovich) γεννήθηκε την ι π Απρίλη του 1872 στην Αγία Πετρούπολη. Στην αυτοβιογραφία της, η Κολοντάι περιγράφει τον εαυτό της ως «τη νεότερη και περισσότερο κακομαθημένη» από όλα τα παιδιά. 26 Ο πατέρας της ήταν στρατηγός του τσάρου. Η μητέρα της προερχόταν από μια οικογένεια Φινλανδών εμπόρων. Ως νεαρή, η Αλεξάντρα είχε δείξει κάποια σημάδια της επαναστατικότητάς της, ένα από αυτά ήταν ο γάμος της από έρωτα το 1893 με τον ξαδερφό της Βλαντιμίρ Κολοντάι. Η οικογένειά της αποδοκίμασε την επιλογή της γιατί ο Βλαντιμίρ ήταν απλώς έ- νας μηχανικός εκείνη την εποχή, ωστόσο, σύμφωνα με τα δικά τους κριτήρια, σύντομα εξελίχθηκε σε έναν πολύ επιτυχημένο επιχειρηματία. Μια από τις στενές φίλες τής Κολοντάι ήταν η σοσιαλίστρια Ελένα Στασόβα (Elena Stasova), ό- μως στα 24 της η Κολοντάι δεν έδειχνε σημάδια πως θα ακολουθούσε κάποιο συγκεκριμένο πολιτικό δρόμο. Το 1896 η Κολοντάι επισκέφθηκε το εργοστάσιο Κρενγκόλμσκαγια στη Νάρβα. Αυτή η εμπειρία την έκανε να συνειδητοποιήσει τις απαράδεκτες συνθήκες ζωής των περισσότερων εργατών. Η Κολοντάι απευθύνθηκε τότε σε μέλη του Σω- ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I ζ2

54 ματείου Αγώνα της Εργατικής Τάξης. Μια απεργία στις κλωστοϋφαντουργίες στην Αγία Πετρούπολη το επόμενο έτος την ώθησε ακόμη περισσότερο στην α- ριστερά. Έως το 1898, η Κολοντάι παρακολουθούσε έναν κύκλο οικονομικών μαθημάτων στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης. Εκεί συντάχθηκε με τους σοσιαλιστές του πανεπιστημίου, ανάμεσά τους ο ΦρίντριχΑντλερ (Friedrich Adler) και η Ρόζα Λούξεμπουργκ. Επίσης, η Κολοντάι συνεργάστηκε με τους εκδότες του σοσιαλιστικού περιοδικού Nuachnoye Obozreniye [ Επιστημονική Επισκόπηση]. Μετά την επανάσταση του 1905, η Κολοντάι πάλευε για το γυναικείο ζήτημα και την ανεξαρτησία της Φινλανδίας.Το βιβλίο της Finland and Socialism [ Φινλανδία και Ιοσιαλισμός] οδήγησε στην έκδοση εντάλματος σύλληψης και σε εξορία από το 1908 έως το Η Κολοντάι είχε αφιερώσει τη ζωή της στην πολιτική για τις γυναίκες. Αυτό έκανε τη βιογράφο Μπεατρίς Φαρνσγουόρθ (Beatrice Farnsworth) να αναρωτηθεί γιατί συμμαχούσε με τους επαναστάτες σοσιαλιστές και όχι με τις Ρωσίδες φεμινίστριες. Η απάντηση που έδωσε ήταν πως συγγραφείς όπως οι Άννα Φιλοσόφοβα (Anna Filosofova) και Ναντέζντα Στασόβα (Nadezhda Stasova) «δεν είχαν ως στόχο τους την αλλαγή της συμβατικής οικογενειακής δομής». Αντίθετα, η κριτική της Κολοντάι για τις υπάρχουσες οικογενειακές σχέσεις ήταν δριμύτατη και βαθιά. 28 Τον Ιανουάριο του 1909 η Αλεξάντρα Κολοντάι οργανώθηκε στο Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα. Ακολούθησαν προσκλήσεις για ομιλίες της, αρχικά στη Γερμανία, και μετά στη Βρετανία, τη Δανία και τη Σουηδία. Επίσης, έβγαλε λόγο στο διεθνές συνέδριο των σοσιαλιστριών γυναικών το ΐ9ΐο.Τέλος, παρέδωσε μαθήματα στη σχολή του Κόμματος των Μπολσεβίκων το 1911, τα οποία οργάνωσαν οι Λουνατσάρσκι και Μπογκντάνοφ.Το 1915 οργανώθηκε στους μπολσεβίκους. Η Κολοντάι ήταν ανάμεσα στους πρώτους μπολσεβίκους που αποδέχτηκαν τις Θέσεις του Απρίλη του Λένιν και την υπόδειξή τους πως έπρεπε μια δεύτερη επανάσταση να ακολουθήσει την πρώτη εξέγερση του Φεβρουαρίου. Η επανάσταση του Οκτώβρη συνέπεσε με τη δεύτερη συνέλευση των σοβιέτ των εργατών και στρατιωτών και είχε ως αποτέλεσμα την κυβέρνηση συνασπισμού μεταξύ των μπολσεβίκων και των Αριστερών Εσέρων. Η Αλεξάνδρα Κολοντάι διορίστηκε υπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας. Κάτω από την επιρροή των ισχυρών σοσιαλιστριών-φεμινιστριών, όπως η Κολοντάι, η κυβέρνηση των μπολσεβίκων εισήγαγε μια σειρά μέτρων, ώστε να γίνει το καθεστώς ισότητας των γυναικών πραγματικότητα. Οι γυναίκες απέκτησαν πλήρη δικαιώματα ψήφου και έπαψε η εξουσία της «κεφαλής» της οικογένειας. Ο γάμος ήταν πια πολιτική διαδικασία και όχι θρησκευτική. Θεσμοθετήθηκε το δικαίωμα του διαζυγίου και νόμοι που έπαυαν οποιονδήποτε διαχωρισμό ανάμεσα σε νόμιμα και νόθα παιδιά. 29 Θεσμοθετήθηκε η ισότητα στους μισθούς μαζί με τα ίσα εργασιακά δικαιώματα και την πληρωμένη άδεια εγκυμοσύνης. Η μοιχεία, η αιμομιξία και η ομοφυλοφιλία έπαψαν να αποτελούν αδικήματα του ποινικού κώδικα.το 1920 η επαναστατική Ρωσία υιοθέτησε το δικαίωμα της ε- λεύθερης έκτρωσης.το 1923 ορίστηκε επιτροπή ελέγχου των γεννήσεων, ώστε 53 I ΑΜΦΙΣ ΒΗΤΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΔΡΟΜΟ

55 να υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση στην αντισύλληψη. 30 Εκείνη την περίοδο οι γυναίκες είχαν δικαίωμα ψήφου μόνο στη Νορβηγία και τη Δανία. Οι εκτρώσεις δεν επιτρέπονταν πουθενά αλλού στον κόσμο. Αυτό το σύνολο μέτρων και ενεργειών της Ρωσικής Επανάστασης δεν συναντήθηκε πουθενά στη Δύση, ούτε καν στις μέρες μας. Θεωρητικά, η θεσμοθέτηση τέτοιων νόμων είναι πολύ καλή, όμως καινοτομίες όπως η ισότητα στους μισθούς δεν σημαίνουν τίποτα αν δεν συνοδεύονται από ένα ζωντανό πρόγραμμα που θα τις θέσει σε εφαρμογή. Αυτό το έργο ανατέθηκε στο γυναικείο τμήμα του Μπολσεβίκικου Κόμματος υπό την καθοδήγηση τωναλεξάντρα Κολοντάι, Ινέσα Αρμάντ (Inessa Armand) και Κλαβντίια Νικολάγεβα (Klavdiya Nikolayeva).To πρώτο συνέδριο της Ζενοντέλ, το Νοέμβρη του 1918, το παρακολούθησαν ι.2οο γυναίκες. Ο Λένιν ήταν ανάμεσα στους ομιλητές. Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, πολλές γυναίκες εργάζονταν σε δημόσιους παιδικούς σταθμούς και σε ταχυδρομεία. 31 Οι συνθήκες εργασίας των γυναικών ενέπνευσαν τους ποιητές και την πρωτοπορία των καλλιτεχνών. Έως το 1920, περίπου 12 εκατομμύρια κόσμος σιτιζόταν σε κολεκτίβες. Επίσης, δημιουργήθηκε ένα δίκτυο κοινοτικών διαμερισμάτων. 32 Ιδρύθηκαν πάνω από ιοο.οοο σχολεία. Πολλές Ρωσίδες ένιωθαν ευγνωμοσύνη για τους μπολσεβίκους και τις ε- λευθερίες που τους είχαν παραχωρήσει. «Ο αριθμός των γυναικών στο κόμμα σχεδόν διπλασιάστηκε, φτάνοντας το 13,1% το Οι γυναίκες των εργατικών σωματείων από ι.449 οοο το 1923 έφτασαν τις το 1927 και το 26,1% του συνολικού ποσοστού των μελών». 33 Αυτό ήταν ένα πολύ δύσκολο επίτευγμα. Χιλιάδες άνθρωποι είχαν χαθεί στον Εμφύλιο Πόλεμο. Μεταξύ του 1918 και του 1920, περίπου 8 εκατομμύρια Ρώσοι είχαν πεθάνει από την πείνα και από τις επιδημίες.τα εργοστάσια είχαν σταματήσει να λειτουργούν, καθώς οι μπολσεβίκοι εθελοντικά υπηρετούσαν στον Κόκκινο Στρατό στο μέτωπο. Κάθε μήνα οι μερίδες φαγητού μειώνονταν, ώσπου έφτασαν στο ι/ιο των απαιτούμενων θερμίδων γιά κάθε άνθρωπο. Η αποφασιστικότητα των κομμουνιστών να οικοδομήσουν το σοσιαλισμό, ακόμη και σε τέτοιες συνθήκες, ήταν φοβερή, σχεδόν ριψοκίνδυνη, απέναντι σε μια τόσο δύσκολη κατάσταση συνολικής φτώχειας, α- πό την οποία και οι ίδιοι υπέφεραν. Η Αλεξάντρα Κολοντάι έπρεπε να αντιμετωπίσει και τους συμμάχους της και όσους ασκούσαν κριτική. Εκείνη ήταν συχνά άρρωστη, υπέφερε από τύφο, νεφρίτιδα και διάφορα καρδιακά προβλήματα. Εν τω μεταξύ, η Μπεατρίς Φαρνσγουόρθ αναφέρει πως πολλές διακεκριμένες γυναίκες μπολσεβίκες αρχικά είχαν αρνηθεί να συμμετάσχουν στη Ζενοντέλ, πιστεύοντας πως ο πολιτικός τους λόγος θα υποβαθμιζόταν λόγω της αποκλειστικής ενασχόλησης με «γυναικεία ζητήματα». 34 Υποστήριζαν πως ο σοσιαλισμός έπρεπε να αφορά όλο τον κόσμο και όχι μόνο αυτές. Η ενασχόληση της Κολοντάι στη Ζενοντέλ καθόρισε τη σημαντικότερη περίοδο της πολιτικής της ζωής. Δεν ήταν μόνο ιδιαίτερα ενεργή. Βελτίωσε τα κείμε- ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 54

56 νά της, καθώς πίστευε πως το μέλλον μπορούσε να γίνει πραγματικότητα. Μια συλλογή από μικρές ιστορίες εκδόθηκαν -και στα αγγλικά- με τον τίτλο Ο Έρωτας των Εργατριών Μελισσών. κ Ένα άρθρο της περιόδου, «Κομμουνισμός και Οικογένεια», προέβλεπε την επικείμενη μείωση της γυναικείας ενασχόλησης με το νοικοκυριό. Η τεχνολογία θα χρησιμοποιούνταν για να ελευθερώσει τις γυναίκες. Η δημιουργία χώρων συλλογικών πλυντηρίων και άλλων «οικιακών» υ- πηρεσιών θα μείωνε το φόρτο εργασίας κάθε γυναίκας. Η φροντίδα των παιδιών θα απελευθερωνόταν καθώς «η κομμουνιστική κοινωνία θεωρεί την κοινωνική εκπαίδευση της επόμενης γενιάς ως τη βάση των νόμων της και του πολιτισμού της». Ο γάμος θα ήταν περισσότερο ελεύθερος. «Η κόκκινη σημαία της κοινωνικής επανάστασης [...] ήδη μας φανερώνει την προσέγγιση του ουρανού στη γη, κάτι που η ανθρωπότητα πάντα επιζητούσε». 36 Η Αλεξάντρα Κολοντάι ήταν πάντα μια γυναίκα με ανεξάρτητη σκέψη.τέτοιες πολιτικές ήταν περισσότερο κοινός τόπος τότε παρά σήμερα. Ξεχάσαμε να αναφέρουμε πως το 1921 το καταστατικό του Μπολσεβίκικου Κόμματος επέτρεπε τη δημιουργία τάσεων, ομάδων μειοψηφίας που μπορούσαν να οργανώνονται ενάντια στην Κεντρική Επιτροπή του κόμματος. Επίσης, τα στελέχη εκλέγονταν στο κόμμα, και ο Λένιν έπρεπε να κερδίζει τη θέση του ως ηγέτη των μπολσεβίκων συνέχεια, παλεύοντας εχθρικές αντιλήψεις. 37 Όλα αυτά τα επιχειρήματα συγκρούονται με τη συνηθισμένη απάντηση της Δύσης για το τι πήγε στραβά στη Ρωσία, σύμφωνα με την οποία η επανάσταση προδόθηκε από κάποια εσωτερική ολοκληρωτική λογική, 38 όπως διατύπωσε ο Λένιν σε μια μπροσούρα του για την οργάνωση του κόμματος, το Τι να κάνουμε} 9 Υπήρχαν τουλάχιστον τρία επίμαχα ζητήματα στα οποία η Κολοντάι βρέθηκε αντιμέτωπη με την πλειοψηφία του κόμματος.το πρώτο, που ήδη έχει αναφερθεί, ήταν η υποστήριξη της Κολοντάι στον Λένιν τον Απρίλη του 1917 Η πλειοψηφία των μπολσεβίκων προτιμούσαν να περιμένουν να δουν πώς θα λειτουργούσε η Προσωρινή Κυβέρνηση του Κερένσκι. Πριν από την παρέμβαση του Λένιν, η πολιτική που ακολουθούσαν φιγούρες όπως ο Στάλιν ή ο Ζινόβιεφ, δύσκολα ξεχώριζε από εκείνη των μενσεβίκων.το δεύτερο θέμα προέκυψε όταν η Κολοντάι διαφώνησε με τη Συνθήκη Μπρεστ-Λιτόφσκ, υποστηρίζοντας πως οι όροι της θα οδηγούσαν σε μαζική σφαγή των εργατών της Φινλανδίας, πράγμα που έγινε.το 1918 η Κολοντάι ήταν η μοναδική μπολσεβίκα που σκεφτόταν τέτοιου είδους ζητήματα. Ωστόσο, τα πρακτικά βήματα που θα προέκυπταν από τις ιδέες της -η Ρωσία έπρεπε να συνεχίσει να μάχεται ενάντια στη Γερμανία- συμμερίστηκε μια μεγάλη πλειοψηφία, ανάμεσά τους και ο Νικολάι Μπουχάριν, πολυαγαπημένη φιγούρα αργότερα των Δεξιών Μπολσεβίκων.Τέτοιες απόψεις μπορεί να μην ήταν δημοφιλείς, όμως σίγουρα είχαν το σεβασμό από όλους.το τρίτο σημείο το οποίο η Κολοντάι υποστήριζε μόνη της ήταν η υποστήριξή της στην Εργατική Αντιπολίτευση το Η πλατφόρμα αυτή έκανε επίθεση στη γραφειοκρατία και υποστήριζε την εκκαθάριση της μεσοαστικής τάξης από το κόμ- 55 I ΑΜΦΙΣ ΒΗΤΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΔΡΟΜΟ

57 μα. Πάλευε για μεγαλύτερη δημοκρατία και για την επιστροφή στις νόρμες των προλετάριων. Η τάση αυτή γρήγορα απομονώθηκε και ηττήθηκε. Όλο και περισσότερο οι ομιλίες της Κολοντάι αφορούσαν το θέμα της ανοχής.υποστήριζε πως το κόμμα πάντα έπρεπε να αφήνει χώρο ώστε να μπορούν να εκφράζονται οι μειοψηφικές τάσεις. Σε μια ομιλία τον Ιούνη του 1920 είπε: «Σύντροφοι, πρέπει να υπάρχει εγγύηση ότι αν πρόκειται να ασκήσουμε κριτική και μάλιστα σε βάθος για το τι κάνουμε λάθος, τότε όσοι ασκούν αυτή την κριτική να μη στέλνονται σε ένα ηλιόλουστο μέρος για να τρώνε ροδάκινα. Γιατί κάτι τέτοιο συμβαίνει, όπως όλοι γνωρίζουμε». 40 Όπως αναφέρει ο Άλιξ Χολτ (Alix Holt), η Κολοντάι «δεν φαίνεται να έχει καταφέρει να ξεπεράσει αυτή την εμπειρία κρατώντας ακλόνητη την πίστη στις αντιλήψεις της». 41 Από τις αρχές τής δεκαετίας του 1920 η πίστη της Κολοντάι για την ισότητα δέχτηκε κριτική. Ήταν εύκολος στόχος, μια γυναίκα μεσαίας τάξης που είχε α- φήσει το σύζυγο της και ήταν γνωστή για τις αντιπολιτευτικές τις αντιλήψεις. Οι ομιλίες της παραποιούνταν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η πασίγνωστη ο- μιλία της στην οποία η Κολοντάι ανέφερε πως το σεξ σε ένα σοσιαλιστικό μέλλον θα ήταν μια πολύ εύκολη και απλή πράξη, όπως το να πίνεις ένα ποτήρι νερό. Αυτή η ομιλία με το «ποτήρι νερού» χρησιμοποιήθηκε εναντίον της. Όμως η Κολοντάι απάντησε: «Πολλοί αντίπαλοι μου θέλουν να με κατηγορήσουν πως υ- ποστηρίζω με μια στρεβλή έννοια τον «ελεύθερο έρωτα». Θα το θέσω αλλιώς. Πάντα έλεγα στις γυναίκες να ελευθερώσουν τον εαυτό τους από την υποδούλωση στον έρωτα ενός άντρα».* 2 Όσο η Κολοντάι έχανε την εύνοιά της, τη νομοθετική «φεμινιστική» έκρηξη αντικατέστησε μια νέα περίοδος, στην οποία οι συνθήκες ζωής των γυναικών προσέγγισαν ξανά το τσαρικό μοντέλο.τα δικαιώματα της έκτρωσης και της α- ντισύλληψης καταργήθηκαν. Οι γυναίκες, όπως και οι άντρες, ήταν θύματα της επαναφοράς των εσωτερικών διαβατηρίων και της καταστροφικής πτώσης του επιπέδου ζωής της εργατικής τάξης που έφερε η κολεκτιβοποίηση. Η Ζενοντέλ ενσωματώθηκε στο κράτος του Στάλιν.Το 1930 το σύνθημά της για την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας ήταν το «κολεκτιβοποίηση ιοο%».τελικά, το 1932 η Ένωση των Γυναικών διαλύθηκε.το 1936 θεσπίστηκαν νόμοι για τη μοιχεία, τις ελεύθερες πολυγαμικές σχέσεις και τα νόθα παιδιά, η ομοφυλοφιλία ξανάγινε ποινικό αδίκημα και το διαζύγιο ήταν κάτι που δεν αφορούσε τη μέση εργατική οικογένεια. Από το 1917 ως το 1930 θεσπίστηκαν 301 ψηφίσματα και διατάγματα για το «γυναικείο ζήτημα», ενώ, μεταξύ του 1930 και 1967, μόλις τρία." Παρόλο που η ιστορία για τα δικαιώματα των γυναικών ήταν φοβερά ελπιδοφόρα στο ξεκίνημά της, η κατάληξη δεν ήταν ευχάριστη.την περίοδο της καταστολής των γυναικείων δικαιωμάτων, η Κολοντάι έχασε την εύνοιά της.την έ- στειλαν ως πρέσβειρα στη Νορβηγία το 1922 και από εκεί μεταφέρθηκε σε άλλες διπλωματικές θέσεις, στο Μεξικό ( ), τη Νορβηγία ( ) και τη Σουηδία ( ) Ό Άλιξ Χολτ έγραψε πως η Κολοντάι χρησιμοποίησε το τεκριτικός μαρξισμό: I 56

58 λευταίο πόστο της για να υποστηρίξει την ανεξαρτησία της Φινλανδίας από τις χειρότερες πλευρές του σοβινισμού της Μεγάλης Ρωσίας του Στάλιν. Αν αυτό ι- σχύει, τότε η Κολοντάι είχε μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων από αρκετούς συντρόφους της. Έπρεπε και αυτή να κάνει τους συνηθισμένους συμβιβασμούς στη συμπεριφορά της και στις ομιλίες της. Σίγουρα κλονίστηκε πολύ όταν έμαθε τα νέα για τις Δίκες της Μόσχας. Η Κολοντάι, η πρώτη από τους διαφωνούντες μαρξιστές, ήταν (ειρωνικά) η μόνη Παλιά Μπολσεβίκα (πέρα από τον Στάλιν) που επέζησε των εκκαθαρίσεων. Στην ηλικία των 73 ετών αποσύρθηκε από τα καθήκοντά της και εγκαταστάθηκε σε ένα δυάρι στη Μόσχα. Πέθανε από καρδιακή προσβολή το Μάρτη του 1952, την επομένη της Παγκόσμιας Ημέρας της Γυναίκας. Ο θάνατός της δεν αναφέρθηκε στον σοβιετικό Τύπο.* 4 Ανατόλι Λουνατσάρσκι Ένας άλλος επαναστάτης, ο Ανατόλι Λουνατσάρσκι, ήταν επιτυχημένος θεατρικός συγγραφέας και καλός ρήτορας. Ένας βιογράφος, ο Α.Λ.Τάιτ (A.L. Tait), γράφει πως «από την αρχή ο Λουνατσάρσκι ήταν συνηθισμένος να εμφανίζεται μπροστά σε κόσμο και να κερδίζει το κοινό». 45 Κέρδισε τη θέση του στην ιστορία για τη διαμόρφωση της μαζικής κουλτούρας των μπολσεβίκων.τα χρόνια της ε- παναστατικής αισιοδοξίας, ο Λουνατσάρσκι τέθηκε επικεφαλής της σοβιετικής κοινωνίας στους τομείς της παιδείας και της τέχνης. Άνθρωπος που δεν είχε μακρόχρονη σχέση με την πολιτική, όταν τοποθετήθηκε στη θέση που του έδωσαν οι Αριστεροί Μπολσεβίκοι, έδειξε να είναι φοβερά ανοιχτός προς όλα τα ρεύματα της ρωσικής τέχνης. Ήταν υπεύθυνος για την παιδεία στη Σοβιετική Ένωση στη δημιουργικότερη περίοδο του σοβιετικού κράτους. Ο Ισαάκ Ντόιτσερ θυμάται ένα «ρητό» της εποχής, σύμφωνα με το οποίο ο Λουνατσάρσκι ήταν «ο διανοούμενος ανάμεσα στους μπολσεβίκους, ο μπολσεβίκος ανάμεσα στους διανοούμενους». 46 Ο Ανατόλι Λουνατσάρσκι γεννήθηκε το 1875 Η μητέρα του ήταν η Αλεξάντρα Γιακόβλενα (Alexandra Yakovlena) και ο σύζυγός της ήταν ο Βασίλι Λουνατσάρσκι (Vasilii Lunacharsky). Ο πραγματικός του πατέρας ήταν κρατικός υπάλληλος, ο Α.Ι. Αντόνοφ (Α.Ι. Antonov), και ο νεαρός Λουνατσάρσκι μεγάλωσε σε ένα ελεύθερο οικογενειακό περιβάλλον στο σπίτι του πατέρα του. Ήταν από όλες τις πλευρές μια αναπάντεχα ευχάριστη κατάσταση. Ο ίδιος αργότερα δήλωνε πως «έγινα ε- παναστάτης τόσο νωρίς που δεν μπορώ να θυμηθώ κάποια περίοδο που δεν ή- μουν. Ως παιδί επηρεάστηκα τόσο πολύ από τον Αλεξάντρ Αντόνοφ, που, παρόλο που ήταν Ενεργός Σύμβουλος του Κράτους, [...] ήταν ριζοσπάστης και δεν προσπάθησε ποτέ να κρύψει τις αριστερές του απόψεις». Κανείς στο σπίτι δεν ήταν θρησκευόμενος κι έτσι ο Λουνατσάρσκι μεγάλωσε με πλήρη ελευθερία. Δυστυχώς, αυτό το ειδυλλιακό περιβάλλον δεν μπορούσε να διαρκέσει πολύ. Ο Αντό- 57 I ΑΜΦΙΣ ΒΗΤΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΔΡΟΜΟ

59 νοφ πέθανε το 1885 και η όμορφη Αλεξάντρα υποχρεώθηκε να επιστρέψει στον σύζυγό της, μελαγχολική και στενοχωρημένη. Ο Λουνατσάρσκι είχε μεγάλη μυωπία, αλλά για κάποιο λόγο η μητέρα του δεν τον άφησε να φορέσει γυαλιά. Έτσι, μεγάλωσε με αγάπη για τα βιβλία, και ήταν ένας «ήρεμος, κλειστός άνθρωπος». Μόνο στη διάρκεια της εφηβείας του ο Λουνατσάρσκι κατάφερε να ξεφύγει από την επιρροή της μητέρας του. «Ερωτεύτηκα μεγαλύτερες γυναίκες πολύ νωρίς. Άρχισα να λατρεύω τη ζωή». 47 Όπως πολλές ηγετικές φυσιογνωμίες των μπολσεβίκων, ο Λουνατσάρσκι έγινε επαναστάτης στην εφηβεία του. Συμμετείχε σε ένα μαθητικό επαναστατικό κίνημα και διάβασε όλα τα μεγάλα κλασικά κείμενα του ρωσικού ναροντνικισμού, όπως των Μιχαίλόφσκι (Mikhailovski) και Τσερνίσεφσκι (Chemyshevsky). Με δική του πρωτοβουλία ο νεαρός Λουνατσάρσκι διάβασε το Κεφάλαιο του Μαρξ το ι888, παρόλο που μόνο στα μέσα της δεκαετίας του 1890, όταν είχε αμβλυνθεί η λογοκρισία, μπόρεσαν οι πρώτοι μαρξιστές, ό- πως οι Πετρ Στρούβε (Petr Struve) και Γκεόργκι Πλεχάνοφ να εκδώσουν τα έργα τους στη χώρα τους. Ο Λουνατσάρσκι έφυγε από τη Ρωσία για να σπουδάσει στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης και έζησε στην Ελβετία και τη Γαλλία από το 1895 ως το Συνάντησε όλους τους εξόριστους του ρωσικού καθεστώτος, όπως τους Πλεχάνοφ και Λένιν. Στη Ζυρίχη, ο Λουνατσάρσκι επηρεάστηκε από τον φιλόσοφο Αβενάριους (Avenarius). Από εκείνη την περίοδο και μετά, έθεσε ως στόχο του το συνδυασμό αυτής της θεωρητικής σχολής με τις ιδέες του Μαρξ. Αυτό πρακτικά σήμαινε πως ο Λουνατσάρσκι -με πολιτικό σύμμαχό του τον Μπογκντάνοφ- υιοθέτησε μια ιδεαλιστική φιλοσοφία, σύμφωνα με την οποία ο σκοπός του σοσιαλισμού είναι να μεταμορφώσει τον άνθρωπο σε κάτι ανώτερο. Πολλοί περιέγραψαν ως εμπειριοκριτικισμό ή εμπειριομονισμό τη φιλοσοφία που έμοιαζε με τον αναρχισμό (ή αργότερα υπαρξισμό) και που έως τότε έδινε έμφαση στην ανθρώπινη ε- πιλογή και τις ενσυνείδητες πράξεις θέλησης. «Για μένα, η επανάσταση ήταν ένα θεατρικό έργο» έγραψε κάποτε ο Λουνατσάρσκι «υπερβολικά τραγικό, στην παγκόσμια ανάπτυξη του ανθρώπινου πνεύματος προς την Παγκόσμια Ψυχή». 48 Παρόλο που ο Λένιν αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος της περίφημης πολεμικής του στην καταστροφή του Μπογκντάνοφ και της σχολής του, 49 σίγουρα εκτιμούσε τον Λουνατσάρσκι. Για αρκετά χρόνια ο Λουνατσάρσκι εργαζόταν ως δημοσιογράφος σε εφημερίδες των μπολσεβίκων όπως οι Forward [Εμπρός] και The Proletarian[0 προλετάριος]. Όταν τον ρώτησαν για τη γνώμη που είχε για τον Λουνατσάρσκι, ο Λένιν είπε: «Δεν μπορεί να αντισταθεί στο μέλλον. Γι' αυτό είναι τόσο ζωντανός και χαρούμενος άνθρωπος». 50 Με την ελευθερία που υπήρξε έπειτα από την επανάσταση του 1905, ο Λουνατσάρσκι ανέβασε αρκετά έργα στην Αγία Πετρούπολη, όπως το The King's Barber[0 κουρέας του βασιλιά], μια σάτιρα για τον τσάρο.την περίοδο μεταξύ των δύο επαναστάσεων του ο Λουνατσάρσκι ήταν ένα από τα δημόσια πρόσωπα των μπολσεβίκων. Ο Λένιν εξακολουθούσε να κρύβεται, ενώ άλλοι ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 59

60 μπολσεβίκοι (όπως ο Στάλιν) δεν είχαν το ταλέντο του ομιλητή. Ο Ντόιτσερ περιγράφει την «αλύγιστη αγωνιστικότητα» του Λουνατσάρσκι το 1917 Χιλιάδες ά- τομα συγκεντρώνονταν στις ομιλίες του για να τον ακούσουν. Μόνο ο Τρότσκι ή- ταν περισσότερο γνωστός από αυτόν. 51 Έγραφε πως οι στιγμές που ζούσαν ή- ταν «τεράστιες σε όλα τους, τραγικές και σημαντικές». 52 Μετά τη νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης διορίστηκε Επίτροπος Παιδείας.Το ρωσικό αρκτικόλεξο για το υπουργείο του ήταν «Narkompros». Παραιτήθηκε σχεδόν αμέσως, διαμαρτυρόμενος για τις ζημιές που προκάλεσαν οι Ερυθροφρουροί, βομβαρδίζοντας το Κρεμλίνο στη Μόσχα. Ωστόσο, όταν τον υποστήριξαν και άλλοι κομισάριοι σύντροφοι του, η παραίτησή του σύντομα ανακαλέστηκε. 53 Η διάσημη ιστορικός της Σοβιετικής Ένωσης Σίλα Φιτζπάτρικ (Sheila Rtzpatrick) αναφέρει πως ο Λουνατσάρσκι συνέβαλε σημαντικά στην επανάσταση σε τρία ζητήματα. Πρώτον, ενθάρρυνε την εξέλιξη της εκπαιδευτικής θεωρίας, προωθώντας την ιδέα πως η εκπαίδευση θα έπρεπε να εκδημοκρατιστεί, ενθαρρύνοντας τους συγγραφείς και τους διανοούμενους που ήθελαν να κάνουν τη σχέση μεταξύ των μαθητών και των καθηγητών περισσότερο ισότιμη. Δεύτερον, καλωσόρισε γενναιόδωρα όλα τα υγιή ξεσπάσματα της επιστήμης και του πολιτισμού, και συστηματικά απέφυγε να προωθήσει μόνο όσους συγγραφείς ήταν υπέρ των κομμουνιστών.τρίτον, δήλωνε πως η σφαιρική γνώση μπορούσε πρακτικά να επιτευχθεί μόνο αν άνοιγαν διάπλατα τα όρια της πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, έτσι ώστε όλοι οι Ρώσοι, ανεξαρτήτως του πόσο φτωχοί ήταν στο παρελθόν, να μπορούν να έ- χουν πλήρη και ελεύθερη πρόσβαση στη γνώση. 54 Ο Ανατόλι Λουνατσάρσκι σήκωσε μόνος στους ώμους του το δύσκολο έργο της επίδειξης σε όλο τον κόσμο πως η επαναστατική Ρωσία είχε ένα από τα καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα. Στη νεκρολογία για τον πρώην φίλο του, ο ΛέονΤρότσκι περιέγραφε τις συχνές διαμάχες που εμφανίζονταν ανάμεσα το καθεστώς των μπολσεβίκων και τα πανεπιστήμια και «τους παιδαγωγικούς κύκλους γενικά». Ο Λουνατσάρσκι προσπάθησε να συμφιλιώσει τους εκπαιδευτικούς με το σοβιετικό καθεστώς. «Οι περισσότεροι ακαδημαϊκοί έμειναν με ανοιχτό το στόμα απέναντι σ' αυτόν το "βάνδαλο" που μπορούσε να διαβάσει τουλάχιστον δώδεκα σύγχρονες γλώσσες και δύο αρχαίες και που απροειδοποίητα ε- πιδείκνυε τόσο πολύπλευρη μόρφωση, ώστε να είναι τόσο επαρκής όσο δέκα καθηγητές». 55 Πέρα από τις μελέτες του για τον Πούσκιν, τον Γκογκόλ, τον Τολστόι, τον Γκόρκι και τον Ντοστογιέφσκι, ο Λουνατσάρσκι έγραψε και έργα για το θέατρο. Έως τα μέσα της δεκαετίας του 1980, είχαν βρεθεί αντίγραφα περίπου 72 έργων του Λουνατσάρσκι, τα περισσότερα υπογεγραμμένα με το όνομα Ανατόλι Ανγιούτιν. 56 Σύμφωνα με τον Ισαάκ Ντόιτσερ: «Τίποτα στην πολιτιστική κληρονομιά της ανθρωπότητας δεν του ήταν ξένο». 57 Ανάλογη τιμή τού είχε αποδώσει και ο Λένιν: «Πρόκειται για εξαιρετικό σύντροφο! Έχει κάτι από τη γαλλική σπιρτάδα.το φω- 59 I ΑΜΦΙΣ ΒΗΤΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΔΡΟΜΟ

61 τεινό μυαλό του προέρχεται από τις αισθητικές του προτιμήσεις». 59 Ωστόσο, το μεγαλύτερο συγγραφικό του ταλέντο ήταν αναμφίβολα η δημιουργία χαρακτήρων σε πεζογραφήματα. Οι περιεκτικές περιγραφές μεγάλων επαναστατών έ- χουν τόσο μεγάλη αμεσότητα, που συχνά είναι καλύτερες από αρκετές φωτογραφίες που έχουν φτάσει στα χέρια μας. Για τον ναρόντνικο Πίτερ Λαβρόφ (Peter Lavrov) έγραψε: «Ζούσε σε κάτι σαν ένα καταφύγιο-σπηλιά φτιαγμένο από βιβλία». Για τον Λένιν έγραψε: «Όσοι τον πλησιάζουν αφοσιώνονται σ' αυτόν ως αρχηγό τους, αλλά με έναν περίεργο τρόπο τον ερωτεύονται». ΟΤρότσκι ήταν «ο καλύτερος ομιλητής της γενιάς μας» - πολύ μεγάλη τιμή από κάποιον που είχε την τύχη να ακούσει τους Ζαν Ζορές (lean Jaurès) και Αύγουστο Μπέμπελ (August Bebel). Ο Ζινόβιεφ ήταν «ένας χοντρός νέος άντρας, χλωμός και αρρωστιάρης», ενώ ο Μάρτοφ (Martov) δεν είχε «ούτε το ταμπεραμέντο ούτε την τόλμη ούτε την ευρύτητα αντίληψης που χρειάζεται ένας πολιτικός ηγέτης». 59 Οι Revolutionary Silhouettes [ Επαναστατικές Σιλουέτες] του Λουνατσάρσκι δημοσιεύτηκαν το ΐ *9 2 4 και τέλος το Προς μεγάλη τιμή του και, αναμφισβήτητα, επιζήμιο για την καριέρα του, ο Λουνατσάρσκι δεν πρόσθεσε κάποιο κεφάλαιο για τον Στάλιν. Η πρώτη ανακοίνωση που εξέδωσε το Narkompros κατέγραψε τον αντικρατισμό του Λουνατσάρσκι. «Ο κόσμος μόνος του, συνειδητά ή ασυνείδητα, πρέπει να αναπτύξει τον δικό του πολιτισμό. [...] Η ανεξάρτητη δράση των πολιτιστικών και εκπαιδευτικών οργανώσεων που δημιουργούν οι εργάτες, οι στρατιώτες, οι χωρικοί πρέπει να αποκτήσει πλήρη αυτονομία και από την κεντρική κυβέρνηση και από τα κέντρα των δήμων». 60 Βέβαια, μια πολιτική πραγματικής απελευθέρωσης των τεχνών ήταν πολύ πιο δύσκολο να πραγματοποιηθεί απ' ό,τι φαινόταν. Ο Λουνατσάρσκι έπρεπε να υπερασπιστεί την αυτονομία της συντηρητικής και κάποιες φορές φανατικής αντεπαναστατικής τέχνης, πράγμα που κατόρθωσε, τουλάχιστον έως την απομάκρυνσή του στο τέλος του Επίσης, υπήρχαν οι «βάρβαροι» της αριστεράς. Η προσωπική του φιλοσοφία ήταν πιο κοντά με το κίνημα της Προλέτκουλτ, που υποστήριζε πως οι εργάτες έπρεπε να έχουν τον έλεγχο στην τέχνη. Η προβολή εκθέσεων «παρακμιακών» μεσοαστών καλλιτεχνών, όπως ο Σαγκάλ και ο Πικάσο, προκάλεσαν αντιδράσεις από αρκετούς, έως τότε, συμμάχους του. 61 Το 1927 οι «Θέσεις για τα Προβλήματα της Μαρξιστικής Ανάλυσης» του Λουνατσάρσκι μιλούσαν για ένα μοντέλο καλλιτεχνικής κατανόησης. Ενάντια στην ά- γρια αστυνομοκρατούμενη αντίληψη των περισσότερων υποστηρικτών της Προλέτκουλτ -οι οποίοι ρωτούσαν μόνο «είναι ο καλλιτέχνης με το μέρος μας;»-, ο Λουνατσάρσκι έθεσε μια διαφορετική αντίληψη για το ρόλο της τέχνης στο σοσιαλισμό, σύμφωνα με την οποία όλα όσα προέρχονταν από τη ζωή ήταν ευπρόσδεκτα, ενώ ο κυνισμός ήταν κακός. Για να κατανοήσουμε τις ιδέες του, πρέπει να θυμηθούμε πως η καριέρα του πλησίαζε προς το τέλος της και σίγουρα ο ίδιος αντιλαμβανόταν τους κινδύνους. Οι «Θέσεις» ξεκινούσαν με την κατάστα- ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙ2Μ02 6θ

62 ση της κοινωνίας γενικά. «Μια νέα ζωή οικοδομείται στη χώρα και η λογοτεχνία μαθαίνει όλο και περισσότερο να αντανακλά τη ζωή αυτή στα γραπτά της, ακόμη και αν το κάνει με ακαθόριστο και ασταθή τρόπο». Η επανάσταση αντιμετώπιζε πολλές προκλήσεις, κυρίως την άνοδο της ΝΕΠ και την ήττα της αριστεράς. Ζούμε σε καταστάσεις που τα όπλα της τέχνης -ειδικά της πεζογραφίας- είναι πολύ σημαντικά για την παρούσα φάση. Ωστόσο, προκαλούν την εμφάνιση της προλεταριακής και συγγενούς πεζογραφίας δίπλα δίπλα με εχθρικές ιδέες, και με αυτό δεν εννοώ μόνο τα συνειδητά και συγκεκριμένα εχθρικά στοιχεία, αλλά και τα ασυνείδητα εχθρικά στοιχεία - εχθρικά ως προς την παθητικότητα τους, τον πεσιμισμό, τον α- τομικισμό, τις προκαταλήψεις και τις διαστρεβλώσεις. Η απειλή δεν προερχόταν μόνο από τη μικρή μειοψηφία που υποστήριζε την επάνοδο του τσάρου ή τις καπιταλιστικές σχέσεις. Ο εχθρός που αναφαίνεται ε- δώ είναι και ο ίδιος ο κυνικός άνθρωπος που παρασέρνει μακριά την πηγή ζωής της επανάστασης: την αμφισβήτηση και τη δημοκρατική αντιπαράθεση. Αντιστρόφως, ο πραγματικός σύμμαχος ήταν εκείνος που δημιουργούσε τέχνη, ο- ποιοσδήποτε που μπορούσε να δημιουργήσει μια ζωντανή αίσθηση των κοινωνικών συνθηκών και της υπέρβασής τους. «Ένδοξος είναι ο συγγραφέας που μπορεί να εκφράσει μια περίπλοκη και πολύτιμη κοινωνική ιδέα με τέτοια καλλιτεχνική απλότητα που να φτάνει στις καρδιές εκατομμυρίων ανθρώπων. Ένδοξος είναι επίσης ο συγγραφέας που μπορεί να αγγίξει τις καρδιές εκατομμυρίων ανθρώπων με μια απλή, στοιχειώδη σκέψη». 62 Η γενναιόδωρη θεωρία του Λουνατσάρσκι δεν αποτελεί απλώς πρότυπο για τη μαρξιστική πρακτική, αλλά και πολύτιμο πρότυπο για το πώς πρέπει να ασκείται η κριτική σε περιόδους πολύ διαφορετικές από εκείνη όπου έζησε ο ίδιος, όπως είναι η δική μας. Δυστυχώς, οι συγκεκριμένες συνθήκες του δεν κράτησαν για πολύ. Ο Ανατόλι Λουνατσάρσκι έμεινε επικεφαλής της Narkompros ως το Σεπτέμβρη του 1929 όταν ανατράπηκε από μια «ομάδα του παλατιού». Νέος κομισάριος διορίστηκε ο Αντρέι Μπουμπόνοφ (Andrei Bubonov), πρώην διοικητής του Κόκκινου Στρατού. Ο Στάλιν και οι υποστηρικτές του αντικατέστησαν τον Λουνατσάρσκι με μια περισσότερο ευεπηρέαστη γενιά ποιητών-αξιωματούχων, που στο σύνολο της αποτελούνταν από πρώην υποστηρικτές της Προλέτκουλτ.Το ε- πιχείρημα πως οι προλετάριοι έπρεπε να ηγούνται της ρωσικής τέχνης σήμαινε πρακτικά πως όλες οι διαφορετικές ιδέες κατέληγαν στην παρανομία. Ο Λουνατσάρσκι πέθανε το 1934 ενώ υπηρετούσε ως πρέσβης στην Ισπανία.Τα επόμενα χρόνια αρκετά από τα βιβλία του εξαφανίστηκαν από τις σοβιετικές βιβλιοθήκες. 63 Ο Λουνατσάρσκι «έζησε» τις εκκαθαρίσεις μεταθανάτια.το όνομά του δεν αποκαταστάθηκε για τα επόμενα τριάντα ή και περισσότερα χρόνια. 6l I ΑΜΦΙ2ΒΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΔΡΟΜΟ

63 ΒΙιαορ Σερζ Η τελευταία προσωπικότητα που αναφέρεται σ' αυτό το κεφάλαιο είναι ο συγγραφέας Βίκτορ Σερζ. Ο φίλος του Τζουλιάν Γκορκίν Oylian Gorkin) τον περιγράφει ως «αιώνιο περιπλανώμενο, που αναζητά το ιδανικό». 6 * Ο Σερζ ήταν μυθιστοριογράφος, ιστορικός, επαναστάτης αγωνιστής και (το σημαντικότερο για εμάς) ένας από τους πρώτους, πιο εύστοχους κριτικούς απέναντι στον Στάλιν. Γεννήθηκε το 1890 με το όνομα Βίκτορ Λβόβιτς Κίμπαλτσις (Victor Lvovich Kibalchich). Οι γονείς του ήταν Ρώσοι πρόσφυγες. Ο πατέρας του ήταν υποστηρικτής του Narodraya Volya [Θέληση του Λαού]. Η μητέρα του ήταν μέλος της πολωνικής αριστοκρατίας. Ο Σερζ έγινε αγωνιστής σε πολύ νεαρή ηλικία. Στην αυτοβιογραφία του Memoirs of a Revolutionary [Αναμνήσεις ενός Επαναστάτη] φαίνεται να συμφωνεί με αναρχικές θέσεις από την ηλικία των 6 ετών. Στην ε- φηβεία του, ο Σερζ και οι φίλοι του συμμετείχαν στους Jeunes GardesfNÎÈoi Φρουροί], τους νέους Βέλγους σοσιαλιστές, όμως ήταν απλώς ένα παρακλάδι από τα πολλά ρεύματα μέσα στο Σοσιαλιστικό Κόμμα του Βελγίου. Από το Βέλγιο ο Σερζ πήγε στο Παρίσι και πήρε μέρος στο αναρχικό κίνημα. Παρόλο που ή- ταν ένας αφοσιωμένος αναρχικός, στο βιβλίο του Memoirs καταγράφει τη ματαιότητα των προσπαθειών εκείνης της περιόδου. Ένας ένας, οι σύντροφοι του Σερζ χάθηκαν σε προσωπικά δόγματα και περιπέτειες, έγιναν ληστές και παράνομοι που προκαλούσαν την αστυνομία, έχοντας μυστήριες αντιλήψεις περί α- ξιοπρέπειας. 65 Ο Βίκτορ Σερζ εξέδωσε την εφημερίδα Anarchie[Avapxia], χρησιμοποιώντας το ψευδώνυμο Βαλερί. Οι αρχές τον θεώρησαν υπεύθυνο για τα εγκλήματα μιας ημιπολιτικής ομάδας τυχοδιωκτών, της συμμορίας Bonnot. Αποφασισμένος να μη δηλώσει αθώος και αρνούμενος να καταγγείλει τους φίλους του, ο Σερζ καταδικάστηκε σε πέντε χρόνια φυλακή. 66 Περιγράφει την εμπειρία του στη φυλακή στη νουβέλα του Men in Prison [Άνθρωποι στη Φυλακή]Λο 1914 ο Σερζ έγινε μάρτυρας της μεταστροφής των σοσιαλιστών ηγετών προς το σοβινισμό. Μετά την αποφυλάκισή του, ο Σερζ πήρε το εξπρές της Βαρκελώνης και συμμετείχε στην αποτυχημένη εξέγερση του Αυγούστου του 1917 Αυτή η περίοδος του έδωσε υλικό για το επόμενο μυθιστόρημά του, το The Birth of Our Power [Η Γέννηση τηςδύναμής μας]. Από την Ισπανία ο Σερζ επέστρεψε στη Γαλλία, ό- που συνελήφθη. Ενθουσιασμένος από τα νέα της Οκτωβριανής Επανάστασης, κατάφερε να πάει στη Ρωσία ως μπολσεβίκος σε ανταλλαγή Γάλλων κρατουμένων του πολέμου. Έτσι, έφτασε στη χώρα των γονιών του πρώτη φορά τον Ιανουάριο του σε ηλικία 28 ετών, σε μια χώρα που ήδη είχε διαμορφωθεί α- πό τις πολύχρονες επαναστατικές δραστηριότητες. Από τη στιγμή που έφτασε εκεί, ο Σερζ σπαράσσεται από πολλά και αντικρουόμενα συναισθήματα. Ως αναρχικός σοκαρίστηκε από τον αυταρχισμό των μπολσεβίκων. Ωστόσο, κατανοούσε πως παρέμεναν «Το Κόμμα» της ρωσικής ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 62

64 εργατικής τάξης. Σύντομα ο Σερζ ξεπέρασε την περιφρόνησή του για τις οργανώσεις. «Εκείνη την περίοδο το κόμμα εκτελούσε, μέσα στην εργατική τάξη, τις λειτουργίες του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος. Έβλεπε, ένιωθε, γνώριζε, σκεφτόταν, απαιτούσε για το λαό και μέσω του λαού [...], χωρίς αυτό οι μάζες δεν θα ήταν τίποτα περισσότερο από ένας σωρός από ανθρώπινη σκόνη» Σερζ πολέμησε στην πολιορκία του Πέτρογκραντ και εργάστηκε ως γραμματέας στη Γ Διεθνή.Το μυθιστόρημά του Κατεκτημένη Πόλη περιγράφει την κατάσταση στο Πέτρογκραντ σ* αυτή την ηρωική περίοδο. 68 Έως το τέλος του 1920, ήταν πιθανόν να διαγνώσει κανείς μια συμμαχία μεταξύ των μπολσεβίκων και των αναρχικών. Η ρήξη ήρθε με την εξέγερση της Κροστάνδης, το Σερζ συμπαθούσε τους ναύτες και υποστήριζε πως οι πραγματικοί φταίχτες ήταν οι μπολσεβίκοι που ανέλαβαν τις διαπραγματεύσεις, οι Καλίνιν (Kalinin) και Κουζμίν (Kuzmin). Ο Σερζ τελικά υποστήριξε την κυβέρνηση ενάντια στους επαναστάτες της Κροστάνδης, όμως με βαριά καρδιά: «Η Κροστάνδη ήταν η αρχή μιας νέας, απελευθερωτικής επανάστασης για τη λαϊκή δημοκρατία. [...] Ωστόσο, η χώρα ήταν ήδη εξουθενωμένη. [...] Δεν υπήρχαν αποθέματα αντοχής ούτε ζωντάνια στις καρδιές των μαζών». Υπ' αυτές τις συνθήκες, οι επαναστάτες το μόνο που μπορούσαν να κάνουν ήταν να ενθαρρύνουν τα συντηρητικά στοιχεία στη ρωσική κοινωνία.το σύνθημα «Σοβιετική δημοκρατία» ήταν ουτοπικό, «υπήρχε έλλειψη ηγεσίας, παράδοσης και έμπνευσης. Πίσω της υπήρχαν μόνο μάζες πεινασμένων και απελπισμένων ανθρώπων». 69 Το 1922 ο Σερζ επέλεξε να ταξιδέψει στο εξωτερικό και εργάστηκε για τα ε- πόμενα τέσσερα χρόνια για την Κομμουνιστική Διεθνή στη Γερμανία και την Αυστρία. Επέστρεψε στη Ρωσία το 1926, μόνο για να δει πως ο εκφυλισμός της ε- πανάστασης είχε φτάσει σε ένα άλλο επίπεδο. Έπειτα από το θάνατο του Λένιν, οι εξουσίες είχαν μεταβιβαστεί στο γραφειοκρατικό κράτος. Ο Σερζ έγινε ενεργός υποστηρικτής της Αριστερής Αντιπολίτευσης του Τρότσκι,Το 1927 οτρότσκι και οι σύντροφοι του ενώθηκαν με τον Κάμενεφ και τον Ζινόβιεφ, σε μια απέλπιδα προσπάθεια, ενάντια στον Στάλιν. Εκείνη τη χρονιά η Αντιπολίτευση εξέδωσε την πολιτική της πλατφόρμα: «Για τελευταία φορά (αλλά αυτό ήταν κάτι που δεν το γνωρίζαμε) το κόμμα επέστρεψε στην παραδοσιακή συλλογική σκέψη με στόχο να συμβουλευτεί το λαό. Οι συγγραφείς του κειμένου μαζεύονταν για πολλά βράδια σε διαμερίσματα όπου ακόμη το Κρεμλίνο δεν είχε κατορθώσει να εισβάλει». 70 Τον Οκτώβρη, οτρότσκι, ο Κάμενεφ και ο Ζινόβιεφ απομακρύνθηκαν από την Κεντρική Επιτροπή του κόμματος. Οι υποστηρικτές τους διαγράφτηκαν από το κόμμα. Για τα επόμενα πέντε χρόνια, από το 1928 ως το ο Σερζ ζούσε στο Πέτρογκραντ σε μια κατάσταση επισφαλούς ελευθερίας. Οι φίλοι του είτε είχαν φυλακιστεί είτε είχαν εξοριστεί από τη Ρωσία. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο Σερζ αφοσιώθηκε στη συγγραφή και τελείωσε τρία μυθιστορήματα, τα Men in Prison, Birth of Our Power και Κατεκτημένη Πόλη. Ένα άλλο βιβλίο το Literature 63 I AM Φ IΣ ΒΗΤΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΔΡΟΜΟ

65 and Revolution [Λογοτεχνία και Επανάσταση] αρχικά φαινόταν να κρατά μια στάση υπέρ της Προλέτκσυλτ, αλλά στο τέλος κατέληξε ενάντιά της, παραθέτοντας επιχειρήματα του Τρότσκι για το ύφος του ρεύματος αυτού/ 1 0 Σερζ γλίτωσε τη φυλακή όλη αυτή την περίοδο λόγω της ιδιότητας του ως διακεκριμένου συγγραφέα. Τελικά συνελήφθη το 1933 και κατηγορήθηκε ως συνωμότης. Ακολούθησαν τρία χρόνια φυλακής. Ο Σερζ περιγράφει την περίοδο αυτή ως την πιο δύσκολη. Οι σύντροφοι του στη φυλακή δεν σιτίζονταν σωστά. Συνεχώς ανακάλυπταν κατασκόπους ανάμεσά τους. Οι αρχές έκαναν ό,τι περνούσε από το χέρι τους για να δημιουργήσουν αντιπαραθέσεις ανάμεσα στους κρατουμένους. Εκεί ο Σερζ τελείωσε το βιβλίο Year Two of the Russian Revolution[Δεύτεpoς Χρόνος της Ρωσικής Επανάστασης] ένα άλλο μυθιστόρημα με τίτλο The Torment [Το Μαρτύριο] ένα κείμενο για το αναρχικό κίνημα στη Γαλλία, με τίτλο Οι άντρες που χάθηκαν και ένα βιβλίο με ποιήματα, με τίτλο Resistance[Avτΐσταση]. 72 Η μυστική αστυνομία κατάσχεσε τα μοναδικά χειρόγραφα. Ενώ πλησίαζε το τέλος της περιόδου φυλάκισής του, το καθεστώς άλλαξε την πολιτική του όσον αφορά τους διαφωνούντες και μετέτρεψε τις ποινές φυλάκισης σε ποινές θανάτωσης. Ο Σερζ γλίτωσε λόγω της φήμης του. Είχε ήδη ξεκινήσει στο εξωτερικό εκστρατεία απελευθέρωσής του. Τέλος, το 1936 ο Σερζ αποφυλακίζεται οριστικά. Έφυγε από τη Ρωσία για το Βέλγιο και κατόπιν για τη Γαλλία. Εκεί συνέχισε να γράφει. Ένα βιβλίο του, το Russia Twenty Years After [ Ρωσία, Είκοσι Χρόνια Μετά], προσπαθούσε να εξηγήσει την άνοδο του Στάλιν. 73 Ως διακεκριμένος πρώην υποστη ρικτής της Αριστερής Αντιπολίτευσης στη Ρωσία, ο Σερζ ταυτίστηκε με τους τροτσκιστές και αγωνίστηκε μαζί τους ενάντια στις σφαγές των δικών-παρωδία της Μόσχας. Μαζί με τον Αντρέ Μπρετόν, ο Σερζ δημιούργησε μια γαλλική επιτροπή ερευνών. Ωστόσο, ο Σερζ δεν πίστεψε πως η Δ' Διεθνής του Τρότσκι ήταν η βάση για την ανανέωση του σοσιαλισμού. 74 Ο Σερζ και οτρότσκι διέκοψαν την αλληλογραφία τους, και η σχέση του με τους τροτσκιστές ξανάρχισε μόνο μέσω της Ναταλία Σέντοβα (Natalia Sedova), το μειά το θάνατο του συζύγου τηςτρότσκι. Η νέα περίοδος εξορίας ήταν πολύ δύσκολη για τον Σερζ. Οι φίλοι του πέθαιναν ή συνθηκολογούσαν. Στη Ρωσία οι Παλιοί Μπολσεβίκοι δολοφονούνταν έ- νας ένας.το βιβλίο του Hitler Against Stalin[0 Χίτλερ εναντίον Στάλιν] προέβλεπε καταστροφικές ήττες της Σοβιετικής Ένωσης, πιστεύοντας πως χιλιάδες χωρικοί θα καλωσόριζαν τα στρατεύματα εισβολής του Χίτλερ. Οι προβλέψεις του αποδείχτηκαν ακριβείς, αλλά η κακή φήμη του βιβλίου υποχρέωσε σύντομα τους εκδότες να κλείσουν. Ένα άλλο μυθιστόρημα με τίτλο The LongDusk[ To Μακρύ Σκοτάδι] περιγράφει τα βάσανα των εξόριστων πολιτικών προσφύγων της γενιάς του Σερζ.Το 194. όταν οι ναζί νίκησαν τη Γαλλία, ο Σερζ υποχρεώθηκε σε νέα φυγή. Αφού κρυβόταν για ι8 μήνες από τους νέους ηγέτες της Γαλλίας, τελικά κατάφερε να επιβιβαστεί μαζί με το γιο του σε ένα πλοίο για τη Μαρτινίκα. Συνταξιδιώτες του ήταν ο σύντροφος του Μπρετόν και ο ανθρωπολόγος Κλοντ ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 65

66 Λεβί-Στρος (Claude Lévi-Strauss). 75 Δεν του επέτρεψαν να αποβιβαστεί στη Μαρτινίκα ούτε στη Δομινικανή Δημοκρατία ούτε στην Κούβα, παρά μόνο στο Μεξικό. Ο Σερζ είχε αφήσει τη σύζυγό του στη Γαλλία.Το σπουδαιότερο μυθιστόρημάτου,το The Case of Comrade Tulayev[H Υπόθεση του Συντρόφου Του λάγιεφ] ολοκληρώθηκε εκείνη την περίοδο. Όμως ο Σερζ ήταν απογοητευμένος, μόνος του και φτωχός. 76 Πώς εξηγούσε τότε ο Σερζ την παρακμή της Οκτωβριανής Επανάστασης; Ο Ρίτσαρντ Γκρίμαν (Richard Greeman) τονίζει πως η κριτική του Σερζ προς τον Στάλιν διαρκώς εξελισσόταν. Όσο περισσότερο υποστήριζε τη δημοκρατία, τόσο η κριτική του απέναντι στον Στάλιν γινόταν περισσότερο καυστική. 77 Οι θεωρίες του Σερζ γίνονται περισσότερο κατανοητές όταν απαντούν στα επιχειρήματα του -για πολλά χρόνια φίλου του-τρότσκι. Η τροτσκιστική ανάλυση για τη Ρωσία ξεκινά από τις πολιτικές συμμαχίες της δεκαετίας του ΐ920.Τότε, οι «πρωταγωνιστές» της επανάστασης ήταν οτρότσκι, ο Στάλιν και ο Μπουχάριν. ΟΤρότσκι υποστήριζε πως έπρεπε να υπάρξει μια αριστερή στροφή. Αυτό σήμαινε πως η βαρύτητα έπρεπε να δοθεί στις πόλεις και όχι στην επαρχία, στις ε- πενδύσεις στη βιομηχανία και στη σταδιακή κολεκτιβοποίηση της γης. Οι δεξιοί, υποστηρικτές του Νικολάι Μπουχάριν, επιχειρηματολογούσαν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Επέμεναν πως δεν θα υπήρχαν εξεγέρσεις στο εξωτερικό και πως η Ρωσία μπορούσε να πετύχει τη δημιουργία του σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα. Έτσι, ο Μπουχάριν τελικά μιλούσε για μια ειρηνική επιστροφή στην οικονομία της αγοράς. Αυτό σήμαινε την αύξηση του πλούτου των χωρικών μέσω των εμπορικών συναλλαγών μεταξύ της πόλης και των αγροτικών περιοχών. Συνεχίζοντας το ίδιο σκεπτικό, ο Στάλιν αντιπροσώπευε τον μέσο δρόμο, το συντηρητισμό της γραφειοκρατίας που αμφιταλαντευόταν ανάμεσα στην αριστερά και τη δεξιά. Ο Στάλιν δεν μπορούσε να δράσει αποφασιστικά ενάντια σε κανέναν από τους αντιπάλους του, ούτε μπορούσε η γραφειοκρατία να ανατρέψει κάποια από τις δύο τάξεις, την εργατική και την αγροτική, των οποίων τα συμφέροντα κρύβονταν πίσω από την πολιτική αριστερά και δεξιά αντίστοιχα. Με βάση αυτή τη στρατηγική ανάλυση, οτρότσκι και οι υποστηρικτές του συμπέραναν πως ο βασικός κίνδυνος για την επανάσταση προερχόταν από τον Μπουχάριν και τη δεξιά, οι οποίοι υποτίθεται πως στήριζαν ανοιχτά την παλινόρθωση της α- γοράς και της ατομικής ιδιοκτησίας. Όμως τι συνέβη στην πραγματικότητα; Το 1929 ο Στάλιν στράφηκε προς τον Μπουχάριν και εφάρμοσε την υποχρεωτική κολεκτιβοποίηση. Εκατομμύρια μικρά αγροκτήματα διαλύθηκαν και ενώθηκαν δημιουργώντας τεράστιες κολεκτίβες. Σύμφωνα με τον Τρότσκι, τα πράγματα κατέληξαν καλύτερα απ' ό,τι αρχικά φαινόταν πως θα κατέληγαν. Ίσως ο Στάλιν να έπρεπε να δράσει πιο σιγά, με τη συγκατάθεση των αγροτών. Φαινόταν ό- μως πως η αλλαγή κατεύθυνσης προς την κολεκτιβοποίηση της ιδιοκτησίας ή- ταν μια αριστερή στροφή, και γι' αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί πρώην διαφωνούντες τάχθηκαν υπέρ του σταλινικού καθεστώτος. 65 I ΑΜΦΙ2ΒΗΤΩΝΤΑ2 TON I Ο Β I Ε Τ I KO ΔΡΟΜΟ

67 Από το 1929 και μετά, η κύρια ανάλυση του Τρότσκι θεωρούσε τον Στάλιν ως κεφαλή της νέας μορφής της κοινωνίας στην οποία η πολιτική και η οικονομία ή- ταν σε ασυμφωνία. Η κρατική ιδιοκτησία, η εθνικοποίηση και η κολεκτιβοποίηση της γης θεωρούνταν δείκτες τής ολοένα και περισσότερο σοσιαλιστικής οικονομίας στη Ρωσία, ενώ το καθεστώς της γραφειοκρατίας περιγραφόταν ως ένα προσωρινό φαινόμενο. Δεν υπήρχε ανάγκη για μια δεύτερη επανάσταση που θα ανέτρεπε τα όσα είχε επιτύχει ο Οκτώβρης. ΓΓ αυτό, το κλασικό έργο του Τρότσκι Η Προδομένη Επανάσταση υποστήριζε πως η Ρωσία εξακολουθούσε να είναι ένα είδος εργατικού κράτους, αν και εκφυλισμένο. 78 Σε μια συλλογή με τίτλο Sixteen Shot: Where is the Russian Revolution Going? ο Βίκτορ Σερζ υποστηρίζει πως η περιγραφή του Τρότσκι για το σοβιετικό κράτος ήταν υπερβολικά αισιόδοξη. Ο Σερζ υποστήριζε πως η δικτατορία του προλεταριάτου είχε αντικατασταθεί από «τη δικτατορία της γραφειοκρατίας πάνω στο προλεταριάτο». 79 Εκείνη την περίοδο η άποψη του Σερζ ήταν απλώς διορατική, αλλά τα επόμενα δέκα χρόνια θα γινόταν πραγματικότητα. Ο Ρίτσαρντ Γκρίμαν α- ναφέρει ένα ανέκδοτο χειρόγραφο που έγραψε ο Σερζ το 1946, το οποίο υποστηρίζει πως η Ρωσία είχε αναπτύξει ένα νέο είδος ταξικής κοινωνίας: Ο Τρότσκι, παρά τη σοφία της ανάλυσής του, φαίνεται πως δεν κατανόησε πως έχουμε γίνει μάρτυρες της δημιουργίας ενός νέου συστήματος παραγωγής, κυβέρνησης και εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, το οποίο δεν είναι ούτε καπιταλιστικό ούτε σοσιαλιστικό. Ένα σύστημα για το οποίο πρέπει να βρούμε έναν νέο όρο και, χωρίς να μπούμε σε μια ατέρμονη αντιπαράθεση ορολογίας, μπορούμε να αποκαλέσουμε Ολοκληρωτικό. Η καινοτομία, η ισχύς και η αγριότητα του συστήματος αυτού ξεπερνά και τις πιο απαισιόδοξες προβλέψεις των μελών της Αντιπολίτευσης που α- σκούσαν δριμύτατη κριτική στο ισχύον καθεστώς. Εδώ ο Σερζ βασίστηκε στο έργο του Γερμανού μαρξιστή Καρλ Κορς, τον ο- ποίο θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο αυτού το βιβλίου: Ο Καρλ Κορς παρατηρεί πως ο Τρότσκι [,..]δεν είδε πως μια άλλη μορφή αντεπανάστασης, ο αντι-σοσιαλισμός, αναπτυσσόταν από το γεγονός πως η τεχνολογία της παραγωγής μεγάλης κλίμακας στις μέρες μας μεταφερόταν στον σχεδιασμένο κολεκτιβισμό, όπως ακριβώς στην αρχή του ιρ " αιώνα, και, ακολουθώντας τη διαδικασία αυτοματοποίησης, όλη η κοινωνία μας ωθούνταν προς τον καπιταλισμό, 80 Η ανάλυση του Κορς, με την οποία συμφωνούσε ο Σερζ, βασιζόταν στο ότι η κρατική ιδιοκτησία δεν ήταν το ίδιο πράγμα με το σοσιαλισμό. Η Ρωσία ήταν μια χώρα με κρατικό καπιταλισμό, στην οποία η γραφειοκρατία είχε το ρόλο της κυρίαρχης τάξης. Σύμφωνα και με άλλες μαρξιστικές φωνές, ο Σερζ συμφωνούσε με τις θέσεις του Verkhne Uralsk, που γράφτηκαν το 1930 από μια ομάδα της Αρι- ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 66

68 στερής Αντιπολίτευσης, οι οποίες επίσης περιέγραφαν τη Ρωσία ως κράτος με κρατικό καπιταλισμό.το περιστατικό αυτό αναφέρεται στα απομνημονεύματα του Σερζ και στο μυθιστόρημά του Μεσάνυχτα στον Αιώνα μας. Παρόλο που ο Γκρίμαν πιστεύει πως ο Σερζ συμφωνούσε με το χαρακτηρισμό «κρατικός καπιταλισμός για το σοβιετικό κράτος, όπως και πολλοί άλλοι συγγραφείς, π.χ.οισ.λ.ρ. Τζέιμς, Ντουναγιέβσκαγια Ράγια (πρώην γραμματέας του Τρότσκι) και Τόνι Κλιφ, 81 δίσταζε να τοποθετήσει τον Σερζ σε κάποια κατηγορία.τα ρωσικά γραπτά του Σερζ δεν χρησιμοποιούσαν πάντα τους ίδιους όρους. Πέρα από τον όρο «κρατικός καπιταλισμός» ο Σερζ φλέρταρε και με άλλους χαρακτηρισμούς, όπως «κολεκτιβισμός» και «ολοκληρωτισμός», μια λέξη που υ- ποστήριζε πως ο ίδιος είχε εφεύρει. Με τη χρήση τέτοιων λέξεων συμφωνούσε με αρκετούς αγωνιστές της εποχής του, που η ανάλυσή τους κινούνταν σε αντιπαραθετικές κατευθύνσεις, όπως ο σοσιαλδημοκράτης Ρούντολφ Χίλφερντινγκ (Rudolf Hilferding) και ο Αντόν Γκιλίγκα (Anton Giliga), μέλος της Αριστερής Αντιπολίτευσης. 82 Ωστόσο, οποιονδήποτε όρο και να χρησιμοποιούσε, ο Σερζ αντιλαμβανόταν τη σταλινική Ρωσία διαφορετικά απ' ό,τι ο ΛέονΤρότσκι. Έβλεπε περισσότερο ξεκάθαρα από το συναγωνιστή του πως ως το 1929 το ρωσικό κράτος λειτουργούσε αντεπαναστατικά. Ο Βίκτορ Σερζ πέθανε στο Μεξικό το ΐ947 Άφησε δύο πράγματα στο εργατικό κίνημα.το πρώτο ήταν η αυτοβιογραφία του, στην οποία φαίνεται η ενέργεια και η αισιοδοξία της επανάστασης περισσότερο απ' ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο κείμενο της εποχής.το δεύτερο ήταν η θεωρία του για το στην οποία ο Στάλιν αναγνωρίζεται γι' αυτό ακριβώς που ήταν, ο νεκροθάφτης της επανάστασης. 67 I AM Φ IΣ ΒΗΤΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΔΡΟΜΟ

69

70 Καρλ Κορς: Μαρξισμός και φιλοσοφία 3 Οσο η Ρωσική Επανάσταση εκφυλιζόταν από τα μέσα, τόσο άλλαζε η φύση του σοβιετικού μαρξισμού. Ενώ ξεκίνησε ως μια ανοιχτή και δημιουργική δύναμη με στόχο τη δημοκρατική αλλαγή, κατέληξε να γίνει ένα κλειστό σύστημα με έναν μόνο στόχο, τη συνέχιση της κυριαρχίας του Στάλιν. Οι διαφωνούντες μαρξιστές μπορούσαν να εκφράσουν τις απόψεις τους μόνο στη Δύση, όπου η φυλάκιση δεν αποτελούσε άμεση απειλή. Ένας από τους διαφωνούντες της Δύσης ήταν ο μαρξιστής φιλόσοφος Καρλ Κορς. Για να γίνει κατανοητή η «αιρετική» σκέψη του Κορς, πρέπει πρώτα να αναφερθούμε στο «μαρξισμό» τον οποίο απέρριπτε. Ο Κορς αρχικά οργανώθηκε στο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Γερμανίας (SPD) λίγο πριν από τον Α" Παγκόσμιο πόλεμο. Εκείνη την περίοδο το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα ήταν η μεγαλύτερη οργάνωση της Β" Διεθνούς, της παγκόσμιας ομοσπονδίας των σοσιαλιστικών οργανώσεων. Έχοντας ως θέση την αναγκαιότητα της ανατροπής του καπιταλισμού μέσω της επανάστασης, το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα ήταν ο «προστάτης» του ορθόδοξου μαρξισμού μέσα στη Διεθνή.Το SPD αριθμούσε περισσότερα από ιοο.οοο μέλη και εξέδιδε εκατοντάδες ημερήσιες εφημερίδες. Οργάνωνε χιλιάδες άτομα στα συνδικάτα και ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο κόμμα του γερμανικού κοινοβουλίου. Η ηγετική φυσιογνωμία του SPD ήταν ο Καρλ Κάουτσκι, ο αποκαλούμενος «πάπας του μαρξισμού». Ο Κάουτσκι ή- ταν μια φιγούρα με επιβλητική ισχύ. Στενός φίλος τού ΦρίντριχΈνγκελς, δημοσίευσε πολλά γνήσια χειρόγραφα του Μαρξ έπειτα από το θάνατο του Ένγκελς. Όλες οι τάσεις της Σοσιαλιστικής Διεθνούς τον σέβονταν, και ο ίδιος υπερασπίστηκε το μαρξισμό στις επιθέσεις των ρεβιζιονιστών, ιδιαίτερα απέναντι στον Έντουαρντ Μπερνστάιν (Eduard Bernstein), ο οποίος προωθούσε τη στροφή του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Γερμανίας προς μια σαφώς ρεφορμιστική κατεύθυνση. Παρόλο που στην αντιπαράθεσή του με τον Μπερνστάιν ο Κάουτσκι φάνηκε να είναι ο υπερασπιστής του επαναστατικού μαρξισμού, στην πραγματικότητα ο 69 I ΚΑΡΛ Κ Ο PI : ΜΑΡΞΗ5ΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

71 μαρξισμός του ήταν αδύναμος. Σύμφωνα με τον Κάουτσκι, ο Μαρξ υποστήριζε πως η ιστορία ήταν μια ακολουθία διαφορετικών κοινωνιών. Σε κάθε κοινωνία η παραγωγή αναπτυσσόταν ως το σημείο που δεν μπορούσε να αναπτυχθεί περαιτέρω. Εκείνη τη στιγμή γινόταν μια επανάσταση και εμφανιζόταν μια νέα μορφή κοινωνίας. Στα γραπτά του Κάουτσκι και στο μαρξισμό της Β' Διεθνούς ο ανθρώπινος παράγοντας δεν έπαιζε μεγάλο ρόλο. Οι κοινωνίες αναπτύσσονταν και παρήκμαζαν σχεδόν ανεξάρτητα από τη δράση των ανθρώπων. Έτσι, οι επαναστάτες έπρεπε απλώς να περιμένουν ώσπου ο καπιταλισμός τελικά να καταρρεύσει. Στις προκλήσεις που ακολούθησαν, οι μαρξιστές της Β'Διεθνούς αποδέχτηκαν πως υπήρχε σχέση μεταξύ των μακροπρόθεσμων οικονομικών παραγόντων και τον βραχυπρόθεσμων ανθρώπινων αποφάσεων. Ο Γκεόργκι Πλεχάνοφ έγραφε μια μπροσούρα με τίτλο Ο Ρόλος της Προσωπικότητας στην Ιστορία γι' αυτό ακριβώς το ερώτημα.υποστήριζε πως οι ανθρώπινες αποφάσεις έχουν σημασία και πως υπήρχε ενότητα μεταξύ των κοινωνικών δομών και της ανθρώπινης δράσης.υποστήριζε πως μόνο «στην τελική ανάλυση όλα εξαρτώνται από την πορεία της κοινωνικής εξέλιξης και τη σχέση των κοινωνικών δυνάμεων». Ο Καρλ Κάουτσκι συμφώνησε με τον Πλεχάνοφ πως και τα άτομα μπορούσαν να παίξουν ρόλο. Ήταν ιδιαίτερα καυστικός για όσους κατανοούσαν το μαρξισμό του ντετερμινιστικά: Περιέργως, υπάρχουν ακόμη κάποιοι που πιστεύουν πως ο Μαρξ μάς δίδαξε ότι η ι- στορική εξέλιξη προχωρά μόνη της, χωρίς τη βοήθεια των ανθρώπων. Ακόμα και α- νάμεσα στους σοσιαλιστές αυτή η εξωπραγματική κατανόηση του μαρξισμού δεν είναι σπάνια. [...] Φυσικά, ο Μαρξ ποτέ δεν είπε τέτοιες ανοησίες. Είναι παράλογο να παρουσιάζεται η θεωρία της πάλης των τάξεων ως θεωρία της αδράνειας.' Όταν η συζήτηση γινόταν θεωρητική, ο Κάουτσκι υποστήριζε τις αντιλήψεις για τον ανθρώπινο παράγοντα. Όμως, όταν η θεωρία έπρεπε να εφαρμοστεί στα πιεστικά ζητήματα της καθημερινότητας, ο μαρξισμός του Κάουτσκι λειτουργούσε τόσο αφαιρετικά όσο ο ίδιος απέρριπτε θεωρητικά. Πολλές φορές ο Κάουτσκι λειτουργούσε με την πεποίθηση πως η εξέλιξη ό- λης της κοινωνίας πορευόταν προς την κατεύθυνση της συλλογικής ιδιοκτησίας, σαν να ήταν αναπόφευκτη η νίκη του σοσιαλισμού. Λόγω αυτής της αντίληψης, πίστευε πως το SPD δεν έπρεπε να παίρνει βιαστικές αποφάσεις. Έτσι, όταν η α- ριστερή τάση του SPD υποστήριξε πως οι Γερμανοί σοσιαλιστές θα έπρεπε να κηρύξουν γενική απεργία, όπως είχαν κάνει οι σύντροφοι τους στη Ρωσία το 1905, ο Κάουτσκι απάντησε πως δεν πρέπει να βαδίζει κανείς βιαστικά το μονοπάτι της ιστορίας. Ζητώντας υπομονή και μετριοπάθεια και συνεργαζόμενος με τους ηγέτες των συνδικάτων, τον Μπερνστάιν και τους ρεβιζιονιστές, ο Κάουτσκι είναι υπεύθυνος για την ολοένα μεγαλύτερη γραφειοκρατικοποίηση του κόμμα- ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΙ I JO

72 ιός του. Ο μαρξισμός του δοκιμάστηκε το στο ξέσπασμα του Α' Παγκόσμιου πολέμου. Ο Κάουτσκι, όπως και όλοι οι ορθόδοξοι ηγέτες της Διεθνούς, υποστήριξε τη χώρα του και την καπιταλιστική τάξη της χώρας του στη σφαγή του πολέμου. Ο μοιρολατρικός μαρξισμός της Β' Διεθνούς δεν είχε την κατάλληλη πολιτική ώστε να αντισταθεί στον πόλεμο. 2 Ο Κορς και η επαναστατική δεκαετία του 1920 Ο Καρλ Κορς ήταν μέλος μιας επαναστατικής γενιάς που απέρριπτε τον ντετερμινιστικό μαρξισμό των δεκαετιών του 1890 και ΐ900.Τα χρόνια αμέσως μετά τη Ρωσική Επανάσταση, οι μαρξιστές όπως ο Κορς, ο Λούκατς και ο Γκράμσι διδάχτηκαν πολλά από την άνοδο του αντιπολεμικού κινήματος. Έζησαν το μεγάλο ξέσπασμα της επανάστασης των μπολσεβίκων στη Ρωσία το 1917 και το προωθητικό κύμα της πάλης της εργατικής τάξης που συνεχίστηκε από το 1917 ως την τελική ήττα της επανάστασης στη Γερμανία το χειμώνα του 1923 Εκείνη την περίοδο ήταν ξεκάθαρο πως η Ρωσική Επανάσταση δημιούργησε ένα διαφορετικό μέλλον για το μαρξισμό. Παρόλο που τα περισσότερα φιλοσοφικά του έργα δεν δημοσιεύτηκαν στη Δυτική Ευρώπη παρά μόνο πολύ αργότερα, ο Ρώσος επαναστάτης Βλαντιμίρ Λένιν κατέληξε στο συμπέρασμα πως ο μόνος τρόπος να αποκατασταθεί το επαναστατικό περιεχόμενο του μαρξισμού ήταν με τη διερεύνηση της προέλευσης της φιλοσοφικής μεθόδου του Καρλ Μαρξ, δηλαδή τη διαλεκτική του Χέγκελ. Ο Λένιν επέμενε πως υπήρχε μια σχέση μεταξύ της «ανώριμης» φιλοσοφίας του μαρξισμού της Β' Διεθνούς και της ρεφορμιστικής πολιτικής της και επίσης υποστήριζε πως η μελέτη της διαλεκτικής έπρεπε να βρίσκεται στην καρδιά κάθε ανανεωμένου και επαναστατικού μαρξισμού. Όπως έγραφε εκείνη την περίοδο: «Είναι αδύνατο να κατανοήσουμε το Κεφάλαιο του Μαρξ και ειδικά το πρώτο του κεφάλαιο, αν δεν έχουμε μελετήσει και κατανοήσει σε βάθος τη Λογική του Χέγκελ στο σύνολό της. Αυτό έχει ως συνέπεια, μισό αιώνα μετά, κανένας μαρξιστής να μην κατανοεί τον Μαρξ». 3 Ο Κορς ήταν ένας από τους βασικούς εκφραστές της μαρξιστικής φιλοσοφίας ανάμεσα στη γενιά των αγωνιστών που προσέγγισε το μαρξισμό τη δεκαετία του Σε επίπεδο θεωρίας και χωρίς να έχει πρόσβαση στα φιλοσοφικά έργα του Λένιν, κατέληξε σε εξαιρετικά παρόμοια συμπεράσματα. Σε επίπεδο πολιτικής πρακτικής, ο Κορς υιοθέτησε αρκετά διαφορετικές θέσεις, που κυμαίνονταν από το φαβιανισμό ως τον ακραίο αριστερισμό, και σπάνια στεκόταν στο κέντρο της μαρξιστικής παράδοσης. Ωστόσο, στα διαχρονικά έργα του, όπως το Μαρξισμός και Φιλοσοφία (1923). επέμενε πως ο σκοπός του μαρξισμού ήταν να καταστήσει το εργατικό κίνημα ικανό να πάρει την εξουσία. Σε μια επόμενη γενιά σοσιαλιστών κάποιες από τις διατυπώσεις του Κορς φαίνονταν αφηρημένες, όμως κανείς δεν μπορούσε να αμφισβητήσει την πίστη του στην ιδέα πως οι 71 I ΚΑΡΑ Κ Ο Ρ J : ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

73 εργάτες μπορούσαν να κατακτήσουν την εξουσία. Η γενιά του Κορς έδωσε νέα πνοή στο μαρξισμό, αναπτύσσοντας ιδέες αντίθετες με τον αποστεωμένο και μοιρολατρικό «μαρξισμό» της Β'Διεθνούς της περιόδου πριν από το 1914 Ωστόσο, ο εκφυλισμός της Ρωσικής Επανάστασης και η αναγέννηση της σοσιαλδημοκρατίας εμπόδισαν την ανάπτυξη ενός δημιουργικού μαρξισμού. Ο Γκράμσι φυλακίστηκε από το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι και απελευθερώθηκε μόνο λίγο πριν από το θάνατό του.τα μέλη της Σχολής της Φρανκφούρτης σύρθηκαν στο ρεφορμισμό ή τον ακαδημαϊσμό. Ο Λούκατς δεν μπόρεσε να διαχωρίσει τον εαυτό του από το σταλινισμό. Ο Καρλ Κορς έγινε «αριστερός κομμουνιστής», στο ύφος του Δανού σοσιαλιστή Πάνεκουκ (Pannekoek) ή του Ιταλού επαναστάτη Αμαντέο Μπορντίγκα (Amadeo Bordiga). Για περισσότερο από 40 χρόνια, το έργο αυτών των αντι-σταλινικών μαρξιστών ήταν άγνωστο. Μόλις τη δεκαετία του i960 και του 1970 πολλοί μαρξιστές μελέτησαν εκ νέου και συστηματικά το έργων αυτών των μαρξιστών. Ως το τέλος της δεκαετίας του 1970 είχαν εκδοθεί στα αγγλικά τέσσερα βιβλία του Κορς/ Έκτοτε όμως, και σε μια περίοδο ήττας για το εργατικό κίνημα, το ενδιαφέρον για τον Κορς χάθηκε. Άλλοι μαρξιστές της γενιάς του, όπως οι Ουόλτερ Μπέντζαμιν και Μπέρτολτ Μπρεχτ, παρέμειναν της μόδας, ίσως γιατί κάποια πράγματα που έγραφαν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από συγγραφείς του κυρίαρχου ρεύματος της εποχής εκείνης. Αντιθέτως, ο Καρλ Κορς ήταν σταθερά αφοσιωμένος στην επαναστατική αλλαγή και ήταν δύσκολο για τους ακαδημαϊκούς να «χρησιμοποιήσουν» τα κείμενά του. Στα περιεχόμενα αυτού του βιβλίου, που α- φορά τον επαναστατικό πυρήνα του σοσιαλισμού του 2θ ού αιώνα, φαντάζει σωστό να ρίξουμε μια ματιά ακόμη σ' αυτόν τον παραμελημένο μαρξιστή. Πώς ο Κορς έγινε μαρξιστής Ο Καρλ Κορς γεννήθηκε το ι886 στοτοστέντ, κοντά στο Αμβούργο της Γερμανίας. Ο πατέρας του ήταν επιτυχημένος υπάλληλος τράπεζας και αργότερα διευθυντής. Ο Κορς πήγε σχολείο στην Θουριγκία και πανεπιστήμιο στο Μόναχο, το Βερολίνο, τη Γενεύη και την Ιένα. Απέκτησε την πρώτη του πολιτική εμπειρία ως μέλος του «Κινήματος Ελεύθερων Φοιτητών», μιας μεγάλης, φιλελεύθερης και ιδεαλιστικής οργάνωσης που πάλευε για την αναμόρφωση της εκπαίδευσης προς όφελος των φοιτητών.το 1910 ο Κορς πήρε το διδακτορικό του στα νομικά. Εκείνη την περίοδο οργανώθηκε στο SPD, ωστόσο δεν ήταν ενεργό μέλος. Μεταξύ του 1912 και του ο Κορς συνέχισε τις σπουδές του στο Λονδίνο, όπου έ- γινε μέλος της Φαβιανής Εταιρείας. Εκείνη την περίοδο οι φαβιανοί διαχώριζαν τη θέση τους από την αριστερά με την προβολή αξιών όπως «ιδέες», «θέληση» και «ανθρωπιά», που έρχονταν σε αντίθεση με τον άψυχο, στεγνό οικονομισμό του μαρξισμού. Ο Κορς προτιμούσε αυτό το ρεύμα από τον ορθόδοξο μαρξισμό ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 73

74 του SPD. Η ασαφής και ιδεαλιστική φύση του σοσιαλισμού του Κορς πριν από τον πόλεμο είναι εμφανής σε ένα άρθρο που έγραψε για τη Φαβιανή Εταιρεία (1912), στο οποίο δηλώνει το θαυμασμό του για την έμφαση των φαβιανών στον «πολύ σημαντικό προσανατολισμό της θέλησης. Η πρακτική θέληση: θα εξασφαλίσει πως στην αναπόφευκτη αναδιάρθρωση της ανθρώπινης οικονομίας, του ανθρώπινου πολιτισμού, το ιδανικό της ανθρωπότητας είναι ανώτερο». 5 Με το ξέσπασμα του πολέμου τον Αύγουστο του 1914 ο Κορς επέστρεψε στη Γερμανία.Υπηρέτησε στον πόλεμο, ενώ παράλληλα εξέφραζε ανοιχτά την αντίθεσή του σ' αυτόν. Γι' αυτές του τις αντιλήψεις υποβιβάστηκε από υπολοχαγό σε δεκανέα. Ο Κορς υπερηφανευόταν πως ποτέ δεν κράτησε τουφέκι ή σπαθί. Με κάποιον τρόπο κατάφερε και επιβίωσε της εχθρότητας των ανωτέρων του και μάλιστα του απονεμήθηκε δύο φορές ο Σιδηρούς Σταυρός, ως μετάλλιο ανδρείας για τη γενναιότητα που επέδειξε σε κατάσταση φωτιάς. Το 1917 ο Κορς οργανώθηκε στο Ανεξάρτητο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας (USPD). Δεν υπάρχουν ενδείξεις για το αν ο Κορς έπαιξε ενεργό ρόλο στο στρατιωτικό συμβούλιο ούτε στην εξέγερση του Βερολίνου το 1919 Πήρε όμως μέρος το 1918 στην Επιτροπή Κοινωνικοποίησης της Βιομηχανίας. Οι εμπειρίες του από αυτή την περίοδο καταγράφονται σε ένα φυλλάδιο με τίτλο What is Socialisation?[ Τι είναι Κοινωνικοποίηση;] (1920) και σε ένα βιβλίο με τίτλο Labour Law for Factory Councils [Εργατικό Δίκαιο και Εργοστασιακά Συμβούλια] (1920).Τα Εργατικά Συμβούλια ή- ταν το μεγαλύτερο επίτευγμα του επαναστατικού κινήματος της περιόδου ΐ. Στη Ρωσία, κατά τη διάρκεια της επανάστασης του ta συμβούλια ήταν γνωστά ως σοβιέτ και ήταν το μέσο με το οποίο οι εργάτες ασκούσαν έλεγχο και εξουσία. Οι συναντήσεις των συμβουλίων σε κάθε περιοχή και κάθε πόλη αντιπροσώπευαν μια μορφή εργατικής δημοκρατίας με έλεγχο «από τα κάτω». Με τις συνεχείς αναταραχές που ακολούθησαν το συγκροτήθηκαν εργατικά συμβούλια σε όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρώπης, από τα ναυπηγεία της δυτικής Σκοτίας ως τα εργοστάσια πολεμικής βιομηχανίας στην κεντρική Ιταλία. Στη Γερμανία τα εργατικά συμβούλια είχαν υποβαθμιστεί λόγω της υποστήριξης των εργατών στο SPD, το οποίο υποστήριζε πως τα συμβούλια δεν έπρεπε να παίξουν το ρόλο που έπαιζαν στη Ρωσία. Παρ' όλα αυτά, τα συμβούλια αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια της επανάστασης και σίγουρα ενίσχυσαν τη δυνατότητα της εργατικής εξουσίας. Ίσως επειδή ο Κορς ήταν θεατής και όχι ενεργό μέλος του κινήματος, είναι δύσκολο να εντοπιστούν οι απόψεις του για τα εργοστασιακά συμβούλια. Αρχικά, ως φαβιανός ή «ένοχος» σοσιαλιστής, υποστήριζε αυτά τα συμβούλια στα πλαίσια μιας καπιταλιστικής οικονομίας. Αργότερα, ο Κορς ανέπτυξε μια πολύ διαφορετική άποψη η οποία υποστήριζε πως τα εργατικά συμβούλια ήταν το μέσο για την ανατροπή του καπιταλισμού και την επίτευξη του σοσιαλισμού. Η αλλαγή στη σκέψη του αποτυπώνεται σε ένα άρθρο του με τίτλο «Το Ερώτημα του Σοσιαλισμού-Πριν και μετά την Επανάσταση» (1920). Στη μελέτη αυτή ασκεί 73 I ΚΑΡΛ KOPJ : ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

75 κριτική και στη φαβιανή άποψη, που εξισώνει το σοσιαλισμό με τους συνεταιρισμούς, και στο παραδοσιακό SPD, που εξισώνει το σοσιαλισμό με την εθνικοποίηση και τη μεγαλύτερη κρατική ιδιοκτησία: Σήμερα που ο σοσιαλισμός πλησιάζει είναι φανερό πως καμία από τις μορφές αυτές, χωρίς τη βαθιά τους αναδιάρθρωση, δεν θα μπορέσει να κατανοήσει τη γρήγορη «κοινωνικοποίηση» του συνόλου της οικονομικής ζωής που απαιτεί τόσο έντονα η εργαζόμενη πλειοψηφία Αν οι εργάτες δεν αποκτούσαν τον πλήρη έλεγχο της οικονομίας, η κοινωνικοποίηση δεν θα διαρκούσε. Αν δεν καταλάμβαναν την εξουσία, δεν θα υπήρχε σοσιαλισμός. Ο Κορς υποστήριζε πως αυτό που απαιτούνταν ήταν ο εργατικός έ- λεγχος, ο έλεγχος της παραγωγής στην οικονομία «από τα κάτω». Η εμπειρία των εργατικών συμβουλίων λειτούργησε ως γέφυρα μέσω της οποίας ο Κορς προσέγγισε την ουσία του επαναστατικού μαρξισμού. Όμως, παρόλο που ο ενθουσιασμός του Κορς για τα εργατικά συμβούλια ήταν ένα βήμα μπροστά από τις παλαιότερες αντιλήψεις του για τον «βελτιωμένο» καπιταλισμό, οι απόψεις του εξακολουθούσαν να είναι προβληματικές. Ο ενθουσιασμός του για τα εργατικά συμβούλια κατέληγε στην πρόταση για τη δημιουργία ενός «προλεταριακού χάρτη δικαιωμάτων για την εργασία», σύμφωνα με τον οποίο τα εργατικά συμβούλια θα δρούσαν ως διορθωτικός παράγοντας στην καπιταλιστική διαχείριση. Μαρξισμός και φιλοσοφία Ακολουθώντας την απόφαση της πλειοψηφίας του USPD, Ο Καρλ Κορς οργανώθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας (KPD) το Η σύζυγός του Χέλγκα αναφέρει πως ο Κορς είχε αμφιβολίες για την ένταξή του στο KPD και για την α- ναγκαιότητα ύπαρξης ενός συγκεντρωτικού κόμματος της εργατικής τάξης: «Σε όλα [...] ήταν υπέρ της αποκέντρωσης». Ο Ντάγκλας Κέλνερ (Douglas Kellner) έ- χει πει πως ο Κορς ήταν αφοσιωμένο μέλος του KPD και θερμός υποστηρικτής του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, τουλάχιστον ως το Παρόλο που ο Κορς είχε κάποιες αμφιβολίες σχετικά με το ζήτημα της οργανωμένης δράσης, τα επόμενα έξι χρόνια, ως μέλος ενός επαναστατικού κόμματος, ήταν η πιο δημιουργική περίοδος της ζωής του, η περίοδος στην οποία διαμόρφωσε τις δικές του απόψεις για το μαρξισμό. Ο Κορς γρήγορα έγινε στέλεχος του KPD.Το 1923 εκλέχτηκε μέλος του κοινοβουλίου στη περιοχή της Θουριγκίας και τον Οκτώβρη του 1923 έγινε υπουργός Δικαιοσύνης στην κυβέρνηση συνασπισμού των SPD-KPD στη Θουριγκία. Εκείνη την περίοδο τα δύο κόμματα είχαν διαφορετικές απόψεις για το ρόλο της συνεργασίας τους. Για το SPD αυτή η «εργατική» κυβέρ- ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 74

76 νηση σήμαινε πως δεν υπήρχε πλέον λόγος για την εμβάθυνση της επανάστασης. Για το KPD η συνεργασία αυτή θα έπρεπε να οδηγήσει στο σοσιαλισμό, ω- στόσο, οι διαδικασίες με τις οποίες θα πραγματοποιούνταν αυτή η μετάβαση δεν είχαν πλήρως καθοριστεί.τα μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος έβλεπαν στο πρόσωπο του Κορς ένα στρατιώτη, έναν πρώην αξιωματούχο, υπεύθυνο να σχεδιάσει την υπεράσπιση της κυβέρνησης της Θουριγκίας και την πιθανή εξέγερση που περίμεναν πως θα ξεσπούσε τον Οκτώβρη του 1923, στην έκτη επέτειο της Ρωσικής Επανάστασης.Τελικά δεν υπήρξε κάποια στρατιωτική αντιπαράθεση. Όταν ξέσπασε μια αναταραχή στο Αμβούργο, ο στρατός την κατέπνιξε εύκολα. Για το μεγαλύτερο διάστημα εκείνης της περιόδου ο Κορς έγραφε πολλά κείμενα, μικρές μπροσούρες, εγχειρίδια και κείμενα κριτικής, που αναδείκνυαν τις βασικές έννοιες του μαρξισμού. Η καινοτόμος σκέψη του φάνηκε στην άποψή του για το μαρξισμό της Β'Διεθνούς και τη στάση του κόμματος που μεσουρανούσε σ' αυτήν, το SPD. Συμφώνησε με τα επιχειρήματα του Λένιν πως ο μαρξισμός του SPD ήταν μια χοντροκομμένη και ρεφορμιστική παρέκκλιση από τα λεγόμενα του Μαρξ.Το 1922 ο Κορς συμμετείχε σε μια μαρξιστική «εβδομάδα εργασιών» στο Ιλμενάου της Θουριγκίας. 8 Από τον οργανωτικό πυρήνα αυτής της ομάδας εργασίας θα προέκυπτε αργότερα η Σχολή της Φρανκφούρτης, ενώ οι διαλέξεις του Κορς εκδόθηκαν σε βιβλίο, με τίτλο Μαρξισμός και Φιλοσοφία (1923). Ένα από τα πρώτα επιχειρήματα του βιβλίου Μαρξισμός και Φιλοσοφία είναι πως ο ίδιος ο μαρξισμός πρέπει να κατανοείται «ιστορικά». Αυτή η αντίληψη, πως ο επιστημονικός σοσιαλισμός έχει τη δική του ιστορία, τονίζει την καινοτόμο και διαχρονική σκέψη του Κορς.Υποστήριζε πως ο μαρξισμός γεννήθηκε στα κείμενα του Μαρξ και του Ένγκελς, απορρίπτοντας τον Χέγκελ και την ιδεαλιστική φιλοσοφία. Από το 1840 και μετά εξελίχθηκε με διαφορετικούς τρόπους. Ο μαρξισμός της Β' Διεθνούς ήταν εκφυλισμένος, κατώτερος του σοσιαλισμού του Μαρξ σε δύο βασικές απόψεις. Πρώτον, ο Έντουαρντ Μπερνστάιν και οι ρεβιζιονιστές, αλλά επίσης και οι Κάουτσκι, Πλεχάνοφ, Χίλφερντινγκ, Ζαν Ζορέ και άλλες ηγετικές φιγούρες, είχαν όλοι αγνοήσει το πρόβλημα του κράτους. Ενώ επισήμως δεσμεύονταν στην επαναστατική ανατροπή του καπιταλισμού, οι ηγέτες των επίσημων σοσιαλιστικών κομμάτων είχαν γίνει ρεφορμιστές. Στην καθημερινή τους πρακτική αποδέχονταν και υποστήριζαν το καπιταλιστικό κράτος: Ο αναθεωρητισμός (του Μπερνστάιν]εμφανίζεται ως προσπάθεια να εκφραστεί υ- πό μορφή συνεπούς θεωρίας ο μεταρρυθμιστικός χαρακτήρας που αποκτούν οι οικονομικοί αγώνες των συνδικάτων και οι πολιτικοί αγώνες των κομμάτων της εργατικής τάξης. [...]Αλλά, παρ' όλη τους την εμμονή στην αλφαβήτα της μαρξιστικής θεωρίας, δεν μπορούσαν να διαφυλάξουν στ'αλήθεια τον αρχικό της επαναστατικό χαρακτήρα. Ο ίδιος ο επιστημονικός τους σοσιαλισμός έπαψε αναπόφευκτα να είναι μια θεωρία της κοινωνικής επανάστασης I ΚΑΡΛ KOPJ : ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

77 Ο δεύτερος λόγος εκφυλισμού αυτού του μαρξισμού είναι η απόρριψη της φιλοσοφίας. Στην κριτική του για το μαρξισμό της Β' Διεθνούς ο Κορς υπενθυμίζει στους αναγνώστες του τα λεγόμενα του Λένιν: «Πρέπει να οργανώσουμε μια συστηματική μελέτη της διαλεκτικής του Χέγκελ από τη σκοπιά του υλισμού». Για τον Καρλ Κορς σημείο-κλειδί της διαλεκτικής είναι η έμφαση στο σύνολο. Ο ίδιος ο Καρλ Μαρξ πάντα τόνιζε την ολότητα του κόσμου. Οι επόμενες γενιές είχαν «τεμαχίσει» τη θεωρία του Μαρξ. Ο μαρξισμός όμως, όπως υποστήριζε ο Κορς, ήταν ασύμβατος με την ιδέα των διαφορετικών διακλαδώσεων της γνώσης: Όμως, όσον αφορά τους οπαδούς και κληρονόμους του Μαρξ είναι βέβαιο πως αυτοί πραγματικά κατακερμάτισαν την ενιαία θεωρία της κοινωνικής επανάστασης παρ'όλους τους όρκους πίστεως προς τη θεωρία και τη μέθοδο της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας. {...] Οι σημερινοί μαρξιστές βλέπουν τον επιστημονικό σοσιαλισμό όλο και περισσότερο ως ένα σύνολο καθαρά επιστημονικών γνώσεων, δίχως καμία άμεση σχέση με την πρακτική (πολιτική ή άλλου είδους) της πάλης των τάξεων. [...]Η ολική και ενιαία θεωρία της κοινωνικής επανάστασης μεταμορφώνεται σε επιστημονική κριτική της αστικής οικονομίας και του αστικού κράτους, της δημόσιας εκπαίδευσης, της θρησκείας, της τέχνης και της επιστήμης. Ο μαρξισμός ήταν μια μορφή επαναστατικής δράσης στην οποία η θεωρητική συζήτηση και η πρακτική έπρεπε να συνδυαστούν. Έτσι, ο Κορς προσπάθησε να συνδέσει εκ νέου τη θεωρία του Μαρξ με έναν επαναστατικό σκοπό, αντιμετωπίζοντας (όπως ο Λένιν και η Ρόζα) «τις πρακτικές ανάγκες στη νέα επαναστατική κατάσταση της ταξικής πάλης του προλεταριάτου». 10 Για τον Κορς μόνο η ανθρώπινη δράση μπορούσε να συμβάλει στην ενότητα θεωρίας και πράξης. Έτσι, στο βιβλίο του Μαρξισμός και Φιλοσοφία τόνιζε ι τη σημασία της συνείδησης. Επίσης, πιστεύει πως οι ιδεολογίες δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως «περιφερειακά αποτελέσματα» της εκάστοτε οικονομικής κατάστασης. «Το μορφωτικό επίπεδο» της αστικής τάξης ήταν εξίσου σημαντικό ό- σο οι οικονομικές και κοινωνικές δομές στις οποίες δημιουργήθηκε. Οι ιδέες, οι πολιτικές και η οικονομία διαμορφώνουν όλα μαζί την ολότητα της αστικής κοινωνίας. Συνεπώς, υπήρχε λόγος για τη «διανοητική δράση». Αν η εργατική τάξη έπρεπε «να επαναστατικοποιείται στην πράξη», τότε επίσης υπήρχε η ανάγκη της «κριτικής στη θεωρία». Στα επιχειρήματά του για τον επαναστατικό μαρξισμό, ο Κορς τόνιζε πως το μήνυμα του Μαρξ αντιπροσώπευε την άρνηση της φιλοσοφίας. Αυτό ήταν επιχείρημα που οι ίδιοι οι Μαρξ και Ένγκελς είχαν χρησιμοποιήσει. Ο Μαρξ έγραψε στο βιβλίο του Θέσεις για τον Φόιερμπαχ. «Οι φιλόσοφοι έχουν μόνο ερμηνεύσει τον κόσμο.το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε». Ο ΦρίντριχΈνγκελς είχε αναπτύξει αυτή την ιδέα υποστηρίζοντας πως, εφόσον ο μαρξισμός είχε καταστήσει τη φιλοσοφία ξεπερασμένη στη σφαίρα της ιστορίας, το μόνο που της απέ- ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΙIJO

78 μενε ήταν να κάνει υποθέσεις σύμφωνα με τους νόμους της αγνής σκέψης. Επίσης, ο Ένγκελς υποστήριζε πως, όσο ο γερμανικός καπιταλισμός ενισχυόταν, τόσο μειωνόταν το ενδιαφέρον της καπιταλιστικής τάξης για τη φιλοσοφία, αφήνοντας έτσι την εργατική τάξη ως τη μοναδική διάδοχο της εγελιανής φιλοσοφίας. Ο Κορς εμβάθυνε αυτή τη την αντίληψη του μαρξισμού με τρεις τρόπους. Το πρώτο του επιχείρημα ήταν πως η αστική φιλοσοφία είχε φτάσει στην κορύφωσή της με τα γραπτά του Χέγκελ. Ο Μαρξ, γνωρίζοντας πολύ καλά τις θεωρίες του Χέγκελ, είχε διαχωρίσει τη θέση του από τη φιλοσοφία.το δεύτερο επιχείρημά του ήταν πως ο μαρξισμός ασκούσε μια συνολική κριτική στον καπιταλιστικό κόσμο και η αστική φιλοσοφία ήταν ανάμεσα στις ιδέες που ο Μαρξ είχε ή- δη απορρίψει.το τρίτο του επιχείρημα ήταν πως η φιλοσοφία ήταν απλώς μια α- ντανάκλαση του κόσμου, ενώ ο μαρξισμός μιλούσε για την αλλαγή του.τα τρία αυτά επιχειρήματα πρακτικά σημαίνουν πως ο μαρξισμός είναι η άρνηση της φιλοσοφίας. Τέλος, στο βιβλίο του ο Κορς μιλά για την πιθανότητα ύπαρξης ενός κόσμου στον οποίο η φιλοσοφία δεν θα υπάρχει: Η αστική συνείδηση, που ως καθαρή κριτική φιλοσοφία και αμερόληπτη επιστήμη βλέπει, αναγκαία, τον εαυτό της ξέχωρο και ανεξάρτητο από τον κόσμο, όπως ακριβώς το αστικό κράτος και το αστικό Δίκαιο φαίνονται να είναι υπεράνω της κοινωνίας, πρέπει να πολεμηθεί φιλοσοφικά από την επαναστατική υλιστική διαλεκτική, τη φιλοσοφία της εργατικής τάξης. Αυτός ο αγώνας θα τερματιστεί μόνο όταν το σύνολο της υπάρχουσας κοινωνίας και η οικονομική της βάση θα έχει ολοκληρωτικά ανατραπεί στο πρακτικό πεδίο και αυτή η συνείδηση θα έχει ολοκληρωτικά ξεπεραστεί και καταργηθεί στη θεωρία. «Δεν μπορείτε να καταργήσετε τη φιλοσοφία χωρίς πρώτα να την έχετε κατανοήσει»." Η φιλοσοφία μπορεί να ανατραπεί, αλλά μόνο μέσω της επίτευξης μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας, μέσα από την επανάσταση της εργατικής τάξης. Τρεις μελέτες για το μαρξισμό Μετά την ήττα της γερμανικής επανάστασης τον Οκτώβρη του 1923, το KPD στράφηκε προς τα αριστερά υπό την ηγεσία των Ρουθ Φίσερ (Ruth Fischer) και Αρκάντι Μασλόφ (Arkadi Maslow). Και οι δύο ήταν ηγετικά στελέχη του κόμματος το ΐ923 Υποστήριζαν την αναγκαιότητα της επανάστασης, αλλά από μια άκρα αριστερή, μη ρεαλιστική σκοπιά, σύμφωνα με την οποία η επανάσταση ήταν πάντα προ των πυλών αλλά το κόμμα τους ήταν άτολμο. Όταν ξεπεράστηκε η κρίση του Οκτώβρη, και με την υποστήριξη του Ζινόβιεφ και της ηγεσίας της Κομμουνιστικής Διεθνούς, πίστευαν πως η Γερμανία σύντομα θα έμπαινε σε μια νέα περίοδο κρίσης και γι' αυτό θα έπρεπε να είναι προετοιμασμένοι. Σ' αυτό το ακραίο 77 I ΚΑΡΛ KOPJ : ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

79 αριστερό κλίμα, ο Κορς ήταν ένας από τους κύριους ομιλητές του κόμματος και εκδότης της θεωρητικής εφημερίδας Die lnternationale[hδιεθνής]. Επίσης, ε- κλέχτηκε βουλευτής του κόμματος στο γερμανικό κοινοβούλιο, το Ράιχσταγκ. Όμως, το KPD δεν συμφωνούσε με τη διεθνή ηγεσία του κομμουνιστικού κινήματος, η οποία έως τότε είχε πειστεί πως ο κόσμος διένυε μια νέα περίοδο σταθερότητας.το 1924 το βιβλίο Μαρξισμός και Φιλοσοφία δέχτηκε αυστηρές κριτικές στο πέμπτο παγκόσμιο συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ήταν το πρώτο συνέδριο της Διεθνούς έπειτα από το θάνατο του Λένιν και το κίνημα ήδη αντιμετώπιζε πολλά προβλήματα από την εμφάνιση της γραφειοκρατίας που έ- στρωνε το δρόμο για το σταλινισμό. Εκεί, ο Ζινόβιεφ κατηγόρησε τον Κορς και αρκετούς άλλους, όπως τον Λούκατς, για «ρεβιζιονισμό» και «ιδεαλισμό».το βιβλίο του θεωρήθηκε ότι υποστηρίζει τη φιλοσοφία των ακραίων αριστερών η- γετών Φίσερ και Μασλόφ. Σε απάντηση της κριτικής αυτής, ο Κορς προσπάθησε να διαμορφώσει μια διεθνή κομμουνιστική αντιπολίτευση, με την υποστήριξη του Ιταλού αριστερού σοσιαλιστή Μπορντίγκα. Η ομάδα του Κορς οργανώθηκε ως φράξια με το όνομα «Αποφασισμένοι Αριστεροί» μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή και το KPD. Ο Κορς διεγράφη από το KPD τον Απρίλιο του 1926.Τ0 κόμμα του συνέχισε να υπάρχει ως το 1928, χρονιά κατά την οποία ο Κορς δεν εκλέχτηκε στο Ράιχσταγκ. Αποκομμένος από οποιαδήποτε μαρξιστική οργάνωση, ο Κορς έπρεπε πρώτα απ' όλα να βρει ένα περιβάλλον στο οποίο να μπορούσε να δρα. Συμμετείχε σε έναν μαρξιστικό κύκλο συζητήσεων μαζί με τη σύζυγό του, τον Λούκατς, τον Μπρεχτ και άλλους. Ο Κορς είχε στενές σχέσεις με τον Μπρεχτ και ήταν μαζί στην εξορία. Ο Μπρεχτ από την άλλη πάντα συμβουλευόταν τον Κορς («τον Καθηγητή») σε ζητήματα μαρξιστικής θεωρίας. Ακόμη και ο Μπρεχτ όμως παραδεχόταν πως ο Κορς χρησιμοποιούσε μια αφηρημένη και ακαδημαϊκή συλλογιστική. Μάλιστα, ο Μπρεχτ συνεχάρη τον Κορς με αρκετό σαρκασμό όταν διάβασε το βιβλίο του Καρλ Μαρξ, το «Έως τώρα πίστευα πως ο μαρξισμός σου ήταν κατά βάση ένα "προϊόν" της ιστορίας των ιδεών.τώρα αναβλύζει από την πραγματικότητα». Η γνώμη του Μπρεχτ πως ο Κορς διακατεχόταν από έναν α- φηρημένο και ιδεαλιστικό μαρξισμό εξακολουθούσε να ισχύει ακόμη και μετά το 1938 " Το 1929 ο Καρλ Κορς έγραψε μια σημαντική κριτική για το βιβλίο του Κάουτσκι Υλιστική Αντίληψη της Ιστορίας. Το επόμενο έτος έγραψε ένα μεγάλο άρθρο με τίτλο «Το σύγχρονο πρόβλημα του Μαρξισμού και της Φιλοσοφίας», στο οποίο υ- ποστήριζε τα επιχειρήματά του.το άρθρο αυτό συμπεριλήφθηκε στο τέλος της αγγλικής έκδοσης του βιβλίου. Σ' αυτό ενίσχυε την επιχειρηματολογία του για το ότι ο μαρξισμός είναι ιστορική επιστήμη και πως έπρεπε να κατανοείται ιστορικά. Συγκεκριμένα, υποστήριζε πως η ιστορία του μαρξισμού εξελισσόταν σε τρεις διαδοχικές περιόδους. Από το 1843 έως το 1848, ο μαρξισμός ως θεωρία βασιζόταν στην ανοιχτή ταξική πάλη του προλεταριάτου. Αυτή ήταν και η στιγμή που ο ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 8

80 μαρξισμός πλησίασε στο αποκορύφωμά του. Ωστόσο, μετά την ήττα των επαναστάσεων το 1848, ήταν ξεκάθαρο πως το καπιταλιστικό σύστημα είχε εδραιώσει τη θέση του, τουλάχιστον για την επόμενη γενιά. Σ* αυτό το περιβάλλον, ο μαρξισμός μπορούσε να επιβιώσει μόνο ως οικουμενική και θετική επιστήμη, ως ένα είδος γενικής «αλήθειας». Στην τρίτη περίοδο, από το 1900 και μετά, υπήρξε η α- ναγέννηση της αυτοπεποίθησης της εργατικής τάξης, κυρίως λόγω της ανάπτυξης του κινήματος των μπολσεβίκων και του συνδικαλισμού. Αυτοί βοήθησαν στην αποκατάσταση της υποκειμενικής «ποιότητας» του μαρξισμού ως μιας φιλοσοφίας της επανάστασης της εργατικής τάξης και άνοιξαν το δρόμο για μια πιο ολοκληρωμένη και πραγματικά επαναστατική θεωρία. 13 Ο συλλογισμός πως ο μαρξισμός έχει τη δική του ιστορία ήταν από τις πλέον επιτυχημένες και οξυδερκείς παρατηρήσεις του Κορς. Μας υπενθυμίζει πως ο σοσιαλισμός βασίζεται σε μια ζωντανή παράδοση. Από πολλές πλευρές η ιστορία του μαρξισμού είναι μια ιστορία εξέλιξης και ανάπτυξης. Όπως εξελίσσεται ο καπιταλισμός, έτσι και οι μαρξιστές κατέληξαν σε μια καλύτερη κατανόηση της δυναμικής στην καρδιά του συστήματος. Από την άλλη, η μαρξιστική παράδοση είναι επίσης μια ιστορία συχνών ανατροπών ή ήττας. Η επίδραση του μαρξισμού της Β'Διεθνούς ήταν να μετατρέψει τον επαναστατικό σοσιαλισμό σε μια νέα παραλλαγή του ρεφορμισμού. Αργότερα, η νίκη του Στάλιν σήμαινε την ήττα της επανάστασης στη Ρωσία και την άνοδο ενός υπεραπλουστευτικού και ρεφορμιστικού μαρξισμού σε παγκόσμιο επίπεδο. Ο Κορς δεν κατόρθωσε να αναδείξει την ιστορία του μαρξισμού, όμως ένα τέτοιο σχέδιο σίγουρα έχει μεγάλη αξία και ο Κορς ήταν από τους πρώτους που προσπάθησαν να το πραγματοποιήσουν. Το 1933 ο Κορς εξορίστηκε. Εγκαταστάθηκε στο Βερολίνο και μετά στην Αμερική. Στη διάρκεια της εξορίας του ο Κορς θεώρησε πως έπρεπε να υπερασπίζεται τις αντιλήψεις που είχε επεξεργαστεί από τη δεκαετία του 1920.Τρεις από τις μελέτες του που έγραψε εκείνη την περίοδο, «Βασικές Αρχές Μαρξισμού: Επανατοποθέτηση» (ΐ937). «Εισαγωγή στο Κεφάλαιο» (ΐ93 2 ). «Γιατί είμαι μαρξιστής» (1935). έχουν εκδοθεί στα αγγλικά. Η σημαντικότερη από αυτές με τίτλο «Γιατί είμαι μαρξιστής» δημοσιεύτηκε αρχικά στην εφημερίδα Modern Quarterly. Το σημαντικότερο ζήτημα που θέτει η μελέτη αυτή είναι πως ο μαρξισμός είναι μια κοσμοθεωρία που προτίθεται να αλλάξει τον κόσμο. Έτσι, ο Κορς ανακεφαλαιώνει για το μαρξισμό: ι. Όλες οι προτάσεις του μαρξισμού -ακόμα και οι φαινομενικά γενικές του προτάσεις- είναι τελικά συγκεκριμένες. 2. Ο μαρξισμός δεν παίρνει θετική θέση αλλά κριτική. 3 Δεν έχει ως αντικείμενο την υπάρχουσα καπιταλιστική κοινωνία, όπως αυτή υφίσταται, αλλά την παρακμάζουσα καπιταλιστική κοινωνία, όπως μας δείχνουν επαρκώς οι τάσεις διάλυσης και σήψης της. 4 Στοχεύει ουσιαστικά στον ενεργό μετασχηματισμό του σημερινού κόσμου και όχι στη θεωρητική απόλαυσή του. 79 I ΚΑΡΛ KOPJ : ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

81 Ο Κορς επέμενε πως ο μαρξισμός ήταν μια φιλοσοφία της πράξης. Απέρριπτε όσους χρησιμοποιούσαν τις ιδέες του Μαρξ απλώς ως ένα εργαλείο κατανόησης του κόσμου: Η μαρξιστική «θεωρία» δεν προσπαθεί να αποκτήσει μια αντικειμενική γνώση της πραγματικότητας για χάρη της θεωρίας αυτής καθαυτήν. Σ' αυτή τη γνώση τη σπρώχνουν οι πρακτικές ανάγκες του αγώνα. Αν τις αγνοούσε, θα διέτρεχε τον κίνδυνο να μην εκπληρώσει το σκοπό της, με τίμημα την ήττα και την υποχώρηση του προλεταριακού κινήματος το οποίο εκπροσωπεί. Ο Κορς υποστήριζε πως ο μοναδικός σκοπός της μαρξιστικής θεωρίας ήταν να επιδρά άμεσα στην πραγματικότητα του σύγχρονου καπιταλισμού. Επομένως, οι απόπειρες κατανόησης μιας άλλης πραγματικότητας ήταν κενές. Όχι μόνο στο επίπεδο της θεωρητικής κριτικής, αλλά και οποιαδήποτε θεωρητικοποίηση για κάποια άλλη χρονική στιγμή ήταν εχθρική στο επαναστατικό πνεύμα του Μαρξ. Και μόνο επειδή ποτέ δεν ξεχνά τον πρακτικό στόχο της, δεν διακινδυνεύει ούτε στιγμή να περικλείσει με τη βία όλη την εμπειρία μέσα σε μια μονιστική αντίληψη για το σύμπαν με σκοπό να οικοδομήσει ένα ενοποιημένο σύστημα γνώσης." 1 Εδώ πρέπει να τονίσουμε πως υπάρχει ένα σημείο το οποίο ο Κορς δεν κατάφερε να απαντήσει αποτελεσματικά. Ο Κορς υποστηρίζει πως ο μαρξισμός ως θεωρία γνώσης είναι σχετικιστική. Οι μαρξιστές αντιλαμβάνονται τα πάντα από τη σκοπιά της εργατικής τάξης. Αν αυτό είναι σωστό, τότε γιατί κάποιος να είναι μαρξιστής; Γιατί η μαρξιστική ερμηνεία είναι καλύτερη από οποιαδήποτε άλλη; Μια απάντηση, την οποία ο Κορς απορρίπτει, είναι πως οι μαρξιστικές ερμηνείες είναι αντικειμενικές: ερμηνεύουν τον κόσμο. Ο μαρξισμός του Κορς ξεκινά με το επιχείρημα πως ο επιστημονικός σοσιαλισμός εμπεριέχει την ιστορική κατάσταση της εργατικής τάξης, γι* αυτό είναι σωστός. Πώς μπορεί ένα τέτοιο επιχείρημα να πείσει κάποιον που δεν έχει κατ' αρχάς πειστεί για τον επαναστατικό σοσιαλισμό; Ένας τρόπος να γίνει αυτό είναι με την παρουσίαση κοινωνικών γεγονότων (όπως η τάση του καπιταλισμού να περνά διάφορες κρίσεις), τα οποία μπορούν να ερμηνευτούν με βάση τη μαρξιστική ανάλυση, όχι όμως με άλλα επιχειρήματα. Για τον ίδιο τον Μαρξ, όπως και για τη Ρόζα, τον Λένιν και τον Τρότσκι, ο σοσιαλισμός είναι ταυτόχρονα μια επιστήμη ερμηνείας του κόσμου και ένα όπλο για την αλλαγή του. Ο Καρλ Κορς απέρριπτε αυτό το σκεπτικό και προτιμούσε να υπερασπίζεται ένα μαρξισμό που δεν διεκδικούσε να έχει επιστημονική ιδιότητα, αλλά πάνω απ' όλα ήταν ένα μέσο για την πραγματοποίηση της αλλαγής. Ο Κορς ή- θελε να επαναφέρει την παράδοση του τολμηρού μαρξισμού, όμως διαχώριζε την επαναστατική πολιτική του Μαρξ από οποιαδήποτε έννοια της αντικειμενικής πραγματικότητας. Έτσι, ο μαρξισμός του Κορς ήταν υποκειμενικός και δογματι- ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 81

82 κός, έχασε ίο ακροατήριο του και γι' αυτό η επαναστατική του οπτική χάθηκε. Ο μαρξισμός του Κορς δεν υποστήριξε όσο έπρεπε τον ιστορικό υλισμό. Κρατικός καπιταλισμός Ως μέλος του KPD ο Κορς υποστήριζε τους μπολσεβίκους. Στην ομιλία του το 1924 «Ο Λένιν και η Κομιντέρν» υποστήριζε το λενινισμό ως τη μοναδική σωστή βάση πάνω στην οποία έπρεπε να στηρίζεται οποιαδήποτε επαναστατική πολιτική. Μετά τη διαγραφή του από το KPD ο Κορς άρχισε να ασκεί μεγαλύτερη κριτική για τα γεγονότα της Ρωσίας.Το 1926 σε μια ομιλία του στο γερμανικό Ράιχσταγκ δήλωσε αντίθετος με τη ρωσο-γερμανική «συμφωνία φιλίας», ζητώντας ανανέωση της λενινιστικής πολιτικής ενάντια στο ισχύον καθεστώς.το 1927 ο Κορς διαφώνησε με τον δημοκρατικό συγκεντρωτισμό κατηγορώντας τον Λένιν για τον εκφυλισμό της επανάστασης. 15 Σε ένα άρθρο του το 1932 με τίτλο «Η μαρξιστική ιδεολογία στη Ρωσία» περιγράφει τη Σοβιετική Ένωση ως κράτος με «κρατικό καπιταλισμό», χαρακτηρίζοντας την κυρίαρχη ιδεολογία της Ρωσίας ως «μια απλή ιδεολογική δικαιολογία για κάτι που στην πραγματικότητα τείνει να είναι ένα καπιταλιστικό κράτος και γι' αυτό, αναπόφευκτα, ένα κράτος που θα βασίζεται στην καταπίεση του προοδευτικού επαναστατικού κινήματος του προλεταριάτου». 16^ άρθρο στη συνέχεια συγκρίνει το σταλινισμό και τη σοσιαλδημοκρατία, με τον Κορς να επιμένει πως και τα δύο ιδεολογικά ρεύματα στοχεύουν στη σταθεροποίηση του κεφαλαίου.τα επιχειρήματά του δεν αναφέρουν αρκετές ιστορικές λεπτομέρειες και είναι αφηρημένα, όμως είναι το βασικό σημείο της ανεξάρτητης ανάλυσης του Κορς για την ήττα της Ρωσίας. Μετά το 1932 ο Κορς ένιωθε πως δεν υπήρχε λόγος πια να επιτίθεται στη Σοβιετική Ένωση. «Οτιδήποτε λέγεται στους εργάτες για τη συνέχιση του καπιταλιστικού κράτους» έγραφε το 1935 «προέρχεται είτε από το στόμα των για χρόνια γνωστών εχθρών τους, των καπιταλιστών, των φασιστών και των σοσιαλδημοκρατών, είτε, αναπόφευκτα, είναι λόγια κενά, αφηρημένα, ακατανόητα και αδιάφορα».το 1947 ο Κορς είχε καταλήξει στο απαισιόδοξο συμπέρασμα πως «ο ρωσικός ι- μπεριαλισμός είναι καλύτερος για τον κόσμο από τον ιμπεριαλισμό των γιάνκηδων, και δύσκολα θα υπάρξει κάποια αλλαγή». 17 Καρλ Μαρξ Το τελευταίο σημαντικό έργο του Κορς ήταν η βιογραφία του Καρλ Μαρξ, Καρλ Μαρξ (1938).Το θέμα που κυριαρχεί στο βιβλίο βασίζεται στη διάσημη ομιλία του Ένγκελς πάνω από τον τάφο του Μαρξ: ο Καρλ Μαρξ ήταν «πάνω απ' όλα έ- νας επαναστάτης». Αυτό ταιριάζει σε όλα όσα έχει γράψει ο Μαρξ, ακόμη και 8l I ΚΑΡΛ KO Ρ J : ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

83 στα τελευταία τσυ οικονομικά κείμενα. Σύμφωνα με τον Κορς, «η προσέγγιση του Μαρξ για την πολιτική οικονομία ξεκινούσε από την κριτική και την επαναστατική μελέτη της κοινωνίας, και όχι από την οικονομική προσέγγιση». Έτσι προέκυψε και ο τίτλος για το πασίγνωστο κείμενο του Μαρξ «Κριτική στην Πολιτική Οικονομία».' 8 Παρόλο που ο Κορς είχε δίκιο όταν σημείωσε το διαχωρισμό του Μαρξ από την αστική οικονομία, δεν κατανόησε πως αυτή του η παρατήρηση ερχόταν σε αντίθεση με μια παλαιότερη δήλωσή του σύμφωνα με την οποία ο μαρξισμός στράφηκε στο ρεφορμισμό μετά το (Μάλιστα, τέτοιες παραλείψεις ήταν συνηθισμένες στο έργο του. Ο μαρξισμός του Κορς συνεχώς χαρακτηριζόταν από μεγάλες φιλοσοφικές δηλώσεις που δεν είχαν όμως κάποια ι- στορική βάση, δεν ανέφερε κάποια ιστορικά γεγονότα.) Η βιογραφία του Κορς για τον Μαρξ περιλάμβανε τρεις τομείς: πρώτον, ο Κορς περιέγραφε τον Μαρξ ως έναν κοινωνικό επιστήμονα, δεύτερον, ως κριτικό της πολιτικής οικονομίας και, τέλος, ως τον θεμελιωτή ενός νέου τρόπου κατανόησης της ιστορίας. Για την κοινωνική επιστήμη ο Κορς υποστήριζε γενικά πως ο Μαρξ δεν ήταν κοινωνιολόγος. Δεν ενδιαφερόταν να καταγράψει κάποιους γενικούς κανόνες σχετικά με τη φύση της κάθε κοινωνίας. Σύμφωνα με τον Κορς, το βασικό χαρακτηριστικό της ανάλυσης του Μαρξ για την κοινωνία ήταν η άποψή του για τις «συγκεκριμένες» ιδιαιτερότητες των διαφορετικών κοινωνιών: «Ο Μαρξ γνωρίζει πως ο μόνος σίγουρος τρόπος για να κατανοήσει κάποιος τη γενική ιδέα ή τους κανόνες συγκρότησης μιας κοινωνίας σε μια συγκεκριμένη στιγμή του χρόνου είναι μέσω της πραγματικής ιστορικής αλλαγής». 1 ' Στο ζήτημα της πολιτικής οικονομίας, ο Κορς πίστευε πως η κριτική του Μαρξ για τον καπιταλισμό είναι ένα ιστορικό «μοντέλο» το οποίο ανοίγει το δρόμο και για άλλες ιστορίες. «Η πολιτική οικονομία [...] μετασχηματίζεται από μια απόλυτη και ανεπηρέαστη από το χρόνο επιστήμη σε μια επιστήμη που προσδιορίζεται από τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες». 30 Το δυνατότερο σημείο του βιβλίου αναφέρεται στο μαρξισμό και την ιστορία. Εκεί ο Κορς επαναλαμβάνει την αλληγορία του Μαρξ για τη βάση και το εποικοδόμημα, την αντίληψη δηλαδή πως τα άτομα είναι και τα ίδια προϊόντα του υλιστικού κόσμου.το βιβλίο τελειώνει με μια έκκληση προς τους αναγνώστες να μην κατανοούν τον Μαρξ ως ένα σύνολο κανόνων που πρέπει να αποστηθίσουν, αλλά ως μια ζωντανή παράδοση και έ- ναν οδηγό για δράση: Οι μαρξιστικές αντιλήψεις!...]δεν είναι δογματικοί περιορισμοί ή προκαθορισμένα σημεία που πρέπει να ακολουθηθούν με μια συγκεκριμένη σειρά σε οποιαδήποτε «υλιστική» έρευνα. Είναι ένας μη δογματικός οδηγός για την επιστημονική έρευνα και την επαναστατική πράξη. Το λουκάνικο δοκιμάζεται όταν το τρως." Από το 1936 και μετά, ο Κορς ζούσε στις ΗΠΑ και ήταν καθηγητής σε αρκετά πανεπιστήμια. Επίσης, εργάστηκε με τον Καρλ Λέβιν (Karl Lewin), έναν από τους ι- ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 82

84 δρυτές της κοινωνικής ψυχολογίας." Από το 1938 και μετά, ο Κορς αρθρογραφούσε σε αρκετές αριστερές εφημερίδες όπως τις Council Correspondence, Partisan Review, Modern Quarterly, New Essays και Living Marxism. Εκδότης των δύο τελευταίων εφημερίδων είναι ο Πολ Μάτικ (Paul Mattick), ένας Αμερικανός σοσιαλιστής, αριστεριστής και οπαδός του Πάνεκουκ. Από τα πιο ενδιαφέροντα άρθρα του Κορς είναι το «Ιστορικοί του Κόσμου», μια μεγάλη μελέτη για το μαρξισμό και τη θεωρία της ιστορίας.το 1945 ο Κορς μιλούσε ακόμη για «την αχτίδα ελπίδας που πρόσφερε στη βασανισμένη ανθρωπότητα η ζωντανή σκέψη του Μαρξ», 23 όμως μετά το 1945 άρχισε να γίνεται απαισιόδοξος.το 1950 έδωσε αρκετές διαλέξεις σε όλη την Ευρώπη, οι οποίες αργότερα δημοσιεύτηκαν με τίτλο «Δέκα Θέσεις για το Μαρξισμό». Τ αυτές τις διαλέξεις ο Κορς συνδύασε εμπεριστατωμένες κριτικές για το ρόλο του κράτους και του καπιταλισμού στη Σοβιετική Ένωση με την αμφιβολία για το μέλλον του μαρξισμού: «Το πρώτο βήμα στην επαναθεμελίωση της επαναστατικής θεωρίας και πράξης έγκειται στο να διαχωριστούμε από το μαρξισμό που θέλει να μονοπωλήσει την επαναστατική πρωτοπορία, καθώς και τη θεωρητική και πρακτική της κατεύθυνση». 24 Όταν ήταν σε ε- ξορία, τη δεκαετία του ο Κορς έπεσε σε κατάθλιψη και αποκόπηκε από το μαρξισμό. Κάποια κείμενα εκείνης της περιόδου τελικά δημοσιεύτηκαν.το 1956 ο Κορς έμαθε πως έπασχε από μια σοβαρή εγκεφαλική βλάβη και το 1961 πέθανε. Ο μη δογματικός μαρξισμός του Κορς Οι συγγραφείς διαφωνούν μεταξύ τους όταν προσπαθούν να αξιολογήσουν τη συμβολή του Κορς στη μαρξιστική θεωρία. Ένας θερμός υποστηρικτής του, ο Γερμανός μαρξιστής Έριχ Γκέρλαχ (Erich Gerlach), περιγράφει τη βιογραφία του Κορς για τον Μαρξ ως τη «μαρξιστική μελέτη η οποία είναι πιο κοντά στα πραγματικά διδάγματα του Μαρξ από οποιαδήποτε άλλη μελέτη». Σύμφωνα με τον Φρεντ Χάλιντεϊ (Fred Halliday), δημοσιογράφο της εφημερίδας New Left Review, ο Κορς ήταν «ένας από τους πιο ενδιαφέροντες και αυθεντικούς -αν και εκκεντρικός- θεωρητικούς του μαρξισμού στη Δύση στις δεκαετίες του 1920 και του 1930». Ο Πάτρικ Γκουντ (Patrick Goode), βιογράφος του Κορς, τονίζει επίσης «την εποικοδομητική ανάλυση του μαρξισμού του Κορς» η οποία την καθιστά α- νώτερη από πολλές άλλες ακαδημαϊκές αναλύσεις του μαρξισμού. Λιγότερο κολακευτικός, ο Ντάγκλας Κέλνερ, ακαδημαϊκός βιογράφος, υποστηρίζει πως ο Κορς συνδύασε μια θεωρητική θέση για την αναγκαιότητα της δράσης σε σχέση με την πραγματική παθητικότητα, ενώ ο ΠέριΆντερσον (Perry Anderson) περιγράφει τον Κορς ως έναν από τους ιδρυτές του δυτικού μαρξισμού, ένα ακαδημαϊκό και απαισιόδοξο βήμα πίσω από την κλασική παράδοση του μαρξισμού. 25 Ο Έρικ Χομπσμπάουμ κατηγορεί τον Κορς για την απομόνωσή του από το κυρίαρχο κομμουνιστικό κίνημα, περιγράφοντας τον Κορς ως ένα ανώριμο μέλος 83 I ΚΑΡΛ KOPJ : ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

85 της ατομιστικής αριστεράς της εποχής του i960, «έναν ιδεολογικό Άγιο Συμεών στο παλάτι του». 26 Σε κάποια αποστροφή του λόγου του, ο Ντάγκλας Κέλνερ περιγράφει τον Καρλ Κορς ως «το γραμματέα του κινήματος της παγκόσμιας ιστορίας». Ο Λεσζέκ Κολακόφσκι (Leszek Kolakowski), Ανατολικοευρωπαίος μαρξιστής, υποστηρίζει πως ο Κορς ποτέ δεν αποφάσισε για το αν ο μαρξισμός ήταν μια επιστήμη ή απλώς εξέφραζε τα συμφέροντα της εργατικής τάξης. Γι' αυτό το λόγο, συνεχίζει ο Κολακόφσκι, το έργο του Κορς απέτυχε. Η Ελένα Σίχαν (Heilena Sheehan) εξετάζει το έργο τού Κορς σε σχέση με την αντιπαράθεση για τη διαλεκτική της φύσης. Σημειώνει την άποψη που είχε ο Μπρεχτ, στενός φίλος του Κορς: «Ο Κορς είναι ένας απλός επισκέπτης στο σπίτι των προλετάριων. Έχει τις βαλίτσες του πάντα έτοιμες για να φύγει». 27 Αν κάποιος ρωτούσε τον ίδιο τον Κορς ποια ήταν η συμβολή του στη μαρξιστική θεωρία, πιθανόν εκείνος να απαντούσε πως ήταν η επιτυχία του να πείσει τους μαρξιστές να ξαναμιλήσουν για το ζήτημα της φιλοσοφίας. Ο Κορς είχε τη δική του αντίληψη για το ζήτημα αυτό, η οποία συνοψίζεται στον αγώνα του ε- νάντια σ' αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε «η αμνησία του Χέγκελ». Οι μαρξιστές της Β' Διεθνούς είχαν ξεχάσει τη διαλεκτική. Χωρίς αυτήν διολίσθησαν στο ρεφορμιομό και τον οπορτουνισμό. Με την αποκατάσταση του ρόλου της διαλεκτικής, ο μαρξισμός αντιπροσώπευε την ενότητα της θεωρίας και της πρακτικής. Ξανάγινε όπλο της εργατικής τάξης στον αγώνα της για την αλλαγή του κόσμου. Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τον Καρλ Κορς από τους άλλους μαρξιστές της εποχής του είναι η έμφαση που ο ίδιος έδινε στη «συγκεκριμένη» φύση του μαρξισμού. Για τον Κορς ο μαρξισμός ήταν πάνω απ* όλα μια επαναστατική κριτική του καπιταλισμού. Δεν ήταν μια ουτοπική άποψη για το μέλλον της ανθρωπότητας, ήταν απλώς η επιστήμη της εργατικής τάξης στην πάλη της ενάντια στον καπιταλισμό. Αυτή η προσέγγιση είναι ξεκάθαρη στη βιογραφία του Κορς για τον Μαρξ, στην οποία υποστηρίζει πως αυτή η συγκεκριμένη ερμηνεία του μαρξισμού, ως κριτικής στον καπιταλισμό, είναι ο μόνος τρόπος για να επανέλθει η ελπίδα: «Η αρχή του ιστορικού προσδιορισμού, πέρα από τη σημασία που έχει ως μια καλύτερη μέθοδος για την κοινωνιολογική ανάλυση και έρευνα, αποκτά μεγαλύτερη σημασία ως όπλο στην πραγματική μάχη που διεξάγεται για την αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών». 28 Ο Κάουτσκι ήταν αντίθετος με την άποψη αυτή, ως θεωρητικός του γερμανικού σοσιαλισμού. Ο Κάουτσκι ήταν εχθρικός προς τους ι- σχυρισμούς του Κορς για την ενότητα της μαρξιστικής θεωρίας και πρακτικής: Για τον Κορς ο μαρξισμός δεν είναι τίποτε άλλο παρά η θεωρία της σοσιαλιστικής ε- πανάστασης. Στην πραγματικότητα, ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του μαρξισμού είναι η πεποίθηση πως η σοσιαλιστική επανάσταση είναι πιθανή μόνο κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες και σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους και χώρες. Η κομμουνιστική «φατρία» στην οποία συμμετέχει ο Κορς το έχει ξεχάσει αυτό. ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 84

86 Γι' αυτούς η σοσιαλιστική επανάσταση είναι πάντα πιθανή, οπουδήποτε και σε οποιεσδήποτε συνθήκες. 19 Τα επιχειρήματα του Κάουτσκι αναδεικνύουν ένα πραγματικό πρόβλημα για το μαρξισμό του Κορς. Αν ο Κορς είχε δίκιο και ο μαρξισμός μπορούσε να κατανοηθεί απλώς ως η σωστή θεωρία της εργατικής τάξης στον σύγχρονο καπιταλισμό, τότε αυτό δεν περιορίζει την αντίληψη του μαρξισμού; 0 σκοπός των γραπτών του Μαρξ ήταν να υπερασπίσει μια συγκεκριμένη ά- ποψη για το σοσιαλισμό, θεωρώντας τον όχι μόνο ως ένα μέσο για την επανάσταση της εργατικής τάξης αλλά και ως τρόπο κατανόησης του κόσμου.υπάρχει μια ενότητα μεταξύ του μαρξισμού ως όπλου και του μαρξισμού ως επιστήμης. Τα πρώτα κείμενα του Μαρξ προλέγουν την άνοδο της εργατικής τάξης ως ώριμης και παγκόσμιας δύναμης και βασίζονται σε μια ιστορική ανάλυση των προκαπιταλιστικών και των καπιταλιστικών κοινωνιών. Ομοίως, ο Μαρξ υποστηρίζει πως, επειδή η εργατική τάξη στον καπιταλισμό είναι η πλειοψηφία και κληρονομεί τις φοβερές επιστημονικές ανακαλύψεις που πραγματοποιήθηκαν στην καπιταλιστική κοινωνία, το προλεταριάτο είναι η πρώτη τάξη που με την απελευθέρωση του εαυτού της μπορεί να απελευθερώσει και όλη την κοινωνία. Αντίθετα από τις προηγούμενες καταπιεσμένες τάξεις, η εργατική τάξη είναι δεσμευμένη στη συλλογική παραγωγή. Στο παρελθόν, οι τάξεις των καταπιεστών μπορούσαν να διαιρέσουν τους χωρικούς προσφέροντάς τους γη. Στον καπιταλισμό όμως η εργατική τάξη μπορεί να απελευθερωθεί μόνο ως μια ενιαία, συλλογική δύναμη. Η εργατική τάξη είναι η πρώτη τάξη που μπορεί να επιτύχει την παγκόσμια απελευθέρωση της ανθρωπότητας. Γι' αυτό το λόγο ο Κάουτσκι σωστά πίστευε πως η μαρξιστική θεωρία θα είχε αξία (με διαφορετικό τρόπο) και μετά την κατάκτηση της εξουσίας από την εργατική τάξη και όταν η εργατική τάξη, ως εκμεταλλευόμενη τάξη στον καπιταλισμό, θα έπαυε να υπάρχει. Αν ο μαρξισμός του Κάουτσκι ήταν η θεωρητική έκφραση ενός ρεφορμιστικού συμβιβασμού υπέρ των συμφερόντων των γραφειοκρατικών δομών του SPD, Ο μαρξισμός του Κορς ταίριαζε στην ιδέα ενός ακτιβιστή τη στιγμή της κρίσης του καπιταλισμού. Συνέδεε τη μαρξιστική θεωρία με την πάλη των τάξεων και την αναγκαιότητα της επανάστασης. Όμως, παρουσίαζε το μαρξισμό απλώς ως τη συνείδηση της εργατικής τάξης τη στιγμή της επανάστασης και δεν έπαιρνε υπόψη του τις ιστορικές παραδόσεις τις οποίες κληρονόμησε η εργατική τάξη, όπως την εμπειρία της ταξικής πάλης, τις υφέσεις και τις ανόδους του κινήματος από τις ο- ποίες μπορούν να οικοδομηθούν οι οργανώσεις της αριστεράς. Η επιμονή του Κορς για την ιδιαιτερότητα του μαρξισμού τον οδήγησε σε α- νομοιογενή συμπεράσματα.υποστήριζε πως ο μαρξισμός δεν έχει καμία σχέση με την επιστήμη και πως δεν ήταν διαλεκτικός από τη φύση του. Αυτό το επιχείρημα δεν είναι από μόνο του ασυνήθιστο, όμως ο Κορς το υποστήριζε λέγοντας πως θα μπορούσε ένας μαρξιστής να καταλαβαίνει την επιστήμη μόνο αν «η φύ- 85 I ΚΑΡΛ KOPJ : ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

87 ση» ήταν το αποτέλεσμα της καπιταλιστικής κοινωνίας. Ως παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο οι αλλαγές της ποσότητας γίνονται αλλαγές της ποιότητας ανέφερε την περίπτωση των δέντρων που στρέφονται προς το φως. Το επιχείρημα του Κορς αποφεύγει το ερώτημα τι είναι φύση. Για άλλους το σημείο της αντιπαράθεσης με τον Κορς ήταν το πώς διαμορφώνεται ένας κόσμος χωρίς τάξεις, έ- νας κόσμος χωρίς άτομα. Σύμφωνα με τον Κορς, η φύση είχε ενδιαφέρον μόνο εφόσον ήταν καπιταλιστική φύση, γεγονός το οποίο δημιουργεί αμφιβολίες για το αν κατανοούσε την αντιπαράθεση που υπήρχε. 30 Ο Κορς επίσης επέμενε πως δεν υπήρχε η έννοια της μαρξιστικής θεωρίας της ανθρώπινης φύσης, γιατί, α- κόμα κι όταν πρότεινε μαζί με τον Ένγκελς πως η εργασία έπαιζε ένα ρόλο στην εξέλιξη της ανθρωπότητας, αυτό ήταν για να επιστρέψει στην «σεκουλαριστική φόρμα των παλιών θεωριών που παράγουν τα ίδια γεγονότα από τις εντολές του Θεού». 3 ' Ο μαρξισμός του Κορς ήταν πολύ αφηρημένος. Χρησιμοποιούσε έννοιες όπως «θεωρία», «πρακτική» ή «φιλοσοφία», χωρίς να τους δίνει κάποια συγκεκριμένη σημασία. Έτσι, ενώ αποδεχόταν το επιχείρημα του υλισμού πως τα άτομα είναι τα προϊόντα των συνθηκών στις οποίες ζουν, ο Κορς δεν εξηγούσε ποιες συνθήκες ήταν σημαντικές και πώς αυτές λειτουργούσαν. Παρόλο που ο Κορς υποστήριζε πως ο μαρξισμός είχε σημασία μόνο ως εργαλείο για το σκοπό της επανάστασης της εργατικής τάξης, η αποτυχία του να περιγράψει τους εργαζομένους ή τη σημασία της πάλης τους σήμαινε πως ακολουθούσε μια εγελειανή, ιδεαλιστική και φιλοσοφική ερμηνεία του μαρξισμού. Στα χειρότερά του, ο μαρξισμός του Κορς παρουσίαζε σημαντικές παραλείψεις.τα κείμενά του δεν έπαιρναν καθόλου υπόψη τους την ανομοιογένεια της συνείδησης της εργατικής τάξης. Υπέθετε πως ζούσε πάντα στη δεκαετία του 1920 και πως η πλειοψηφία των εργατών ήταν πάντα επαναστάτες. Δεν αναρωτιόταν για το πώς θα μπορούσε να οργανώσει τη μειοψηφία των εργατών που θεωρούσαν τους εαυτούς τους μαρξιστές. Με κάποιον τρόπο αυτό θα συνέβαινε. Ο Κορς ποτέ δεν επιχειρηματολόγησε υπέρ μιας μορφής οργάνωσης η οποία θα μπορούσε να υποστηρίξει την ενότητα της θεωρίας και της πρακτικής. Αυτό ήταν έργο των ανεξάρτητων ανθρώπων. Εδώ πρέπει να συγκρίνουμε τον Κορς με τον Λούκατς. Όπως και ο Κορς, ο Λούκατς τόνιζε την ανάγκη για τον διαλεκτικό μαρξισμό και την ανάγκη να συνδεθεί η μαρξιστική θεωρία με τη μαρξιστική πρακτική. Όπως και ο φίλος του, ο Λούκατς εξελίχθηκε ως μαρξιστής συγγραφέας. Αρχικά κινούνταν στο χώρο της άκρας αριστεράς και μετά στο χώρο των διαφωνούντων μαρξιστών, αντλώντας την εμπειρία του από τη Ρωσική Επανάσταση. Η εξέλιξη στη σκέψη του α- ποτυπώνεται σε ένα πολύ σημαντικό βιβλίο με τίτλο Ιστορία και Ταξική Συνείδηση? 2 Περισσότερο απ' ό,τι ο Κορς, ο Λούκατς δεχόταν την αναγκαιότητα δημιουργίας ενός επαναστατικού κόμματος και αυτό εξηγεί την απόφασή του να συμμετάσχει στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ουγγαρίας. Ο Λούκατς παρέμεινε στο κόμμα και μετά τον εκφυλισμό του. Η άρνησή του να διαχωριστεί από το σταλινισμό το ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 86

88 1930 σήμαινε πως λειτουργούσε ως φερέφωνο της ρωσικής πολιτικής στις τέχνες και τη φιλοσοφία. Ωστόσο, πήρε μέρος στην εξέγερση τους Ουγγαρίας το 1956 και συμμετείχε στην κυβέρνηση του Ιμρ Ναγκί (Imre Nagy), διακινδυνεύοντας περισσότερο από άλλους μαρξιστές (όπως ο Μπρεχτ) οι οποίοι είχαν συμβιβαστεί πιο αποφασιστικά με το σταλινισμό. Έτσι, υπάρχουν τρεις κυρίως λόγοι για τους οποίους ο μαρξισμός του Λούκατς υπερέχει από εκείνον του Κορς. Πρώτον, ο Λούκατς δεν περιορίστηκε στο να γράφει μόνο για τη φιλοσοφία. Σε πολλά έργα του προσπάθησε να παντρέψει τις φιλοσοφικές του αναζητήσεις με αναλυτικά ιστορικά παραδείγματα, ώστε να μπορούν να αποδειχτούν οι θεωρίες του." Δεύτερον, κατανοούσε τις δυσκολίες της επανάστασης και κατά συνέπεια την αναγκαιότητα ύπαρξης ενός δικτύου ή μιας οργάνωσης που θα γεφύρωνε το χάσμα μεταξύ του παρόντος (όπως ήταν) και του μέλλοντος (όπως το επιθυμούσαν).τρίτον, εξέφρασε πολύ καλύτερα την ενότητα μεταξύ των ιδεών και της δράσης. Όσο σοβαρός μαρξιστής και να ήταν ο Κορς, ο Λούκατς κατάφερε με μεγαλύτερη επιτυχία να υποστηρίξει την ενότητα θεωρίας και πράξης. Το κεφάλαιο αυτό υποστηρίζει πως ο μαρξισμός του Κορς απέτυχε. Λόγω του ότι τα κείμενά του δεν έπαιρναν υπόψη τους την αντικειμενική πραγματικότητά, οι φιλοσοφικές κατηγοριοποιήσεις του παρέμεναν αφηρημένες και χωρίς νόημα. Έτσι, απέτυχε στο στόχο του, στην απόδειξη δηλαδή της ενότητας θεωρίας και πράξης. Ο μαρξισμός του Κορς ήταν παθητικός. Όμως, είναι καλύτερο να α- ναφερόμαστε σ' αυτόν για τους στόχους που έθεσε και όχι για την αποτυχία να τους πραγματοποιήσει. Σε μια περίοδο όπου ο μαρξισμός φάνταζε στείρος και κενός, ο Κορς προσπάθησε να μεταφράσει τους εργατικούς αγώνες του σε επαναστατική θεωρία. Ο μαρξισμός είναι ένα μέσο για την επανάσταση και ε- πίσης ένα όραμα για το πώς μια διαφορετική κοινωνία μπορεί να λειτουργεί. Ο Καρλ Κορς είχε άδικο όταν περιόριζε το μαρξισμό στην κριτική της υπάρχουσας κοινωνίας, είχε όμως δίκιο όταν επέμενε πως ο σοσιαλισμός πρέπει να είναι ε- παναστατικός, αλλιώς δεν σημαίνει τίποτα. Παρά τις αδυναμίες του, το έργο του Κορς μας υπενθυμίζει πως υπάρχει ένας κόσμος που πρέπει να τον κερδίσουμε. 87 I ΚΑΡΛ KOPJ : ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

89

90 Ζορζ Ενέν: Σουρεαλισμός και σοσιαλισμός Η νίκη της Ρωσικής Επανάστασης ήταν κοσμοϊστορικό γεγονός.το ίδιο και η ήττα της, η αντικατάσταση της ανοιχτής κοινωνίας των πρώτων χρόνων από μια διαφορετική, σταλινική τάξη. Ο απόηχος της συνολικής διαδικασίας συζητιόταν σε όλο τον κόσμο από συνδικαλιστές και ποιητές, στρατιωτικούς, καλλιτέχνες και μουσικούς, από ανειδίκευτους εργάτες και εξειδικευμένους μηχανικούς. Πολλά ζητήματα τέθηκαν σε αντιπαράθεση. Ο σταλινισμός ήταν μια συνολική φιλοσοφία για τη ζωή. Κάθε «καλός κομμουνιστής» γνώριζε τη σωστή γραμμή του κόμματος για την εθνική ανάπτυξη (σοσιαλισμός σε μία χώρα), τη δημοκρατία (αστική στη Δύση, μεταβατική στην Ανατολή), την ανθρώπινη φιλοσοφία (μηχανιστικός υλισμός), την ιστορία (θεωρία των σταδίων του Στάλιν για την ανάπτυξη), τον πολιτισμό (ζντανοβισμός),τη βιολογία (λισενκοϊσμός), την τέχνη (σοσιαλιστικός ρεαλισμός) και πάει λέγοντας. Οι αγωνιστές της ανεξάρτητης αριστεράς α- ντιπαρατίθεντο σε καθεμιά από αυτές τις «καινοτομίες», θεωρώντας πως αποτελούσαν διαστρέβλωση του μαρξισμού. Η περισσότερο συγκροτημένη κριτική προερχόταν από τους τροτσκιστές, υποστηρικτές της Δ' Διεθνούς. Ο αριθμός των αντισταλινικών που συμφώνησαν με την αντίληψη του τροτσκισμού τη δεκαετία του 1930 ήταν απίστευτος. Στις ΗΠΑ οι τροτσκιστές συνεργάζονταν με φιλοσόφους: Τζον Ντιούι (lohn Dewey), Τζέιμς Μπέρνχαμ Games Burnham) και ΣίντνεϊΧουκ με ιστορικούς: Έντμουντ Ουίλσον (Edmund Wilson) με συγγραφείς: Σαούλ Μπίλοου, όπως επίσης και με συνδικαλιστές: Τζέιμς Κάνον. Στη Βρετανία με μουσικούς: ΜάικλΤίπετ (Michael Tippet), δημοσιογράφους: Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς και με «Κόκκινους Ιερείς»: Κόνραντ Νόελ (Conrad Noel). 1 Στη Γαλλία με συνδικαλιστές και σουρεαλιστές (Αντρέ Μπρετόν), ενώ στο Μεξικό ένας από τους συμμάχους του Τρότσκι ήταν ο Ντιέγκο Ριβέρα (Diego Rivera), «ο άνθρωπος που ζωγράφιζε τοίχους». Στη βόρεια Αφρική οι «διανοούμενοι τροτσκιστές» ήταν υπό την καθοδήγηση του ποιητή και συγγραφέα Ζορζ Ενέν ( )1 που ήταν φίλος του Αντρέ Μπρε- 89 I ΖΟΡΖ ΕΝΕΝ: ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜΟ! ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

91 τόν. Ο Ενέν δημοσίευσε πολλά βιβλία, όπως τα Déraisons d'être, 2 Un Temps de petite fille* L ' incompatible," και Le Seuil interdit. 5 To 1939 συμμετείχε στη Διεθνή Ομοσπονδία των Ανεξάρτητων Επαναστατών Καλλιτεχνών, μια αντισταλινική πρωτοβουλία που οργάνωσε ο Μπρετόν. Εκείνη την περίοδο βοήθησε στη δημιουργία ενός δικτύου μεταξύ των Αιγυπτίων σοσιαλιστών με το όνομα «Τέχνη και Ελευθερία», που αργότερα μετονομάστηκε σε «Ψωμί και Ελευθερία». 6 Στη συνέχεια ήταν συντάκτης στο γαλλικό περιοδικό Express. 7 Αξίζει να αναφέρουμε τον Ενέν για τρία σημαντικά πράγματα.το πρώτο ήταν η συνεισφορά του στα ζητήματα της εθνικής απελευθέρωσης του Τρίτου Κόσμου.Το δεύτερο ήταν ότι κατάφερε να συνδέσει την τέχνη με την πολιτική πρακτική για την ελευθερία.το τρίτο ή- ταν το φυλλάδιο που έγραφε, The Prestige of Terror [ To Γόητρο του Τρόμου], ως απάντηση για το βομβαρδισμό στη Χιροσίμα. Η σημαντικότερη περίοδος της ζωής τού Ενέν ήταν από το 1939 ω ς το *946. Εκείνα τα χρόνια ζούσε στη βόρεια Αφρική και συμμετείχε στη δημιουργία του σοσιαλιστικού κινήματος στην Αίγυπτο. Είναι δύσκολο να περιγράψουμε την περίοδο αυτή. Η αριστερά στην Αίγυπτο ήταν αγκιστρωμένη στα κομμουνιστικά κόμματα, απορρίπτοντας το ρόλο άλλων ρευμάτων. Οι ιστορικοί του εργατικού κινήματος Αχμάντ Αμπντάλα (Ahmad Abdala),Zoέλ Μπενέν (Joel Beinin), Έλις Τζέι Γκόλντμπεργκ (Ellis Jay Goldberg) και Ζάκαρι Λόκμαν (Zachary Lockman) δεν κάνουν καμία αναφορά σε τροτσκιστικές ομάδες. Ο Γκιλ Περόλ (Gilles Perrault) τους απορρίπτει ως «παράξενα πουλιά». Ακόμα και η Σέλμα Μπότμαν (Selma Botman), η περισσότερο φιλικά προσκείμενη σ' αυτούς ιστορικός, αναφέρει πως η ομάδα του Ενέν δεν μπορούσε να παίξει μεγάλο ρόλο: Ο τροτσκισμός ήταν ένα ασήμαντο κίνημα, που αποτελούνταν από έναν μικρό κύκλο διανοούμενων νεαρών Αιγυπτίων. Ενώ υπήρξαν κάποιες περιορισμένες και σποραδικές προσπάθειες να προσεγγίσουν μια ευρύτερη βάση του πληθυσμού της Αιγύπτου, αυτό το παρακλάδι της μαρξιστικής σκέψης ποτέ δεν κατόρθωσε να συγκεντρώσει έστω και ένα μικρό κομμάτι των λαϊκών στρωμάτων Όταν ιδρύθηκε η «Τέχνη και Ελευθερία» το ή ταν η πρώτη σαφώς σοσιαλιστική ομάδα στην Αίγυπτο μετά τη δεκαετία του Η εφημερίδα της al- Tatawwur [Εξέλιξη] ήταν η πρώτη σοσιαλιστική εφημερίδα που εκδόθηκε στα α- ραβικά. Η ομάδα τού Ενέν συμμετείχε στις εκλογές της Αιγύπτου το Δεκέμβρη 1944-Γενάρη 1945 και ήταν οι πρώτοι σοσιαλιστές που έδρασαν ανοιχτά για είκοσι και πλέον χρόνια. Η ομάδα υπέστη αρκετές αλλαγές, μετονομάστηκε σε «Ψωμί και Ελευθερία» το 1940, σε «Σοσιαλιστικό Μέτωπο» το ΐ944~45 και μετά διαδοχικά σε «Αιγυπτιακό Τμήμα του Επαναστατικού Κομμουνιστικού Κόμματος», «ΑιγυπτιακόΤμήμα της Δ' Διεθνούς» και «Διεθνιστική Κομμουνιστική Ομάδα» (i945 _ 46). Η επιτυχία της ομάδας έγινε αντιληπτή από τη μυστική αστυνομία και όλα τα ηγετικά στελέχη της υποχρεώθηκαν σε εξορία το ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 91

92 Η σημαντικότερη πλευρά της δραστηριότητας του Ενέν ήταν η αφοσίωσή του στη διεθνιστική πολιτική, η οποία εκφραζόταν μέσω του τροτσκισμού του. Για το μεγαλύτερο διάστημα του 2θ ού αιώνα, η κυρίαρχη στρατηγική της αριστεράς στον Τρίτο Κόσμο ήταν η προτεραιότητα στο ζήτημα της εθνικής απελευθέρωσης. Για πολλά κομμουνιστικά κόμματα στην Αφρική, την Ασία και τη Λατινική Αμερική, το ζήτημα της εθνικής ανεξαρτησίας ήταν ο πρώτος στόχος και μέχρι την πραγματοποίηση αυτού του στόχου οποιαδήποτε συζήτηση για το σοσιαλισμό φάνταζε ανούσια. Έτσι, οι επαναστάσεις που έγιναν στην Κίνα, την Αλγερία, την Κούβα και αλλού είχαν ως στόχο την ένωση του έθνους κάτω από τον έλεγχο του κράτους. Όπως οι αστικές επαναστάσεις του 17 ου και ιβ αιώνα στην Ευρώπη και την Αμερική, οι επαναστάσεις του 2θ ού αιώνα στις αποικίες πέτυχαν την απομάκρυνση της φεουδαρχίας και την αστικοποίηση του εργατικού δυναμικού. Όμως, ενώ οι εργάτες και οι αγρότες του Τρίτου Κόσμου αντιπαρατέθηκαν στον ιμπεριαλισμό και αγωνίστηκαν για την αλλαγή της κοινωνίας, οι ηγέτες τους συχνά ήθελαν πιο περιορισμένες αλλαγές. Ο Ζορζ Ενέν και οι σύντροφοι του δεν δέχονταν το διαχωρισμό ανάμεσα στην πάλη για την εθνική απελευθέρωση και την πάλη για το σοσιαλισμό.υπήρχαν μεγαλύτερα και περισσότερο γνωστά τροτσκιστικά κόμματα στο Βιετνάμ, τη Σρι Λάνκα, τη Νότια Αφρική και τη Βολιβία, όμως η ομάδα του Ενέν αξίζει μελέτης. Κατείχε ευρεία αντίληψη για το διεθνισμό, σύμφωνα με την οποία ο σκοπός ήταν η απελευθέρωση όλων των εργατών του κόσμου. Σε αντίθεση με τους αντιπάλους τους στην Αίγυπτο, οι τροτσκιστές ζητούσαν συνολικά το σοσιαλισμό για την περιοχή τους και για όλο τον κόσμο. Αιγύπτιος και Γάλλος Ο Ζορζ Ενέν γεννήθηκε στο Κάιρο στις 2ο Νοεμβρίου του 1914 Ο πατέρας του, ο Σαντίκ Ενέν Πάσα (Sadik Henein Pasha), ήταν κόπτης (Αιγύπτιος χριστιανός) και υπουργός του βασιλιά Φουάντ Α". Η μητέρα του ήταν Ιταλίδα, η ΜαρίαΤζανέλι (Maria Zanelli). Ο κύκλος γνωριμιών τους αποτελούνταν από εμπόρους του ε- ξωτερικού που ζούσαν στο Κάιρο. Όλοι ήταν χριστιανοί και όχι μουσουλμάνοι, γηγενείς Αιγύπτιοι που διατηρούσαν τη γαλλική υπηκοότητα (έτσι απαλλάσσονταν από τους φόρους) και μιλούσαν τις γλώσσες της Ευρώπης. Επρόκειτο για μια εδραιωμένη κατάσταση που όμως είχε αρχίσει να γίνεται επισφαλής. Τον 19 αιώνα η αιγυπτιακή οικονομία είχε αλλάξει, καθώς τη Μέση Ανατολή την απομυζούσε η αναπτυσσόμενη παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία. Οι αγρότες δούλευαν σε χωράφια που δεν τους ανήκαν, ενώ τα φτηνά εισαγόμενα προϊόντα μαζικής παραγωγής από την Ευρώπη πήραν τη θέση των χειροποίητων κατασκευών των τεχνιτών. Οι πόλεις προσέλκυαν πλήθος άνεργους χωριάτες που ζητούσαν δουλειά στα εργοστάσια. Η Αίγυπτος ήταν κατ' όνομα ανεξάρτητο βα- 91 I ΖΟΡΖ ΕΝΕΝ: 20ΥΡΕΑΛΙΙΜ02 KAI 2 02ΙΑΛΙ2Μ0Σ

93 σίλειο, όμως από το 1890 και μετά περιήλθε στη διαδοχική κυριαρχία ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, κυρίως της Βρετανίας. Οι Ευρωπαίοι καπιταλιστές ενθάρρυναν την ανάπτυξη των μεσαζόντων και των αντιπροσώπων, πολλοί από τους ο- ποίους είχαν αρχίσει να επενδύουν στη βιομηχανία και στη γη. Πολλοί τέτοιοι ε- πιχειρηματίες ήταν Έλληνες, Αρμένιοι, Σύριοι ή Εβραίοι και ξεχώριζαν κοινωνικά και πολιτιστικά από τον υπόλοιπο λαό. 10 Η προνομιακή τους θέση οφειλόταν στις διάφορες συνθήκες (που είχαν υπογραφτεί), σύμφωνα με τις οποίες ορισμένες θρησκευτικές μειονότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προστατεύονταν από την Ευρώπη. Αυτό ήταν το περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε ο Ενέν. Δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα για τα πρώτα χρόνια της ζωής του.τα πρώτα του γράμματα τα έμαθε στο σπίτι του.το 1924 μετακόμισε με τον πατέρα του στην Ισπανία, όταν εκείνος διορίστηκε πρέσβης εκεί. Δύο χρόνια μετά φοίτησε στο Lycée Chateaubriand στη Ρώμη. Αργότερα μοίραζε το χρόνο του ανάμεσα στο Κάιρο και το Παρίσι. Σε ένα από τα πρώτα του κείμενα που δημοσιεύτηκε με τον τίτλο «Για το μη πραγματικό» υποστήριζε πως «τίποτα δεν είναι τόσο άχρηστο όσο το πραγματικό». Το 1935 ήταν μέλος του φιλολογικού κύκλου της Αιγύπτου, που είχε το όνομα «Οι δοκιμιογράφοι». Σε μια έκδοσή τους με τίτλο «Λεξικό των συνηθειών του αστικού κόσμου», ο Ενέν έγραψε: «Ο Αναρχισμός - η νίκη της φαντασίας απέναντι στη βεβαιότητα. [...] Εγώ - το πιο σημαντικό πράγμα στον κόσμο. [...] Η Εργασία - οτιδήποτε κανείς δεν θέλει να κάνει». Ο ποιητής μας είχε όρεξη για γνώση και συμπαθούσε την αριστερά.την ίδια χρονιά ο Ενέν γνώρισε τους εκδότες μιας γαλλικής έκδοσης με τίτλο Les Humbles[Oi Ταπεινοί1, με τους οποίους συνεργαζόταν ο Βίκτορ Σερζ.Το πρώτο έργο που εξέδωσαν για τον Ενέν ήταν το «Les chants des violents» [H μελωδία των φλογερών], μια επευφημία για την εξέγερση της εργατικής τάξης." Στο Παρίσι ο Ενέν γνώρισε τον Μπρετόν και είδαν πως οι απόψεις τους ταυτίζονταν με την τέχνη των σουρεαλιστών. Ο σουρεαλισμός ήταν μια επαναστατική μορφή της μοντέρνας τέχνης στη ζωγραφική, το κολάζ, την ποίηση και τη λογοτεχνία. Χρησιμοποιούσε το στοιχείο της έκπληξης και της μείξης ετερογενών εικόνων με σκοπό τον «αιφνιδιασμό» του κοινού που είναι συνηθισμένο να δέχεται παθητικά την τέχνη και τις καταστάσεις που συμβαίνουν στον κόσμο γενικά. Η αισθητική του σουρεαλισμού ήταν ομολογουμένως επαναστατική. Μια τέτοια άποψη για την τέχνη απαιτούσε και μια πολιτική θέση που θα την υποστήριζε. Ο Μπρετόν διάβασε τη βιογραφία του Τρότσκι για τον Λένιν. Κάτω από την επιρροή του μπολσεβικισμού, ενθάρρυνε τους συντρόφους του να συμμετέχουν στο Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Ωστόσο, οι κομμουνιστές είχαν ήδη αρχίσει να στρέφονται από την επαναστατική στη ρεφορμιστική πολιτική.το 1935 ανακοίνωσαν τη δημιουργία του Λαϊκού Μετώπου, μιας κοινοβουλευτικής συμμαχίας τους με τους σοσιαλιστές και τους Γάλλους ριζοσπάστες (οι πολιτικοί πρόγονοι των σημερινών κεντροδεξιών γκολικών).τότε, οι σουρεαλιστές διαχωρίστηκαν από το σταλινισμό και μέχρι το τέλος της δεκαετίας συντάσσονταν στο πλευρό ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 2

94 του Τρότσκι. Η βασική φιλοσοφία του κινήματος ήταν δυναμική και απροσδιόριστη και εκτεινόταν από την τέχνη ως την πολιτική. Για να γίνει περισσότερο κατανοητό αυτό, παραθέτουμε κάποια αποσπάσματα από δικές τους σκέψεις: Ο σουρεαλισμός δεν είναι ένας νέος ή ευκολότερος τρόπος έκφρασης ούτε μια μεταφυσική της ποίησης. Είναι ένας συνολικός τρόπος απόλυτης απελευθέρωσης του νου και όλων αυτών που του μοιάζουν. (Ομάδα Γάλλων Σουρεαλιστών, 1925) Το πάθος που καλείται σουρεαλισμός είναι η διαταραγμένη και συγκινητική-συγκλονιστικήχρήση της εικόνας ως φαρμάκου ή καλύτερα η ανεξέλεγκτη πρόκληση της ίδιας της εικόνας και αυτού που αναπαριστά με μια αδιατάραχτη μεταμόρφωση: γιατί κάθε εικόνα, κάθε στιγμή σε υποχρεώνει να αναθεωρήσεις όλο το σύμπαν. (Λου'ι Αραγκόν, 1928) Η πιο απλή σουρεαλιστική πράξη συνίσταται στο να βγει κανείς στο δρόμο με το ρεβόλβερ στο χέρι και να πυροβολήσει το πλήθος για όσο περισσότερο μπορεί. (Άνιρέ Μπρετόν, 1930)" Το 1936 ο Ενέν συνεργαζόταν με το σουρεαλιστικό περιοδικό La Flèche [ To Βέλος], με έδρα τη Γαλλία. Εκείνον το Σεπτέμβρη το όνομά του φιγουράριζε ανάμεσα στις πολλές υπογραφές ενός σουρεαλιστικού μανιφέστου που καταδίκαζε τις Δίκες της Μόσχας και υποστήριζε το δικαίωμα του Τρότσκι να ζητήσει άσυλο στη Νορβηγία ή τη Γαλλία. 13 Το επόμενο έτος ο Ενέν διοργάνωσε μια συνδιάσκεψη για το σουρεαλισμό στην Αίγυπτο, μαζί με τους ΕμίλΣιμόν (Émile Simon), συγγραφέα ενός βιβλίου για τον Μαρξ, Άντζελο ντε Ριτζ (Angelo de Riz), εξόριστο Ιταλό αναρχικό, και Ραμσίς Γιουνάν (Ramses Younan), σύντροφο του Ενέν. Αρκετούς μήνες πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, ο Ενέν προσπάθησε να στήσει ένα δίκτυο διανοούμενων καλλιτεχνών στην Αίγυπτο με το όνομα «Τέχνη και Ελευθερία». Το Δεκέμβριο του 1939 βοήθησε να στηθεί ένα περιοδικό της αριστεράς με τίτλο Don Quixote [Δον Κιχώτης]. Ο εκδότης του περιοδικού Ανρί Κουριέλ (Henri Curiel) αργότερα έγινε ηγετικό στέλεχος των κομμουνιστών της Αιγύπτου.^Το 1940 το δίκτυο «Τέχνη και Ελευθερία» μετασχηματίστηκε σε αριστερό κόμμα με το όνομα «Ψωμί και Ελευθερία».Το πρόγραμμά του μιλούσε για την αλλαγή της Μέσης Ανατολής σύμφωνα με τα σοσιαλιστικά πρότυπα. Για να μπορέσουν να ευδοκιμήσουν τέτοιες πολιτικές προσπάθειες, θα έπρεπε πρώτα να υποχωρήσουν πολλές άλλες δυνάμεις. Ο πόλεμος είχε αρχίσει στην αιγυπτιακή κοινωνία και πολλές άλλες κινήσεις είχαν περισσότερες δυνατότητες ανάπτυξης. Αντίπαλοι Τα χρόνια του πολέμου επέφεραν αλλαγές στην οικονομία της Αιγύπτου. Η παραγωγή επεκτάθηκε σε πολλές βιομηχανίες, κυρίως στην υφαντουργία, την τυ- 93 I ΖΟΡΖ ΕΝΕΝ: 20ΥΡΕΑΛΙ2Μ02 ΚΑΙ 2 02ΙΑΛΙ2Μ02

95 ποποίηση τροφίμων, τα χημικά προϊόντα, το γυαλί, το δέρμα, το τσιμέντο και το πετρέλαιο. Τα βρετανικά στρατόπεδα προσέλαβαν πάνω από Αιγυπτίους με αρκετά υψηλούς μισθούς, οι οποίοι μπορούσαν να αγοράζουν τα αιγυπτιακά προϊόντα χωρίς οι Αιγύπτιοι εργοδότες να πληρώνουν έστω και μια δεκάρα για τους μισθούς τους. Ένα αποτέλεσμα αυτής της ανάπτυξης ήταν η σιγουριά που απέκτησαν οι εργαζόμενοι. Ο αριθμός των βιομηχανικών εργατών αυξήθηκε α- πό το 1937 οε ι,5 εκατομμύρια το i946. li To 1942 νομιμοποιήθηκαν τα συνδικαλιστικά σωματεία, και οι εργάτες εριουργίας στην περιοχή Σούμπρα αλ- Χάιμα στο Κάιρο δημιούργησαν ανεξάρτητα σωματεία. Ακολούθησαν πολλές α- περγίες με αίτημα την αύξηση των μισθών, την καλυτέρευση των συνθηκών εργασίας και την αναγνώριση των σωματείων, και το κίνημα πολιτικοποιήθηκε γρήγορα λόγω της κυβερνητικής καταπίεσης και των περιορισμών που είχαν θέσει οι Βρετανοί κατά τη διάρκεια του πολέμου. Έως το 1945 οι αναταραχές στα εργοστάσια αυξάνονταν συνεχώς.το Δεκέμβριο, το εργοστάσιο της Σούμπρα τελούσε υπό κατάληψη, καθώς οι διεκδικήσεις για το ζήτημα των μισθών είχαν μετατραπεί σε μια πλήρη αντιπαράθεση με την κυβέρνηση. Ήταν ξεκάθαρο πως το τέλος του πολέμου θα οδηγούσε σε μεγάλη κοινωνική κρίση, αλλά το πώς θα κατέληγε αυτή η κρίση ήταν θολό. Το μεγαλύτερο πολιτικό κόμμα στην Αίγυπτο πριν από το 1939 ή ταν τ Γουάφντ (Wafd). Επρόκειτο για μια εθνικιστική οργάνωση, αποφασισμένη να διώξει τους Βρετανούς και να αναπτύξει την αιγυπτιακή οικονομία. Όταν το 1942 πήρε την εξουσία, το Γουάφντ οργανώθηκε και νίκησε στις επόμενες εκλογές. Συνέχισε να έχει μεγάλη δημοτικότητα, και το 1943 Φουάντ Σεράγκ ελ Ντίνε Πασά (Fuad Serag el Dine Pasha), ένας από τους πλουσιότερους μεγαλογαιοκτήμονες της Αιγύπτου, εκλέχτηκε επίτιμος πρόεδρος των υπαρχόντων σωματείων.το Γουάφντ όμως θεωρούνταν από πολλούς Αιγυπτίους το δεξί χέρι των Βρετανών και απέτυχε να εκμεταλλευτεί τις ευκαιρίες που παρουσιάστηκαν στον πόλεμο ώστε να ισχυροποιήσει τη θέση του. Αυτό είχε ως συνέπεια αρκετές μικρές ομάδες να μπορέσουν να παίξουν κάποιο ρόλο στα γεγονότα που ακολούθησαν τον πόλεμο, ανάμεσά τους η Μουσουλμανική Αδελφότητα και αρκετές μικρές ομάδες κομμουνιστών. Η Μουσουλμανική Αδελφότητα ιδρύθηκε το 1929 από τον Χασάν αλ-μπάνα (Hassan al-banna). Στη δεκαετία του 1940 αριθμούσε από μισό έως ένα εκατομμύριο μέλη. 16 Η συμμετοχή της Αδελφότητας στο εθνικό κίνημα σημαδεύτηκε α- πό μια αμφιλεγόμενη στάση απέναντι στο κράτος, η οποία τελικά αποδυνάμωνε την ομάδα αυτή κάθε φορά που έμπαινε ζήτημα εξουσίας. Κάθε φορά που το ε- θνικό κίνημα αντιμετώπιζε το κράτος, η Αδελφότητα προσέγγιζε το παλάτι ή την κυβέρνηση. Κατά τη διάρκεια της κρίσης του 1946, ο Χασάν αλ-μπάνα, από τους ηγέτες της Αδελφότητας, συνεργάστηκε με την κυβέρνηση.τότε, και εν μέσω μιας απεργίας των αστυνομικών τον Απρίλιο του 1948, η Αδελφότητα ανακοίνωσε το τελεσίγραφο της κυβέρνησης στους αστυνομικούς, με το οποίο τους διέτα- ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 94

96 ζε να επιστρέψουν στις θέσεις τους. Αργότερα εκείνη τη χρονιά, η Αδελφότητα άρχισε να εμπλέκεται σε «τρομοκρατικές» πράξεις. 17 Έκανε επιθέσεις σε καταστήματα και επιχειρήσεις ξένων, ιδιαίτερα Εβραίων.Το 1952 υποστήριξε το πραξικόπημα των Ελεύθερων Αξιωματικών. Αρκετά μέλη των Ελεύθερων Αξιωματικών συμμετείχαν στην Αδελφότητα, όπως ο Σαντάτ (Sadat), όμως η διστακτικότητα της Αδελφότητας την εμπόδισε να έχει κάποια σημαντική επιρροή στην ηγεσία ή την πολιτική που ακολουθούσαν οι Ελεύθεροι Αξιωματικοί. Τελικά η Αδελφότητα αποκλείστηκε περίτεχνα από κάθε θέση εξουσίας και διαλύθηκε. Το πρώτο Κομμουνιστικό Κόμμα της Αιγύπτου ιδρύθηκε το Κατάφεραν όμως να το διαλύσουν πολύ γρήγορα. 18 Κάθε φορά που κάποια αριστερή ομάδα προσπαθούσε να επιδράσει στην κοινωνία αντιμετώπιζε το μένος του αιγυπτιακού κράτους. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ιδρύθηκαν αρκετά μικρά κομμουνιστικά κόμματα με τη στήριξη της Διεθνούς. Όλα διαλύθηκαν πολύ γρήγορα. Ως τη δεκαετία όμως του 1940 η κρατική εξουσία είχε αρχίσει να εξασθενίζει. Οι κομμουνιστικές ιδέες άγγιζαν εκατοντάδες νέους ανθρώπους καθώς και αρκετούς εργάτες, παρόλο που οι ηγέτες διάφορων ομάδων προέρχονταν από ευκατάστατες οικογένειες αλλοδαπών που διέμεναν στο Κάιρο. Ο Ανρί Κουριέλ, γιος ενός πλούσιου Εβραίου τραπεζίτη, ίδρυσε το 1943 το Αιγυπτιακό Κίνημα για την Εθνική Απελευθέρωση (EMLN). Ο Χίλελ Σβαρτζ (Hillel Schwartz), με παρόμοια κοινωνική θέση, ίδρυσε την Ίσκρα (Iskra), μια ομάδα που προσέλκυσε αρκετούς διανοούμενους και φοιτητές. Η προοπτική των κομμουνιστικών ομάδων καθορίστηκε από την πολιτική του Λαϊκού Μετώπου. Η απελευθέρωση κατανοούνταν ως μια διαδικασία σταδίων. Αρχικά η αστική τάξη των Αιγυπτίων θα απελευθερωνόταν από τη βρετανική κυριαρχία και μόνο τότε θα έμπαιναν στην ημερήσια διάταξη και τα εργατικά ζητήματα.το παράρτημα του Βρετανικού Κομμουνιστικού Κόμματος μαζί με το αντίστοιχο παράρτημα του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος θα επέβλεπαν και θα βοηθούσαν τις ομάδες στην Αίγυπτο: «Η Λαϊκή Δημοκρατία που θέλουμε να εγκαταστήσουμε στην Αίγυπτο δεν μοιάζει με τη δικτατορία του προλεταριάτου. Στοχεύουμε στην εδραίωση μιας δημοκρατικής δικτατορίας όλων των τάξεων που παλεύουν ενάντια στον ιμπεριαλισμό και τη φεουδαρχία». 19 Αυτή η έμφαση στην πολιτική προτεραιότητα των συμφερόντων των αστών της Αιγύπτου δεν σήμαινε πως οι κομμουνιστές δεν συμμετείχαν στα σωματεία. Όμως, μέσα στα σωματεία οι κομμουνιστικές οργανώσεις υποστήριζαν πως το σημαντικότερο ζήτημα δεν ήταν οι μισθοί ή οι συνθήκες εργασίας αλλά το ζήτημα της εθνικής απελευθέρωσης.τα όρια αυτής της πολιτικής αντίληψης φάνηκαν μετά το πραξικόπημα τον Ιούλιο του 1952.Τ0 EMNL και η ηγεσία των συνδικάτων απάντησαν με την αναστολή προγραμματισμένων απεργιών στον τομέα των μεταφορών. Το 1952 και έπειτα από συνεχείς κρίσεις οι κομμουνιστές αδυνατούσαν να αποφασίσουν αν η νέα κυβέρνηση ήταν πρωτο-φασίστες ή αντιπρόσωποι μια τοπικής «προοδευτικής αστικής τάξης».τα φυλλάδια που μοίραζαν άλλοτε υπο- 95 I ΖΟΡΖ ΕΝΕΝ: ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜΟ! ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

97 στήριζαν και άλλοτε κατηγορούσαν το νέο σύστημα. Οι κομμουνιστές περίμεναν να δουν τη στάση των αξιωματικών στον Ψυχρό Πόλεμο. Εκείνον τον Αύγουστο ξέσπασε μια μεγάλη απεργία στη βιομηχανική πόλη Καφρ αλ-νταουάρ, κοντά στην Αλεξάνδρεια. Παρά το γεγονός πως οι εργάτες είχαν δηλώσει την υποστήριξή τους στο πραξικόπημα, οι Ελεύθεροι Αξιωματικοί κρέμασαν δύο απεργούς. To EMNL και τα σωματεία δεν στήριξαν καθόλου την απεργία. Ο Ενέν και η ομάδα του Το όνομα της ομάδας του Ζορζ Ενέν, Τέχνη και Ελευθερία, έδινε την εντύπωση πως επρόκειτο για μια λογοτεχνική ομάδα." Ο ΛουτφαλάχΣολιμάν (Loutfallah Soliman), ένα από τα πρώτα της μέλη, περιγράφει την ομάδα ως ένα πλήθος α- πό μποέμ «διανοούμενους, συγγραφείς, καλλιτέχνες». 21 Αλλα μέλη της ομάδας ήταν οι Ραμσίς Γιουνάν, Ανουάρ Καμάλ (Anwar Kamal) και Καμάλ αλ-τιλμισανί (Kamal al-tilmisani). 22 Παρόλο που η ομάδα αυτή ήταν η μόνη ανάμεσα στην αιγυπτιακή αριστερά, με την έννοια ότι η ηγεσία τους ήταν γηγενείς Αιγύπτιοι με μητρική γλώσσα τα αραβικά, χρησιμοποιούσαν τα γαλλικά, τη γλώσσα δηλαδή της κοσμοπολίτικης Αιγύπτου. 23 Όπως δηλώνει η Μπότμαν: «Το κοινό που ήταν ι- κανό να εκτιμήσει την ομάδα αυτή και να επηρεαστεί από το περιεχόμενο των ι- δεών της ήταν εξαιρετικά περιορισμένο». 24 Η Τέχνη και Ελευθερία οργάνωσε εκθέσεις στο Κάιρο το ΐ και ΐ945 Σκοπός αυτών των εκθέσεων ήταν η ανάδειξη του αιγυπτιακού σουρεαλισμού και ήταν πολύ αξιόλογες λόγω του μεγάλου αριθμού γυναικών καλλιτεχνών και φωτογράφων που πήραν μέρος. Επίσης, η ομάδα αυτή οργάνωσε και δημόσιες διαλέξεις. Η Τέχνη και Ελευθερία είχε τον δικό της εκδοτικό οίκο, τις Εκδόσεις Masses (Μάζες), με έδρα την οδό Ελούι ίο, στο Κάιρο. Ένα κλασικό φυλλάδιο ήταν το «Ποιος είναι ο κύριος Αραγκόν;» του Ζαν Νταμιέν (ψευδώνυμο του Ενέν).Το φυλλάδιο κατηγορούσε τη στροφή του Γάλλου ποιητή Αραγκόν από το σουρεαλισμό στη συμβατική μορφή στίχων, λόγω των πολιτικών δεσμών του με το σταλινισμό.το έργο του Αραγκόν «επιβεβαιώνει την επείγουσα ανάγκη μιας κριτικής επανεκτίμησης η οποία θα σταματήσει, επιτέλους, την απέραντη "ρωσική υποχώρηση" η οποία έχει ξεχάσει τις φιλοδοξίες της γενιάς μας». 2 ' Μπορεί αυτά τα λόγια να έπαιζαν ρόλο στην καλλιτεχνική σκηνή της Αιγύπτου, όμως δεν βοηθούσαν στη δημιουργία ε- νός μαζικού κόμματος με στόχο τη σοσιαλιστική λύση στην κρίση της αιγυπτιακής κοινωνίας. Η πρώτη φορά που προσπάθησε η Τέχνη και Ελευθερία να σπάσει τα δεσμά της «ευγενούς κοινωνίας» ήταν με την έκδοση της εφημερίδας al-tatawwur. Μεταξύ του Ιανουαρίου και του Σεπτεμβρίου του 1940 είχαν εκδώσει εφτά φύλλα στα γαλλικά και τα αραβικά.τα πρώτα πέντε ήταν με τη μορφή περιοδικού και τα επόμενα δύο με τη μορφή εφημερίδας. Επρόκειτο, κατά κάποιον τρόπο, για μια ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 6

98 λογοτεχνική επιθεώρηση.το περιοδικό αυτοχαρακτηριζόταν ως «η πρώτη επιθεώρηση της τέχνης και της λογοτεχνίας στον αραβικό κόσμο».τα άρθρα έθεταν ερωτήματα σχετικά με τον ιμπεριαλισμό και τα γυναικεία δικαιώματα, την εκπαίδευση, τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία. Επίσης, είχαν μεταφραστεί στα αραβικά τα διηγήματα του Αλμπέρ Κοσερί (Albert Cossery). 26 To περιοδικό το εξέδωσε ο Ανουάρ Καμάλ,Το ύφος του φαίνεται σε ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε το Μάρτιο του 1940: «Αυτή η επιθεώρηση παλεύει ενάντια στο αντιδραστικό πνεύμα, προστατεύει τα ατομικά δικαιώματα και στηρίζει το δικαίωμα των γυναικών να ζουν ελεύθερα. Αυτή η επιθεώρηση μάχεται για τη μοντέρνα τέχνη και την ελεύθερη σκέψη, και παρουσιάζει στη νέα Αίγυπτο τα κινήματα του σήμερα». 27 Η εφημερίδα κατάφερε να έχει μια κυκλοφορία που την έκανε σεβαστή στους κύκλους των διανοουμένων, όμως δεν μπόρεσε να λειτουργήσει ως προπαγανδιστικό εργαλείο. Ίσως αυτό να μην ήταν λάθος των τροτσκιστών. Δεδομένης της υψηλής αστυνομοκρατίας, οποιαδήποτε έκδοση έπρεπε να έχει προπαγανδιστικό χαρακτήρα. Ο Άλεξ Άτσεσον (Alex Acheson), Βρετανός στρατιώτης εγκατεστημένος στην Αίγυπτο κατά τη διάρκεια του πολέμου, αναφέρει πως η ομάδα λειτουργούσε υπό συνθήκες αυστηρής μυστικότητας: «ΟιΑιγύπτιοι έπρεπε να δουλεύουν κάτω από υπερβολικά δύσκολες συνθήκες.υπήρχε προφανώς μια "ανοιχτή κοινωνία", όπου όμως οποιαδήποτε επαναστατική πολιτική θεωρούνταν παράνομη και η ποινή ήταν η φυλάκιση (η οποία συχνά χρησιμοποιούνταν για να "σπάει" τους ανθρώπους, σωματικά και ψυχολογικά)». Ο Άτσεσον αναφέρει τη σύζυγο του Ενέν, ΙκμπάλΑλαϊλί (Iqbal Alaily), η οποία είχε εκδώσει ένα βιβλίο με τίτλο The German Genious [ Το Γερμανικό Δαιμόνιο] ως αντίδραση στην ωμή προπαγάνδα των Συμμάχων. Παρόλο που το βιβλίο καταδίκαζε τον γερμανικό σοβινισμό, η Αλα'ιλί προκάλεσε την εχθρότητα της βρετανικής αστυνομίας. «Της είπαν πως, αν δεν σταματούσε τις δραστηριότητές της και τη συνεργασία της με την ομάδα, θα κατέληγε στα λατομεία τηςτούρα. Για ένα εύθραυστο κορίτσι, αυτό ισοδυναμούσε με θανατική ποινή». 28 Από τα μέσα της δεκαετίας του 1940 και μετά η Τέχνη και Ελευθερία μετασχηματίστηκε σε μια άλλη, διαφορετική οργάνωση με το όνομα «Ψωμί και Ελευθερία».^ νέο όνομα αντιπροσώπευε μια αλλαγή στο ύφος της ομάδας. Παρόλο που οι εκθέσεις συνεχίστηκαν μέχρι το Π ομάδα ήταν πολύ πιο αποφασισμένη στο να έχει την υποστήριξη της εργατικής τάξης. Οι ομιλίες και οι δημόσιες συναντήσεις έθιγαν οικονομικά θέματα, θέματα για τη φτώχεια και τη διαταξική κοινωνία και μιλούσαν για την αναγκαιότητα της αλλαγής των υπαρχόντων κομμάτων. Μάλιστα, η οργάνωση κατάφερε να έχει την υποστήριξη αρκετών εργατών της κλωστοϋφαντουργίας και της αεροπορίας. 29 Ως το 1942 η οργάνωση αριθμούσε περίπου εκατό μέλη. Εκείνη την περίοδο τον τόνο στην ομάδα έδινε ο Σαγιέντ Σουλεϊμάν Ριφάι (Sayed Suleiman Rifai), ο οποίος αργότερα έ- γινε διακεκριμένο μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Αιγύπτου, γνωστός με το όνομα Μπαντρ (Badr).Tn δεκαετία του 1940 ήταν μηχανικός στην Αιγυπτια- 97 I ΖΟΡΖ ΕΝΕΝ: ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜΟ! ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

99 κή Αεροπορία. Η αφήγηαή του για δύο συναντήσεις που είχε με κάποιους τροτσκιστές είναι ρομαντική και υπερβολική, ωστόσο αρκετά αποκαλυπτική: Η πρώτη μου επαφή, η οποία ήταν τυχαία, ήταν με την ομάδα του Ανουάρ Καμάλ, Ψωμί και Ελευθερία. Αργότερα έμαθα πως στην ομάδα αυτή συμμετείχε και ο Ζορζ Ενέν. Ήταν μια ομάδα διανοουμένων. Κανονίσαμε μια συνάντηση στην εξοχή, κοντά στις πυραμίδες. Ήμασταν γύρω στα δώδεκα άτομα. Έφτασε ο Καμάλ. Τον φαντάζομαι τώρα, με τις μαύρες μπούκλες του να πέφτουν στα μάτια του και ένα πούρο συνέχεια στο στόμα του. Μας χαιρέτησε και είπε: «Θα τραγουδήσουμε τον ύμνο». Έτσι απλά, στη μέση της ερήμου, ξεκίνησαν να τραγουδούν αυτό το τραγούδι που άρχιζε έτσι: «Εμπρός σύντροφοι, το να ζεις σημαίνει να παλεύεις». Έμεινα κατάπληκτος. Έπειτα ο Καμάλ έβγαλε λόγο, κουνώντας το πούρο του πέρα δώθε. Μου φάνηκε ανούσιος. Την επόμενη φορά συναντηθήκαμε σ' ένα σπίτι. Εκεί ήταν τρεις άντρες που είχα γνωρίσει στην αεροπορία και ο Καμάλ. Μας μίλησε για τον ιστορικό υλισμό. Δεν κατάλαβα τίποτα. Ούτε μία λέξη! Ούτε και οι άλλοι κατάλαβαν τίποτα. Επέστρεψα σπίτι α- πογοητευμένος και μελαγχολικός. Είχα πειστεί πως ήμουν τελείως «άχρηστος». Δεν υπήρξε τρίτη συνάντηση γιατί συνέλαβαν τον Καμάλ. Η ομάδα έπρεπε να διαλυθεί. Όπως και να 'χει, έχασα κάθε επαφή." Το 1942 η κυβέρνηση έδρασε ενάντια στην οργάνωση. Δεκαέξι από τα μέλη της συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν για ένα χρόνο. Η Σέλμα Μπότμαν είπε πως αυτό ήταν το τέλος της ομάδας: «Ενώ κατάφερε να επιβιώσει ως το 1946, είχε αποδυναμωθεί φοβερά, [...] η ομάδα απλώς μαράζωσε». Η ομάδα επιβίωσε από το πρώτο κύμα συλλήψεων και λειτουργούσε μυστικά. Οι τροτσκιστές ε- ξέδωσαν μια εφημερίδα με τον τίτλο el-megela el-gedida [ Το Νέο Περιοδικό], την οποία έκλεισε η κυβέρνηση το Μάιο του ' Η οργάνωση είχε μεγαλώσει και έφτασε στην ακμή της το Παρά την καταστολή, η οργάνωση Ψωμί και Ελευθερία δούλευε διεθνιστικά. Συνεργάστηκε με Παλαιστίνιους τροτσκιστές και δημοσίευσε το γράμμα των Παλαιστινίων για το σιωνισμό. 32 Το 1943 το σοσιαλιστικό κόμμα των Ισραηλινών Εβραίων, Hachomer Hatzair, ήρθε σε επαφή με την οργάνωση Ψωμί και Ελευθερία ζητώντας την υποστήριξη της λύσης του διπλού κράτους στην Παλαιστίνη.Το Hachomer Hatzair υποστήριζε πως «η επαναστατική λύση ήταν να σταματήσει η κυριαρχία του ενός έθνους πάνω στο άλλο», λέγοντας πως οι Άραβες ήδη είχαν αρκετά κράτη δικά τους, έτσι θα ήταν δίκαιο οι Άραβες σοσιαλιστές να υποστηρίξουν τα αιτήματα των Εβραίων για αυτοδιάθεση. Η αιγυπτιακή ομάδα απέρριψε τα αιτήματά τους. Οι τροτσκιστές ζητούσαν ενότητα δράσης σε μια συμφωνημένη πολιτική, αλλά ούτε το Hachomer Hatzair ούτε το Μαπάμ (Mapam) συμφώνησαν. Ίσως το σημαντικότερο σημείο του διαλόγου ήταν το ότι έγινε. Οι αριστεροί σιωνιστές είχαν συμμαχήσει με την επίσημη Κομμουνιστική Διεθνή, ενώ η οργάνωση Ψωμί και Ελευθερία όχι. Οι εβραϊκές ομάδες προσπαθούσαν να δημιουρ- ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΙ I JO

100 γήσουν επαφές με την αραβική αριστερά. Μετά το όταν τα κομμουνιστικά κόμματα στην Αίγυπτο ήταν μεγαλύτερα και κόμματα όπως το Μαπάμ μπορούσαν να συμβαδίζουν μαζί τους, τέτοιες επαφές δεν γίνονταν καθόλου. 33 Είναι φανερό ότι από την ίδρυσή της, η οργάνωση Ψωμί και Ελευθερία ξεχώριζε από τις άλλες δυνάμεις της αριστεράς λόγω της διεθνιστικής της στάσης. Οι κομμουνιστικές ομάδες κινδύνευαν να διαλυθούν γιατί εμπλέκονταν σε «πατριωτικούς» αγώνες για την απελευθέρωση της Αιγύπτου. Στην πορεία βρέθηκαν αντιμέτωπες με τις φιλοδοξίες των αστών Αιγυπτίων για εδαφικές επεκτάσεις, ειδικά στο Σουδάν. Αντιθέτως, οι τροτσκιστές προσπαθούσαν να συνδυάσουν αιτήματα εθνικής απελευθέρωσης με συνεχή έμφαση στο ζήτημα της εργατικής τάξης.το μανιφέστο τους διακήρυττε: «Πρέπει να παλέψουμε ενάντια στον βρετανικό ιμπεριαλισμό. Πρέπει να παλέψουμε ενάντια στον αναπτυσσόμενο αιγυπτιακό ιμπεριαλισμό. Πρέπει να παλεύουμε ενάντια στον ιμπεριαλισμό οπουδήποτε τον συναντάμε. Γι' αυτό ζητάμε την ενεργή αλληλεγγύη όλων των ανθρώπων που παλεύουν για την ελευθερία τους». 34 Σε αντίθεση με τους περισσότερους αριστερούς, η οργάνωση Ψωμί και Ελευθερία απέφευγε να υποστηρίζει τις απαιτήσεις του αιγυπτιακού κράτους για εδαφικές διεκδικήσεις Η τροτσκιστική ομάδα απέκτησε τη μεγαλύτερη επιρροή της κατά τη διάρκεια των εκλογών του 1944"45 ΤΟ κόμμα έθεσε ως υποψήφιο της εκλογικής περιφέρειας του Καΐρου, Μαχάμετ αλ Σαγιεντά, τον δρ. Φαδί αλ Ραμλί (Fathy al Ramly). Αργότερα, η οργάνωση Ψωμί και Ελευθερία έστειλε μια αναφορά για τις εκλογές στους συντρόφους της στη Βρετανία η οποία περιέγραφε την παρέμβασή τους ως επιτυχημένη. Μαζί με τους κομμουνιστές, που επίσης συμμετείχαν στις εκλογές, ήταν η πρώτη φορά που κάποιος σοσιαλιστής είχε συμμετάσχει ανοιχτά σε μια εκλογική εκστρατεία στην Αίγυπτο μετά τη δεκαετία του Σύμφωνα με ένα γράμμα του Ζορζ Ενέν: Η πρωτοβουλία του δρ. Ραμλί οδήγησε στον άμεσο σχηματισμό ενός Σοσιαλιστικού Μετώπου που υποστήριξε τους υποψηφίους του. Αρχικά, το Σοσιαλιστικό Μέτωπο ήταν μια ομαδοποίηση δύο σταλινικών κέντρων συν το τροτσκιστικό κίνημα. [...} Όμως, μόλις η ε- κλογική εκστρατεία πήρε μια καθαρά σοσιαλιστική μορφή με το διεθνισμό να δίνει τον τόνο, οι σταλινικοί αποχώρησαν. Παρ'όλα αυτά το Σοσιαλιστικό Μέτωπο τα κατάφερε πολύ καλά χωρίς τους σταλινικούς, και το κενό που άφησαν αναπληρώθηκε αμέσως α- πό τον ενθουσιασμό των νέων των πανεπιστημίων και των πρωτοπόρων εργατών. Παρόλο που τα κομμουνιστικά κόμματα αποσύρθηκαν, οι συζητήσεις συνεχίστηκαν και διαμορφώθηκε ένα πρόγραμμα μεταβατικών αιτημάτων: 99 I ΖΟΡΖ ΕΝΕΝ: ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜΟ! ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

101 Περίπου δέκα μέρες πριν από τις εκλογές, η κυβέρνηση άρχισε να εξετάζει την κατάσταση πιο σοβαρά. Δόθηκαν διαταγές ώστε να σταματήσει η σοσιαλιστική προπαγάνδα. Οι συγκεντρώσεις σταμάτησαν, οι οπαδοί μας συνελήφθησαν, οι διαδηλώσεις καταστέλλονταν και διαλύονταν. [...]0 δρ. Ραμλί εμφανίστηκε να έχει 23 ψήφους (ενώ στην πραγματικότητα είχε τουλάχιστον 200 από τους ι.οοο που ψήφιζαν στην περιφέρειά του). Οποιοδήποτε και να είναι το επίσημο αποτέλεσμα και η δολιότητα της κυβέρνησης, η προεκλογική εκστρατεία ήταν καταπληκτική και τα αποτελέσματά της φαίνονται καθημερινά. Τα μέλη της ομάδας που επέζησαν θα θυμόντουσαν αργότερα τον ενθουσιασμό με τον οποίο ο Ζορζ Ενέν συμμετείχε στην προεκλογική εκστρατεία, όπως επίσης και τις γνώσεις που απέκτησαν οι τροτσκιστές από τη συμμετοχή τους: «Κατανοήσαμε την αναγκαιότητα να συνεργαζόμαστε με άλλες ομάδες». 35 Και άλλοι σοσιαλιστές υποψήφιοι πήγαν καλά στις εκλογές. Ο Μοχάμεντ Μουσταφά (Mohamed Mustafa), μέλος του σωματείου οδηγών φορτηγών, και ο Φαντάλι Αμπντέλ (Fadaly Adbel), εργάτης κλωστοϋφαντουργίας, πήραν 230 και 82ο ψήφους αντίστοιχα. Το καλοκαίρι του 1945 φάνηκε πως η επιτυχία της ομάδας Ψωμί και Ελευθερία στις γενικές εκλογές της Αιγύπτου θα έδινε την δυνατότητα στους τροτσκιστές, κερδίζοντας και άλλες δυνάμεις, να ιδρύσουν ένα μαζικό σοσιαλιστικό κόμμα. Αυτό τουλάχιστον ήταν η πρόβλεψη του Ενέν σε ένα γράμμα που έστειλε τον Ιούλιο στον Αν Κιν (Ann Kenn), μέλος του Επαναστατικού Κομμουνιστικού Κόμματος (RCP) της Βρετανίας: Το Σοσιαλιστικό Μέτωπο [...]έχει γίνει η Επιτροπή για την ίδρυση του Σοσιαλιστικού Κόμματος της Αιγύπτου. Θα οργανώσει μια λαϊκή συνάντηση για να γιορτάσουμε τη νίκη των Εργατών. Οι εργάτες της Αιγύπτου συγκινούνται από την αριστερή στροφή σε όλη την ήπειρο και αναρωτιούνται «γιατί να μην έχουμε το δικό μας Εργατικό Κόμμα;»?'" Τον Οκτώβριο η αλληλογραφία του Ενέν περιέγραφε την ομάδα Ψωμί και Ελευθερία ως τη ζωντανή προπαγάνδα ενάντια στους κομμουνιστές.το σημαντικότερο σημείο στο οποίο οι τροτσκιστές διαχωρίζονταν από την υπόλοιπη α- ριστερά ήταν το ζήτημα της εθνικής απελευθέρωσης. Για τους τροτσκιστές η σύνδεση της εθνικής απελευθέρωσης και του σοσιαλισμού ήταν απαραίτητη. Για τους κομμουνιστές έπρεπε πρώτα να επιτευχθεί η εθνική απελευθέρωση: Οι σταλινικοί κάνουν ό, τι μπορούν για να δημιουργήσουν σύγχυση. Συνεργάζονται α- νοιχτά με τους φασίστες προωθώντας το ξεπερασμένο «εθνικό μέτωπο για την απελευθέρωση», όπου υπάρχει χώρος για όλους και για όλα. Θα δηλώσουμε τις θέσεις μας σε ένα κείμενο για «το εθνικό ζήτημα» το οποίο θα δημοσιεύσουμε σε δύο εβδομάδες. ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 100

102 Ο Ζορζ Ενέν σκιαγραφούσε μια αισιόδοξη εικόνα μιας δραστήριας ομάδας στην κορυφή της επιτυχίας της, που κέρδιζε νέους υποστηρικτές και καταπιανόταν με τα πραγματικά θεωρητικά προβλήματα που τέθηκαν έπειτα από την επιτυχημένη παρέμβασή της στις εκλογές: Ήδη ο Ραμσίς Γιουνάν έχει ετοιμάσει μια καταπληκτική μελέτη στα αραβικά για το ζήτημα του Εργατικού Κόμματος, το ξεκίνημα του, τους αγώνες του, τις προοπτικές του. Ο Λουτφαλάχ εργάζεται σκληρότερα από ποτέ και χάρη σ* αυτόν και σε μια ομάδα ενθουσιωδών νέων φαίνεται πως θα ζήσουμε μια καταπληκτική εποχή. 37 Όμως, από τα μέσα του 1945 εντάθηκε η κρατική καταστολή. Η κυβέρνηση της Αιγύπτου καθιέρωσε ένα Ανώτατο Δικαστήριο Ασφαλείας. Αυτός ο νέος θεσμός που δημιουργήθηκε για να συντονίσει τις προσπάθειες των δυνάμεων α- σφαλείας ενάντια στην αιγυπτιακή επανάσταση είχε ως πρώτο στόχο του τους τροτσκιστές. 38 Ως το Δεκέμβριο του 1945 οι αναφορές του Ενέν δείχνουν πως είχε ενταθεί η αστυνομική καταστολή: Έχουν συλληφθεί55 άτομα. Πρώτος, ο φίλος μας Ανουάρ Καμάλ που κατηγορείται για την πρόσφατη δημοσίευση ενός φυλλαδίου στα αραβικά. [...] Το εκδοτικό συμβούλιο της εβδομαδιαίας εφημερίδας al-fagr al-gadid [Νέα Αυγή] επίσης έχει συλληφθεί. Η καταστολή είναι μεγάλη και οι αρχές χτυπούν προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. I...] Τώρα η οποιαδήποτε αναφορά σε τροτσκιστικά κείμενα θα κάνει περισσότερο κακό παρά καλό. Ενώ απέρριψαν τη βοήθεια των Βρετανών συντρόφων τους, ο Ενέν επιζητούσε επαφές με Γάλλους διανοούμενους ώστε να αποκτήσει κάποιο κύρος. Στις 22 Δεκεμβρίου του 1945 έγραψε στον Ανρί Καλέ (Henri Calet) ζητώντας τη βοήθειά του για την ελευθέρωση των Ανουάρ Καμάλ και Σαλαμά Μουσά (Salama Moussa). Δύο μήνες αργότερα ο Ενέν αναφέρει πως ένας φίλος του, ο Γιουνάν, είχε ελευθερωθεί (με εγγύηση ιο.οοο φράγκων). Ο Γιουνάν ήλπιζε να μπορέσει να φύγει από την Αίγυπτο, αν τον άφηναν οι αρχές. 40 Αργότερα φάνηκε πως οι συλλήψεις το Δεκέμβριο του 1945 τάραξαν σοβαρά την αυτοπεποίθηση των μελών της ομάδας, οι οποίοι ένιωθαν πλέον ανίκανοι να εκδώσουν οποιαδήποτε εφημερίδα. Όλες οι δημόσιες πολιτικές τους δραστηριότητες σταμάτησαν. Ωστόσο, η ομάδα συμμετείχε στο κίνημα διαμαρτυρίας που ξέσπασε το Φεβρουάριο του 1946, όταν αποκαλύφθηκαν οι διαπραγματεύσεις της αιγυπτιακής κυβέρνησης με τον Βρετανικό Στρατό, γεγονός που θεωρήθηκε προδοσία του αγώνα για την ανεξαρτησία. Οι φοιτητές των πανεπιστημίων οργάνωσαν διαδήλωση και διαμόρφωσαν κάποια αιτήματα προς το βασιλιά. Ο Βρετανικός Στρατός και η αιγυπτιακή αστυνομία επιτέθηκαν στο πλήθος και 27 άτομα δολοφονήθηκαν. Η σφαγή αυτή ώθησε το εθνικό κίνημα σε μια με- 101 I ΖΟΡΖ ΕΝΕΝ: ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜΟ! ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

103 γάλη ριζοσπαστικοποίηση. Πολλά σωματεία συμφώνησαν να κηρύξουν γενική απεργία, όμως τα σωματεία συγκοινωνιών έκαναν πίσω και η απεργία κατέρρευσε. 4 ' Η ομάδα τού Ενέν συμμετείχε στις διαμαρτυρίες και εξέδωσε πέντε αιχμηρά φυλλάδια τις επόμενες μέρες ενθαρρύνοντας τους φοιτητές να μεταφέρουν τον αγώνα τους στις εργατικές περιφέρειες και τα εργοστάσια. Φοιτητές και Εργάτες! Ενωθείτε γιατί το φάντασμα της αντίδρασης στοιχειώνει τη χώρα μας. Εσείς οι φοιτητές δεν μπορείτε μόνοι σας να νικήσετε την αστυνομία, βρείτε τους εργάτες και τότε θα είστε αρκετά δυνατοί για να τους αντιμετωπίσετε. Χωρίς δεσμό με τους εργαζομένους, η επανάστασή μας θα χάσει τη λαϊκή της βάση. Μην πηγαίνετε μπροστά στο βασιλικό παλάτι αλλά στα εργοστάσια, στους εργάτες, τους πραγματικούς αντιπροσώπους του λαού.* 1 Η έκρηξη των διαδηλώσεων τελείωσε την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1946 με ένα ακόμη κύμα συλλήψεων. Στις 2ΐ Μαρτίου 1946 η γαλλική εφημερίδα Le Monde δημοσίευσε τα ονόματα όσων φυλακίστηκαν χωρίς δίκη, όπως ο Γιουσούφ αλ Μουντάρικ (Yusuf al Mudarrik) και πολλοί σύντροφοι του, αντιπρόσωποι στο παγκόσμιο συνέδριο των σωματείων το όπως επίσης και ο διάσημος σοσιαλιστής Σαλαμά Μουσά. Ο Ε. Σαμπλιέρ (Ε. Sablier), δημοσιογράφος σε μια γαλλική εφημερίδα, τόνιζε πως αρκετοί τροτσκιστές είχαν συλληφθεί, ωστόσο, όπως και άλλοι σύγχρονοι του εκείνη την περίοδο, ήταν κάπως υπερβολικός: Σε μια νέα χώρα όπως η Αίγυπτος, οι προοδευτικές ιδέες είναι ακόμη προνόμιο των διανοουμένων. Όσοι αφιερώνονται στη μελέτη του μαρξισμού δύσκολα κατανοούν σήμερα τον οπορτουνισμό των επίσημων κομμουνιστών. Επίσης, στρέφονται στον αμιγή λενινισμό, όπως αυτός ενσαρκώνεται από τους τροτσκιστές. Επιπλέον, ενώ το ενδιαφέρον που δείχνει η Σοβιετική Ένωση για το λαό της Αραβίας προέρχεται από τα δικά της στρατηγικά και διπλωματικά συμφέροντα, η τροτσκιστική προπαγάνδα θέλει να υποστηρίξει τα συμφέροντα του προλεταριάτου. Ακόμη, ο Τρότσκι και οι σύντροφοι του προκαλούν φόβο τόσο στους επίσημους κομμουνιστές όσο και στους αντιδραστικούς κύκλους. Έτσι, με το να βάζει την ταμπέλα των τροτσκιστών σε όσους συνέλαβε, η κυβέρνηση της Αιγύπτου προσπαθεί αναμφίβολα να αποφύγει διαμαρτυρίες των Σοβιετικών, σαν αυτές που ζήσαμε πρόσφατα κατά τη διάρκεια των αντι-κομμουνιστικών διαμαρτυριών." Δύο μήνες αργότερα, ο Αχμέντ Καμέλ Μουρσί Πασά (Ahmed Kamel Moursi Pasha), υπουργός Δικαιοσύνης της Αιγύπτου, θέσπισε νόμο που επέβαλλε πρόστιμα από 50 έως ιο.οοο λίρες Αιγύπτου σε άτομα «τα οποία δέχονται χρηματοδότηση ή διατηρούν επαφή με ξένες οργανώσεις και έχουν προπαγανδιστικό σκοπό». Ως το καλοκαίρι του 1946 συνελήφθησαν και κρατούνταν πάνω από άτομα, απαγορεύτηκε η κυκλοφορία τεσσάρων εφημερίδων και η κυβέρνηση έκλεισε πέντε βιβλιοπωλεία και δύο σοσιαλιστικές λέσχες. 44 ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 102

104 Μετά τις διαδηλώσεις του Φεβρουαρίου και τις πολλές συλλήψεις που ακολούθησαν, η δραστηριότητα της ομάδας σταμάτησε. Ο Άλεξ Άτσεσον υποστηρίζει πως ο Λουτφαλάχ Σολιμάν συμπαθούσε το γερμανικό τροτσκιστικό κόμμα IKD, ενάντια στη Γραμματεία της Διεθνούς, και ίσως αυτό να ενίσχυσε τις διαφορές μεταξύ της ομάδας και της Διεθνούς. Αν αυτό είναι αλήθεια, τότε μάλλον ο Σολιμάν υποστήριζε περισσότερο το δικαίωμα του IKD να ακούγεται, παρά τις α- ναλύσεις του για τα γεγονότα στην Ευρώπη. Η διαφωνία μεταξύ του IKD και της Διεθνούς ήταν στο ζήτημα του τι θα έπρεπε να είναι προτεραιότητα για τους σοσιαλιστές στις κατειλημμένες από την Ευρώπη περιοχές τα έτη από το 1940 ως το 1945= Π εθνική ή η σοσιαλιστική απελευθέρωση; Δεν ήταν παράξενο για τους σοσιαλιστές να είναι αντίθετοι με τη βρετανική κατοχή στην Αίγυπτο, αλλά ήταν περίεργο ο Σολιμάν να υιοθετούσε πλήρως τη θέση του IKD. Προεκτείνοντας αυτό το σκεπτικό, κάτι τέτοιο θα σήμαινε πως η Αίγυπτος έπρεπε να απελευθερωθεί πρώτα εθνικά και μετά να παλέψει για το σοσιαλισμό - το αντίθετο από αυτά υποστήριζαν αυτός και οι φίλοι του παντού. 45 Σε ένα γράμμα ο Τζοκ Χέιστον (lock Haston) δηλώνει πως η ομάδα ήταν ενήμερη για τις συζητήσεις στο εσωτερικό του βρετανικού κόμματος, όμως προσπαθούσε να αποκρύψει τις δικές της συζητήσεις. «Κάποιοι σύντροφοι-στελέχη από την Αίγυπτο είχαν σημαντικές διαφωνίες με την πολιτική της Διεθνούς και με την πολιτική κάποιων τμημάτων της (όπως της Βρετανίας)». Υπάρχουν, για παράδειγμα, κριτικές στην πολιτική του βρετανικού τμήματος, που προσπαθεί να κερδίσει μέλη από τους σταλινικούς. Κριτική για την πολιτική της Διεθνούς σχετικά με τον δημοκρατικό συγκεντρωτισμό, με την οργανωτική «στενότητα» της Διεθνούς. Απόψεις για τις συζητήσεις ένωσης στις ΗΠΑ. Δεν είναι σωστό να υπάρχουν αυτές οι θέσεις εάν δεν γίνονται γνωστές μέσα στη Διεθνή.** Μια εβδομάδα αφότου ο Χέιστον είχε στείλει το γράμμα, η ομάδα επικοινώνησε με τους συντρόφους της στη Βρετανία. Ο Ζορζ Ενέν επικοινώνησε με το RCP για να τους ανακοινώσει πως σκόπευε να φύγει από το Κάιρο για το Παρίσι, «όπου ήλπιζε πως θα μπορούσε να εκδώσει ένα βιβλίο με ποιήματα». 47 Ο Λουτφαλάχ ήταν εξουθενωμένος, «γεγονός που έκανε την προσωπική επαφή μαζί του δύσκολη». Μετά την αποχώρηση του Ενέν για το Παρίσι, την ηγεσία της ομάδας ανέλαβε ο Ραμσίς Γιουνάν. Εκείνη την περίοδο ο Ενέν έγραψε ένα γράμμα στο Νικολός Κάλας (Nicolas Calas) εξηγώντας του τη σύγχυση της Δ" Διεθνούς: Έχω συμπαθήσει πολύ τους αναρχικούς γιατί η συμπεριφορά τους, παρά (ή λόγω) της αθωότητάς τους, είναι καλή, συνεπής και ειλικρινής. (...]Αυτό που με σπρώχνει μακριά από τη στρατηγική της Δ 'Διεθνούς είναι η έλλειψη πάθους σε συνδυασμό με μια πληθώρα σχεδίων. Με τον Τρότσκι υπήρχε πάθος, ευγένεια και η μυρωδιά του μπαρουτιού. Δεν βλέπω τίποτα τέτοιο στις ομιλίες ή στη στάση των διαδόχων του* 103 I Ζ Ο ΡΖ ΕΝΕΝ: ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜΟ! ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

105 Η αποχώρηση του Ενέν σηματοδότησε την αρχή του εκφυλισμού της ομάδας. Δεν είχαν τα έμπειρα μέλη που χρειάζονταν ώστε να συνεχίσει το κόμμα να υπάρχει, σε μια περίοδο όπου εκατοντάδες χιλιάδες Αιγύπτιοι εργάτες συμμετείχαν σε μαζικές απεργίες. Υπήρχαν πολλές ευκαιρίες για ανάπτυξη, και ήταν τα κομμουνιστικά κόμματα που κατάφεραν να δρέψουν τους καρπούς. Η οργάνωση δεν διαλύθηκε κατευθείαν.την άνοιξη του 1946 από Ψωμί και Ελευθερία μετονομάστηκε σε Διεθνιστική Κομμουνιστική Ομάδα και συμμετείχε στη δημιουργία της «Ένωσης για την Πάλη ενάντια στην Ανεργία». Αντίστοιχες ε- πιτροπές στήθηκαν στην εργατική συνοικία Αμπασίχ στο Κάιρο, από τους εργαζομένους στα στρατιωτικά εργαστήρια και από τους εργάτες κλωστοϋφαντουργίας στη συνοικία Σούμπρα αλ-χάιμα. Φαίνεται πως ο Ενέν έγραψε στους συντρόφους του από το RCP της Βρετανίας τον Οκτώβρη του 1946, όμως η αλληλογραφία αυτή έχει χαθεί/'το καλοκαίρι του 1947 οι Αιγύπτιοι τροτσκιστές εξέδωσαν το «πρώτο μανιφέστο έπειτα από την αναδιοργάνωση της ομάδας», το ο- ποίο καταδίκαζε τις προσπάθειες της αιγυπτιακής αστικής τάξης να αποκτήσει αυτοκρατορική κυριαρχία στο Σουδάν.Το 1952 ο Ανουάρ Καμάλ και ο Λουτφαλάχ Σολιμάν εξέδωσαν άλλο μανιφέστο. 50 Πέρα από αυτά τα σποραδικά σημάδια δεν υπάρχουν άλλες ενδείξεις για την ύπαρξη της ομάδας μετά το Όσο για τον Ζορζ Ενέν, το 1947 βοήθησε στη δημιουργία μιας λογοτεχνικής έκδοσης με τίτλο La part du Sable [ Τμήμα άμμου], που είχε μεγαλύτερη σχέση με το σουρεαλισμό του 1920 παρά με το πιο πρόσφατο τροτσκιστικό του παρελθόν. Με τη σύζυγό του Ικμπάλ Αλα'ιλί υπέγραψε τον Ιούνιο του 1947 ένα γαλλικό μανιφέστο για το σουρεαλισμό στο οποίο υποστήριζε πως το μέλλον ανήκε σε μια συμμαχία του αναρχισμού με τον τροτσκισμό. «Η προσωπική στάση τού Λέον Τρότσκι -εκπληκτικά εμπνευσμένη και ασύγκριτη όσον αφορά τα ηθικά ζητήματα- και η καταπληκτική συνεισφορά του στην ακούραστη ανθρώπινη ανταρσία βοηθούν πολύ στο να δημιουργηθεί αυτή η συμμαχία και να ενδυναμωθεί».τα ημερολόγια του Ενέν μιλούν για τη διαρκή πίστη σε πολλές βασικές αντιλήψεις του σοσιαλισμού. Σε κάποιο σημείο μιλά για το θάνατο του Βίκτορ Σερζ, το 1947 Σε ένα άλλο σημείο μιλά για τα φιλοσοφικά χειρόγραφα του Λένιν. «Ο Χέγκελ διόρθωσε τον Καντ, ο Μαρξ τον Χέγκελ και ο Λένιν δεν δεχόταν τίποτα λιγότερο από τη δημιουργία του παραδείσου στη γη». 51 Οι προτιμήσεις του εξακολουθούσαν να βρίσκονται στην αριστερά. Όμως τα ορατά πρακτικά αποτελέσματα είχαν μειωθεί σχεδόν στο μηδέν. Ενέν εναντίον Τρότσκι; Είδαμε πως το 1946 ο Ενέν είχε απομακρυνθεί από τον ορθόδοξο τροτσκισμό παραπονούμενος πως το επίσημο κίνημα είχε βάλει τα πλάνα πάνω από το πάθος. Φαίνεται πως ένιωθε πως η πολιτική του, όσο σωστά και αν την εξέφραζε. ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΙΜΟ! 104

106 ήταν διαφορετική από την ύπαρξή του ως καλλιτέχνη. Ο Ενέν ένιωθε απογοητευμένος από τον εαυτό του και απελπισμένος από τον κόσμο. Προσπαθούσε για μια μεγαλύτερη σύνθεση της τέχνης και της πολιτικής, η οποία συνεχώς ή- ταν πάνω από τις δυνάμεις του. Έτσι, κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει να εξετάσουμε το έργο του The Prestige of Terror [ To Γόητρο του Τρόμου], το οποίο έγραφε αμέσως μετά τη ρίψη της ατομικής βόμβας. Δημοσιεύτηκε στο Κάιρο, στα γαλλικά. «Δεν πρόκειται για θέσεις» έγραψε, αλλά για μανιφέστο. Οι θέσεις θα απαιτούσαν τη συγκέντρωση στατιστικών και αναφορών, και κάτι τέτοιο θα θυσίαζε «τη στιγμή της οργής και της μανίας του», που τον ώθησε στη συγγραφή. Το θέμα του ήταν ο πόλεμος και οι δημοκρατίες. 52 «Καλούμαστε να χαιρετήσουμε την αιώνια καταστροφή ενός δράκου». Ο δράκος ήταν ο φασισμός. Ο δράκος ήταν ο πόλεμος. Όμως, αν οι σύμμαχοι ήταν ο ά- γιος Γεώργιος, τότε με κάθε καινούρια κονταρομαχία έμοιαζαν όλο και περισσότερο στους ανταγωνιστές τους. Η ρίψη της βόμβας ήταν μια από τις χειρότερες μέρες στην ιστορία της ανθρωπότητας. «Σύντομα ο άγιος Γεώργιος δεν θα είναι τίποτα περισσότερο από μια απαίσια παραλλαγή αυτού του δράκου». Με το πρόσχημα του πολέμου για τη δημοκρατία, και ενάντια στο ρατσισμό, οι παλιές αξίες αναμορφώνονταν. «Η λατρεία του αλάθητου του ηγέτη, η εσκεμμένη δημιουργία ψεύτικων ιεραρχιών, η απόκρυψη ειδήσεων και η φίμωση των μέσων επικοινωνίας, η φρενιασμένη οργάνωση των ψεύτικων στοιχείων όλες τις ώρες της ημέρας, η αυξανόμενη τρομοκρατία της αστυνομίας απέναντι στο λαό» - αυτή ήταν η πρόοδος για την οποία πάλεψαν οι ηγέτες της Αμερικής, της Βρετανίας και της Ρωσίας. Φυσικά, συνέχιζε ο Ενέν, «υπάρχουν δίκαιοι πόλεμοι». Ο κίνδυνος βρίσκεται στο να τους κερδίζεις. Κατόπιν χρησιμοποίησε ένα παράδειγμα από την πολεμική προσπάθεια της Ρωσίας. Μια πρώτη ανακοίνωση των Σοβιετικών ανέφερε την ι- στορία ενός Γερμανού στρατιώτη ο οποίος είχε δηλώσει πως δεν θα πολεμούσε ενάντια σ* ένα εργατικό κράτος. «Αντί να εξυψώνουν τους Ρώσους και τους Γερμανούς λαϊκούς ήρωες που δεν έστρεψαν τα όπλα τους ο ένας ενάντια στον άλλο στον κοινό αγώνα για την απελευθέρωσή τους, οι υπηρεσίες της ρωσικής προπαγάνδας ξόδεψαν πολύ γρήγορα τον εαυτό τους εκφράζοντας ένα αξιολύπητο πάθος από το οποίο αναδείχτηκαν μερικές από τις αθλιότερες φιγούρες της ρωσικής ιστορίας». Οι Σοβιετικοί είπαν πως αγωνίζονταν για πρίγκιπες όπως ο Αλεξάντερ Νιέφσκι (Alexander Nevsky) και όχι για τους ηγέτες των χωρικών, όπως οι Πουγκατσόφ (Pugachov) καιστεπάν Ραζίν (Stepan Razin).To 1945 Π πανσλαβική συνδιάσκεψη υποστήριξε ως ιδανικά της τους εθνικούς πολέμους του Μεσαίωνα. Όντας σε τέτοια χέρια η δημοκρατία (ακόμη και η σοβιετική δημοκρατία), δικαιολογούσε τις μετακινήσεις πληθυσμών, το ρατσισμό και τελικά την ατομική βόμβα. «Η διείσδυση της πολιτικής του Χίτλερ στις θέσεις της δημοκρατίας δεν φαίνεται να προσβάλλει σχεδόν κανέναν». Ο Ζορζ Ενέν περιέγραψε έναν κόσμο στον οποίο είχαν γίνει πρωτοφανή ε- γκλήματα. Θρηνούσε «την οργανωμένη βίαιη μετακίνηση των εργατών, που δεν 105 I ΖΟΡΖ ΕΝΕΝ: 20ΥΡΕΑΛΙ2Μ02 ΚΑΙ 2 02ΙΑΛΙ2Μ02

107 θα τελείωνε με τους ναζί». Ακόμη και προοδευτικές πολιτικές σκέψεις, που στο παρελθόν είχαν αντισταθεί ενάντια σε μια τόσο αυταρχική καταπίεση, τώρα βοηθούσαν «σε μια περίεργη αποδοχή αυτής της βάναυσης και ματαιόδοξης τάξης που αναδύθηκε μπροστά στα μάτια μας».το φυλλάδιό του εστίαζε στο άτομο και στην αποδοχή των εγκλημάτων πολέμου. Ο Ενέν απεχθανόταν την πολιτική των συμβιβασμών. «Αν συμμετάσχεις στο Κομμουνιστικό Κόμμα (ή σε οποιοδήποτε άλλο) χωρίς να γνωρίζεις καλά τη σημερινή και μελλοντική του πολιτική, αυτό είναι "το μικρότερο κακό", [...] αν ψηφίσεις έναν υποψήφιο που η υποκριτική ηθική του σε κάνει να αρρωσταίνεις, [...] αυτό είναι "το μικρότερο κακό"». Ποιο από τα επιχειρήματα του Ενέν ήταν τόσο ισχυρό, ώστε με την επίθεσή του στη «συμπεριφορά» της δημοκρατίας να κάνει το φασισμό να φαίνεται σεβαστός; «Μπορώ να ακούσω τους τρομερούς σαρκασμούς τους: "Θέλεις να δυσφημήσεις την πολιτική των κομμάτων..., να υποβαθμίσεις τη δράση..., να σπείρεις αμφιβολίες στην ελεύθερη έκφραση και πρόοδο"». Καθόλου, απάντησε: Δεν επιθυμώ τίποτα. Δεν θέλω τίποτε άλλο από το να ακολουθώ μια συγκεκριμένη λογική για την ελευθερία. Το φαινόμενο του φασισμού, ιδωμένο από την εξέλιξή του σε κόμμα, υπηρετεί μόνο την ενθάρρυνση [...] της ανάπτυξης μιας ηθικής ελεφαντίασης, η οποία επηρεάζει τους πιο ισχυρούς θεσμούς της αριστεράς, (,..]η ίδια η ιδέα της αντίστασης έχει πληγωθεί θανάσιμα, [...]στη Βρετανία, τη Γαλλία, το Βέλγιο, η α- ντίσταση δείχνει αλληλεγγύη στις μεγάλες δυνάμεις, δεν είναι εχθρός τους. Τα κόμματα της αριστεράς ήταν δουλοπρεπή απέναντι στους ισχυρούς. Αποδέχονταν την αναγκαιότητα του καπιταλισμού. Ενθάρρυναν την ανάπτυξη ενός φασιστικού «αντιφασιστικού» πολέμου. Οι περισσότερο προφανείς στόχοι της κριτικής του Ενέν ήταν τα εργατικά, τα σοσιαλιστικά και τα κομμουνιστικά κόμματα, τα οποία υποστήριζαν πως διακήρυτταν κάτι διαφορετικό, όμως είχαν ήδη πουλήσει τα κληρονομικά δικαιώματά τους. Επίσης, δεν ανέφερε τα κόμματα αυτά με το όνομά τους. Ίσως ο Ενέν να φοβόταν τη φυλάκιση. Ίσως να ήθελε να εκφράσει με μεγαλύτερη ζωντάνια το εύρος της περιφρόνησής του - και φοβόταν πως, αν στρεφόταν από τον αφηρημένο λόγο στον συγκεκριμένο, θα χανόταν στις λεπτομέρειες, αμβλύνοντας την οργή του. Ίσως το πρόβλημα να ήταν ότι ένιωθε πως και η δική του η τάση χανόταν σε φόρμουλες και πως, αν και δεν ήταν αξιοκατάκριτοι (όπως οι κομμουνιστές), δεν είχαν προσπαθήσει αρκετά ώστε να πιάσουν τα «κεφάλια» της μιλιταριστικής αριστεράς και να ξεσκεπάσουν τα εγκλήματά τους μπροστά στον κόσμο. Ίσως τελικά η απουσία ονομάτων να μπορεί να εξηγηθεί χρησιμοποιώντας τα επιχειρήματά του.το ενδιαφέρον του δεν βρισκόταν στην προδοσία των κομμάτων, αλλά στο πνεύμα του κομφορμισμού που διέκρινε στους ανθρώπους. Η αξία του φυλλαδίου αυτού βρίσκεται στη σύγκρουση μεταξύ δύο μεθόδων του σοσιαλισμού: τον ανεπτυγμένο ορθολογικό μαρξισμό και την προ-μαρξιστική ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 107

108 κατανόηση, σύμφωνα με την οποία ο προσωπικός θυμός και το πνεύμα εκθειάζονται. Μπορούμε να παραθέσουμε τις τελευταίες παραγράφους του κειμένου του, όπου η πολιτική ενός τέτοιου σουρεαλιστικού αντισταλινισμού είναι περισσότερο ξεκάθαρη: Ενάντια στον κομφορμισμό που θριαμβεύει & όλες τις χώρες [...]μπορούμε μόνο να αντιτάξουμε τις δυνάμεις που απεχθάνεται περισσότερο. Είναι η ονειροπόληση του Ικαρου, το πνεύμα του Λεονάρντο, οι εκρήξεις ενέργειας των ουτοπικών σοσιαλιστών, τα αυθεντικά οράματα και το χιούμορ του Πολ Λαφάργκ. Ο Επιστημονικός Σοσιαλισμός έχει εκφυλιστεί και δεν είναι πια παρά μια πομπώδης άσκηση μνήμης για τους μαθητές μας. [... J Ενάντια στην απεχθή ένωση του κομφορμισμού και της τρομοκρατίας, ενάντια στη δικτατορία των κέντρων [...] η ΜόναΛίζα της ουτοπίας (...] μας δείχνει ξανά το χαμόγελό της και μας επιστρέφει τη σπίθα του Προμηθέα με την ο- ποία μπορούμε να ξαναβρούμε την πληγωμένη ελευθερία μας. Είναι ώρα να ξαναζωντανέψουμε τα όνειρά μας." Συμπέρασμα Μεταξύ του 1940 και του 1946 ο Ζορζ Ενέν και οι σύντροφοι του διατύπωσαν την ιδέα που συζητήθηκε στην αιγυπτιακή αριστερά, πως δεν υπήρχε κανένας αυτόματος λόγος ώστε οι εργάτες να πρέπει να περιμένουν. Δεν υπήρχε καμία α- νάγκη να δίνεται προτεραιότητα στην απελευθέρωση της αιγυπτιακής αστικής τάξης έναντι της απελευθέρωσης της εργατικής τάξης. Μάλιστα, η εμπειρία της δεκαετίας του 1940 φανερώνει τη δυνατότητα της αλλαγής από τα κάτω. Οι Αιγύπτιοι εργάτες ήταν πάντα στην πρώτη γραμμή των εθνικών κινημάτων. Οι Αιγύπτιοι εργάτες κατανοούσαν τη δεκαετία του 1940 πως οι Αιγύπτιοι καπιταλιστές πλήρωναν τους ίδιους χαμηλούς μισθούς και χρησιμοποιούσαν τις ίδιες μεθόδους με τους ξένους συμμάχους τους για τη διάλυση των σωματείων. Η συναίσθηση ότι η εθνική ενότητα ήταν μια απάτη τρομοκρατούσε το Γουάφντ,το Παλάτι και τους Βρετανούς εξίσου. Οι κομμουνιστικές ομάδες της Αιγύπτου προσπαθούσαν να εμποδίσουν την ταξική πολιτική προτού αυτή εξαπλωθεί. Στο βαθμό που το πέτυχαν, συνέβαλαν στην ήττα που σημάδεψε όλη την αιγυπτιακή αριστερά για μια γενιά. Ο Ζορζ Ενέν και οι ομοϊδεάτες του αντιπροσώπευαν μια μικρή και μερική εναλλακτική πρόταση. Η ύπαρξή τους προώθησε μια εναλλακτική και διεθνιστική πολιτική που ενίσχυσε την πιθανότητα της επανάστασης και που παραμένει η μεγαλύτερη ελπίδα για τους εργάτες της Αιγύπτου στις μάχες του μέλλοντος. Όσο για το Ζορζ Ενέν, ο σοσιαλισμός του προσπάθησε να ξεφύγει από τα διανοητικά καλούπια που προσπαθούσαν όλοι να του προσάψουν. Συμμαχώντας με τον τροτσκισμό στο τέλος της δεκαετίας του επέλεξε να ακολου- 107 I ΖΟΡΖ ΕΝΕΝ: ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜΟ! ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

109 θήσει την περισσότερο επαναστατική πολιτική των ημερών του.την επόμενη δεκαετία προσπάθησε να δημιουργήσει τροτσκιστικά κόμματα που να έχουν σχέση με την πραγματικότητα. Το σπουδαιότερο έργο του. The Prestige of Terror, απέρριπτε το ρατσισμό και τις δολοφονίες που χρησιμοποιούνταν για να δικαιολογήσουν έναν πόλεμο στο όνομα της δημοκρατίας. Οι διακηρύξεις του ήταν οργισμένες και αισιόδοξες. Μιλούσε στο όνομα των πιο γενικών, ωστόσο απαραίτητων ελπίδων. Επίσης, παρουσιάσαμε τις διαφωνίες του για τους «δίκαιους πολέμους» και την απειλή της χρήσης των ατομικών όπλων ξανά.υπάρχει ένας μακρύς δρόμος από εμπειρίες, θυμό και όνειρα που συνδέει το επαναστατικό μανιφέστο του Ενέν με τη σύγχρονη πολιτική των ημερών μας. ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 108

110 Ντόνα Top, Έ.Π. Τόμπσον: Κοινωνική ιστορία Τις δεκαετίες του 1940 και του 1950, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Μεγάλης Βρετανίας ήταν το σπίτι μιας φοβερά ταλαντούχας ομάδας ιστορικών. Οι Έρικ Χομπσμπάουμ, ΡόντνεϊΧίλτον, Βίκτορ Κίρναν,Ζορζ Ρουντέ (George Rudé)^ov5àβιλ Oohn Saville), ΈντουαρντΤόμπσον και Κρίστοφερ Χιλ άλλαξαν τον τρόπο με τον οποίο γραφόταν η ιστορία, θεωρώντας πως το παρελθόν πρέπει να μελετάται μέσα από τις εμπειρίες των καθημερινών ανθρώπων. Αυτή η προσέγγιση έ- γινε γνωστή ως «ιστορία από τα κάτω». Οι αναφορές του Χιλ για την Αγγλική Επανάσταση, τα βιβλία του Τόμπσον William Morris και Making of the English Working Class[H Διαμόρφωση της Αγγλικής Εργατικής Τάξης], του Χομπσμπάουμ Η Εποχή του Κεφαλαίου, Η Εποχή των Αυτοκρατοριών και Η Εποχή των Επαναστάσεων είναι μερικά από τα σημαντικότερα έργα της μαρξιστικής παράδοσης που έχουν γραφτεί. 1 Οι προηγούμενες ιστορίες του μαρξισμού είχαν την τάση να μιλούν μόνο για την εναλλαγή νέων τάξεων και νέων τρόπων οργάνωσης της παραγωγής. Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, σε κάθε κοινωνία η παραγωγή αναπτυσσόταν ως το σημείο που δεν μπορούσε να αναπτυχθεί περισσότερο.τότε γινόταν μια επανάσταση και γεννιόταν μια νέα κοινωνία. Οι ταξικές κοινωνίες αναπτύσσονταν και παρήκμαζαν, ανεξάρτητα από το πώς οργανωνόταν ο λαός ενάντιά τους.υπήρχε μια σχέση μεταξύ της ιστορίας «από τα πάνω», που κυριαρχούσε μέσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα, και της πολιτικής του στρατηγικής, του σοσιαλισμού «από τα πάνω», πράγμα που σήμαινε την προσαρμογή του μαρξισμού στις απαιτήσεις του συγγενέστερου κοινοβουλευτικού Εργατικού Κόμματος. Η ιστορία «από τα κάτω» ήταν μια διπλή πρόκληση για το σταλινισμό - μια μομφή στη θεωρία του και συνεπαγόμενη κριτική στην πολιτική παθητικότητα του κόμματος. Η σχολή της ιστορίας του μαρξισμού που άνθησε στη Βρετανία της δεκαετίας του 1950 ήταν μια σημαντική εξέλιξη της προγενέστερης «δουλειάς». Ένα από τα σημαντικότερα μέλη της ομάδας των ιστορικών ήταν μια γυναίκα, η Ντόνα Top, που όμως είναι αρκετά άγνωστη σήμερα. Δεν έγιναν πολλές προ- 109 I ΝΤΟΝΑ TOP. Ε.Π. ΤΟΜΠΣΟΝ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

111 σπάθειες κατανόησης του ρόλου της στη σοσιαλιστική παράδοση.υπάρχουν ό- μως αρκετοί λόγοι γγ αυτή τη «σιγή».το σημαντικό της έργο με τίτλο Tom Mann and His Times [ Ο Τομ Μαν και η Εποχή του] εκδόθηκε το 1956 και η Top πέθανε τον Ιανουάριο του 1957 Η γενιά των ιστορικών που κατανόησε το έργο τής ζωής της βρισκόταν τότε στη μέση μιας σκληρής αντιπαράθεσης απόψεων. Όταν εκείνη πέθανε, «όσοι μπορούσαν να γράψουν για την Ντόνα ήταν εκτός κόμματος», 2 αναφέρει η ΝτόροθιΤόμπσον. Η Top μπορεί να είναι άγνωστη σήμερα, δεν ισχύει το ίδιο όμως για τον προστατευόμενό της, τον Έντουαρντ Τόμπσον. Μετά την ομιλία του Χρουστσόφ το 1956, στην οποία κράτησε αποστάσεις από το σοβιετικό καθεστώς για τα εγκλήματα του Στάλιν, ο Τόμπσον μαζί με έναν άλλο ιστορικό, τον Τζον Σάβιλ, εξέδωσαν μια εφημερίδα με τίτλο The Reasoner με σκοπό να προωθήσουν την εσωτερική δημοκρατία στο κόμμα. Η έκδοση αυτής της εφημερίδας ήταν η αφετηρία για τη Νέα Αριστερά στη Βρετανία. Το βιβλίο του Making of the English Working Class ήταν ένα από βασικά σημεία αναφοράς στην εξέγερση της δεκαετίας του i960.0 Έ.Π.Τόμπσον ήταν ηγετική φιγούρα του κινήματος ειρήνης στη Βρετανία και για τριάντα χρόνια από τη δημιουργία του CND. Το κεφάλαιο αυτό θεωρεί πως οι δύο αγωνιστές συνδέονταν στενά. Οι ζωές και των δύο συγγραφέων προβάλλουν τις δυσκολίες που είχαν στο να διαχωριστούν από το σταλινισμό. Η κριτική ήταν λιγότερο ή περισσότερο εύκολη σε διαφορετικές περιόδους, και σίγουρα οτόμπσον μπορούσε να την εκφράσει πιο εύκολα από την Top. ΟΤόμπσον μπορούσε να παίξει τον συγκεκριμένο ρόλο γιατί προγενέστεροι από αυτόν ιστορικοί είχαν ανοίξει το δρόμο, με την Top ανάμεσα σ* αυτούς. Και οι δύο ιστορικοί βοήθησαν στη δημιουργία της ιστορίας από τα κάτω. Οι ζωές τους επίσης ρίχνουν φως σε αρκετές από τις πολιτικές προκλήσεις που αντιμετώπισε η Νέα Αριστερά. Ντόνα Top Η Ντόνα Top γεννήθηκε το 1883 και ήταν παιδί προνομιούχων γονιών. Ο πατέρας της ήταν αγγλικανός ιερέας στον καθεδρικό ναό του Τσέστερ.Υπήρχαν κι άλλοι αριστεροί με θρησκευόμενους γονείς, όπως ο Όλιβ Σρέινερ (Olive Schreiner), ο οποίος γεννήθηκε σε μια αυστηρή αγγλικανική και αργότερα ουεσλεϊανή οικογένεια, και ο Χιουγκ Ντάλτον (Hugh Dalton),K>u οποίου ο πατέρας ήταν ιερέας στο παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου στο Ουίντσορ. Πολλοί από τους προστατευομένους της στην ιστορική ομάδα προέρχονταν από ένα αντίστοιχο περιβάλλον. 3 Ένας από τους αδερφούς τής Top ήταν στρατιωτικός ακόλουθος του Φράνκο στην Ισπανία, ενώ η ξαδέρφη της Ροζίτα Φορμπς (Rosita Forbes) ήταν μια α- πό τις πρώτες γυναίκες που εξερεύνησαν τον ισλαμικό κόσμο στη δεκαετία του 193. Έχοντας σπουδάσει στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης και στο University College στο Λονδίνο, η Top έγινε δημοσιογράφος.τρομοκρατημένη από τις σφα- ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 110

112 γές του πολέμου του , εργαζόταν σε μια αριστερή εφημερίδα, την Daily Herald, η οποία είχε αντιπολεμική γραμμή, και μετά στην κομμουνιστική εφημερίδα Workers' Life, τον προάγγελο της Daily Worker.To 1920 ητορ ήταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Μεγάλης Βρετανίας, ενώ τη δεκαετία του 1930 εργαζόταν στον κομμουνιστικό εκδοτικό οίκο Lawrence 81 Wishart και παντρεύτηκε έναν σύντροφό της, τον Ουόλτερ Χολμς (Walter Holmes). 4 Το Κομμουνιστικό Κόμμα Βρετανίας δημιουργήθηκε σε μια περίοδο που το εργατικό κίνημα παγκοσμίως βρισκόταν σε ανάπτυξη. Οι αγωνιστές που συμμετείχαν στο κόμμα ήταν άτομα με εμπειρία. Η Κομμουνιστική Διεθνής έστειλε πολλά ηγετικά στελέχη του κόμματος σε ολόκληρο τον κόσμο, ώστε να βοηθήσουν στη δημιουργία κομμουνιστικών κομμάτων.το 1925 η Top διορίστηκε στην Αποικιακή Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος και ταξίδευε για αρκετά χρόνια. Φίλοι τη θυμούνται να εμπλέκεται ενεργά στο έργο της Κομιντέρν στην Κίνα - πράγμα που, αν είναι έτσι, δεν την τιμά, καθώς επρόκειτο για ένα καταστροφικό επεισόδιο που λίγο έλειψε να διαλύσει τις νέες δυνάμεις του κινεζικού κομμουνισμού. Παρόλο που είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε με βεβαιότητα το έργο της στην Κομιντέρν, γνωρίζουμε πως η προσφορά της θεωρήθηκε επιτυχημένη. Όταν επέστρεψε έγινε φίλη με τον Χάρι Πόλιτ (Harry Pollitt), Γενικό Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος Βρετανίας, και ο διορισμός της ως βιογράφου του Μαν εξηγείται λόγω της υποστήριξης που είχε από τέτοιους φίλους. 5 Πίσω στην Αγγλία των δεκαετιών του 1920 και του 1930, η ΝτόναΤορ δεν βασίστηκε στο κύρος που είχε λόγω της διεθνιστικής της δουλειάς, αλλά συμμετείχε ενεργά σε όλες τις δραστηριότητες του Κομμουνιστικού Κόμματος. Ακόμη και όταν έγραφε, ποτέ δεν σκέφτηκε να αμελήσει τα πολιτικά της καθήκοντα. Οι σύντροφοι της θυμούνται τη δουλειά της στον τομέα της, να πουλά την Daily Worker, να μοιράζει προκηρύξεις με το ποδήλατο στη διάρκεια της Γενικής Απεργίας. Παρόλο που στα γραπτά της η Top ξεπερνούσε τα όρια της κομμουνιστικής πολιτικής και ανέπτυσσε μια σοσιαλιστική ιστορία η οποία ήταν πιο κοντά στις ανησυχίες των καθημερινών εργατών από τον μηχανιστικό μαρξισμό που κυριαρχούσε στο κόμμα, εκείνη δεν έβλεπε έτσι τη δουλειά της εκείνη την περίοδο. ΗΤορ ήταν μέλος της ηγεσίας του Κομμουνιστικού Κόμματος και η ίδια τοποθετούσε τον εαυτό της στο ρεύμα που συμφωνούσε με την κυρίαρχη πολιτική του κόμματος. Από τα πιο σημαντικά έργα τηςτορ ήταν η συγκέντρωση και η δημοσίευση των κλασικών του σοσιαλισμού. Ήταν γλωσσομαθής και την ενδιέφεραν οι σύγχρονες και κλασικές γλώσσες. Μετέφρασε και δημοσίευσε το έργο των Μαρξ και Ένγκελς Selected Correspondence [Επιλεγμένη Αλληλογραφία] (ΐ934). έγραψε συμπληρωματικά σχόλια για μια νέα έκδοση του Κεφαλαιούχοι} Μαρξ,Τόμος ι (1938) και επίσης μετέφρασε το βιβλίο Η Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους (1940) του Ένγκελς και τα άρθρα του Μαρξ On China[iι α την Κίνα], (1951) Εξέδωσε δύο τόμους με αποσπάσματα έργων κλασι- 111 I ΝΤΟΝΑ TOP. Ε.Π. ΤΟΜΠΣΟΝ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

113 κών μαρξιστών με τίτλο Marxism, Nationality and I^[Μαρξισμός, Εθνικότητα και Πόλεμος] (1940) και τέλος μετέφρασε τα Letters from Ρπ5οη[Γράμματα από τη Φυλακή] του Δημητρόφ, την ιστορία των Βούλγαρων κομμουνιστών που κατηγορήθηκαν από τον Χίτλερ το 1933 Υ ια τη φωτιά στο Ράιχσταγκ. 6 Η ποιότητα του υλικού που συγκέντρωσε ποίκιλλε.το Κομμουνιστικά Κόμμα εξέδωσε το βιβλίο Marxism, Nationality and War για να δικαιολογήσει τη μεταστροφή του μέσα σε μια νύχτα το μ διαταγές της Ρωσίας- από την υποστήριξη στον πόλεμο στην αντίθεσή του σ' αυτόν.το βιβλίο παρέθετε αποσπάσματα των Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν και Στάλιν, υποστηρίζοντας πως οι κοινοτοπίες του τελευταίου ήταν καθ' όλα διαφωτιστικές, όσο των τριών πρώτων. Ασκούσε επίσης κριτική στο βιβλίο του Δημητρόφ Letters from Prison, το οποίο δικαιολογούσε τη στροφή του κόμματος προς το Λαϊκό Μέτωπο το 1935 Όμως οι άλλες μεταφράσεις, και ειδικά το έργο της Selected Correspondence των Μαρξ και Ένγκελς ήταν εξαιρετικές. Επρόκειτο για μια πραγματική πηγή γνώσης και έκανε διαθέσιμα, για πρώτη φορά στα αγγλικά, τα γράμματα του Μαρξ. Η ΝτόναΤορ επίσης συνεισέφερε στη δημιουργία της Ομάδας των Κομμουνιστών Ιστορικών του Κόμματος. Στην αρχή του πολέμου συμμετείχε στις συζητήσεις που έγιναν για το βιβλίο του Κρίστοφερ Χιλ 1640: The English Revolution [1640: Η Αγγλική Επανάσταση]. Η ηγεσία του κόμματος αρχικά απέρριψε το βιβλίο, υποστηρίζοντας πως ο Χιλ είχε άδικο να θεωρεί τον Εμφύλιο Πόλεμο ως αστική επανάσταση. Η Top αργότερα, μιλώντας με άλλους ιστορικούς, εξέφρασε την ευγνωμοσύνη της για «το πρωτοπόρο έργο του Χιλ σ' αυτόν τον τομέα», υ- ποστηρίζοντας μάλιστα πως το κατόρθωμά του συνέβαλε στη δημιουργία μιας ατμόσφαιρας πλέριας πνευματικής ελευθερίας, στην οποία η Ομάδα των Ιστορικών άνθησε. «Όλοι μας του οφείλουμε, ήταν μια νίκη τόσο της πολιτικής όσο και της θεωρίας». 7 Το 1946 η Top συμμετείχε στην πρώτη συνάντηση της Ομάδας των Κομμουνιστών Ιστορικών του Κόμματος. Καθώς ήταν μια από τις λίγες γυναίκες ιστορικούς, η παρουσία της ήταν κυρίαρχη μέσα στην ομάδα.το 1954 ο Έ.Π.Τόμπσον δημοσίευσε τη βιογραφία με τίτλο William Morris[Ou^iap Μόρις]. Στον πρόλογο αναφέρει την ευγνωμοσύνη του στην ΝτόναΤορ: «Πολλές φορές άφησε τη δουλειά της για να απαντήσει στα ερωτήματά μου ή για να διαβάσει τις σημειώσεις μου, μέχρι το σημείο που ένιωθα πως κομμάτια του βιβλίου ήταν λιγότερο δικά μου και περισσότερο μια συνεργασία στην οποία οι καθοδηγητικές της ιδέες έπαιζαν τον κύριο ρόλο. Ήταν προνομιακό να σχετίζομαι με μια μορφωμένη κομμουνίστρια τόσο εύστροφη, τόσο ξεχωριστή και τόσο γενναιόδωρη». 8^ έργο τήςτορ έφτασε στο αποκορύφωμά του με το βιβλίο Tom Mann and His Times [ Ο Τομ Μαν και η Εποχή του], μια βιογραφία του Μαν και του εργατικού κινήματος κατά τη διάρκεια 500 ετών πριν από τη γέννησή του. 9 Παρά τα πολλά ιδιαίτερα προσόντα της, η ΝτόναΤορ δεν κατόρθωσε να ξεφύγει από τις αντιλήψεις της εποχής της. Αφιέρωσε τη ζωή της στην οικοδόμηση του Κομμουνιστικού Κόμματος και δεν μπόρεσε να απελευθερωθεί από την ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 112

114 πίεση του σταλινισμού. Ο Βίκτορ Κίρναν, ο οποίος είχε ασκήσει κριτική στο βιβλίο τού Χιλ, θυμάται την Top να κατηγορεί έναν άλλον ιστορικό, τον Έντμουντ Ντελ (Edmund Dell), στις αρχές της δεκαετίας του Παρ'όλη την καλοσύνη της, ήταν αποφασιστικά αυστηρή σε ζητήματα κομματικής πειθαρχίας, με έναν τρόπο ίσως τυπικό για εκείνους που είχαν έρθει στο Κόμμα από αποκλίνουσες αφετηρίες. Όταν ο Έντμουντ Ντελ σταμάτησε να συμμετέχει, εκείνη προέδρευσε ενός μικρού άτυπου δικαστηρίου ιστορικών, μίλησε ψυχρά και επέμεινε να τηρηθούν οι αποφάσεις του Κόμματος." Η Ντόνα Top είχε ολοκληρώσει τον πρώτο τόμο του βιβλίου Tom Man and His Times αλλά όχι και τον δεύτερο όταν πέθανε στις 8 Ιανουαρίου του Στους τελευταίους μήνες της ζωής της το Κομμουνιστικό Κόμμα βρισκόταν σε μεγάλη κρίση. Πολλοί από τους προστατευομένους της, ιστορικοί του κόμματος, παραιτήθηκαν από αυτό. Ο Τζον Σάβιλ και ο Έ.Π.Τόμπσον ξεκίνησαν να κυκλοφορούν ένα δελτίο με τον τίτλο The Reasoner, το οποίο ήταν η γέφυρα που διέσχισαν οι πρώην κομμουνιστές για να συμμετάσχουν στη Νέα Αριστερά, η οποία αναπτύχθηκε έξω από το κόμμα και συχνά σε αντιπαράθεση μαζί του. Σύμφωνα με την ΝτόροθιΤόμπσον, «η Top ήταν πολύ άρρωστη και δεν μπορούσε να καταλάβει τα ζητήματα». Μετά το θάνατο της οι Χιλ, Έ. Π.Τόμπσον και άλλοι ιστορικοί θεώρησαν τους εαυτούς τους συνεχιστές του έργου τήςτορ." Ο ανχιεπισχημονικός ιστορικός Ο Έντουαρντ ΠάλμερΤόμπσον γεννήθηκε το 1924 Ο πατέρας του, Έντουαρντ Τζον Τόμπσον (Edward John Tompson), ήταν μορφωτικός ιεραπόστολος στην Ινδία, γνωστός για την υποστήριξή του στην ανεξαρτησία της Ινδίας και φίλος τού Νεχρού (Nehru). ΟΤόμπσον σπούδασε στο Κίνγκσγουντ και το Κέιμπριτζ, και οργανώθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα όταν ήταν μαθητής. Πήγε στο στρατό και μετά επέστρεφε στο Κέιμπριτζ απ' όπου πήρε το δίπλωμά του. Εκεί γνώρισε τη σύζυγο του Ντόροθι, η οποία επίσης έγινε αργότερα διακεκριμένη ιστορικός της εργατικής τάξης, με ειδικότητα στο χαρτισμό. Η φύση της πολιτικής δραστηριότητας είναι τέτοια, ώστε όσοι εμπλέκονται με αυτή ζουν στιγμές όπου η ζωή φαίνεται να κινείται με απίστευτη ταχύτητα. Επίσης, υπάρχουν χρόνια, ακόμη και δεκαετίες, όπου τίποτα σημαντικό δεν φαίνεται να συμβαίνει. Για τον Έντουαρντ Τόμπσον η καθοριστική περίοδος ήταν ο Β' Παγκόσμιος πόλεμος. Αργότερα ο ί- διος θα επέστρεφε σ' αυτήν την περίοδο, θα τη μελετούσε και τα συμπεράσματά του θα τον καθοδηγούσαν στις μετέπειτα αναταραχές προσωπικής, πολιτικής αλλά και ιστορικής προέλευσης. Παρόλο που αργότερα άσκησε σκληρή κριτική στον «διαβολικό και υστερικό» μαρξισμό του Κομμουνιστικού Κόμματος της 113 I ΝΤΟΝΑ TOP. Ε.Π. ΤΟΜΠΙΟΝ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ UTOPIA

115 Βρετανίας, ο Τόμπσον μόνο καλά λόγια εξέφραζε για τη συμπεριφορά των συντρόφων του κομμουνιστών και του περιβάλλοντός τους κατά τη διάρκεια του πολέμου: Θυμάμαι έναν αποφασιστικό και εφευρετικό στρατό των πολιτών, πολύ εχθρικό προς τις τυπικές στρατιωτικές αρετές, ο οποίος μετατράπηκε σε έναν -πολύ περισσότερο απ' όσο οι φίλοι μου αναγνωρίζουν- αντιφασιστικό και συνειδητά αντιιμπεριαλιστικό στρατό. Τα μέλη του ψήφισαν το Εργατικό Κόμμα το 1945 ' γνωρίζοντας γιατί, όπως γνώριζαν και οι πολίτες. Πολλοί είχαν σοσιαλιστικές ιδέες και προσδοκίες, πολύ πιο εξελιγμένες από τις χλιαρές ρητορείες των σημερινών ηγετών του Εργατικού Κόμματος. [...]Οι προσδοκίες μας μπορεί να βούτηξαν στο κενό, όμως αυτό έγινε γιατί ήταν σε μεγάλο βαθμό ουτοπικές και δεν είχαμε προετοιμαστεί για τις προδοσίες που θα γίνονταν πίσω από τις πλάτες μας." Σ' αυτή την παράγραφο μπορεί κανείς να διαπιστώσει την απόλυτα προσωπική έκφραση του διαφορετικού σοσιαλισμού του Τόμπσον: την ιδέα πως ο κόσμος της αντιφασιστικής συμμαχίας στη διάρκεια του πολέμου αποτελεί τη γενιά με βάση την οποία θα έπρεπε να κρίνεται οποιαδήποτε μετέπειτα σοσιαλιστική πολιτική. Η συναισθηματική ένταση εκείνης της περιόδου καθορίστηκε επίσης από το χαμό του μεγαλύτερου αδερφού του Φρανκ, ενός κομμουνιστή που σκοτώθηκε πολεμώντας με τους αντιφασίστες παρτιζάνους στη Βουλγαρία. 0 Έ.Π.Τόμπσον αγωνιζόταν σε όλη του τη ζωή για τους καταπιεσμένους.τις τελευταίες δύο δεκαετίες της ζωής του προσπάθησε να στήσει το αντιπολεμικό κίνημα, με συνέπεια να σταματήσει όλες τις έρευνές του. Μάλιστα, του διέκοψαν και την πανεπιστημιακή του κάρτα για τη Βρετανική Βιβλιοθήκη. Ωστόσο, θα ή- ταν λάθος να υπονοήσουμε πως η «ιστορία» υπέφερε από την αγωνιστικότητα του Τόμπσον. Υπήρχαν επίσης στιγμές, όπου οι εμπειρίες που αποκτούσε από τη δράση του στην αριστερά δυνάμωναν την ποιότητα του γραπτού έργου του. Ένα παράδειγμα ενός βιβλίου που γράφτηκε «από το κίνημα» είναι το διασημότερο βιβλίο του Τόμπσον με τίτλο The Making of the English Working Class. Η ποιότητα του βιβλίου αυτού φαίνεται από το υλικό που ο ίδιος συγκέντρωσε έπειτα από διάφορες συναντήσεις με άλλους αγωνιστές της αριστεράς ως κομμουνιστής, ως μαχητής της ειρήνης και ως επιμελητής στη Μορφωτική Ένωση Εργαζομένων. Ο ίδιος έλεγε πως το παραπάνω βιβλίο του ήταν ένα βιβλίο «West Riding», για να θυμάται τους πολλούς παλαιότερους αγωνιστές των οποίων οι ιδέες και τα παλιά τους χειρόγραφα τον βοήθησαν στη συγγραφή της ιστορίας. 13 Ένα από τα πιο γνωστά άρθρα του Τόμπσον, με τίτλο «Οι Ιδιαιτερότητες των Αγγλων» γράφτηκε με σκοπό να επιτεθεί στον ΛουίΑλτουσέρ (Louis Althusser), τον πατέρα τού γαλλικού στρουκτουραλικού μαρξισμού. 14 Αν ο Αλτουσέρ ήταν ο -για πολλά χρόνια- στόχος του Τόμπσον, ο εκδότης της εφημερίδας New Left Review και ταυτόχρονα αλτουσεριανός Πέρι Άντερσον ήταν ο άμεσος στόχος ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 114

116 του. Ο Άντερσον και ο συνεργάτης του Τομ Νέιρν (Tom Nairn) υποστήριζαν πως η Βρετανία ήταν μια χώρα που δεν είχε καταφέρει να εκσυγχρονιστεί. Η εξήγηση που έδιναν ήταν πως η βρετανική αστική τάξη (σε αντίθεση με τους άλλους Ευρωπαίους ομοίους της)ι απέτυχε να πραγματοποιήσει μια ορθή επανάσταση. Σύμφωνα με τον Άντερσον, η Αγγλική Επανάσταση ήταν «η πρώτη, η πιο μετριοπαθής και η λιγότερη καθαρή αστική επανάσταση ανάμεσα στις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες». Οι συνέπειές της φάνηκαν στη «μόνιμη μερική ενοποίηση» της αστικής τάξης με την αριστοκρατία, με τους όρους της τελευταίας. 15 Αντί να αναπτυχθεί σε μια συνηθισμένη καπιταλιστική κοινωνία, στην Αγγλία κυβερνούσε η αριστοκρατία, η οποία έλεγχε το κράτος και κυβερνούσε για μεγάλο διάστημα στον 20 ô αιώνα. «Οι Ιδιαιτερότητες των Άγγλων» απέρριπταν τον Αλτουσέρ και τον Άντερσον σε κάθε ευκαιρία. Ο Τόμπσον διαφωνούσε με τον ισχυρισμό του Άντερσον πως ο μετασχηματισμός ήταν ένα γεγονός «μια κι έξω». «Διαφωνώ με το μοντέλο που στρέφει την προσοχή του σε ένα δραματικό επεισόδιο, την Επανάσταση, που θεωρεί πως όλα όσα προηγούνται και έπονται αυτής συνδέονται μαζί της και που επιμένει σε ένα ιδανικό μοντέλο αυτής της Επανάστασης, καθώς απέναντι της στέκονται όλες οι υπόλοιπες». Η ιστορία του Άντερσον για την αριστερά ήταν καταδικασμένη γιατί απέρριπτε οποιοδήποτε κίνημα είχε εμφανιστεί. Ο ισχυρισμός του Άντερσον πως υπήρχε μια «βρετανική ιδεολογία» εμπειρισμού προκάλεσε μεγαλύτερο χλευασμό. «Οι συγγραφείς μας [...] είναι δέσμιοι της μυωπικής αντίληψης την οποία λένε ότι περιφρονούν». Έτσι, τι σήμαινε αν η Γαλλία είχε εκσυγχρονιστεί με διαφορετικό τρόπο απ' ό,τι η Βρετανία; Τα αποτελέσματα ήταν περίπου τα ίδια. «Συνέβη με έναν τρόπο στη Γαλλία και με άλλον τρόπο εδώ». 16 Η γενική διαδικασία της καπιταλιστικής ανάπτυξης ήταν απλώς ο συνδυασμός ξεχωριστών εθνικών δρόμων. Οι διαφορές δεν ήταν ούτε απροσδόκητες ούτε καθοριστικές. Ο ΠολΧιρστ (Paul Hirst) περιέγραψε αυτή τη μελέτη ως «μια διανοητική "αστυνομική πράξη"» που στόχευε στην αποτροπή της εισαγωγής του ευρωπαϊκού μαρξισμού στη Βρετανία. 17 Επίσης, μπορεί να ιδωθεί ως κομμάτι της διαρκούς αντίθεσης του Τόμπσον με τους σοσιαλιστές ιστορικούς, οι οποίοι ήθελαν τόσο πολύ να οικοδομήσουν μοντέλα του παρελθόντος, ώστε άφηναν έξω από τις εξισώσεις τους πραγματικούς ανθρώπους. Ο Αλτουσέρ λοιπόν εμφανιζόταν ως η προσωποποίηση του σταλινισμού: η συμπλήρωση στην ιστορική θεωρία της άνανδρης πρακτικής των κομμουνιστών της Δύσης. Ο Τόμπσον ήταν τόσο σαρκαστικός, που σκάρωσε στίχους γι' αυτή την αντίληψη. «Όσους και να δολοφονήσει ο αυτοκράτορας / ο επιστημονικός ιστορικός / θα καταλάβει την αντίφαση / θα επιβεβαιώσει πως οι παραγωγικές δυνάμεις αναπτύχθηκαν». 18 Έτσι, η συγγραφή της ιστορίας ήταν για τον Έ. Π.Τόμπσον ένα διαρκές τμήμα του έργου της ζωής του. Ήταν τμήμα μιας γενικής ανησυχίας για τον σοσιαλιστικό ανθρωπισμό και μια πίστη στη Νέα Αριστερά, απόρροιες της αρνητικής εμπειρίας 115 I ΝΤΟΝΑ TOP. Ε.Π. ΤΟΜΠΣΟΝ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

117 του συγγραφέα από το Κομμουνιστικό Κόμμα Βρετανίας. Μπορεί ο Τόμπσον να έμαθε την ιστορία μέσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα, όμως η πίστη του στην ιστορία «από τα κάτω» τον οδήγησε έξω από το κόμμα, προς μια διαφορετική αντίληψη για το σοσιαλισμό. Έχοντας απορρίψει τον «διαβολικό και υστερικό υλισμό» του Κομμουνιστικού Κόμματος, ο Τόμπσον προσπάθησε να οικοδομήσει μια εναλλακτική σοσιαλιστική ιστορία, η οποία θα συνδύαζε τις καλύτερες γνώσεις του μαρξισμού με το ενδιαφέρον για τον ανθρώπινο παράγοντα και την ανθρώπινη εμπειρία, κάτι που ήταν κοντά στα ιδανικά του ίδιου του Μαρξ. Η συγγραφή της ιστορίας και η αγωνιστική του δραστηριότητα εναλλάσσονταν μεταξύ τους τυχαία, χωρίς ο ί- διος να θέτει κάποια προτεραιότητα πέρα από αυτήν που απαιτούσε η ίδια η ζωή. Μια από τις τελευταίες ιστορικές πολεμικές αντιπαραθέσεις του Τόμπσον ήταν σε μια δημόσια συζήτηση στην Οξφόρδη το με τον Στιούαρτ Χαλ (Stuart Hall) και τον ΡίτσαρντΤζόνσον (Richard Johnson). «Πιστεύουμε, στο τέλος της δεκαετίας του 1950, κοιτάζοντας τις φλόγες από τη Βουδαπέστη, πως το παραδοσιακό κίνημα της εργατικής τάξης αποσαθρώνεται γύρω μας, ενώ ο πυρηνικός πόλεμος φαντάζει άμεσος, έτσι πρέπει να διαλέξουμε διαφορετικούς δρόμους, ώστε να απαντήσουμε στα ίδια ερωτήματα».' 9 Όταν έγινε αυτή η συζήτηση, η Μάργκαρετ Θάτσερ ήταν στην εξουσία ήδη εφτά μήνες. Ο Έ.Π.Τόμπσον πίστεψε στην αναγκαιότητα ενός αναγεννημένου κινήματος ειρήνης που θα απαντούσε στην απειλή μιας πυρηνικής καταστροφής. «Για την επόμενη δεκαετία» καταγράφει ο ΜπιλΣουόρτζ (Bill Schwarz) «ο Τόμπσον παράτησε τις ιστορικές του έρευνες και ξανάγινε ένας αγωνιστής του κινήματος ειρήνης». 20 Αυτή η περίοδος της ζωής του έκλεισε οριστικά με το θάνατο του το 1993 Ενάντια στον «καλό κομμουνισμό» Μέχρι τώρα η αφήγησή μας παρουσίασε την ΝτόναΤορ και τον ΈντουαρντΤόμπσον ως δύο πολύ διαφορετικές προσωπικότητες: η Top στρατιώτης του κόμματος και οτόμπσον γεννημένος για να ασκεί κριτική. Οι αναφορές του παρελθόντος όμως καταδεικνύουν μια πιο περίπλοκη σχέση, στην οποία η περιστασιακή ανεξαρτησία τήςτορ βρήκε την πλήρη έκφρασή της στον κριτικό μαρξισμό του Τόμπσον. Έτσι θέλει να θυμάται τη φίλη τηςτορ η χήρα τού Τόμπσον. Μπορούμε να στηριχτούμε και σε άλλα γεγονότα πέρα από τις αναμνήσεις. Μια ένδειξη της περιστασιακής ανησυχίας τήςτορ φαίνεται στη συλλογή των σημειωματάριων της που βρίσκονται στο αρχείο του Κομμουνιστικού Κόμματος Βρετανίας, στο Μάντσεστερ. Ανάμεσα στα χαρτιά της βρίσκονται δεκαεφτά πρόχειρα βιβλία με πράσινα και πορτοκαλί εξώφυλλα.το περιεχόμενό τους αποτελείται από σημειώσεις και φράσεις που πιθανότατα σχεδίαζε να δημοσιεύσει κάποια στιγμή. Οι ημερομηνίες των σημειώσεων φανερώνουν πως τα σημειωματάρια γράφτη- ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 117

118 καν στα μέσα της δεκαετίας του Με άλλα λόγια, η Top ήταν περίπου 40 χρονών όταν έγραφε αυτές τις σημειώσεις. Ήταν μαρξίστρια ήδη έξι χρόνια και είχε μεγάλη επιρροή στο Κομμουνιστικό Κόμμα και στο διεθνιστικό κίνημα. Αν επρόκειτο για σημειώσεις ενός ατελείωτου βιβλίου, ποιο θα ήταν το θέμα του; Πέρα από τις παραγράφους που ήδη αναφέραμε, η Top είχε επίσης επιλεγμένες παραγράφους από το έργο του Μαγιακόφσκι για τους ιθαγενείς της Αυστραλίας και από το βιβλίο του Ουέστερμαρκ (Westermarck) The Origin and Development of the Moral Ideas [ Η Προέλευση και η Εξέλιξη των Ηθικών Ιδεών]. Το σημειωματάριο για τον «Freud Havelock Ellis» περιέχει ένα μεγάλο κείμενο από σχόλια του Ζίγκμουντ Φρόιντ για την «οργανική ευχαρίστηση». Ήταν μια πρόκληση του Φρόιντ προς τον εαυτό του. «Γιατί δηλώνεις πως είναι ήδη στοιχεία της σεξουαλικότητας αυτές οι αόριστες εκδηλώσεις της παιδικής ηλικίας, από τις οποίες αργότερα αναπτύσσεται αυτό που είναι σεξουαλικό και τις οποίες εσύ υποστηρίζεις πως είναι απροσδιόριστες;» Στους κομματικούς κύκλους τήςτορ, ο Φρόιντ δεν ήταν ιδιαίτερα αγαπητός. Όμως οι ιδέες του είχαν μεγάλη απήχηση στους κύκλους των διανοουμένων του Λονδίνου της δεκαετίας του Έτσι, η Top δεν ήταν η μοναδική Βρετανίδα μαρξίστρια που ενδιαφερόταν για το έργο του Φρόιντ. Ο κουνιάδος του Τζον Στράτσεϊ (John Strachey) είχε μεταφράσει Φρόιντ, και ο ίδιος ο Στράτσεϊ κρυφά έκανε ψυχανάλυση." Πίσω πάλι στα σημειωματάρια, υπήρχαν αρκετές αναφορές στο έργο του Βικτοριανού σεξολόγου Χάβελοκ Έλις (Havelock Ellis). «Απεκκριτικά όργανα,τόμος III 3.58" 62. Γλωττική περιοχή και απεκκριτικά όργανα, τόμος V 47*70,133"34 Πρώιμες εμπειρίες, τόμος V 42, Αμφισεξουαλικότητα, τόμος II Αμφισεξουαλικές περιπτώσεις, τόμος II ι82 ι8 6. Πρώιμη ομοφυλοφιλική ανάπτυξη, τόμος II ιοο, 109,146. Γάμοι ομοφυλοφίλων, τόμος II334» Αν αυτοί οι τίτλοι αναφέρονται σε κάποια κεφάλαια ενός βιβλίου, τότε ίσως να πρόκειται για το βιβλίο της Ζερμέν Γκριρ (Germaine Greer) The Female Eunuch [Η Γυναίκα Ευνούχος], ένα συναισθηματικό έργο, μια μελέτη για τα πάθη των ανδρών και κυρίως των γυναικών γύρω από το θέμα της αγάπης." Είχε υπογραμμιστεί ένα εδάφιο του συγγραφέα Τζόζεφ Κόνραντ (Joseph Conrad): Το καράβι, αυτό το καράβι, το καράβι μας, το καράβι στο οποίο υπηρετούμε, είναι το ηθικό σύμβολο της ζωής μας. [...]Απ' όλες τις δημιουργίες του ανθρώπου εκείνη είναι η πιο στενή σύντροφος στο μόχθο του και στο κουράγιο. Από κάθε άποψη είναι ε- πιβεβλημένο να της φερθείς καλά. Και, όπως σε κάθε περίπτωση αληθινής αγάπης, αυτό που μπορείς να κάνεις για εκείνη είναι μόνο να προσθέτεις τα προτερήματά της στην καρδιά σου. 23 Εκτός από αυτό το κείμενο η Top έγραψε: «Εκτιμούμε πολύ αυτά από τα ο- ποία επωφελούμαστε πολύ». Οι παράγραφοι από τον Ντάντε και τον Καλβίνο είναι παρόμοιες. Σε καθεμιά το θέμα είναι η έντονη και ανιδιοτελής αγάπη, το εί- 117 I ΝΤΟΝΑ TOP. Ε.Π. ΤΟΜΠΣΟΝ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

119 δος της αγάπης που αρκετοί φιλόσοφοι χριστιανοί αποκαλούσαν Agape. Μάλιστα, το ύφος των σημειώσεων είναι αξιοπρόσεκτο.ταιριάζει περισσότερο στο έργο μιας θρησκευόμενης γυναίκας του 19 ου αιώνα παρά σε μια ιστορικό της εργατικής τάξης όπως ήταν η Top. Πολλές από τις παραγράφους που είχε επιλέξει ήταν συγκινητικές. Η Top α- νέφερε τον ακόλουθο στίχο από το αυτοβιογραφικό ποίημα του Ουίλιαμ Μπλέικ (William Blake) με τίτλο «Ουίλιαμ Μποντ»: «Ψάξε την αγάπη στη συμπόνια της λύπης των άλλων / στην ευγενική βοήθεια της φροντίδας ενός άλλου / στο σκοτάδι της νύχτας και στο χιόνι του χειμώνα / στον αβοήθητο και απόκληρο, ψάξε την αγάπη εκεί». 2 " Τα βιβλία ήταν γεμάτα παραπομπές.υπήρχαν μερικές χειρόγραφες σημειώσεις της Top. Στο σημειωματάριο με τίτλο «Λύπηση και Ευγνωμοσύνη» η Top σχολιάζει: «Όταν η αμοιβαία αγάπη φτάνει στο τέλος της, ο εραστής αποδέχεται ευχάριστα τη θλίψη του αγαπημένου του και είναι γεμάτος ευγνωμοσύνη. Όταν όμως ο εραστής είναι ανικανοποίητος, απορρίπτει με μανία τη συμπόνια, δεν αισθάνεται ευγνωμοσύνη και προτιμά την αδιαφορία». 25 Είναι δύσκολο να κατανοήσουμε το νόημα αυτής της παραγράφου. Μπορεί να επρόκειτο για ένα βιβλίο που να είχε σχέση με προσωπικές καταστάσεις της ζωής τής Top. Όμως το βιβλίο παρέμεινε ανολοκλήρωτο και δεν έγιναν κάποιες διασταυρώσεις. Οι διαθέσιμες πηγές και οι λίγες λεπτομέρειες που γνωρίζουμε για τις προσωπικές καταστάσεις της ζωή της δεν μας βοηθούν να «ξεκλειδώσουμε» τα συναισθήματάτης. Τα προσωπικά ημερολόγια τηςτορ δεν δημοσιεύτηκαν και δεν θα μπορούσαν, στην τωρινή τους κατάσταση. Πρόκειται για την αρχή κάποιας ιδέας και όχι για την ίδια την ιδέα. Ωστόσο, η εντύπωση που δημιουργείται είναι πως πρόκειται για μια γυναίκα που τα πραγματικά της ενδιαφέροντα ξέφευγαν από τα δεσμά του στενού και ντετερμινιστικού μαρξισμού της Κομιντέρν. Δεν υπάρχει σχεδόν κανένας μαρξιστής που να αναφέρεται στις συλλογές της - μόνο μια σημείωση από την αλληλογραφία της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Ίσως η Top να ήθελε να γράψει για την αγάπη, όμως «ο καλός κομμουνιστής» της δεκαετίας του 1920 δεν έπρεπε να ασχολείται με τέτοιες σκέψεις των αστών. Η εποχή δεν ήταν ώριμη για μια πολιτική της προσωπικής ζωής. Η πρώτη Νέα Αριστερά Οι συγκαλυμμένες διαφορετικές απόψεις της Ντόνα Top διαφέρουν από την α- νοιχτή αντισταλινική εξέγερση του Έ.Π.Τόμπσον. Μετά τα γεγονότα του 1956, ο Τόμπσον αφιέρωσε τη ζωή του στον αγώνα για έναν αναγεννημένο και «ουμανιστικό» μαρξισμό, ωθούμενος από τις άγριες μεθόδους του Ιωσήφ Στάλιν και ε- πίσης από τον οικονομικό ντετερμινισμό τον οποίο οτόμπσον θεωρούσε ως τον κύριο λόγο για τον ηθικό εκφυλισμό της Ρωσικής Επανάστασης. Η επίδραση του ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 119

120 Τόμπσον στην πρώτη Νέα Αριστερά της δεκαετίας του 1950 ήταν τόσο μεγάλη, ώστε ο Μπιλ Σουόρτζ περιέγραψε αυτό το κίνημα ως «την παράτολμη μετατροπή του διανοητικού ρεύματος που αντιπροσωπεύει η Ομάδα Ιστορικών σε πολιτική δύναμη». 26 Ποιο είναι λοιπόν το καθοριστικό σημείο που καθιστά τον Τόμπσον κριτικό μαρξιστή; Η φράση που ο Τόμπσον χρησιμοποίησε ήταν «Σοσιαλιστικός Ουμανισμός». Στα γραπτά του αυτό το σλόγκαν: Εμφανίστηκε ταυτόχρονα σε εκατοντάδες μέρη και ακούστηκε από χιλιάδες χείλη. Το ανέφεραν ποιητές στη Ρωσία, την Ουγγαρία, την Τσεχοσλοβακία αντιπρόσωποι των εργοστασίων στη Βουδαπέστη κομμουνιστές στην όγδοη ολομέλεια του Πολωνικού Κόμματος ο κομμουνιστής πρωθυπουργός Ίμρε Νάγκι που δολοφονήθηκε για τις προσπάθειές του γυναίκες και άντρες που βγήκαν από πς φυλακές καθώς και συγγενείς και φίλοι όσων δεν βγήκαν ποτέ. 27 Μετά το θάνατο του Στάλιν το το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα μπήκε σε μια περίοδο πένθους που διήρκησε έως το Φεβρουάριο του ΐ956.Τότε, σε μια κλειστή συνεδρίαση για το εικοστό συνέδριο του κόμματος, ο νέος Σοβιετικός ηγέτης Νικίτα Χρουστσόφ εκφώνησε τη διάσημη ομιλία του καταδικάζοντας τα εγκλήματα και τη λατρεία στο πρόσωπο του προκατόχου του. Οι αντιπρόσωποι από το εξωτερικό δεν συμμετείχαν στη συνεδρίαση, γεγονός που σημαίνει πως λίγοι Βρετανοί κομμουνιστές μπορούσαν να ξέρουν ειλικρινά τι είχε ειπωθεί. Όμως, διαδόθηκαν αρκετές φήμες και αργότερα δημοσιεύτηκε η πλήρης ομιλία του Χρουστσόφ σε μια έκδοση του Observer στις ίο Ιουνίου του Η δημοσίευση αυτή ήταν το έναυσμα για την πρώτη περίοδο κρίσης του Βρετανικού Κομμουνιστικού Κόμματος και το Γραφείο Τύπου του κόμματος δεχόταν πολλά εχθρικά γράμματα με παράπονα για τα ψέματα που έλεγε ο αρχηγός τους. Ακολούθησαν χειρότερες καταστάσεις. Στις 23 Οκτωβρίου ξέσπασαν μαζικές αντισταλινικές διαδηλώσεις στη Βουδαπέστη. Ο δημοσιογράφος Πίτερ Φράιερ (Peter Fryer) της εφημερίδας Daily Worker αρχικά ανέφερε με ενθουσιασμό τη λαϊκή εξέγερση. Σύντομα όμως η σοβιετική ηγεσία αποφάσισε να καταστείλει την εξέγερση. Οι εργάτες της Βουδαπέστης παρουσιάστηκαν ως οι αθώοι που είχαν στρεβλή καθοδήγηση. Είχαν ξεγελαστεί από τους φασίστες Ούγγρους και τους Αμερικανούς. Οι τάσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος της Βρετανίας ήταν σε πλήρη αναστάτωση. Δημιουργήθηκε μια εσωτερική επιτροπή του κόμματος για τη δημοκρατία, η οποία θα ερευνούσε τα διδάγματα της διαφωνίας. Περίπου ιο.οοο άτομα έφυγαν από το κόμμα, με τον Τόμπσον επικεφαλής. Το χειμώνα του οτόμπσον ήταν ένας από τους γνωστότερους διαφωνούντες κομμουνιστές στη Βρετανία. Η εφημερίδα του The Reasoner (και αργότερα The New Reasoned ήταν η έκδοση των αποχωρησάντων μελών του Κομμουνιστικού Κόμματος. Ο Τόμπσον χρησιμοποιούσε επίσης την εύνοια των φιλικών σχέσεων που είχε αποκτήσει από τις πολλές δραστηριότητες της Ομά- 119 I ΝΤΟΝΑ TOP. Ε.Π. ΤΟΜΠΣΟΝ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

121 δας των Ιστορικών του κόμματος. Στις 8 Απριλίου του 1956 συνεδρίασε «σε πλήρη ανάπτυξη» η Ομάδα των Ιστορικών και κατέληξε σε μια αναλυτική κριτική για την αποτυχία του κόμματος να συζητήσει την ομιλία του Χρουστσόφ. 28 Παρόλο που ο συσχετισμός ανατράπηκε στην επόμενη συνεδρίαση, η ομάδα είχε πλέον καθιερωθεί ως ο ανοιχτός φορέας της κριτικής. Γιατί έφυγε ο Τόμπσον από το Κομμουνιστικό Κόμμα της Βρετανίας; Ήταν ένα ζήτημα που τον απασχόλησε πολύ, και η κρίση του 1956 ήταν μια μερική απάντηση. Ο Τόμπσον επίσης έπρεπε να εξηγήσει τι είδους σοσιαλιστής ήταν και γιατί η συμπεριφορά του Στάλιν και ειδικά της Σοβιετικής Ένωσης στην Ουγγαρία τού είχε προκαλέσει τόση εχθρότητα. Αρκετές απαντήσεις έδωσε ο Τόμπσον στα κείμενά του για τον Αλτουσέρ. Εκεί συναντάμε το επιχείρημα πως ο σοσιαλιστικός ουμανισμός ήταν μια κριτική για το σταλινισμό που προέκυπτε μέσα από την αριστερά, ως «η φωνή της κομμουνιστικής αντιπολίτευσης, μιας συνολικής κριτικής για τη σταλινική θεωρία και πρακτική». 29 Εκεί επίσης συναντάμε το επιχείρημα πως ο σοσιαλιστικός ουμανισμός ήταν η πραγματική έκφραση της πιο σωστής α- ριστεράς πριν απότο Με αυτή την έννοια σήμαινε την πίστη σε μια συγκεκριμένη γενιά ανθρώπων και των ιδεών τους: Γία τον βετεράνο ηγέτη των ορυχείων του Ντερμπισάιρ, Μπερτ Ουίν (Bert Wynn), η αλληλεγγύη στην κριτική μας σημαίνει (όπως και για πολλούς άλλους) στενές σχέσεις μέσα από την καρδιά του. Γι α τον οργανωτή του Κομμουνιστικού Κόμματος του Λιντς, Τζιμ Ροσέ Qim Roche), η διαμόρφωση των θέσεων του σοσιαλιστικού ουμανισμού σήμαινε πως έπρεπε να αφήσει τα εργαλεία ανάλυσής του και να επιστρέψει στη βάση? 0 Αργότερα, στο πνεύμα των ίδιων επιχειρημάτων, οτόμπσον υποστηρίζει πως ο σοσιαλιστικός ουμανισμός διαχωριζόταν από το σταλινισμό λόγω της πίστης που διατηρούσε σε μια προγενέστερη αντίληψη για την ελευθερία. Έτσι α- πάντησε στον Αλτουσέρ, ο οποίος υποστήριζε πως ο σοσιαλιστικός ουμανισμός ήταν μια δεξιά απόκλιση του σταλινισμού. Από οποιαδήποτε μελέτη της δραστηριότητας της εργατικής τάξης για την κοινωνική απελευθέρωση, πώς είναι δυνατόν να είμαστε πιο «δεξιά» από τον αντιιστορισμό και τον αντιανθρωπισμό του Αλτουσέρ; 3 ' Έτσι, το πραγματικό επιχείρημα του Τόμπσον ήταν για την αντίληψη ενός σοσιαλισμού που διατηρεί την ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας. Αυτό έγινε και το κεντρικό θέμα της Νέας Αριστεράς. Ενάντια στη διαρκή ανηθικότητα της σοβιετικής κυριαρχίας, χρειαζόταν μια νέα αριστερή ηθική φιλοσοφία, οι πράξεις της ο- ποίας θα κρίνονταν από το περιεχόμενό τους. Μετά το σταλινισμό, το εργατικό κίνημα μπορούσε να αναπτυχθεί με αυτούς τους όρους. Όμως, από την οπτική της ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 120

122 προηγούμενης σοσιαλιστικής θεωρίας υπήρχαν αρκετά προβλήματα με αυτόν τον ισχυρισμό. Ο ομοϊδεάτης τού Τόμπσον, Αλασντέρ Μακίντιρ (Alasdair Madntyre), άσκησε κριτική σ' αυτή την προσέγγιση στο δέκατο έβδομο φύλλο της εφημερίδας The New Reasoner. 32 Ο Μακίντιρ συμφωνούσε με την άποψη του Μαρξ πως καμία εναλλακτική πολιτική στο σήμερα δεν μπορούσε να εμφανιστεί στη βάση κάποιας ανώτερης, ανεπηρέαστης από το χρόνο ηθικής, με βάση την οποία θα κρινόταν όλη η ανθρώπινη ιστορία."το πρόβλημα με μια προσέγγιση βασισμένη στην ηθική είναι το γεγονός ότι όσα κατανοούμε και καταλαβαίνουμε από ηθικής άποψης είναι αποσπασματικά και βασισμένα στην ιστορική συνέχεια. Όταν οι υ- ποστηρικτές της αστικής τάξης μιλούσαν για δικαιώματα, εννοούσαν πάνω απ' ό- λα το δικαίωμα στην ατομική ιδιοκτησία για τους ίδιους. Αυτή η λογική προέκυπτε από την αντίληψή τους για την ανθρωπότητα στο σύνολό της ως «οικονομικό άνθρωπο». Ποια ήταν η ιδέα της ανθρωπότητας που διαμόρφωσε τη βάση για το σοσιαλιστικό ουμανισμό και ποια δικαιώματα έπρεπε να υποστηρίζουν οι σοσιαλιστές; Ο Τόμπσον αναγνώριζε τη δύναμη αυτής της κριτικής και έγραψε ο ίδιος για τις «αμφιβολίες» του σοσιαλιστικού ουμανισμού. Όμως, χρησιμοποιούσε μια προσέγγιση που ήταν πιο κοντά στις δικές του σκέψεις. Η πίστη του Τόμπσον στον σοσιαλιστικό ουμανισμό διατηρήθηκε για πολύ καιρό μετά το 1956.Τ οτόμπσον συνεργάστηκε με τους Ρέιμοντ Ουίλιαμς (Raymond Williams) και ΣτιούαρτΧαλ για την έκδοση του May Day Manifesto, 1968 [Μανιφέστο της Πρωτομαγιάς, ιρ68], το οποίο απαντούσε στη δεξιά στροφή του Εργατικού Κόμματος υπό τον Χάρολντ Ουίλσον (Harold Wilson).^ δεκαετία του 1980 αγωνιζόταν για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό της Ευρώπης. ΟΤόμπσον προειδοποιούσε για τον κίνδυνο της «ολοκληρωτικής καταστροφής», του τυπικού δεξιού τρόπου σκέψης για τον κόσμο, που θυσίαζε χιλιάδες ανθρώπους στο όνομα της νίκης του Ψυχρού Πολέμου. Ο Μάρτιν Σο (Martin Shaw) τον αποκαλεί «πυρηνικό ειρηνιστή», εννοώντας πως, ενώ ο Τόμπσον υποστήριζε το δικαίωμα των μικρών εθνών να υπερασπίζονται τον εαυτό τους ενάντια στη θέληση των πάνοπλων υπερδυνάμεων, ταυτόχρονα εργαζόταν σθεναρά για έναν κόσμο χωρίς πόλεμο. 34 Ιστορία από ία κάτω Έχω ήδη υποστηρίξει πως η Ντόνα Top και ο Έ.Π. Τόμπσον συνεισέφεραν στη διαμόρφωση της ιστορίας «από τα κάτω». Ο ρόλος του Τόμπσον ήταν μεγαλύτερος, όμως δεν θα μπορούσε να είναι τέτοιος χωρίς την προηγούμενη συνεισφορά ιστορικών όπως ητορ.τα γραπτά τηςτορ πάντα ήταν κριτικά απέναντι στις μαρξιστικές «αυθεντίες» που θεωρούσαν πως ένα γεγονός συνέβαινε με έναν συγκεκριμένο τρόπο, επειδή έτσι είχαν μάθει να περιμένουν από τη θεωρία τους. «Ήταν μαρξίστρια» θυμάται η ΝτόροθιΤόμπσον «όμως αυτούς που πραγ- 121 I ΝΤΟΝΑ TOP. Ε.Π. ΤΟΜΠΣΟΝ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

123 ματικά αντιπαθούσε ήταν οι ταλμουδιστές». 35 Στα γραπτά της Top η ιστορία δεν είναι υποδεέστερη της θεωρίας, αντίθετα, οι δυο τους συνδέονται και το αποτέλεσμα δεν είναι απλώς μια περισσότερο περίπλοκη ιστορία, αλλά μια πιο ισχυρή σοσιαλιστική θεωρία που αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως φορείς των ιστορικών αλλαγών. Το σημείο όπου η διαφορετική σκέψη της Top εκφράστηκε καλύτερα φαίνεται στο τελευταίο της έργο Tom Mann and His Times. Ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια του βιβλίου εντοπίζει της ιστορία της πάλης για «τα χαμένα δικαιώματα», τις αξίες της πρωτόγονης δημοκρατίας που ενέπνευσαν τους πρώτους αντιπάλους του καπιταλισμού, από τους Levellers [οπαδοί της ισότητας στον Αγγλικό Εμφύλιο] και τους Diggers [ριζοσπαστική ομάδα στον Αγγλικό Εμφύλιο] και μετά. Η Top δεν αισθανόταν νοσταλγία. Επέμενε πως το αίτημα της ισότητας δεν πήγαζε από την ανάμνηση μιας προηγούμενης κατάστασης ισότητας, αλλά περισσότερο από την αντίθεση μεταξύ των ρητορειών για την ισότητα του καπιταλισμού και της άγριας πραγματικότητας. Το βιβλίο κατόπιν επιστρέφει στην ιστορία του Μαν, ξεκινώντας από τα πρώτα χρόνια της ζωής του και τη συμμετοχή του στη Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία, μελετά την πρώτη του προκήρυξη που απαιτούσε την εφαρμογή του οκταώρου, συνεχίζει με τις διαμαρτυρίες των ανέργων στα μέσα της δεκαετίας του ι88ο και καταλήγει στον Νέο Συνδικαλισμό το 1889, όταν οι εργάτες αερίου, οι λιμενεργάτες και άλλοι έστησαν τα πρώτα σωματεία ανειδίκευτων εργατών. Ο Μαν αναφέρεται ως ο ηγέτης της απεργίας των λιμενεργατών και το βιβλίο τελειώνει το Σεπτέμβριο του 1889 με τη νίκη του αγώνα τους. Εν τω μεταξύ, ο Έ.Π.Τόμπσον κατέγραψε τη διαφωνία του στο βιβλίο Making of the English Class, αναμφισβήτητα ενός από τα σπουδαιότερα έργα της κοινωνικής ιστορίας. Με την περιγραφή του κινήματος των εργατών στην Αγγλία τις δεκαετίες μεταξύ της Γαλλικής Επανάστασης και του χαρτισμού, το βιβλίο του Τόμπσον αναφέρεται στην κρίσιμη στιγμή της μεταστροφής της κοινωνίας προς τον καπιταλισμό. Στην αρχική μελέτη του Μαρξ για την οικονομική ανάπτυξη, ε- κείνη η περίοδος ήταν εξίσου σημαντική με τη δεκαετία του Παρόλο που έ- ως το 1780 μια καπιταλιστική τάξη ήδη βρισκόταν σε ανάπτυξη, επρόκειτο ακόμη για μια καπιταλιστική τάξη εμπόρων. Συγκέντρωνε κέρδη από την κατανάλωση και το εμπόριο, όχι όμως ακόμα από την παραγωγική διαδικασία. Μόνο ο βιομηχανικός καπιταλισμός μπορούσε να εξασφαλίσει τη δημιουργία κέρδους με αυτό τον τρόπο. Έτσι, για τον Μαρξ ο βιομηχανικός καπιταλισμός ήταν μια α- νώτερη μορφή καπιταλισμού, ίσως η ανώτερη όλων. Ο Έ.Π.Τόμπσον εξετάζει την επίδραση της Βιομηχανικής Επανάστασης μέσα από τις εμπειρίες των τεχνιτών, των υφαντουργών και άλλων ανθρώπων που είχαν χάσει τη δουλειά τους από τη μετατροπή της αγροτικής κοινωνίας σε βιομηχανική. Στον πρόλογο μιλούσε εκ μέρους όλων αυτών που είχαν αγνοηθεί στις περισσότερο συμβατικές ιστορίες της περιόδου εκείνης: ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟ! I 122

124 Προσπαθώ να σώσω τον φτωχό μικροπωλητή, τονλουδίτη εργάτη, τον παλιό υφαντουργό του αργαλειού, τον «ουτοπικό» μάστορα, ακόμη και τον εξαπατημένο οπαδό της Τζοάνα Ιάουθκοτ από την τρομερή υποχώρηση των μελλοντικών γενιών. Οι τέχνες τους και οι παραδόσεις τους μπορεί να χάθηκαν. Ίσως η εχθρότητά τους στη νέα βιομηχανοποίηση να ήταν οπισθοδρομική. Τα ιδανικά της κοινωνικοποίησης Ισως να ήταν φαντασιώσεις. Οι εξεγέρσεις τους ίσως να ήταν απερίσκεπτες. Όμως έζησαν σε περιόδους μεγάλης κοινωνικής αναταραχής, ενώ εμείς όχι. Οι προσδοκίες τους είχαν αξία λόγω των εμπειριών τους, και, αν ήταν θύματα της ιστορίας, παραμένουν καταδικασμένοι στη ζωή τους, ως θύματα." Η βασική έννοια εδώ είναι «η εμπειρία». Αν κάποιος έζησε και είχε εμπειρίες, τότε η ιστορία της ζωής του είναι πολύτιμη, ανεξάρτητα με το αν ο σκοπός για τον οποίο μιλούσε κερδήθηκε ή χάθηκε. Σε μια άλλη παράγραφο, ο Τόμπσον ορίζει ακριβώς τι εννοεί με τον όρο «τάξη»: Με τον όρο τάξη μιλώ για ένα ιστορικό φαινόμενο που συνενώνει μια σειρά από ανόμοια και φαινομενικά ασύνδετα γεγονότα, και στο πεδίο της εμπειρίας και της συνείδησης. Δεν βλέπω την τάξη ως μια δομή ούτε ως μια «κατηγορία», αλλά ως κάτι που πραγματικά συμβαίνει (και μπορεί να αποδειχθεί) στις ανθρώπινες σχέσεις... Η τάξη εμφανίζεται όταν κάποιοι άνθρωποι, ως αποτέλεσμα των κοινών εμπειριών (που έ- χουν κληρονομήσει ή μοιραστεί), αισθάνονται και μιλούν για την ταυτότητα των συμφερόντων τους, και ανάμεσά τους και ενάντια σε άλλους ανθρώπους που έχουν διαφορετικά (και συνήθως αντίπαλα) συμφέροντα με τα δικά τους. [...]Η συνείδηση της τάξης εμφανίζεται με τον ίδιο τρόπο σε διαφορετικές στιγμές και μέρη, αλλά ποτέ με τον ίδιο ακριβώς τρόπο." Σ' αυτή την παράγραφο η δύναμη της «εμπειρίας» έχει μεγαλοποιηθεί. Η ε- μπειρία εμφανίζεται ως η θεμελιώδης ιστορική πραγματικότητα, ως το κύριο ζήτημα, μεγαλύτερης σημασίας ακόμα και από την τάξη ή τη δομή, τον παράγοντα, το ρόλο, τις ιδέες ή ακόμη και οποιεσδήποτε άλλες γενικεύσεις που υιοθετούν οι ιστορικοί για να ερμηνεύσουν το παρελθόν. Σε κάποιο άλλο σημείο οτόμπσον χρησιμοποιεί τη μεταφορά της αγάπης για να εξηγήσει την τάξη και την ταξική πάλη. Προτού μιλήσουμε για τη φύση της σχέσης τους, πρέπει πρώτα να δούμε ότι υπάρχουν δύο άνθρωποι και ότι είναι ερωτευμένοι! Έτσι, υποστήριζε πως οποιαδήποτε κοινωνιολογική αντιπαράθεση για το νόημα της τάξης μπορούσε να επιλυθεί μόνο στο πεδίο της ιστορίας, ερευνώντας τις πραγματικές, ζωντανές εμπειρίες των ανθρώπων όπως τις είχαν ζήσει στο παρόν και στο παρελθόν. Τι είναι λοιπόν η εμπειρία; Η εμπειρία κατανοείται με το πέρασμα του χρόνου. Πέρα από αυτό δεν μπορεί κανείς να πει κάτι πιο καθοριστικό. 0 όρος είναι εξίσου σημαντικός σε νόημα όσο και κενός. Μάλιστα, η έλλειψη της ακρίβειας 123 I ΝΤΟΝΑ TOP. Ε.Π. ΤΟΜΠΣΟΝ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

125 του όρου φαίνεται να καθρεφτίζει την ασάφεια του σοσιαλιστικού «ουμανισμού» του Τόμπσον. Όμως, όπως υποστηρίζει ο βιογράφος του Τόμπσον, ο Μπράιαν Πάλμερ (Bryan Palmer), «όποιες και αν είναι οι δυσκολίες στον ορισμό τέτοιων όρων με ακρίβεια, η χρησιμότητά τους στο βιβλίο Making επέτρεψε την είσοδο σε πολλά παραμελημένα πεδία της ζωής των εργατών, πεδία που δεν θα μπορούσαν πια να αγνοούνται στις προσπάθειες υπέρβασης των επικίνδυνων δρόμων που συνδέουν το είναι και τη συνείδηση». 38 Στο έργο του ο Έ.Π.Τόμπσον δηλώνει πως θα ήταν ανώφελο να γράψει ένα κείμενο για την κοινωνική αλλαγή στην ο- ποία η δράση θα οφειλόταν σε απρόσωπες δυνάμεις, όπως η επέκταση της παραγωγής και η σύγκρουση των τάξεων. Καμία αναφορά στην αλλαγή δεν θα ή- ταν πειστική αν δεν περιέγραφε τις νέες συνθήκες που διαμόρφωναν τις ζωές των ανδρών και των γυναικών στην ιστορία. Το βιβλίο Making αποτέλεσε πραγματικά μια εξέλιξη για τη μαρξιστική θεωρία. Πλήρης διαχωρισμός αϊτό το παρελθόν; Το κεφάλαιο αυτό έχει ήδη σημειώσει τα όρια της κριτικής του Τόμπσον και της Top. Στην πρακτική της Top υπήρχαν παραδείγματα του σοβινισμού του κόμματος ενάντια στον οποίο εξεγέρθηκαν οι διαφωνούντες. Στο γράψιμό της τέτοια ίχνη εμφανίζονται σποραδικά, ωστόσο υπάρχουν. Η Top, αποφασισμένη όπως ήταν να ερμηνεύει τον κόσμο από τη σκοπιά των «απλών ανθρώπων», περιγράφει το ενδιαφέρον της ως ενδιαφέρον του απλού Άγγλου ανθρώπου, και το έργο της, όπως και άλλων ιστορικών του κόμματος, υποφέρει από κάποια σκοτεινά σημεία εθνικισμού. Η Top τόνισε τον αγγλικό χαρακτήρα τουτόμας Μαν, πράγμα που μειώνει αυτό τον ταξικό αγωνιστή, ένα διεθνιστή που οικοδόμησε σοσιαλιστικά κόμματα και σωματεία σε τουλάχιστον τρεις ηπείρους. Η Top περιέγραψε το Κε φόλαιοτ ου Μαρξ ως «την ιστορία της Αγγλίας [...], πολλά απ' όσα κρύβονται πίσω από την έμπνευσή του οφείλονται στην πρώτη επίσκεψη του Ένγκελς στην Αγγλία το 1842». Σίγουρα, το Κεφάλαιο περιλάμβανε την ιστορία της ανάπτυξης του καπιταλισμού, και αυτή η διαδικασία εξελίχθηκε με συστηματικό τρόπο πρώτα στην Αγγλία. Ωστόσο, το Κεφάλαιο ήταν πολλά πράγματα ταυτόχρονα. Η Top ε- πίσης έγραψε πως ως το 1900 η εργατική τάξη είχε «καταφέρει να αποκαλείται ο λαός». Όμως το 1900 η πολιτική παράδοση που κρυβόταν επιτυχημένα κάτω α- πό μια γλώσσα αγγλισμού και τον ίδιο το λαό ήταν μια δεξιόστροφη παράδοση ε- θνικισμού και ξενοφοβίας, με διαφορετικούς στόχους από εκείνους του εργατικού κινήματος. Ο Τόμπσον συχνά εμφάνιζε μια παρόμοια οπτική. Μερικά τμήματα της κριτικής του στον Αλτουσέρ έμοιαζαν να έχουν γραφτεί από ένα συγγραφέα που πίστευε σε μια καθαρή αντίληψη του αγγλισμού η οποία υπήρχε χωρίς καμία ανάλυση και η οποία θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να νικήσει τη μάστιγα της «θεωρίας των επιστημονικών ηπείρων» [του Αλτουσέρ]. ΚΡΙΤΙΚΌ: ΜΑΡΞΙΣΜΌ: I 124

126 Μπορούμε να ασκήσουμε κριτική σε ακόμα ένα σημαντικό σημείο του έργου της Top και του Τόμπσον. Προσπαθώντας να απορρίψουν τον μηχανιστικό μαρξισμό ο οποίος κυριαρχούσε στα κομμουνιστικά κόμματα απέτυχαν να σχεδιάσουν λεπτομερώς μια περισσότερο λογική και πειστική, ωστόσο αναγνωρίσιμη, υλιστική μέθοδο που ίσως να μπορούσε να εξηγήσει το προς τα πού θα έπρεπε να στραφεί η σοσιαλιστική ιστορία. Μέχρι τη δημοσίευση του βιβλίου του Τόμπσον Making το πρόβλημα αυτό είχε γίνει πολύ έντονο. Ήταν σημαντικό να τονίσει κανείς τη σημασία της ανθρώπινης παρέμβασης στη διαμόρφωση της ιστορίας, ό- μως ποια ήταν τα εμπόδια στην έκφραση της ανθρώπινης θέλησης; Προσπαθώντας να αποφύγουν την προγενέστερη στείρα οικονομίστικη αντίληψη, η Top, ο Τόμπσον και η γενιά τους την αντικατέστησαν με έναν υπερβολικά «πολιτιστικό» μαρξισμό. Για τους υποστηρικτές του Τόμπσον οι ταξικές σχέσεις είχαν εξαφανιστεί. Βέβαια, θα ήταν λάθος να κατηγορήσουμε τους πρώτους διαφωνούντες για τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξαν οι επόμενες γενιές που βασίστηκαν στο έργο τους. ΟΤόμπσον και ητορ αφοσιώθηκαν στο δύσκολο έργο να ανανεώσουν τη μαρξιστική θεωρία. Ο Τόμπσον ειδικά εξέφρασε τα πρακτικά συμπεράσματα της προσπάθειας αυτής, αφιερώνοντας τη ζωή του στον αγώνα για τη δημιουργία ενός κόσμου χωρίς φτώχεια και πολέμους. 125 I ΝΤΟΝΑ TOP. Ε.Π. ΤΟΜΠΣΟΝ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

127

128 Πολ Μπάραν, Πολ Σουίζι και μονοπωλιακό κεφάλαιο Οι Πολ Μπάραν και Πολ Σουίζι συνδέονται με δύο σημαντικές στιγμές της πρόσφατης ιστορίας της βορειοαμερικανικής αριστεράς. Η πρώτη ήταν η έκδοση του περιοδικού Monthly Review[Mqviaia Επιθεώρηση], που ξεκίνησε το Μάη του 1949 και ΥΡήΥ Ρ α απέκτησε τη φήμη του πιο σημαντικού περιοδικού της α- ριστεράς στις ΗΠΑ. Η δεύτερη ήταν η έκδοση το 1966 του κοινού τους βιβλίου Μονοπωλιακός Καπιταλισμός, το οποίο παρουσίασε τις ιδέες του περιοδικού διατυπωμένες με πιο συνεκτικό τρόπο. Όπως όλοι οι συγγραφείς που περιγράφονται σ' αυτό το βιβλίο, η γενιά της Monthly Review ανέπτυξε τις πολιτικές της απόψεις αντιθετικά με τον «ολοκληρωτισμό» ανατολικής ή δυτικής προέλευσης. Αυτό που αρχικά χαρακτήρισε τους Πολ Μπάραν και Πολ Σουίζι ήταν η προοπτική ανασυγκρότησης του κομμουνισμού. Απεχθάνονταν την επιθετική, αποικιοκρατική αντίληψη των ηγετών της Αμερικής και αναζητούσαν την ελπίδα στους εχθρούς της Αμερικής. Η αντίληψή τους για το σοσιαλισμό καταδίκαζε την «υπερβολή» των Σοβιετικών ηγετών, όμως αποδεχόταν το επιχείρημα πως η ρωσική δικτατορία αντιπροσώπευε, κατά κάποιον τρόπο, τη μαρξιστική θεωρία. Στις δεκαετίες του 1950 και του i960 αυτή η άποψη αμφισβητήθηκε και οι Μπάραν, Σουίζι και αρκετοί ομοϊδεάτες τους στράφηκαν από την έως τότε δεδομένη υποστήριξη του μοντέλου της Μόσχας προς το περισσότερο «ανοιχτό» σοσιαλιστικό μοντέλο της Κούβας. Ο σοσιαλισμός του Φιντέλ Κάστρο ήταν νέος και φρέσκος, και οι ηγέτες του ήταν αλώβητοι από τη διαφθορά των ανατολικών χωρών. Οι διαφωνούντες Αμερικάνοι ήλπιζαν να ριζώσει ο σοσιαλισμός τους σ' αυτό το πρόσφορο έδαφος. 127 I ΠΟΛ ΜΠΑΡΑΝ. ΠΟΛ I OY IΖ I ΚΑΙ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

129 Δύο ζωές Οι Πολ Μπάραν και Πολ Σουίζι γεwήθηκαv και οι δύο το 1910, αλλά σε διαφορετικές συνθήκες. Η οικογένεια του Μπάραν ζούσε στη Ρωσία, στο Νικολάγεφ της Μαύρης Θάλασσας. Ο πατέρας τού Μπάραν, Αβραάμ, που ήταν γιατρός, και η μητέρα του Ροζαλία είχαν ζήσει προηγουμένως στη Βίλνα. Ο Αβραάμ το 1917 υποστήριξε τους μενσεβίκους και γι* αυτό από υποστηρικτής της Επανάστασης το Φεβρουάριο έγινε αντίπαλος της τον Οκτώβριο. Όντας υποχρεωμένη να εγκαταλείψει το σπίτι της, το 1921 η οικογένειά του επέστρεψε στη Βίλνα, που σήμερα ανήκει στην Πολωνία. Ο νεαρός Πολ Μπάραν ολοκλήρωσε την εκπαίδευσή του στη Γερμανία, όπου έγινε μέλος της Κομμουνιστικής Νεολαίας. Επιστρέφοντας στη Μόσχα το 1926, ο Πολ Μπάραν υπήρξε μάρτυρας της ήττας της Αριστερής Αντιπολίτευσης του Τρότσκι και της συνεπακόλουθης κατάρρευσης κάθε ουσιαστικής ελπίδας για δημοκρατία στη Ρωσία. «Ένιωσα πως η Αντιπολίτευση ήταν σωστή στην πολεμική της ενάντια στη σταλινική ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος» έγραφε αργότερα «πως είχε δίκιο που ζητούσε περισσότερη ε- λευθερία και περισσότερη δημοκρατία στη χώρα, αλλά ήταν τόσο νέα και τόσο λίγο ριζωμένη στη ρώσικη ζωή για να έχει ενεργό ρόλο σ' αυτή την πολιτική α- ντιπαράθεση». Απογοητευμένος, ο Πολ Μπάραν επέστρεψε στη Γερμανία το Δύο χρόνια αργότερα έγινε μέλος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (SPD), πιστεύοντας πως ο μόνος τρόπος να επιτευχθεί ένα ενωμένο μέτωπο ενάντια στο φασισμό ήταν το να πειστούν οι απλοί, αριστεροί εργάτες. Εκείνη την περίοδο εργαζόταν στο Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών στη Φρανκφούρτη.Το εξαιτίας της ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία, ο Μπάραν άφησε ξανά τη Γερμανία και πήγε στη Σοβιετική Ένωση. Εκεί ανακάλυψε πως πολλοί παλιοί του συναγωνιστές είχαν εξαφανιστεί. Ο Μπάραν αποπειράθηκε να εγκατασταθεί στο Λονδίνο, πριν μετακομίσει πάλι, αυτή τη φορά στις ΗΠΑ. Τελικά, ο Πολ Μπάραν βρήκε μια μόνιμη θέση στο Χάρβαρντ. Κατά τη διάρκεια του πολέμου εργάστηκε στο Γραφείο Στρατηγικών Υπηρεσιών, ενώ μετά το 1945 προσελήφθη ως υπάλληλος στην Ομοσπονδιακή Τράπεζα Αποθεμάτων στη Νέα Υόρκη. Η δραστηριότητά του κατά τη διάρκεια του πολέμου προκάλεσε το δημοσίευμα της εφημερίδας Times Herald της Ουάσινγκτον που τον παρουσίαζε ως Σοβιετικό κατάσκοπο. Η εφημερίδα δεν μπορούσε να αντιληφθεί (ίσως εσκεμμένα) πώς οι αριστεροί μπορούσαν να είναι αντισοβιετικοί. Μάλιστα, η κατηγορία της προδοσίας τον ακολουθούσε για χρόνια. Η πολιτεία τού αρνήθηκε διαβατήριο ώστε να μπορέσει να διδάξει στο εξωτερικό, στην Οξφόρδη. Ο Μπάραν αργότερα κλήθηκε από το FBI σε ανάκριση και, ακόμη και όταν η χειρότερη παράνοια του Ψυχρού Πολέμου είχε καταλαγιάσει, προτιμούσε να γράφει με το ψευδώνυμο «Ιστορικός» παρά να χρησιμοποιεί το πραγματικό του όνομα.το φθινόπωρο του Πολ Μπάραν επέστρεψε στην ακαδημαϊκή ζωή, διδάσκοντας στο Πανεπιστήμιο του Στάντφορντ.Το μοναδικό βιβλίο που έγραψε είχε τίτλο Η ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 128

130 Πολιτική Οικονομία της Ανάπτυξης (195 7) Χρειάστηκε να ακολουθήσει ψυχανάλυση, ώστε να ξεπεράσει την περιστασιακή αδυναμία των συγγραφέων στο γράψιμο. 1 Η εμπειρία από αυτές τις συνεδρίες αποτέλεσαν το υλικό για την μπροσούρα με τίτλο Marxism and Psychoanalysis [ Μαρξισμός και Ψυχανάλυση]. 2 Ο Μπάραν πέθανε το Η ειδική αναφορά για το θάνατό του σε τεύχος της Monthly /?βν/βινπεριλάμβανε δηλώσεις για την απώλειά του από πλήθος διεθνών σοσιαλιστών, ανάμεσα στους οποίους οι Σαρλ Μπετελέμ (Charles Bettelheim), θεωρητικός του δυτικού μαοϊσμού, Ισαάκ Ντόιτσερ, βιογράφος του Τρότσκι, ο Κουβανός επαναστάτηςτσε Γκεβάρα, ο Βρετανός μαρξιστής ιστορικός Έρικ Χομπσμπάουμ, η κεϊνσιανή οικονομολόγος Τζοάν Ρόμπινσον (Joan Robinson) και ο Ιταλός κομμουνιστής ηγέτης ΠαλμίροΤολιάτι (Palmiro Togliatti). 3 Σε αντίθεση με τη «διεθνή» ενηλικίωση του Πολ Μπάραν, ο Πολ Σουίζι μεγάλωσε σε ένα διαφορετικό, κλασικά αμερικανικό σπίτι. Ήταν μόλις 20 ετών όταν στράφηκε προς την αριστερά. Ο πατέρας του ήταν διευθυντικό στέλεχος στην τράπεζα J.P. Morgan και ο ίδιος ο Σουίζι σπούδασε στο Έξετερ και το Χάρβαρντ. Το συνέχισε τις σπουδές του στο London School of Economics. Εκεί βρέθηκε υπό την επιρροή του πολιτικού επιστήμονα Χάρολντ Λάσκι (Harold Laski), ενός ηγετικού διανοητή της αριστερής πτέρυγας του Εργατικού Κόμματος. Όπως δήλωσε ο ίδιος ο Σουίζι: «Ανέλαβα μια αποστολή στη ζωή, [...] να κάνω ό,τι μπορώ ώστε να αποτελέσει ο μαρξισμός ένα ολοκληρωμένο και αξιοσέβαστο τμήμα της πνευματικής ζωής αυτής της χώρας ή, για να το πω διαφορετικά, να πάρω μέρος στη δημιουργία ενός σοβαρού και αυθεντικού κλάδου του μαρξισμού στη Βόρεια Αμερική». 4 Μπορεί ο* εμάς αυτό να προκαλεί έκπληξη, μια τέτοια α- ποστολή όμως τότε ερχόταν σε αντιπαράθεση με το σύστημα της ακαδημαϊκής κοινότητας των ΗΠΑ.ΤΟ πρώτο επαγγελματικό άρθρο του Σουίζι δημοσιεύτηκε στη Review of Economic Studies [ Επιθεώρηση Οικονομικών Σπουδών] το όταν ο Σουίζι ήταν μόλις 23 ετών. Στη δεκαετία του 1930 ο Σουίζι «δημιουργούσε» την εικόνα του ως εκπρόσωπος των αριστερών οικονομολόγων. Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Ρούσβελτ, η κυβέρνηση των ΗΠΑ ήταν προσανατολισμένη σ' ένα πρόγραμμα για την καταπολέμηση της ανεργίας, το New Deal. Τότε υ- πήρχε χώρος για αυτό που αποκαλούμε σήμερα «κεϊνσιανά οικονομικά». 5 Ο Μπέλαμι Φόστερ Oohn Bellamy Foster) διηγείται μια ιστορία, όταν συνάντησε έ- ναν διάσημο οικονομολόγο της εποχής σε ένα πάρτι στη δεκαετία του 1990 και του είπε: «Ω! Ο Πολ Σουίζι, τι κρίμα που πέθανε τόσο νέος». 6 Ο Πολ Σουίζι πέθανε το 2004 σε ηλικία 93 ετών. Μετά το τέλος του Β' Παγκόσμιου πολέμου, ο Πολ Σουίζι έγινε ο ένας από τους εκδότες που ίδρυσαν το περιοδικό Monthly Review μαζί με τον Λέο Χάμπερμαν (Leo Huberman).To πρώτο τεύχος του περιοδικού δημοσίευσε το διάσημο άρθρο του Αϊνστάιν «Γιατί Σοσιαλισμός;». 7 Κατά τη διάρκεια της μακαρθικής περιόδου ο Σουίζι πιέστηκε με δικαστική εντολή να δώσει πληροφορίες για τα μέλη του Προοδευτικού Κόμματος του Χένρι Ουάλας (Henry Wallace). Αρνήθηκε να το 129 I Π Ο Λ ΜΠΑΡΑΝ. ΠΟΛ I OY IΖ I ΚΑΙ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

131 κάνει και φυλακίστηκε το 1953 Ο Σουίζι κατέθεσε στο Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ: «Εάν η πρωταρχική αρχή της Αμερικανικής Συνταγματικής Κυβέρνησης είναι η πολιτική ελευθερία, στην οποία εγώ θεωρώ ότι περιλαμβάνεται και η ελευθερία του λόγου, του Τύπου, της συνάθροισης και της ελεύθερης συνδικαλιστικής έκφρασης, τότε δεν μπορώ να καταλάβω πώς μπορεί να αρνηθεί κανείς το ότι αυτές οι έρευνες είναι ένας κίνδυνος για τα κυριαρχικά δικαιώματα των Αμερικανών πολιτών». Η νίκη του Σουίζι το 1957 ήταν ένα σημάδι της ύφεσης του μακαρθισμού. 8 Το μεγαλύτερο κομμάτι της μετέπειτα ζωής του ήταν αφιερωμένο στην προπαγάνδα του σοσιαλισμού, στο περιοδικό Monthly RevlewKai στη δημοσίευση πολλών βιβλίων. Στα τελευταία περιλαμβάνονται τα ακόλουθα: Η Θεωρία της Καπιταλιστικής Ανάπτυξης (1942), Το Παρόν σαν Ιστορία (1953). Cuba: Anatomy of a Revolution [Κούβα: Η Ανατομία μιας Επανάστασης] (i960), Η Μετάβαση στο Σοσιαλισμό (1971). The Dynamics of US Capitalism [Η Δυναμική του Καπιταλισμού στις ΗΠΑ] (1972), Η Μετάβαση από το Φεουδαλισμό στον Καπιταλισμό (1979). Post-Revolutionary Society [Η Μετεπαναστατική Κοινωνία] (1981), The Irreversible Crisis [Ημη αναστρέψιμη Κρίση] (1989), καθώς και Ο Μονοπωλιακός Καπιταλισμός. 9 Η ποιότητα που είχε ως άνθρωπος εκφράστηκε σε όλη τη ζωή του με τον διαρκή αγώνα του. Η Μπάρμπαρα Έρενραϊχ (Barbara Ehrenreich) περιγράφει την πρώτη της συνάντηση με τον Σουίζι το Εκείνη και κάποιοι φίλοι της που εργάζονταν στον τομέα της Υγείας απευθύνθηκαν στον Σουίζι και σε ένα ακόμη στέλεχος της Monthly Review, τον Χάρι Μάγκντοφ (Harry MagdofF). Αυτό που την εντυπωσίασε ήταν η υπομονή με την οποία αυτοί οι ηλικιωμένοι άνθρωποι άκουγαν τη νέα γενιά. Πίστευαν πως το πρώτο ζήτημα για τους μαρξιστές, όταν αντιμετώπιζαν μια καινούρια έκφραση της ταξικής πάλης, ήταν όχι να διδάξουν αλλά να μάθουν. 10 Η πολιτική της Monthly Review Η προέλευση της γενιάς της Monthly Review ήταν εκλεκτική. «Κάθε μέλος της ομάδας» έγραφε ο Πολ Σουίζι «έφτασε στο μαρξισμό μέσα από διαφορετικές διαδρομές και μέσα από έναν διαφορετικό συνδυασμό επιρροών»." Ήδη έχουμε αναφερθεί στον μενσεβίκο πατέρα του Μπάραν, την περίοδο της ένταξής του στις νεολαιίστικες κομμουνιστικές οργανώσεις, και την εμπειρία του από τη Σχολή της Φρανκφούρτης, όπως και στην κατανόηση του μαρξισμού από τον Πολ Σουίζι, μέσω ενός κοινοβουλευτικού σοσιαλιστή, του Χάρολντ Λάσκι. Σ' αυτό το συνονθύλευμα προστέθηκε ο κλασικός μαρξισμός του Λέο Χάμπερμαν, α- πόρροια της δεκαετίας του 1930, όταν τα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης ή- ταν στις καλύτερες και πιο συναρπαστικές εποχές τους. Ήταν φυσικό λοιπόν να γίνει μέλος της ομάδας και ο Χάρι Μπρέιβερμαν, που προερχόταν από τον αμε- ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 130

132 ρικάνικο τροτσκισμό, όπως περιγράφεται σε επόμενο κεφάλαιο. Σε πιο πρόσφατες εποχές συνεργάστηκαν κι άλλοι διανοούμενοι μαρξιστές με το περιοδικό, όπως οι Χάρι Μάγκντοφ, Τζον Μπέλαμι Φόστερ και Έλεν Μέικσινς Γουντ (Ellen Meiksins Wood). Η ομάδα είχε ευρεία βάση, αλλά η ίδια η ζωή έδωσε την τελική μορφή στο περιοδικό.το σύντομο διάστημα των περίπου ΐ2 μηνών μετά το τέλος του Β' Παγκόσμιου πολέμου ήταν περίοδος έντονης αισιοδοξίας. Οι στρατιώτες που επέστρεφαν ήθελαν το μετασχηματισμό της κοινωνίας με έναν τρόπο που θα ανταποκρινόταν στις θυσίες που έκαναν στη διάρκεια του πολέμου. Σε όλο τον κόσμο τα σοσιαλιστικά κόμματα κέρδισαν τις περισσότερες ψήφους από οποιαδήποτε άλλη εποχή στο παρελθόν. Μαζικά κομμουνιστικά κόμματα ιδρύθηκαν σε όλη τη Δυτική Ευρώπη, φτάνοντας τα 2 εκατομμύρια μέλη στην Ιταλία. Τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα επίσης αναπτύσσονταν αποφασιστικά. Η ιστορία φαινόταν να επαναλαμβάνεται. Ο Α' Παγκόσμιος πόλεμος τελείωσε με μια επανάσταση και ο Β' Παγκόσμιος έστρεψε, με παρόμοιο τρόπο, τις ανθρώπινες αξίες προς τα αριστερά. Όλα άλλαξαν με την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου.Την άνοιξη του 1947 ο πρόεδρος Τρούμαν ανακοίνωσε την επιθυμία των ΗΠΑ να παρέμβουν ενάντια σε μια εξελισσόμενη επανάσταση στην Ελλάδα. Η κίνησή του έμεινε γνωστή στην ι- στορία ως «Δόγμα Τρούμαν», εννοώντας την ιδέα ότι η Αμερική νομιμοποιούνταν πάντα να παρεμβαίνει στο εξωτερικό ενάντια στον «κομμουνισμό».τον Ιούνιο του 1948 ανακοινώθηκε ένα μαζικό πρόγραμμα στρατιωτικής βοήθειας που στόχευε σε συμπαθούντα καθεστώτα στην κεντρική και Δυτική Ευρώπη, γνωστό ως «Σχέδιο Μάρσαλ». Ο Τσόρτσιλ αφιέρωνε ομιλίες για τις φρικαλεότητες πίσω από το «Σιδηρούν Παραπέτασμα». Και οι τέσσερεις δυνάμεις κατοχής (στη Γερμανία) έχασαν το ενδιαφέρον τους για την απο-ναζικοποίηση της Γερμανίας και στράφηκαν στους διαστημικούς επιστήμονες του Χίτλερ, πρώην πράκτορες των ναζί, που θα μπορούσαν να «μεταστραφούν» και να χρησιμοποιηθούν στην επερχόμενη σύγκρουση. Στην Ανατολή ξεκίνησε νέα περίοδος «εξαφανίσεων». Η σοβιετική κουλτούρα εξυγιάνθηκε από τις «παράτονες» φωνές, ενώ ο ίδιος ο Στάλιν ξεκίνησε μια αντισημιτική εκκαθάριση. Η Δύση επίσης πέρασε σε μια περίοδο καταδίωξης των πολιτικών της αντιπάλων. Στο Χόλιγουντ έγιναν παραγωγές ταινιών με τίτλους όπως Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή ή Η Κόκκινη Απειλή. Αντίστοιχα, στη λογοτεχνία υπήρξαν βιβλία όπως το Darkness at Noon [Σκοτεινιά το μεσημέρι] του Άρθουρ Κέστλερ (Arthur Koestler) και το The God that Failed [Ο Θεός που απέτυχε] του Βίκτορ Γκόλανζ (Victor Gollancz). Ο Άντριου Ντέιβις (Andrew Davis) εκτιμά ότι μεταξύ 1947 και 1952 εξήμισι εκατομμύρια Αμερικανοί ανακρίθηκαν από το κράτος ως ύποπτοι για συμπάθεια στον κομμουνισμό." Οι εκδότες της Monthly Review ήλπιζαν πως θα κέρδιζαν ένα κομμάτι της αυξανόμενης συμπάθειας προς τις αριστερές απόψεις. Έπρεπε όμως να εξηγή- 131 I ΠΟΛ ΜΠΑΡΑΝ. ΠΟΛ I OY IΖ I ΚΑΙ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

133 σουν αυτή τη διαφορετική, δεξιάς αντίληψης εποχή στους αναγνώστες τους. Ο ευκολότερος τρόπος θα ήταν να μελετήσουν παλαιότερα μοντέλα ερμηνείας.τα μακαρθικά αντικομμουνιστικά ακούσματα έμοιαζαν να έχουν τις ρίζες τους σε προηγούμενες εκκαθαρίσεις. Ένα από τα πρώτα άρθρα του Πολ Μπάραν για το περιοδικό εκδόθηκε το 1952 με τίτλο «Φασισμός στην Αμερική». 13 Ένα άλλο δοκίμιο ήταν αφιερωμένο στη δειλία των διανοουμένων που αρνήθηκαν να καταγγείλουν ανοιχτά την αμερικανική τρομοκρατία. «Όσο πιο αντιδραστική γίνεται η άρχουσα τάξη, τόσο πιο φανερό γίνεται ότι η κοινωνική τάξη πάνω στην οποία στηρίζεται έχει μετατραπεί σε εμπόδιο για την ανθρώπινη απελευθέρωση τόσο περισσότερο επηρεάζεται η ιδεολογία της από τον αντι-διανοουμενισμό, τον ανορθολογισμό και την προκατάληψη». 14 Σε μια διαμορφωμένη κατάσταση, όπου όλες οι πολιτικές ήταν προσδιορισμένες από την παγκόσμια σύγκρουση μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ, οι δυνατότητες για τους σοσιαλιστές ήταν ελάχιστες. Μία πιθανότητα ήταν να αποδεχτούν τις ΗΠΑ ως τον κυρίαρχο φορέα της παγκόσμιας δημοκρατίας. Πολλοί σοσιαλιστές χωρίς ηθικές αρχές επέλεξαν αυτόν το δρόμο και έγιναν (σε διαφορετικό βαθμό) δημόσιοι συνήγοροι του αμερικανικού συστήματος. Ο Τζέιμς Μπέρνχαμ είναι κλασική περίπτωση, αφού μετακινήθηκε γρήγορα από τον τροτσκισμό στον ε- θνικισμό των Ηνωμένων Πολιτειών, ακόμη και στο ρατσισμό των λευκών. 15 Μια πολύ μικρότερη ομάδα, αντίθετα, συνέχισε να μιλά ενάντια στην αμερικανική στρατιωτική δύναμη, παρέμενε όμως σιωπηλή απέναντι στον σοβιετικό επεκτατισμό. Ο Πολ Ρόμπεσον (Paul Robeson), σταρ της μουσικής και του θεάτρου διεθνούς ακτινοβολίας, ήταν ένας μόνο από τους χιλιάδες που υπέφεραν εξαιτίας του δρόμου που αποφάσισε να ακολουθήσει. Απομονώθηκε από τα μουσικά δρώμενα, το διαβατήριο του ακυρώθηκε, υπέστη μποϊκοτάζ από τους εργοδότες του και πέθανε σύντομα. Η τρίτη και μικρότερη ομάδα μιλούσε ενάντια στην τυραννία και της «δεξιάς» και της «αριστεράς». Η «τρίτη άποψη» ισχυριζόταν ό- τι ο σοσιαλισμός μπορούσε να υπάρξει μόνο ως ένα σύστημα άμεσης δημοκρατίας και όχι μέσω των αμερικανικών ή των ρωσικών τανκ. Με ποια άποψη συντάχθηκε η Monthly Review, Ο Πολ Σουίζι περιγράφει την αντίληψη του συνεργάτη του (Πολ Μπάραν): Είναι φανερό, από το γεγονός ότι εξορίστηκε το 1935 και αρνήθηκε να συναινέσει, πως ήταν ανεπιθύμητο πρόσωπο εκεί κατά τη σταλινική περίοδο. Και σε ιδιωτικές συνομιλίες ήταν αναμφίβολα επικριτικός για πολλά ζητήματα του καθεστώτος. [...]Παρ'ότι αποκήρυσσε τις υπερβολές του σταλινισμού, ήταν βαθιά πεισμένος για την ορθότητα και την αναγκαιότητα της σταλινικής πολιτικής όσον αφορά την εκβιομηχάνιση και την κολεκτιβοποίηση της αγροτικής παραγωγής. [...]Είδε την πάλη των τάξεων στην εποχή μας ως μια γιγαντιαίων διαστάσεων αντιπαράθεση σ' όλο τον πλανήτη και δεν είχε καμιά αμφιβολία ότι η Ρωσική Επανάσταση ήταν η μεγαλύτερη νίκη για την πλευρά που ο ίδιος υποστήριζε. Τα να κριτικάρει δημόσια το καθεστώς που προέκυψε α- κριτικό Σ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 132

134 πό την επανάσταση θα ήταν μια βοήθεια για τους εχθρούς του καθεστώτος, που ή- ταν και δικοί του εχθροί, και ήταν αποφασισμένος να μην το κάνει αυτό.' 6 Οι συνεργάτες του περιοδικού Monthly Review ήταν αυθεντικοί σοσιαλιστές. Ήξεραν και κατανοούσαν το δημοκρατικό περιεχόμενο των γραπτών τού Μαρξ. Έτσι, παρά το γεγονός πως με ενθουσιασμό έρχονταν σε αντιπαράθεση με τους εχθρούς της Ρωσίας, δεν θα μπορούσαν να είναι αληθινοί οπαδοί ενός γραφειοκρατικού συστήματος, για την οικοδόμηση του οποίου εκατομμύρια άνθρωποι έ- χασαν τη ζωή τους. Η γραμμή τους λοιπόν ήταν δύσκολη, μια πολιτική διπλής άρνησης παρά μιας ανοιχτής αποδοχής. Οι Μπάραν και Σουίζι έψαχναν συνεχώς έ- να σκοπό που θα μπορούσαν να τον ακολουθήσουν ολόψυχα. Η Κουβανική Επανάσταση του 1959 φάνηκε τότε ως αχτίδα ελπίδας. Ο Λέο Χάμπερμαν και ο Πολ Σουίζι πήγαν εκεί για πρώτη φορά το i960. «Αισθανόμαστε να μας πλημμυρίζει αυτή η μαγική επίδραση της νέας και φρέσκιας επανάστασης, και σχεδόν αμέσως πειστήκαμε πως η διαλεκτική της εσωτερικής και διεθνούς ανάπτυξης θα πρέπει αναπόφευκτα να στρέφεται προς τη σοσιαλιστική κατεύθυνση». 0 Πολ Μπάραν ήταν περισσότερο σκεπτικιστής. «Αλλά και αυτός επίσης παρασύρθηκε από την επαναστατική ατμόσφαιρα του νησιού». Μια φωτογραφία δείχνει τον Πολ Μπάραν, τον Πολ Σουίζι και τον Λέο Χάμπερμαν σε μια συνάντηση με τον Φιντέλ Κάστρο στην Αβάνα.' 7 Υπήρχαν δύο σημεία στα οποία η επανάσταση του 1959 φάνηκε να βελτιώνει τη θεωρία των παλαιότερων γενιών. Το πρώτο ήταν η επιμονή της στο ότι οι επικεφαλής αυτής της επανάστασης ήταν υποχρεωμένοι, ως ηγέτες, να είναι η- θικά καλύτεροι από τους ηγέτες του παρελθόντος. Θα έπρεπε να είναι ταπεινοί και να αρνούνται οτιδήποτε θα μπορούσε να τους διαφθείρει. Ακόμη και όσοι σοσιαλιστές της Δύσης ασκούσαν κριτική στο καθεστώς αυτό τόνιζαν «την α- σκητική επαναστατική καθαρότητα» των ηγετών της, που εξασφάλιζε την ασυνήθιστη δημοτικότητα της ηγεσίας του Κάστρο. Ο Πέτε Μπινς (Pete Binns) και ο Μάικ Γκονζάλες (Mike Gonzalez), Βρετανοί κριτικοί του κουβανικού σοσιαλισμού, εξηγούν: [Ο Κάστρο και οι σύντροφοι του ηγέτες] δεν εγκατέλειψαν τις φόρμες εργασίας τους για πριγκιπικά κοστούμια, τα τζιπ τους για λιμουζίνες με σοφέρ, κι αυτό δεν ήταν προσποίηση ήταν αυθεντικοί. Ακόμη περισσότερο, υποστήριξαν τις απόψεις τους αυτές με νομοθετικά μέτρα. Επέβαλαν δρακόντειους νόμους, όπως η θανατική ποινή για την κακοδιαχείριση του δημόσιου χρήματος, ενάντια στους γραφειοκράτες, ενώ την ίδια στιγμή έγιναν οι μεγαλύτερες προσπάθειες για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού, την προληπτική ιατρική και πολλά άλλα. Η τεράστια εμπιστοσύνη για το καθεστώς το οποίο πήρε αυτά τα μέτρα εξασφάλισε την αφοσίωση -κυρίως εκ μέρους των εργατών και των αγροτών- η οποία συνεχίστηκε ακόμη και όταν το ίδιο το κράτος άρχισε να παίρνει έναν πιο ενεργό ρόλο στην οικονομία."' 133 I ΠΟΛ ΜΠΑΡΑΝ. ΠΟΛ I OY IΖ I ΚΑΙ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

135 Από μια κριτική οπτική, θα μπορούσαμε να πούμε πως ακόμα και στη μεγάλη του ακμή ο κουβανικός σοσιαλισμός ήταν σοσιαλισμός «από τα πάνω». Όμως, α- κόμη και μια τέτοια άποψη δεν εξηγεί τον τεράστιο ενθουσιασμό που έδειξαν γι' αυτό το νέο σύστημα οι εκδότες της Monthly Review. Γι' αυτούς το σημαντικότερο ζήτημα ήταν μάλλον να αντιπαραθέσουν τον Κάστρο με τους απαρχαιωμένους, μιλιταριστές ηγέτες των ΗΠΑ. Το δεύτερο σημείο στο οποίο η Κουβανική Επανάσταση έμοιαζε διαφορετική απ' όλα τα άλλα μοντέλα ήταν η υποστήριξή της κυρίως στον ένοπλο αγώνα των ανταρτών, σε αντίθεση με την κλασική άποψη της πρωταρχικότητας της εξέγερσης της εργατικής τάξης στις πόλεις. Εδώ θα μνημονεύσουμε τον Τσε Γκεβάρα, τον άνθρωπο που ήταν στενά ταυτισμένος με αυτή τη στρατηγική, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον. Ο Γκεβάρα υποστήριζε σε όλη του τη ζωή πως η αντίσταση στον ιμπεριαλισμό ήταν δυνατή μόνο αν οι επαναστάτες έπαιρναν τα βουνά και οδηγούσαν τους χωρικούς στη μάχη. Η τακτική αυτή είχε επιτυχία στην Κούβα, αλλά απέτυχε στη Βολιβία, όπου οτσε σκοτώθηκε.,9 Το 1970 ο Ρόμπιν Μπλάκμπερν (Robin Blackburn), υποστηρικτής του καθεστώτος τότε, μίλησε για τον αγώνα των ανταρτών (guerrilla): Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της θεωρίας των «εστιών αντίστασης» για όσους πιστεύουν στα παραδοσιακά σχήματα της επανάστασης είναι ο φανερός της αυθορμητισμός, και, όπως συχνά τονίζει ο Τσε, «δεν είναι πάντα απαραίτητο να περιμένει κανείς να ωριμάσουν όλες οι προϋποθέσεις για την επανάσταση - οι "εστίες αντίστασης" μπορούν να τις δημιουργήσουν». Γία μεγάλο διάστημα πολλά επαναστατικά κόμματα πίστευαν πως οι επαναστάσεις είναι το αποτέλεσμα μόνο των φανερών κοινωνικών αντιθέσεων, που ξαφνικά ξεσπούν σε μια γενικευμένη κρίση (ύφεση, πόλεμος). Η ιστορία αυτού του αιώνα έχει επανειλημμένα διαψεύσει αυτή την άποψη. [...] Οι σύγχρονες επαναστάσεις δεν συμβαίνουν, δημιουργούνται, και η ορθή επαναστατική στρατηγική βοηθά στην επίσπευση και στην αφομοίωση της επαναστατικής κατάστασης. 10 Οι αγωνιστές σήμερα θα μπορούσαν από ένστικτο να πουν πως αυτό το επιχείρημα ήταν κακός σύμβουλος. Θα πρέπει να είμαστε περισσότερο προσεκτικοί σε σχέση με τα όρια της αγροτικής επανάστασης. Ζούμε σ* έναν κόσμο όπου η εργατική τάξη είναι πλειοψηφία, κάτι που δεν ίσχυε 40 χρόνια πριν, όταν η αγροτική ζωή ήταν ακόμη η κυρίαρχη κατάσταση στη Λατινική Αμερική, στις κοινωνίες της Ασίας και της Αφρικής. Θα μπορούσαμε επίσης να είμαστε περισσότερο σκεπτικιστές όσον αφορά την ιδέα μιας εξέγερσης που πάντα απλώς περιμένει να ξεκινήσει. Αν δεν υπάρχουν δομικοί περιορισμοί που έχει επιβάλει η καπιταλιστική κοινωνία σε σχέση με το τι είναι πιθανά να γίνει, τότε όλα όσα έγραψε ο Μαρξ για την κατανόηση του καπιταλισμού δεν έχουν αξία, και κάθε αναγνώστης μπορεί να ξεχάσει αυτό το βιβλίο και να ξεκινήσει την επανάσταση τώρα, εφόσον ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 134

136 μπορεί να πραγματοποιηθεί. Από την άλλη, για τη δεκαετία του 1950 μια τέτοια ι- δέα φαινόταν να είναι επαναστατική καινοτομία μεγάλης σημασίας. Ενάντια στην ηγεμονία των Αμερικανών, στον Ψυχρό Πόλεμο και στον λαϊκό συντηρητισμό η Κουβανική Επανάσταση «απέδειξε» πως ο σοσιαλισμός μπορούσε να επιτευχθεί και πως όλα ήταν ζήτημα επαναστατικής θέλησης. Μονοπωλιακός καπιταλισμός Σ' αυτό το σημείο θα συνοψίσουμε τα επιχειρήματα του βιβλίου Μονοπωλιακός Καπιταλισμός. Ήταν ένα εξαιρετικά φιλόδοξο βιβλίο, το οποίο προσπάθησε να εξηγήσει την ολότητα της παγκόσμιας οικονομίας και επίσης σηματοδότησε περαιτέρω την αντίσταση των σοσιαλιστών. Ο τίτλος είναι δανεικός από το χαρακτηρισμό του Λένιν για τον ιμπεριαλισμό ως το μονοπωλιακό στάδιο του καπιταλισμού." Επεκτείνοντας ακόμα περισσότερο το επιχείρημά τους, καθώς επίσης και των Μαρξ, Κέινς (Keynes), Καλέτσκι (Kalecki) καισουμπέτερ (Schumpeter), 01 συγγραφείς ισχυρίζονταν πως στο τέλος του 19 ου αιώνα ο καπιταλισμός μπήκε σε μια νέα περίοδο, κατά την οποία οι μικρότερες εταιρείες αντικαταστάθηκαν από γιγάντιες μονάδες συγκέντρωσης κεφαλαίου. Αυτές οι μεγάλες επιχειρήσεις κυριάρχησαν στην αγορά. Σ* αυτή την εποχή του μονοπωλιακού κεφαλαίου, ο καπιταλισμός δημιούργησε πλεονάσματα που μπορούσαν να επανεπενδυθούν σε επαγγελματίες τεχνικούς, οι οποίοι δεν εμπλέκονταν άμεσα με την παραγωγή. Αυτοί οι μηχανικοί και οι επιστήμονες εκπαιδεύονταν ώστε να ελέγχουν τους εργαζομένους, επιτυγχάνοντας ακόμη μεγαλύτερη διαχειριστική κυριαρχία στην παραγωγή. Με τα λόγια των συγγραφέων: «Η μονοπωλιακή οργάνωση δίνει στο κεφάλαιο ένα πλεονέκτημα απέναντι στην εργασία, προσπαθώντας να αυξήσει το ποσοστό υπεραξίας, ώστε να έχει μεγαλύτερα ποσοστά συγκεντροποίησης του κεφαλαίου»." Τελικά, η υπερεκμετάλλευση θα αποδεικνυόταν αντιπαραγωγική, καθώς οι εργάτες δεν μπορούσαν να αγοράζουν τα προϊόντα. Η κατανάλωση θα περνούσε σε μια περίοδο ύφεσης και ο ρυθμός επενδύσεων θα επιβραδυνόταν. Οι εργαζόμενοι συμμετείχαν στην εξίσωση αλλά πρωταρχικά ως καταναλωτές - ένα σημείο που θα σχολίαζαν πολλοί κριτικοί αργότερα.τι συνέβη με το επαναστατικό προλεταριάτο;το πιο σημαντικό σημείο για τους Μπάραν και Σουίζι ήταν να μελετήσουν τις αντιθέσεις μέσα στην πορεία της καπιταλιστικής οικονομίας.τα κέρδη αυξάνονταν γρηγορότερα από τις ευκαιρίες για επενδύσεις, οδηγώντας σε προσωρινή ύφεση το δείκτη των επενδύσεων. Ο καπιταλισμός εμφάνιζε σημάδια στασιμότητας. Πώς συνέβη λοιπόν η μεταπολεμική άνθηση; Για τους Πολ Μπάραν και Πολ Σουίζι τα χρόνια της ανάπτυξης της περιόδου ήταν εξαιρετικά. Η προσωρινή άνθηση στηρίχτηκε σε ασυνήθιστους παράγοντες που δεν θα μπορούσαν να διαρκέσουν. Ο ένας παράγοντας ήταν το δεύτερο κύμα αυτοματισμού 135 I Π Ο Λ ΜΠΑΡΑΝ. ΠΟΛ I OY IΖ I ΚΑΙ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

137 που εξέλιξε τις βιομηχανίες γυαλιού, ελαστικών, χάλυβα και πετρελαίου. Ένας άλλος παράγοντας ήταν η μιλιταριστική ανάπτυξη λόγω του Ψυχρού Πολέμου. Οι δαπάνες για τον αμερικανικό στρατό αυξήθηκαν υπερβολικά, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των πολέμων της Κορέας και του Βιετνάμ, προκαλώντας μια επιπλέον επενδυτική φούσκα η οποία δεν θα άντεχε.τελικά, η επέκταση των «προσπαθειών πώλησης» προκάλεσε προσωρινή άνθηση στην κατανάλωση, που θα μειωνόταν καθώς μειωνόταν το προσωπικό χρέος. Η γενική εικόνα που σκιαγράφησαν ήταν αυτή της υπερεπάρκειας, της στασιμότητας και της οικονομικής αποσταθεροποίησης. Πρόκειται για το σημαντικότερο κατόρθωμα των συγγραφέων, καθώς η ανάλυσή τους ίσχυε για 30 και πλέον χρόνια μετά τη συγγραφή του έργου τους. Πίσω τους είχαν την ανάμνηση της άνθησης, μπροστά τους τη στασιμότητα. 23 Ο Τζον Μπέλαμι Φόστερ χαρακτηρίζει το βιβλίο αυτό ως παρέμβαση στη μαρξιστική θεωρία. Ως τέτοιο λειτούργησε σε πολλαπλά επίπεδα. Κατ' αρχάς ο Μονοπωλιακός Καπιταλισμός υπενθύμισε στους Αμερικανούς μαρξιστές να μελετήσουν το Μαρξ. Βεβαίως, στη δεκαετία του i960 οι αριστεροί είχαν την τάση να επικεντρώνονται σε ζητήματα όπως πολιτισμός-φυλή, φύλο και σεξουαλικότητα. Καθώς η κυρίαρχη αντίληψη στην Αμερική στα μέσα της δεκαετίας του i960 ήταν ο ρατσισμός και η καταπίεση, μπορούμε να κατανοήσουμε και να δούμε με συμπάθεια αυτή την επιλογή. Όμως η πρακτική που άφηνε την οικονομική θεωρία στους κλασικούς («είναι εντάξει» θα μπορούσε κάποιος να πει «ο Μαρξ έχει την απάντηση») έγινε με το χρόνο κάτι διαφορετικό, δηλαδή οι «δύσκολες» οικονομικές αναλύσεις «χαρίζονταν» στη δεξιά. Θέλοντας να προκαλέσουν ένα ανανεωμένο ριζοσπαστικό ενδιαφέρον για τα οικονομικά, συμπεριλαμβανομένης και της μαρξιστικής οικονομικής θεώρησης, οι συγγραφείς προκάλεσαν την υπάρχουσα αριστερή θεώρηση και την προώθησαν ακόμα πιο μακριά. Ο Τζον Μπέλαμι Φόστερ αναφέρεται σ* αυτό το σημείο με λακωνικό τρόπο: Ο Μονοπωλιακός Καπιταλισμός των Μπάραν και Σουίζι αναφέρει πως «ο νόμος της τάσης για την πτώση του ποσοστού κέρδους» του Μαρξ δεν μπορούσε να εφαρμοστεί άμεσα στην οικονομία του μονοπωλιακού καπιταλισμού που εμφανίστηκε στις αρχές του 2Cf" αιώνα και έπρεπε να αντικατασταθεί με το «νόμο της τάσης αύξησης του πλεονάσματος», όπου το πλεόνασμα οριζόταν ως η διαφορά μεταξύ των αποδοχών των εργαζομένων στην παραγωγή και της προστιθέμενης απόλυτης αξίας. Μια κομβική αντίφαση του καπιταλισμού στο μονοπωλιακό στάδιο είναι η αύξηση του πλεονάσματος και των συναφών προβλημάτων της απορρόφησης του πλεονάσματος. 7 * Αυτό το απόσπασμα χρειάζεται αναδιατύπωση. Όταν ο Φόστερ αναφερόταν στην πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους, είχε στο μυαλό του ένα περίφημο α- πόσπασμα από το Κεφόλαιοτου Μαρξ (τόμος 3). 25 Στον πρώτο τόμο ο Μαρξ είχε ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 36

138 ήδη διατυπώσει την άποψη πως ο καπιταλισμός είχε την τάση να περνά κρίσεις. Είναι εύκολο να εξηγηθούν οι λόγοι για τους οποίους συνέβαινε αυτό: η μοναδική πηγή κέρδους ήταν το ανθρώπινο εργατικό δυναμικό. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των κεφαλαίων έτεινε να μειώσει το περιεχόμενο της εργασίας. Χρόνο με το χρόνο, λιγότεροι εργάτες παρήγαν την ίδια ποσότητα προϊόντων ή ακόμη και μεγαλύτερη ποσότητα. Παράγονταν περισσότερα αγαθά απ' όσα μπορούσαν να καταναλωθούν.υπήρχε μια γενική τάση του καπιταλισμού να περνά τακτικές κρίσεις, όπου το πρόβλημα της υπερπαραγωγής λυνόταν βίαια, με την καταστροφή του κεφαλαίου που τη δημιουργούσε. Στον τρίτο τόμο ο Μαρξ προχώρησε τη θεωρία του. Υποστήριξε πως η εξέλιξη των νέων τεχνολογιών αντικατέστησε την ανθρώπινη εργασία. Παρά τις αρκετές προσπάθειες αντίδρασης, υπήρχε μια ο- ριστική, μακροπρόθεσμη τάση το πάγιο κεφάλαιο (εξοπλισμός) να αποκτά μεγαλύτερο κόστος και η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου (η αναλογία δαπάνης για μηχανές και ανθρώπους) να αυξάνεται. Αυτή η διαδικασία συχνά αναφέρεται ως «ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους». Η θεωρία του Μαρξ αντιμετώπιζε τον καπιταλισμό ως ένα οργανικό σύστημα που γερνούσε. Οι συχνές κρίσεις της άνθησης και ύφεσης βάθαιναν περισσότερο όσο ο καπιταλισμός α- ναπτυσσόταν. Επιπλέον, ήταν κάτι που μπορούσε να επιβεβαιωθεί. Είναι αλήθεια πως το ποσοστό κέρδους έπεφτε; Αν ναι, τότε μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα πως ο Μαρξ είχε δίκιο. 26 Όταν οι Πολ Μπάραν και Πολ Σουίζι ασχολήθηκαν και αντιπαρατέθηκαν σ' αυτόν τον ισχυρισμό, γνώριζαν τον κεντρικό ρόλο που είχε στην ώριμη οικονομική θεωρία του Μαρξ. Αυτό που πρότειναν ήταν πως ένα διαφορετικό «πακέτο» συζήτησης -που το δανείστηκαν από τον Κέινς και κάποιους όψιμους κεϊνσιανούς θεωρητικούς, όπως ο Μάικλ Καλέτσκι- θα παρείχε παρόμοιες αναλύσεις με περισσότερη επιτυχία.υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι ερμηνείας αυτού του θέματος. Έτσι, αυτό το κεφάλαιο έως τώρα θεωρεί πως τα επιχειρήματα του Μαρξ ήταν αυταπόδεικτα. Όμως υπάρχουν συγκεκριμένα προβλήματα, κάτι που γνώριζαν οι Μπάραν και Σουίζι. 27 Ένα πρόβλημα είναι το ζήτημα της εργατικής θεωρίας για την αξία. Ο Μαρξ χρησιμοποίησε αυτή την ιδέα ως μια πρώτη γενίκευση. Ωστόσο, στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου αναρωτιέται για το πόσο πολύ σχετίζεται η αξία με την τιμή. Ο Μαρξ κατανοούσε πως υπήρχε ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων και ακόμη μεγαλύτερος μεταξύ ολόκληρων βιομηχανικών κλάδων και πως οι καπιταλιστές είχαν την τάση να επενδύουν σε περισσότερο επικερδείς επιχειρήσεις. Οι εξισώσεις που διατύπωσε για να απεικονίσει το μετασχηματισμό των αξιών σε κόστος είναι εξαιρετικά πολύπλοκες και σε ορισμένα σημεία λανθασμένες. 28 Έτσι, για να πάρουμε τις οικονομικές απόψεις του Μαρξ σοβαρά υπόψη μας, χρειάζεται μια αναθεώρησή του ίδιου του Μαρξ. Δεν ασκούμε κριτική εδώ. Έχουν περάσει πάνω από ιοο χρόνια από τότε που οι σύγχρονοι οικονομολόγοι εγκατέλειψαν τις προσπάθειες σύνδεσης των εξισώσεών τους με τη ζωντανή πραγματικότητα. Είναι προς τιμήν των μαρξι- 137 I Π Ο Λ ΜΠΑΡΑΝ. ΠΟΛ I OY IΖ I ΚΑΙ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

139 στών ότι ακόμη ενδιαφέρονται να προσφέρουν στην κοινωνία ένα οικονομικό μοντέλο που να «ισχύει».το ζήτημα είναι μάλλον πως κάθε πιστή ανάγνωση του Μαρξ θα πρέπει ως ένα βαθμό να υπερβαίνει τα όρια της προέλευσής της. Ίσως επίσης οι Μπάραν και Σουίζι να μην εντυπωσιάστηκαν από το χαρακτήρατων ισχυρισμών του Μαρξ στο Κεφάλαιο (τόμος 3). Γιατί αυτό που περιέγραφε ήταν ένας κόσμος στον οποίο το μερίδιο των εργατών στην πίτα ήταν πάντοτε περιορισμένο. Εάν το ποσοστό κέρδους εξακολουθούσε να πέφτει, τότε το σύστημα θα γινόταν άκαμπτο. Η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας δεν μπορούσε τελικά να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ της παραγωγής και της κατανάλωσης. Η μόνη επιλογή για τους μάνατζερ ήταν η αντιμετώπιση της εργατικής τάξης. Στον 20 4 αιώνα μια τέτοια συζήτηση είναι εντελώς πειστική. Όσα είδαμε στην Αμερική μετά τη δεκαετία του 1970 ήταν ακριβώς ένας κόσμος όπου ο μέσος όρος των αποδοχών μειώθηκε και τα πραγματικό επίπεδο διαβίωσης διατηρήθηκε μόνο με τον εξαναγκασμό της μέσης εργατικής οικογένειας να εργάζεται έναν επιπλέον μήνα το χρόνο με τις ίδιες αποδοχές. Μια τέτοια οπτική θα φάνταζε ασυνήθιστη για τα μέσα της δεκαετίας του i960. Οι άνθρωποι τότε έβλεπαν ολόγυρά τους έναν κόσμο στον οποίο οι συνθήκες εργασίας βελτιώνονταν, ένα σύστημα (στη Δύση οπωσδήποτε) μαζικής καταναλωτικής επάρκειας, στο ό- νομα της οποίας η εργατική τάξη εξαγοράστηκε. Μπορούμε, ύστερα από αυτό, να δούμε μερικά από τα δυνατά σημεία της κε'ινσιανής σκέψης. Ξεκινά αρχικά με κάποιες παρατηρήσεις για την κατανάλωση και όχι για την παραγωγή. Η πιο βασική ανάλυση που σχετίζεται με τον Τζον Μάιναρ Κέινς είναι η ιδέα ότι σε μια περίοδο ύφεσης η ευκολότερη (και ταυτόχρονα χειρότερη) ενέργεια είναι η περικοπή στους μισθούς. Θα παραχθούν λιγότερα τελικά προϊόντα, συμπιέζοντας προς τα κάτω τις τιμές των πρώτων υλών, των μηχανών και του σταθερού κεφαλαίου. Έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, στον οποίο η μειωμένη παραγωγή και η ανεργία τροφοδοτούν η μια την άλλη. Περιγράφοντας αυτά τα ζητήματα οι Μπάραν και Σουίζι συνεισέφεραν στη δημιουργία ενός μαρξισμού-κεϊνσιανισμού ο οποίος συνδύαζε την κατηγοριοποίηση των κοινωνικών τάξεων του πρώτου με το επενδυτικό συμφέρον, το πλεόνασμα και την απασχόληση του δεύτερου.το αποτέλεσμα ήταν μια νέα μορφή της μαρξιστικής θεωρίας. Στο μοντέλο τους, οι μονοπωλιακοί καπιταλιστές αντιμετώπιζαν το πρόβλημα του μαζικού αχρησιμοποίητου ρευστού πλεονάσματος. Κάποιο τμήμα του θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για προσωπική κατανάλωση, όμως αυτό δύσκολα θα επίλυε το πρόβλημα. ΟΤζον Μπέλαμι συνοψίζει: Γενικά η απάντηση προσανατολιζόταν σε νέες επενδύσεις, αλλά αυτή η επέκταση του κεφαλαίου ερχόταν αντιμέτωπη με τα καταναλωτικά όρια που επέβαλλε η κατανομή του εισοδήματος. Ποιος θα αγόραζε τον αυξανόμενο όγκο της παραγωγής; Οι νέες καινοτομίες της εποχής είναι μάλλον ιστορικοί παρά οικονομικοί παράγοντες οι ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 138

140 οποίοι δεν μπορούν να εμφανιστούν όταν είναι απαραίτητοι ή στον απαιτούμενο βαθμό με όρους απορρόφησης του πλεονάσματος. [...] Το σύστημα έχει μια ισχυρή τάση προς τη στασιμότητα, που προκύπτει από την ανικανότητα να βρεθούν διέξοδοι για το πραγματικό και πιθανό πλεόνασμα που δημιουργείται σε επίπεδο παραγωγής - πρόβλημα που αντιμετωπίζεται μερικά (και μόνο μερικά) με τη λήψη διάφορων αντισταθμιστικών μέτρων, όπως οι προσπάθειες αύξησης των πωλήσεων, οι στρατιωτικές δαπάνες και οι οικονομικές επεκτάσεις. Ο Φόστερ υπεραμύνεται της αλήθειας αυτού του μοντέλου με αναφορές στο αμερικάνικο παρόν (ΐ999) Ο 1 επιχειρήσεις «έχουν μεγάλη αύξηση κερδών» αλλά κανείς δεν ξέρει τι να τα κάνει. 2 ' Έως τώρα το βιβλίο εκθειάζει τα θεωρητικά πλεονεκτήματα της προσέγγισης των Μπάραν και Σουίζι, αλλά κάποιοι κριτικοί δεν θεώρησαν το βιβλίο τους αυτό τομή.το 1983 ο Κρις Χάρμαν (Chris Harmari) έκρινε τις απόψεις των Μπάραν και Σουίζι για τον μονοπωλιακό καπιταλισμό με αρκετά εμπεριστατωμένο τρόπο. Ισχυρίστηκε πως η θεωρία του μονοπωλιακού καπιταλισμού βασίζεται σε λανθασμένη χρονολόγηση των επενδύσεων, στην οποία οι πολιτικές αποφάσεις θεωρήθηκαν ως οι γενεσιουργές αιτίες των οικονομικών υφέσεων και α- νόδων. Όμως, θα ήταν περισσότερο ακριβές να ερμηνεύσει κανείς τις πολιτικές πράξεις ως αποτέλεσμα των οικονομικών καταστάσεων. Ένα άλλο επιχείρημά τους ήταν πως τα μεγάλα μονοπώλια ήταν οι περισσότερο επικερδείς επιχειρήσεις. Αυτός ο ισχυρισμός δεν επιβεβαιώνεται. Μικρότερες επιχειρήσεις συχνά είχαν περισσότερα κέρδη από μεγαλύτερες. Έτσι, ο ισχυρισμός των Μπάραν και Σουίζι πως οι τεράστιες εταιρείες μεγιστοποιούσαν τα κέρδη τους από τη συνεχή σύνθλιψη των μικρότερων δεν είχε βάση.τι θα συνέβαινε αν όλες οι μικρές εταιρείες καταστρέφονταν; Ένα άλλο επιχείρημά τους ήταν ότι το μονοπωλιακό κεφάλαιο ήταν καταδικασμένο εξαιτίας της επιτυχίας του. Οι Πολ Μπάραν και Πολ Σουίζι επέμεναν πως ο ανταγωνισμός της πτώσης των τιμών θα προκαλούσε μικρότερο κίνητρο για τη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Έχοντας κερδίσει, τα μονοπώλια απλώς θα παρέμεναν στάσιμα. Και αυτό είναι προς διερεύνηση. Γιατί, εάν ο ανταγωνισμός των τιμών δημιουργούσε μια πτώση σ* αυτές, τι θα συνέβαινε στις άλλες μορφές της οικονομικής αντιπαράθεσης; Παρόλο που (στη δική τους χρονολόγηση) ζούσαμε σε μονοπωλιακές συνθήκες για περισσότερο από loo χρόνια, δεν υπάρχει καμία ένδειξη πως η γενική αναρχία και ο ανταγωνισμός της αγοράς κάποια στιγμή θα έπαυε. Ο Χάρμαν κατηγόρησε τους Μπάραν και Σουίζι ότι εισήγαγαν κε'ινσιανές παραδοχές στη μαρξιστική θεωρία, χωρίς να τη βελτιώσουν. Οι δυο τους πάλι επέμεναν πως ο καπιταλισμός δεν μπορούσε να ικανοποιήσει τις ανθρώπινες ανάγκες και γι* αυτό θα έφτανε σε ένα τελικό και αντικειμενικό όριο στην ανάπτυξή του. Όμως, κάθε οικονομικό σύστημα θα συνεχίσει να υπάρχει, εκτός αν υπάρξει μια εναλλακτική πρόταση που θα μπορέσει να σαρώσει το παλιό και να εισάγει κάτι καινούριο I Π Ο Λ ΜΠΑΡΑΝ. ΠΟΛ I OY IΖ I ΚΑΙ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

141 Μονοπωλιακός καπιταλισμός και Κούβα Σε μια πρώτη προσέγγιση θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί πως δεν υπάρχει προφανής σχέση μεταξύ των θεμάτων του Μονοπωλιακού Καπιταλισμού (πλεόνασμα και επενδύσεις) και της πολιτικής επιλογής των Μπάραν και Σουίζι να παρουσιάσουν την Κουβανική Επανάσταση ως τη μεγαλύτερη ελπίδα για την ανθρωπότητα. Ακόμη, είναι εντυπωσιακό το ότι πολλοί από τους συγγραφείς που υπερασπίστηκαν τις θέσεις του Μονοπωλιακού Καπιταλισμού περισσότερο σθεναρά, σε οικονομικό επίπεδο, ήταν συγγραφείς από τον Τρίτο Κόσμο ή υποστηρικτές της άποψης ότι η επανάσταση στον Τρίτο Κόσμο αποτελούσε το κεντρικό ζήτημα της εποχής τους. Ο Λόρενς Λίφσουλτζ (Lawrence Lifschulz) δίνει μερικά παραδείγματα: Το ιρ68, μετά την επιστροφή από ένα ταξίδι στη Νότια Αμερική, ένας ανταποκριτής του Catholic Reporter ανέφερε με κάποια έκπληξη ότι οι δύο περισσότερο αξιοσέβαστοι και γνωστοί Αμερικανοί στη Λατινική Αμερική, μετά τον Αβραάμ Λίνκολν, ήταν οι Πολ Σουίζι και Λέο Χάμπερμαν. Αυτή η εντύπωση, όπως τελικά ανακάλυψα, δεν περιοριζόταν στο δυτικό ημισφαίριο. Το 1973, ενώ καθόμουν στην Καφετέρια της Εργατικής Συνομοσπονδίας στην Καλκούτα μαζί με μια ομάδα δημοσιογράφων της εβδομαδιαίας έκδοσης Frontier από τη Βεγγάλη, βομβαρδίστηκα με ερωτήσεις για τη θεωρία του Σουίζι για τον μονοπωλιακό καπιταλισμό και τις απόψεις του Μάγκντοφ για τον ιμπεριαλισμό. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, ως ξένος ανταποκριτής στη Νότια Ασία, το «φαινόμενο της Monthly Review» εμφανιζόταν και στα πιο απομακρυσμένα σημεία, από το Βελουχιστάντου Πακιστάν ως το Τσιταγκόγκ του Μπαγκλαντές. Συνέχεια με ρωτούσαν τι σκέφτομαι για το ένα ή το άλλο άρθρο της εφημερίδας Από πού είχε προέρθει μια τέτοια σχέση; Μία θα μπορούσε να είναι η αιτία: η επιμονή, που διαπερνούσε όλο το έργο τους, στην πεποίθηση πως ο καπιταλισμός ήταν ένα πολύπλοκο σύστημα. Σε μια παγκόσμια οικονομία οι μεγαλύτερες διαφορές δεν ήταν μεταξύ τάξεων αλλά μεταξύ εθνών. Ως συνέπεια, οι δυνάμεις που θα μπορούσαν να νικήσουν τον καπιταλισμό βρίσκονταν όχι στον Πρώτο αλλά στον Τρίτο Κόσμο. Οι Μπάραν και Σουίζι ισχυρίζονται στον Μονοπωλιακό Καπιταλισμό πως «η επαναστατική πρωτοβουλία ενάντια στον καπιταλισμό, η οποία στη θεωρία του Μαρξ ανήκει στο προλεταριάτο των ανεπτυγμένων χωρών, πέρασε στα χέρια των φτωχών μαζών στις υπανάπτυκτες χώρες, που α- γωνίζονται για να κερδίσουν την ανεξαρτησία τους από την ιμπεριαλιστική κατοχή και εκμετάλλευση». Ο αγώνας μεταξύ των εθνών ήταν από μόνος του μια μορφή «διεθνούς πάλης των τάξεων», στην οποία οι κυρίαρχες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις (με την υποστήριξη των «δικών» τους εργατών) έκαναν ό,τι περνούσε από το χέρι τους για να παρεμποδίσουν τα υποτελή έθνη (όπου οι εργαζόμενοι επίσης συμμαχούσαν με τα «κράτη τους»). 32 ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΙ I ΙήΟ

142 Οι ιδέες αυτές αναφέρονταν επίσης στο πρώτο βιβλίο του Πολ Μπάραν με τίτλο Η Πολιτική Οικονομία της Ανάπτυξης. Ένα μεγάλο κομμάτι αυτού του έργου αφιερώνεται ακριβώς σε τέτοιου είδους ερωτήματα, όπως η ανισομερής κατανομή του παγκόσμιου πλούτου. «Μπορεί κανείς να δει πως περίπου τα δύο τρίτα των ανθρώπων έχουν ένα μέσο όρο κατά κεφαλήν εισοδήματος ίσο με 50 έως 6ο δολάρια ετησίως. Είναι ευκολονόητο ότι οι περιοχές για τις οποίες μιλάμε υποφέρουν από χρόνιο λιμό, αβυσσαλέα εξαθλίωση και πολλές επιδημίες»." Ο Μπάραν ισχυριζόταν πως οι ρίζες της οπισθοδρόμησης εντοπίζονταν στον ι8 αιώνα.το πρώτο αποτέλεσμα της καπιταλιστικής ανάπτυξης ήταν η αύξηση του πλούτου όλων των κοινωνιών. Στη συνέχεια, καθώς εξαπλωνόταν ο ευρωπαϊκός καπιταλισμός, οι εκπρόσωποι του έπρεπε να επιλέξουν ανάμεσα σε δύο διαφορετικές κατευθύνσεις. Σε μερικές χώρες θα μπορούσαν να ακολουθήσουν τον αμερικανικό δρόμο και να ζουν ως άποικοι, υιοθετώντας έναν τρόπο ζωής που βασιζόταν στις συνθήκες που επικρατούσαν στις χώρες καταγωγής τους. Στις περιοχές όμως που ήταν ήδη κατοικημένες οι Ευρωπαίοι έπρεπε να αρπάζουν όσο περισσότερο μπορούσαν από τον πλούτο της περιοχής για να τον μεταφέρουν πίσω στην Ευρώπη.Το πλεόνασμα των ιθαγενών μεταφερόταν μακριά. Οι δουλειές τους υπέστησαν τον καταστρεπτικό ανταγωνισμό από τις πιο ανεπτυγμένες εταιρείες της Δύσης. Σε πιο πρόσφατες εποχές, ο μονοπωλιακός καπιταλισμός προχώρησε περαιτέρω αυτή τη διαδικασία.τώρα ολόκληρο το δυναμικό του σύγχρονου κράτους χρησιμοποιείται ως αρωγός των δυτικών μονοπωλιακών επιχειρήσεων. 3 * Ο Πολ Μπάραν πίστευε ακόμη πως υπήρχε ελπίδα.το «The Steep Ascent» [Απότομη Άνοδος], το τελευταίο μέρος του βιβλίου του, ήταν αφιερωμένο στις προοπτικές του σοσιαλισμού στον υπανάπτυκτο κόσμο. «Η κυριαρχία των μονοπωλίων και του ιμπεριαλισμού» και η οικονομική οπισθοδρόμηση ήταν «στενά συνδεδεμένες». Η στενή σχέση μεταξύ του κρατικού και του μονοπωλιακού κεφαλαίου κατέστησαν ανέφικτες τις επιτυχημένες επαναστάσεις στην Αμερική ή την Ευρώπη. Αυτό που πρόσφεραν στους λαούς τουτρίτου Κόσμου ήταν η προοπτική επιτυχημένων εθνικών εξεγέρσεων, που γρήγορα θα μετασχηματίζονταν προς μια ευρύτερη κοινωνική εξέλιξη και πρόοδο. «Η εγκαθίδρυση μιας σοσιαλιστικά σχεδιασμένης οικονομίας είναι μια ουσιαστική, πραγματικά αναγκαία συνθήκη για την επίτευξη της οικονομικής προόδου στις υπανάπτυκτες χώρες». Θα πρέπει να θυμόμαστε πως ο Μπάραν έγραφε πριν από την Κουβανική Επανάσταση και σε μια εποχή όπου οι «χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού» α- ποτελούσαν μια ενότητα. Οι θεωρίες του θα μπορούσαν να εφαρμοστούν στην Κίνα και ίσως στην Αίγυπτο ή την Ινδία, αν η γλώσσα που μιλούσαν τα αντίστοιχα καθεστώτα μπορούσε να πείσει για την ειλικρίνειά της." Ιήΐ I ΠΟΛ ΜΠΑΡΑΝ. ΠΟΛ I Ο YI ΖI ΚΑΙ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

143 Μετά τη δεκαετία του i960 Το βιβλίο Μονοπωλιακός Καπιταλισμός ήταν, χωρίς αμφιβολία, ένα καταπληκτικό, δημιουργικό έργο. Γιατί αυτό που αποπειράθηκαν να ερμηνεύσουν οι Μπάραν και Σουίζι ήταν η διαδικασία μέσω της οποίας τεράστιες επιχειρήσεις μπορούσαν να συγκεντρώνουν πρωτοφανείς εξουσίες. Παραμένει αλήθεια ότι το σύγχρονο κράτος είναι ολοκληρωτικά δεμένο με την επιτυχία του καπιταλισμού. Στο μεταξύ, η παγκόσμια δύναμη των μονοπωλιακών καπιταλιστών, που είναι οργανωμένοι σε πολυεθνικές ή υπερεθνικές συνεργασίες, έχει αυξηθεί.τέτοιες απόψεις έχουν βάση. Όμως η πρόταση πως το κράτος και οι επιχειρήσεις είχαν συγχωνευθεί συνδυάστηκε και με άλλα επιχειρήματα των συγγραφέων, τα ο- ποία ίσως είναι μικρότερης σπουδαιότητας. Ένα από αυτά είναι όλη η συζήτηση για το πλεόνασμα. Όσο αληθινό θα μπορούσε να είναι σε παλαιότερες εποχές, είναι περίεργο να υποστηρίζεται σήμερα πως το μεγαλύτερο πρόβλημα που α- ντιμετωπίζει ο κόσμος είναι η υπερπαραγωγή, και άρα το χαμένο πλεόνασμα. Οι εποχές των αυτοκινήτων Edsel, των βουνών από βούτυρο και της θάλασσας α- πό κρασί, ανήκουν στο παρελθόν. Ομοίως, η εικόνα της μόνιμης στασιμότητας του καπιταλισμού μοιάζει (τουλάχιστον σε αυτόν τον αναγνώστη) να αποκλείει τη μελλοντική πιθανότητα των κυμάτων της τεχνολογικής ανάπτυξης, όπως συνέβη με την έκρηξη των υπολογιστών στη δεκαετία του ανταγωνισμός συνεχίζεται. Μάλιστα, όσο συνεχίζεται ο ανταγωνισμός τόσο αυξάνεται και η πίεση του κεφαλαίου στην απασχόληση. Υπάρχει επίσης το πρόβλημα της κατανόησης της σχέσης κράτους και κεφαλαίου. Κάποια σημεία αυτής της σχέσης έχουν αναμφίβολα αλλάξει τα τελευταία 35 χρόνια, κυρίως όσον αφορά το ζήτημα της κοινωνικής πρόνοιας. Και η ανάλυση για αυτή τη σχέση μάς οδηγεί στο να διαφωνήσουμε με τους Μπάραν και Σουίζι, ότι το κράτος έχει εμπλακεί τόσο πολύ με τις επιχειρήσεις ώστε η παγκόσμια ι- στορία πλέον είναι μόνον ιστορία εθνών και ότι το κράτος φαίνεται να χάνει έδαφος. Στους εργάτες του Νότου αυτή η ανάλυση προσφέρει μια εικόνα στην οποία το κράτος θα μπορούσε να ευημερήσει μέσω μιας γρήγορης κοινωνικής προόδου. Στην Κούβα το καθεστώς διατηρεί ακόμη κάποια από τα θέλγητρα του παρελθόντος. Όμως αυτό το μοντέλο δεν εξελίχθηκε πάντοτε καλά. Σε άλλες χώρες οι ριζοσπαστικοί στρατηγοί έπαιξαν έναν πολύ λιγότερο προοδευτικό ρόλο. Το να επιμένουμε πως όλοι μας παραμένουμε δέσμιοι της εθνικότητάς μας σημαίνει πως δεν υπάρχει ρόλος για τους καταπιεσμένους της Δύσης και θα πρέπει να υπομένουν πάντα το βάρος του μονοπωλιακού καπιταλισμού. Και αν οι εργάτες της Βρετανίας ή της Αμερικής παραμείνουν για πάντα υποτελείς, τότε τι ευκαιρίες υπάρχουν για τα κινήματα του Νότου; Εάν οι επαναστάσεις του μέλλοντος παραμένουν απομονωμένες, τότε οργανώσεις σαν τη CIA θα νικούν πάντα. Στην καθημερινή τους ζωή ως αγωνιστές και δημοσιογράφοι του κινήματος, οι Μπάραν και Σουίζι ποτέ δεν απέρριψαν την πιθανότητα τα μαζικά κινήματα ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 143

144 διαμαρτυρίας να μπορέσουν να εμφανιστούν ακόμη και στην καρδιά του καπιταλιστικού συστήματος. Στο θεωρητικό τους έργο όμως υποβάθμισαν την πιθανότητα αυτή και, αντίθετα, έψαχναν στα περιθώρια του παγκόσμιου καπιταλισμού να βρουν τις αγαπημένες τους πηγές εξέγερσης. Οι συγγραφείς του Μονοπωλιακού Καπιταλισμού κατανόησαν σωστά πως ο καπιταλισμός έπρεπε να πολεμηθεί και σε μακρινές περιοχές. Ωστόσο, για να ηττηθεί, θα πρέπει το ίδιο να συμβεί και μέσα στο «σπίτι» του. 143 I Π Ο Λ ΜΠΑΡΑΝ. ΠΟΛ I OY IΖ I ΚΑΙ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

145

146 Ουόλιερ Ρόντνεΐ: Αφρικανός σοσιαλιστής Οι «διαφωνούντες» και οι αγωνιστές που παρουσιάζονται στο βιβλίο αυτό πάλεψαν με δύο τρόπους: πρώτον, σήκωσαν τη σημαία της αντίστασης των εργατών ενάντια στην ταξική καταπίεση δεύτερον, αγωνίστηκαν ώστε το κίνημα να αποκτήσει όσο το δυνατόν περισσότερη δημοκρατία στο εσωτερικό του. Ήδη έ- χουμε δει πως ο σταλινισμός δεν υπήρχε μόνο στο ανατολικό μπλοκ. Με μια διαφορετική, «δυτική» μορφή, ο σταλινισμός διαμόρφωσε τις στρατηγικές των ευρωπαϊκών κομμουνιστικών κομμάτων. Στον παγκόσμιο «Νότο» συνυπήρχε με μια μορφή αναπτυξιακής πολιτικής στην οποία το σημαντικότερο ζήτημα ήταν να εξασφαλιστεί η εθνική απελευθέρωση και ανεξαρτησία.το ζήτημα του σοσιαλισμού θα αναδεικνυόταν μόνο μετά την επίτευξη του στόχου της εθνικής α- πελευθέρωσης. Από το πρώτο «στάδιο» και μετά (την πάλη για την απελευθέρωση), η κοινωνική δικαιοσύνη έπαιρνε αναβολή για το απώτερο μέλλον. Έως τη στιγμή του δεύτερου σταδίου (οικοδόμηση του έθνους), οι μέχρι τότε ηγέτες της εξέγερσης θα λειτουργούσαν ως μια νέα κυβερνητική τάξη. Και στον κομμουνιστικό κόσμο και στον παγκόσμιο Νότο, «το κόμμα είχε την πλήρη δικαιοδοσία να αποφασίζει πώς θα οργανωνόταν η ζωή των ανθρώπων». Ακόμη και μετά την απελευθέρωση οι εργάτες και οι αγρότες ήταν υποτελείς του κράτους. Η πολιτική του Ουόλτερ Ρόντνεϊ έφτασε στο απόγειο της με τις συνθήκες της διπλής επανάστασης. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 και μετά, κοινωνίες που διοικούνταν από Ευρωπαίους αποικιοκράτες είχαν αρχίσει να εδραιώνουν την ανεξαρτησία τους. Ο Αιγύπτιος συνταγματάρχης Νάσερ (Nasser) νίκησε τη συμμαχία Γαλλίας-Βρετανίας και Ισραήλ στο Σουέζ το Έπειτα από αυτή την ταπείνωση, οι Βρετανοί αποφάσισαν να «εγκαταλείψουν» την αυτοκρατορία τους, στο ένα κράτος μετά το άλλο.το i960 το Βέλγιο υποχρεώθηκε να παραχωρήσει τον έλεγχο που έως τότε είχε στο Κονγκό. Οι Γάλλοι ταπεινώθηκαν στην Αλγερία. Έως το 1970 η διαδικασία κατάκτησης της εθνικής απελευθέρωσης είχε σχεδόν ολοκληρωθεί. Υπήρχαν κάποιες εξαιρέσεις, όπως οι αποικίες της 145 I ΟΥΟΛΤΕΡ ΡΟΝΤΝΕΪ: ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ

147 Πορτογαλίας και το απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική, όμως το μεγαλύτερο τμήμα της Αφρικής ήταν πλέον αυτοδιοικούμενο, όπως επίσης και το μεγαλύτερο τμήμα της Λατινικής Αμερικής, της Ασίας και της Καραϊβικής. Οι ιμπεριαλιστικές χώρες ήταν ικανοποιημένες που μπορούσαν να κυβερνούν τις κοινωνίες αυτές μέσω των πληρεξούσιών τους. Πολλοί αγωνιστές πίστευαν πως το σημαντικότερο βήμα μετά την απελευθέρωση έπρεπε να είναι η ριζοσπαστικοποίηση των ίδιων των κινημάτων που είχαν προηγουμένως αγωνιστεί και πετύχει την εθνική απελευθέρωση της χώρας τους. Είτε θα έπρεπε ο κόσμος να αγωνιστεί είτε θα έ- πρεπε να αποδεχτεί το αναπόφευκτο μιας νέας και περισσότερο πονηρής, υπόγειας εγχώριας εκμετάλλευσης. Παρόλο που δρούσε στη Λατινική Αμερική, ο Ουόλτερ Ρόντνεϊ είχε αφοσιωθεί στην πολιτική του αφρικανικού σοσιαλισμού. Ο Ρόντνεϊ γεννήθηκε στη Γουιάνα. Αφού έζησε αρκετά χρόνια στηντζαμάικα, τη Γουινέα και την Τανζανία, επέστρεφε στη χώρα του. Η τοπική δικτατορία την οποία αντιπάλευε ήταν το Λαϊκό Εθνικό Κογκρέσο (PNC) του Φορμπς Μπούρνχαμ (Forbes Burnham), ένα κόμμα που κυβερνούσε συνεχώς από την κατάκτηση της ανεξαρτησίας το 1964 και μετά. Η Γουιάνα διαμορφώθηκε με την ίδια διαδικασία της νεοαποικιοκρατίας με την οποία διαμορφώθηκε και η μαύρη Αφρική. Ο αγώνας του Ρόντνεϊ ήταν για μια πλέρια δημοκρατία ενάντια στο δικτατορικό κράτος. Ο Ουόλτερ Ρόντνεϊ παρουσιάζεται στο βιβλίο ως παράδειγμα του ότι η διαφορετική πολιτική άποψη μπορεί να υπάρξει όχι μόνο σε ένα δυτικό, αλλά και σε ένα περιβάλλον τριτοκοσμικό. Γράφοντας αυτό το κεφάλαιο προσπαθούσα να έχω διαρκώς στο νου μου την προειδοποίηση του Μαχμούντ Μαμντανί (Mahmood Mamdani) ότι «ο ευρωκεντρισμός παραμορφώνει την εμπειρία και της Ανατολής και της Δύσης, μυθοποιώντας την πρώτη και γελοιοποιώντας της δεύτερη». 1 Προσπάθησα να αποφύγω αυτή την παραπλανητική αντίληψη του μαρξισμού, στην οποία όλες οι πρωτοβουλίες -υποτίθεται πως- ανήκουν στην εργατική τάξη που κατοικεί στα πλουσιότερα κράτη.το υπονόησε πουθενά αυτό ο Μαρξ;Το κεφάλαιο αυτό βασίζεται σε μια μέθοδο που πρότεινε 15 χρόνια πριν ο Τζον Σάουλ Cohn Saul): «Ο μαρξισμός στην Αφρική είναι αρχικά ένα αφρικανικό φαινόμενο». Δεν ήταν υποχρεωτικό να ξεκινήσει ο σοσιαλισμός από τη Δύση ούτε να εξαπλωθεί αυτόματα στην Ανατολή ή στο Νότο. «Είναι οι δημιουργικές τάσεις μέσα στο μαρξισμό, η ευελιξία και η φινέτσα που αυτές παράγουν, τα στοιχεία που οι Αφρικανοί μαρξιστές στα καλύτερά τους άρπαξαν. [...] Επιπλέον, επωφελήθηκαν από το γεγονός πως η μαρξιστική παράδοση "διαγωνίζεται", και οι α- παντήσεις είναι ακόμη σε καυτή αντιπαράθεση». Ο Σάουλ συνεχίζει: «Χωρίς να προσφέρουμε "σχεδόν μαγικές λύσεις" σε "ημιμαθείς ανθρώπους" ο μαρξισμός φαίνεται να αναδεικνύει τα σημαντικότερα ζητήματα, τα πιο καίρια, για ό- σους θέλουν να δώσουν σοσιαλιστικές λύσεις στην υπανάπτυξη». 2 Οι σοσιαλιστές στην Αφρική είχαν την ίδια δυνατότητα διαφωνίας όσο και οι αγωνιστές στον υπόλοιπο κόσμο. ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΙ ΐβή

148 Ο νεαρός ιστορικός 0 Ουόλτερ Ρόντνεϊ γεννήθηκε το Μάρτιο του 1942 στοτζορτζτάουν της Γουιάνα. Παρακολούθησε μαθήματα στο Κουίνς Κόλετζ στη Γουιάνα. Ένας συμφοιτητής του περιγράφει τη γενιά τους με τον ακόλουθο τρόπο: Υπήρχε ένα μυστήριο στην όλη κατάσταση που ακόμη με φέρνει σε αμηχανία, ύστερα από τόσα χρόνια. Οι πρωτοπόροι αγωνιστές εμφανίστηκαν αμέσως και παρέμειναν τέτοιοι από τότε: ο Ουόλτερ Ρόντνεϊ, ο Ίγουορτ Τόμας (Ewart Thomas), ο Γκόρντον Ρόχλερ (Gordon Rohlehr), ο Ουόλτερ Ραμσάχογιε (Walter Ramsahoye), ο Βικ Ινασαναλί (Vic Insanally) και ο Κόλιν Μουρ (Collin Moore). Στο τέλος του έτους δημοσίευσαν ένα βιβλίο που περιείχε σύνθετα δοκίμια με θέμα: «Η σύγκριση της δουλοκτητικής κοινωνίας της Καραϊβικής με το Απαρτχάιντ». 3 Μετά το κολέγιο ο Ρόντνεϊ συνέχισε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο των Δυτικών Ινδιών στηντζαμάικα. Ήταν συμφοιτητής και φίλος με τον αγωνιστή Ρούπερτ Λιούις (Rupert Lewis), ο οποίος υποστηρίζει πως εκείνη την περίοδο ο Ρόντνεϊ έρεπε αρχικώς στον αφρικανικό εθνικισμό. Οι ιδέες του ήταν ιδέες για ί- ση μεταχείριση για όλο τον κόσμο. Όμως, τέτοιες εθνικιστικές πολιτικές έφταναν στο τέλος τους και ο Ρόντνεϊ σιγά σιγά στρεφόταν προς το σοσιαλισμό. Η πολιτική του Ρόντνεϊ ταύτιζε την εργατική τάξη με «το λαό». Αρνιόταν να δεχτεί την ιδέα πως οι εθνικές διαιρέσεις θα έπρεπε να είναι περισσότερο σημαντικές από τη θεμελιώδη αλήθεια της λαϊκής αντίστασης ενάντια στην αποικιοκρατία. Κατανοούσε την αναγκαιότητα της αλληλεγγύης ανάμεσα στις διαφορετικές ε- θνότητες, «Αφρικανών» και «Ινδών», στον αγώνα για την απελευθέρωση. Αυτές οι πολιτικές αντιλήψεις καθόρισαν τη μετέπειτα δράση του στη Γουιάνα.* Το 1963 ο Ρόντνεϊπήρε το δίπλωμά του στην Ιστορία από το Πανεπιστήμιο των Δυτικών Ινδιών και συνέχισε για την απόκτηση διδακτορικού στη Σχολή Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών στο Λονδίνο. Η διατριβή του ήταν μια μελέτη για τη Βόρεια Ακτή της Γουινέας μεταξύ του 1545 και του ι8οο. Πρόκειται για ένα καταπληκτικό κομμάτι της αφρικανικής ιστορίας. Η ιστορία του Ρόντνεϊ είναι ταυτόχρονα επιβλητική και επιθετική. Αντικρούει την παλιά αντίληψη πως οι Αφρικανοί υποστήριζαν τη σκλαβιά.το κείμενο ξεκινά χρονικά πριν από την ά- φιξη των αποικιακών δυνάμεων. Ήδη, στη Δυτική Ακτή της Αφρικής, μεταξύ της σημερινής Γκάμπια και του Κέιπ Μάουντ, ζούσαν πολλοί διαφορετικοί λαοί. Οι λαοί αυτοί ασχολούνταν με την παραγωγή αλατιού και το εμπόριο ρυζιού. Σύμφωνα με τις έρευνες του Ρόντνεϊ, οι κοινωνίες αυτές δεν υποστήριζαν τη σκλαβιά. Οι Πορτογάλοι που εγκαταστάθηκαν εκεί ήταν οι πρώτοι άποικοι που άρχισαν το ανθρώπινο δουλεμπόριο.τα υπερκέρδη που μπορούσαν να προκύψουν από το ανθρώπινο δουλεμπόριο έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο σ' αυτές τις κοινωνίες. Έως το 1582, ο μεικτός πληθυσμός των μεγαλύτερων οικισμών, του Φόγκο και 147 I ΟΥΟΛΤΕΡ ΡΟΝΤΝΕΪ: ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ

149 του Σαντιάγκο, αποτελούνταν από ι.6ο8 λευκούς, 400 απελεύθερους άντρες και γυναίκες και σκλάβους. Η οικονομική, πολιτική και δικαστική οργάνωση της κοινωνίας βασιζόταν στην αρχή ότι έπρεπε να στρατολογηθούν βίαια και παρά τη θέλησή τους όσο το δυνατόν περισσότεροι άνθρωποι, όσο γίνεται γρηγορότερα και ασφαλέστερα. Οι Αφρικανοί δουλέμποροι κρατούσαν τα θύματά τους, γνωρίζοντας πως όσους άντρες και γυναίκες είχαν πιάσει θα μπορούσαν αργότερα να τους πουλήσουν.τα συμπεράσματα των ισχυρισμών του για το παρόν είναι ξεκάθαρα: Η Αφρική έπρεπε να απελευθερωθεί από την ευρωπαϊκή επιρροή. Με τα λόγια του Ρόντνεϊ: «Κάποια από τα τραύματα εκείνης της περιόδου εξακολουθούν να ματώνουν ακόμα». 5 Το 1966 ο Ουόλτερ Ρόντνεϊ ξεκίνησε να διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Dar-es- Salaam τηςτανζανίας, που τότε και για τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια ήταν κέντρο ριζοσπαστικών σπουδών. Ο Αλί Μαζρουί (Ali Mazrui) θυμάται τον εκπληκτικό α- ριθμό αριστερών, μη Τανζανών, που έρχονταν εκεί για να μοιραστούν τις απόψεις τους. Ανάμεσά τους ήταν οι αγωνιστές της Ουγκάντα Νταν Ναμπουντέρε (Dan Nabudere) και ΓιαςΤαντόν (Yash Tandon), 01 Βρετανοί ριζοσπάστες Τζον Σάουλ και Λάιονελ Κλιφ (Lionel Cliffe) και ο Μαχμούντ Μαμνταμί, «ένας έξοχος ομιλητής και πειστικός θεωρητικός» καθώς επίσης και υπέρμαχος της αντικαπιταλιστικής σκέψης (σε αντίθεση με την «απλώς» αντιιμπεριαλιστική). 6 Έχοντας αναζωογονηθεί από την παραμονή του για δύο χρόνια στην Τανζανία, ο Ρόντνεϊ επέστρεψε στο Πανεπιστήμιο των Δυτικών Ινδιών ως λέκτορας στην Ιστορία της Καραϊβικής και της Αφρικής και δίδαξε στην πανεπιστημιούπολη της Μόνα, στηντζαμάικα. Έως τότε ο Ρόντνεϊ είχε ήδη αποκτήσει παγκόσμια φήμη ως επιστήμονας που υποστήριζε τους καταπιεσμένους. Όμως, ενώ δίδασκε στηντζαμάικα, η ακαδημαϊκή καριέρα του δεν τον ικανοποιούσε. Ο Ρόντνεϊ άρχισε να «στήνει» σωματεία για τους φτωχούς εργάτες και αγρότες. Αυτή η επιλογή του δεν ήταν τυχαία. Τα απελευθερωτικά κινήματα σάρωναν την Αφρική, την Ασία και τη Λατινική Αμερική. Οι ΗΠΑ αντιμετώπιζαν την κατακραυγή για τον πόλεμο στο Βιετνάμ, στη χώρα τους και στο εξωτερικό. Νέα κοινωνικά κινήματα αναπτύσσονταν δυναμικά σε όλη την Ευρώπη, ακολουθώντας το Παρίσι και το Μάη του Η κοινωνία και η κουλτούρα στις Δυτικές Ινδίες ήταν σε αναβρασμό. Οι ρυθμοί της Καραϊβικής, του τζαμάικα σκα, της ροκ και της ρέγκε γίνονταν ολοένα και πιο δημοφιλείς. Ο ρασταφαριανισμός αναπτυσσόταν. Σ' αυτές τις συνθήκες αναταραχής, ο Ρόντνεϊ θεωρούνταν ταραχοποιό στοιχείο. Λίγο μετά την επιστροφή του στις Δυτικές Ινδίες, ο Ρόντνεϊ έφυγε από την πανεπιστημιούπολη της Μόνα για να παρακολουθήσει ένα συνέδριο μαύρων συγγραφέων στον Καναδά. Η τζαμαϊκανή κυβέρνηση βρήκε την ευκαιρία να του απαγορέψει την επανείσοδο στη χώρα. Έτσι, ο Ρόντνεϊ αναγκάστηκε να επιστρέψει στηντανζανία. Η εξορία του πυροδότησε πολλές διαμαρτυρίες. Οι φοιτητές έκλεισαν τις πύλες του πανεπιστημίου, σταμάτησαν τα μαθήματα και κατέβηκαν σε πορεία προς τη Βουλή της Τζαμάικα. Συγκρούστηκαν με την αστυνομία και δέχτηκαν πολλά δακρυγόνα. 7 ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 149

150 Αφρικανικός σοσιαλισμός: Τρεις γενιές Σε μια διάσημη ομιλία του για τον νεαρότερο σύντροφό του, ο πρωτοπόρος μαρξιστής από το Τρινιδάδ Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς ανέφερε πως ο Ρόντνεϊ ανήκε στη δεύτερη γενιά των Αφρικανών σοσιαλιστών. «Το ότι γεννήθηκε το 1942 σημαίνει πως έ- χει πίσω του μια περίοδο αγώνων για το χειρισμό με τον καλύτερο τρόπο της κατάστασης στην Καραϊβική και στον αποικιακό κόσμο». Ο Ουόλτερ Ρόντνεϊ εμφανίστηκε αφού οι κορυφαίες στιγμές της αφρικανικής απελευθέρωσης είχαν ήδη περάσει. [Πρώτα] ο Νκρούμαχ (Nkrumah) κατόρθωσε να εξασφαλίσει την ανεξαρτησία της Χρυσής Ακτής και την ίδρυση της Γκάνα. Λίγο αργότερα το ίδιο έκανε ο Τζούλιους Νιερέρε (lulious Nyerere) για την Τανγκανίκα, η οποία ενώθηκε με τη Ζανζιβάρη και δημιούργησαν την Τανζανία. [...} Γι'αυτό, όταν ο Ρόντνεϊ ολοκλήρωσε τις σπουδές του, μπορούσε να στηριχτεί & αυτές τις βάσεις. Όλα όσα είχαν προηγηθεί έδωσαν το απαραίτητο κίνητρο στο Ρόντνεϊ να μελετήσει την ιστορία της Αφρικής και της Καραϊβικής.* Ο φίλος του Ρόντνεϊ Τιμ Χέκτορ (Tim Hector) συμφωνεί με τα παραπάνω. Ο Ουόλτερ και όλοι εμείς της ίδιας γενιάς είχαμε μια βάση στην οποία μπορούσαμε να στηριχτούμε. Αυτή τη βάση μας την προσέφεραν οι I. Λ. Ρ. Τζέιμς, ο σπουδαίος Ντι Μπουά (Du Bois), ο εξίσου σημαντικός Μάρκους Γκάρβεϊ(Markus Garvey), ο Τζορτζ Πάντμορ (George Padmore) -ο πατέρας της αφρικανικής απελευθέρωσης-και ο Φραντς Φάνον (Frantz Fanon) - ο φιλόσοφος της μετα-αποικιοκρατίας, ο θεωρητικός των κινδύνων της εθνικής ανεξαρτησίας. Έπρεπε να στηριχτούμε & αυτές τις βάσεις, στη θεωρία και στην πρακτική, ή «να προδώσουμε την αποστολή», όπως το έθεσε ο Φάνον. 9 Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τη συμβολή αυτών των συγγραφέων.τα ονόματα που αναφέραμε πριν προέρχονται από όλα τα μέρη του Μαύρου Ατλαντικού, 10 συμπεριλαμβανομένης της Βόρειας Αμερικής και της Βρετανίας, όπως και της Καραϊβικής και της Αφρικής. Η πρώτη ομάδα τοποθετείται σε ένα προπαρασκευαστικό στάδιο. Έως το 1900 η Αφρική ήταν κάτω από την απευθείας ξένη κυριαρχία.τα αποικιακά κράτη έκαναν ό,τι μπορούσαν ώστε να εμποδίσουν την εμφάνιση οποιασδήποτε πιθανής πηγής αντίστασης. Η εκπαίδευση ήταν «κλειστή» και οι μαύροι δεν είχαν το δικαίωμα πρόσβασης σε πηγές πληροφοριών και σε απόκτηση δεξιοτήτων. Οι περισσότερο σημαντικές μορφές του «αφρικανικού σοσιαλισμού» ήταν δραστήριες έξω από την Αφρική. Μόνο αργότερα οι στρατηγικές που είχαν συζητήσει μπορούσαν να έχουν κάποιο αντίκρισμα στην ίδια την Αφρική. Ο Ε.Μ. Ντι Μπουά και ο Μάρκους Γκάρβεϊ ήταν δραστήριοι στις ΗΠΑ των αρχών του 20 " αιώνα. ΟιΤζορτζ Πάντμορ και Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς ήταν παναφρικανιστές και σοσιαλιστές που ζούσαν στη Βρετανία και την Αμερική. 149 I ΟΥΟΛΤΕΡ ΡΟΝΤΝΕΪ: ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ

151 Πριν από το 1914 ο Ντι Μπουά βοήθησε στη δημιουργία μιας οργάνωσης για τα δικαιώματα των μαύρων, την Εθνική Ένωση για την Ανάπτυξη των Έγχρωμων Ανθρώπων (NAACP). Αργότερα, ήταν ηγέτης παναφρικανιστής και κατόπιν συνοδοιπόρος του Κομμουνιστικού Κόμματος. Επίσης, ήταν διακεκριμένος ιστορικός του απελευθερωτικού κινήματος των μαύρων. Η Μαύρη Ανασύνθεση, την οποία προπαγάνδιζε, περιλάμβανε τη συμμαχία μεταξύ των μαύρων, των φτωχών λευκών και των παραγωγών του Βορρά που ενώθηκαν για λίγο ώστε να μεταμορφώσουν τα κράτη του Νότου μετά το τέλος του Αμερικανικού Εμφύλιου πολέμου. Ο Ντι Μπουά υποστήριζε πως η άνοδος και η ύφεση αυτού του ριζοσπαστικού κινήματος «ανασύνθεσης» έδωσε το στίγμα για το τι θα επακολουθούσε στον νέο αιώνα. «Η κατάργηση της αμερικανικής δουλείας προώθησε τη μεταφορά κεφαλαίων από τους λευκούς σε χώρες των μαύρων στις οποίες επικρατούσε η δουλεία, με τις ίδιες καταστροφικές και τρομερές συνέπειες για την εργατική τάξη που βλέπουμε να ισχύουν σήμερα»." Ο ανταγωνισμός μεταξύ του Πρώτου και του Τρίτου Κόσμου, που εκδηλώθηκε με την αποικιοκρατία, ήταν το προϊόν μιας α- νολοκλήρωτης αντικατάστασης της δουλείας από την ελεύθερη εργασία. Εκατό χρόνια ρατσισμού μπορούν να εξηγηθούν λόγω της ήττας που υπέστησαν τη δεκαετία του 1870 οι εργάτες και οι φτωχοί αγρότες. Η Παγκόσμια Ένωση για τη Βελτίωση της Ζωής των Μαύρων (UNIA) του Μάρκους Γκάρβεϊ αναπτύχθηκε τα χρόνια που ακολούθησαν μετά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο και εξελίχθηκε σε ένα μαζικό κίνημα με εκατομμύρια υποστηρικτές σε όλη τη Βόρεια Αμερική, τη Βρετανία και την Καραϊβική. Ο Γκάρβεϊ προέτρεπε τους μαύρους Αμερικανούς να επιστρέψουν στην Αφρική. Σε διαφορετικές συνθήκες, ένα τέτοιο μήνυμα θα μπορούσε να έχει ενισχύσει την υπάρχουσα αίσθηση παθητικότητας ανάμεσα στους μαύρους. Στις συνθήκες της εποχής που ειπώθηκε όμως έγινε ακριβώς το αντίθετο. Η Αφρική έγινε σύμβολο για ένα γενικό σχέδιο απελευθέρωσης. Οι άντρες και οι γυναίκες που άκουγαν τον Γκάρβεϊδεν είχαν στην πραγματικότητα μεγάλη επιθυμία να «επιστρέψουν». Παρά την τυπικότητα του μηνύματός του, ένιωθαν στις ομιλίες του τη μεγάλη αυτοπεποίθηση που είχε και την αυθεντική μαύρη υπερηφάνεια. Ο Γκάρβεϊ έδωσε έναν τόνο αισιοδοξίας στην πολιτιστική ζωή των μαύρων. Η δεκαετία του 1920 επίσης έζησε την Αναγέννηση του Χάρλεμ, την άνθηση της τζαζ μουσικής, των ταινιών και της τέχνης. Μια τρίτη μορφή, ο Τζορτζ Πάντμορ έζησε επίσης την περίοδο του προκαταρκτικού σταδίου των αποικιακών εξεγέρσεων. Σε όλη τη δεκαετία του 1930 ο Πάντμορ προπαγάνδιζε διαρκώς την ανεξαρτησία των μαύρων. Για αρκετά χρόνια συμφωνούσε με την πολιτική της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Αργότερα, συντάχθηκε με τον Σ ΑΡ. Τζέιμς. Μετά την εισβολή του Μουσολίνι στην Αβησσυνία εργάστηκαν μαζί με το Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς στη φιλοαιθιοπική εφημερίδα International African Opinion [Διεθνής Αφρικανική Γνώμη]Λο 1945 μαζί Μ ε τους Τζόμο Κενιάτα (jomo Kenyatta) και Κουάμε Νκρούμαχ ίδρυσαν μια Παναφρικανική Ομοσπον- ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 150

152 δια.το πέμπτο Παναφρικανικό Συνέδριο έγινε στο Μάντσεστερ εκείνη τη χρονιά, στο οποίο συμμετείχαν πολλοί μελλοντικοίαφρικανοί ηγέτες. Ο Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς επίσης ανήκει στη μαύρη διασπορά. Γεννημένος το 1901, ο Τζέιμς έφυγε από το Τρινιδάδ το 1932 και πέρασε τις δύο επόμενες δεκαετίες στη Βρετανία και την Αμερική. Έγινε διακεκριμένος δημοσιογράφος και αγωνιστής στους δύο κόσμους, του σοσιαλισμού και του παναφρικανισμού. Μεταξύ των ετών 1936 και 1939 έγραψε μια σειρά από καταπληκτικά έργα, συμπεριλαμβανομένου ενός μυθιστορήματος με τίτλο Minty Alley ( 1936), το οποίο παρουσιάζει τις σχέσεις μεταξύ της αστικής τάξης και των φτωχών στηντζαμάικα. 12 Το 1937 δημοσίευσε το βιβλίο World Revolution, : The Rise and Fall of the Communist International [Η Παγκόσμια Επανάσταση, : Η Άνοδος και η Πτώση της Κομμουνιστικής Διεθνούς]. Σ* αυτό το βιβλίο οτζέιμς τάχθηκε δημόσια υπέρ του τροτσκισμού, υποστηρίζοντας πως ο Στάλιν είχε προδώσει τους λαμπρούς στόχους της Ρωσικής Επανάστασης. 13 Το 1938 οτζέιμς δημοσίευσε την καταπληκτική ιστορία του The BlackJacobins[Oi Μαύροι Ιακωβίνοι].Το θέμα του ήταν η εξέγερση των σκλάβων στη γαλλική αποικία του Σαν Ντομίγκο,τη σημερινή Αϊτή.Το βιβλίο αναφέρεται εκτενώς στον ανερχόμενο ηγέτη Τουσέν Λ' Ουβερτούρ (Toussaint L'Ouverture) και είναι μια ιστορία εξέγερσης, καταπίεσης και τελικά νίκης του λαϊκού κινήματος. Ο Τουσέν και οι υποστηρικτές του δεν ή- ταν ένθερμοι επαναστάτες. Επειδή έπρεπε να εξασφαλίσουν τη διατήρηση της ελευθερίας τους, ήταν υποχρεωμένοι να νικήσουν τα βρετανικά, γαλλικά και ι- σπανικά στρατεύματα. Ο θρίαμβός τους οδήγησε στην κατάργηση του δουλεμπορίου. 14 Ο Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς δεν ήταν «απλώς» ένας συγγραφέας. Ήταν επίσης ένας αγωνιστής που διαμόρφωσε το πλαίσιο της στρατηγικής μέσα στο οποίο εξελίχθηκε η πολιτική του Ρόντνεϊ. Το 1958 οτζέιμς επέστρεψε στο Τρινιδάδ, όπου ήταν ηγετική φυσιογνωμία του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος. Ορίστηκε Γραμματέας του Ομοσπονδιακού Εργατικού Κόμματος Δυτικών Ινδιών. ΟΤζέιμς εξέδωσε την εφημερίδα The Nation[To Έθνος], εφημερίδα του υστεροαποικιακού κινήματος του Έρικ Ουίλιαμς (Eric Wiliams) στο Τρινιδάδ. Όμως, το νέο κράτος δεν κατόρθωσε να εκπληρώσει τις αρχικές, σοσιαλιστικές του υποσχέσεις. Όπως πολλοί ηγέτες του πρώτου κύματος της ανεξαρτησίας των κρατών, ο Ουίλιαμς δεσμεύτηκε για την εξασφάλιση ισότητας, όμως δεν ήξερε τον τρόπο με τον ο- ποίο θα το κατόρθωνε. ΟΤζέιμς διαφώνησε έντονα με τον Ουίλιαμς.Τότε συνέβαλε στην ίδρυση του Εργατικού και Αγροτικού Κόμματος, για να διαμαρτυρηθεί για τον εκφυλισμό του εθνικού κινήματος, όμως το κόμμα του δέχτηκε μεγάλη ήττα στις εκλογές του Για τα επόμενα είκοσι χρόνια, ο Τζέιμς ταξίδευε στην Αγγλία, τις ΗΠΑ και την Καραϊβική. Συμμετείχε ενεργά ξανά στο κίνημα για την α- φρικανική απελευθέρωση και βοήθησε στη συγγραφή του προγράμματος του έκτου Παναφρικανικού Συνεδρίου. Επίσης, υποστήριζε την επαναδημοκρατικοποίηση του αγώνα για την αφρικανική απελευθέρωση I ΟΥΟΛΤΕΡ ΡΟΝΤΝΕΪ: ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ

153 Ο τελευταίος συγγραφέας που αναφέρουμε είναι ο Φραντς Φάνον, γιατρός, συγγραφέας και μαχητής της εξέγερσης της Αλγερίας, που ξεκίνησε το 1954 και τελείωσε το 1962.Τη δεκαετία του 1950, ο Φάνον αφοσιώθηκε στην εκστρατεία για την ανεξαρτησία της Αλγερίας. Η αποικιοκρατική δύναμη ήταν η Γαλλία, γι' αυτό υποχρεώθηκε να καταδικάσει τη γαλλική αριστερά, η οποία υποστήριζε την α- ποικιακή κυβέρνηση ενάντια στους απελευθερωτικούς στρατούς του Μπεν Μπελά (Beri Bella) και του FLN. 16 Η εμπειρία του εμφυλίου τον έφερε σε στενή επαφή με τα θύματα του πολέμου. Ως γιατρός προβληματίστηκε για τις εσωτερικές, ψυχολογικές συνέπειες του ρατσισμού.το βιβλίο του με τίτλο Black Skin, White Masks[Maùpo Δέρμα, Λευκές Μάσκες] περιγράφει πώς οι Αφρικανοί αφήνονταν να τους χειρίζονται οι αποικιοκράτες, και μάλιστα μερικές φορές συνεργάζονταν μαζί τους.,7 Το βασικό θέμα που τον απασχολούσε ήταν η ψυχολογική επανάσταση που ήταν απαραίτητη ώστε να απαλλαχτεί η Αφρική από τις μακρόχρονες συνέπειες των πολλών αιώνων δυτικής κατάκτησης. Οι Γκάρβεϊ, Ντι Μπουά, Πάντμορ, Τζέιμς και Φάνον ανήκαν στην πρώτη γενιά του αφρικανικού σοσιαλισμού. Είχαν ωριμάσει πριν από τον πόλεμο. Παρόλο που οι ιδέες τους επέδρασαν στην τακτική της απελευθέρωσης, ήταν πολύ νωρίς για να παίξουν οποιονδήποτε καθοδηγητικό ρόλο στην πραγματική διακυβέρνηση των πρώτων αφρικανικών κρατών. Αντιθέτως, το έργο αυτό πέρασε στην επόμενη γενιά αγωνιστών, ανάμεσά τους οι Πατρίς Λουμούμπα (Patrice Lumumba), Τζούλιους Νιερέρε και Κουάμε Νκρούμαχ. Αξίζει να αναφερθούμε σε καθέναν από αυτούς ξεχωριστά. Ο Πατρίς Λουμούμπα ήταν ο πρώτος ηγέτης του Κονγκό (αργότερα Ζαΐρ και τώρα Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό) μετά την κατάκτηση της ανεξαρτησίας τον Ιούνιο του 1960.Τ0 κόμμα του, το Εθνικό Κονγκολέζικο Κίνημα (ΜNC), ακολουθούσε ενωτική, εθνική πολιτική σε ένα πολυεθνικό κράτος αλλά και πολιτική α- ναδιανομής της γης στους φτωχούς αγρότες, που αποτελούσαν την πλειοψηφία. Το MNC κέρδισε στις πρώτες δημοκρατικές εκλογές. Ο Λουμούμπα ήταν χαρισματική προσωπικότητα και πολύ δημοφιλής. Πίστευε βαθιά στην εθνική απεξάρτηση και από τα δύο μεγάλα μπλοκ του Ψυχρού Πολέμου. Πίστευε πως ο λαός του Κονγκό ενωμένος θα μπορούσε να υπερβεί όλα τα εμπόδια και να δημιουργήσει μια σοσιαλδημοκρατική κοινωνία. Όμως, η προηγούμενη αποικιακή δύναμη, το Βέλγιο, κατόρθωσε να υπονομεύσει την εξουσία του Λουμούμπα συμμαχώντας με τις ΗΠΑ. Η πλούσια σε χαλκό Κατάνγκα αποσκίρτησε και ξεκίνησε ένας μακρύς εμφύλιος πόλεμος. Ο νικητής ήταν ο Μομπούτου Σέσε Σέκο (Mobutu Sese Seco), ο οποίος είχε την υποστήριξη της Δύσης στη δημιουργία α- πολυταρχικού κράτους. Ο Λουμούμπα δολοφονήθηκε με διαταγή της ΟΑτην ά- νοιξη του Από τότε το Κονγκό υποφέρει σαράντα χρόνια κόλασης. 18 Ο Τζούλιους Νιερέρε ήταν ο πρώτος πρωθυπουργός τηςτανγκανίκα και έ- παιξε ηγετικό ρόλο στην πολιτική αυτής της χώρας, τόσο στα πρώτα της χρόνια όσο και αργότερα.το κόμμα του, η Αφρικανική Εθνική Ένωση τηςτανγκανίκα ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 152

154 (TANU), αποτελούνταν από αρκετούς λευκούς και Ασιάτες και αγωνιζόταν συνεχώς για μια «αντιρατσιστική» δημοκρατία.το 1961 ο Νιερέρε έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απομάκρυνση της Νότιας Αφρικής από την Κοινοπολιτεία. Συνέχισε ε- πιβλέποντας την ασφαλή και σίγουρη μετάβαση τηςτανγκανίκα σε δημοκρατία. Η περίοδος του «μήνα του μέλιτος» δεν κράτησε όμως για πολύ.τα συνδικάτα ξεκίνησαν απεργίες ενάντια στην πολιτική μισθών της κυβέρνησης. Εν τω μεταξύ η αστική κοινωνία απέτυχε να δημιουργήσει κόμματα που να μπορούν να α- ντιπαρατεθούν στο TANU σε εθνικό ή έστω τοπικό επίπεδο.το 1963 ητανγκανίκα αυτοπροσδιορίστηκε ως «μονοκομματικό κράτος». Ο Κουάμε Νκρούμαχτης Γκάνα ίσως ήταν ο πιο εντυπωσιακός εκπρόσωπος της γενιάς του. Γεννήθηκε το 1909 και πέρασε τις δεκαετίες του 1930 και του 1940 στην Αμερική και τη Βρετανία, ήρθε σε επαφή με την κίνηση του Μάρκους Γκάρβεϊ και τη δυτική αριστερά. Έπειτα από την ανεξαρτησία της Γκάνα, ο Νκρούμαχ έπαιξε σημαντικό ρόλο στην προώθηση της ιδέας μιας παναφρικανικής ενότητας. Διοργάνωσε μια συνδιάσκεψη των ανεξάρτητων Αφρικανικών Κρατών στην Άκρα το 1958 και προσπάθησε να ενισχύσει τα κινήματα ανεξαρτησίας στην Αλγερία, το Κονγκό,τη Γουινέα και το Μάλι. Στην αυτοβιογραφία του Νκρούμαχ, που δημοσιεύτηκε το υπάρχει μια περιεκτική δήλωσή του που δείχνει καθαρά τις στρατηγικές του πεποιθήσεις. Ο καπιταλισμός είναι ένα πολύ πολύπλοκο σύστημα για ένα καινούριο, ανεξάρτητο έ- θνος. Έτσι, υπάρχει η ανάγκη για μια σοσιαλιστική κοινωνία. Όμως, ακόμα και ένα σύστημα που στηρίζεται στην κοινωνική δικαιοσύνη και σ' ένα δημοκρατικό σύνταγμα χρειάζεται υποστήριξη μετά την περίοδο της κατάκτησης της ανεξαρτησίας, με την επιβολή βοηθητικών μέτρων ολοκληρωτικού χαρακτήρα. Χωρίς την πειθαρχία δεν μπορεί να επιβιώσει η ελευθερία. [...] Η ανεξαρτησία δεν θα ολοκληρωθεί ποτέ αν δεν συνδεθεί με την απελευθέρωση και άλλων περιοχών στην Αφρική. Η Γκάνα τώρα συντάσσεται με τα ανεξάρτητα κράτη της Αιγύπτου, της Αιθιοπίας, της Λιβερίας, της Λιβύης, του Μαρόκο, του Ιουδάν και της Τυνησίας. Η υπόλοιπη ήπειρος ακόμα κυβερνάται από όχι λιγότερες από έξι ευρωπαϊκές δυνάμεις.' 9 Όμως τα χρόνια της ευημερίας έδωσαν τη θέση τους σε χρόνια φτώχειας στην Γκάνα. Η αναδιανομή γης του Νκρούμαχ έβρισκε αντίθετους τους συμμάχους του σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι κυβερνήσεις της Δύσης δεν σταματούσαν την κριτική τους.το 1966 πραγματοποιήθηκε ένα πραξικόπημα ενάντια στον Νκρούμαχ. Η πολιτειακή τάξη αποκαταστήθηκε τρία χρόνια μετά.υποτιμήθηκε το νόμισμα και το κράτος αποδιοργανώθηκε. Παρά αυτές τις ήττες, θα πρέπει να θυμόμαστε πως οι αρχές της δεκαετίας του i960 ήταν περίοδος ελπίδας για την Αφρική. Η ήπειρος κατείχε τεράστιο πλούτο, περίπου το 90% του παγκόσμιου αποθέματος σε κοβάλτιο, 8ο% του παγκόσμιου αποθέματος σε χρώμιο και ένα μεγάλο ποσοστό πλατίνας και ακατέρ- 153 I ΟΥΟΛΤΕΡ ΡΟΝΤΝΕΪ: ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ

155 γαστων διαμαντιών. Όταν ο Ρόντνεϊ ήταν ακόμη μαθητής ή φοιτητής, μπορούσε να είναι αισιόδοξος. Οι επιδράσεις από τη δολοφονία του Λουμούμπα, που διέταξε η CIA, δεν είχαν ακόμη φανεί. Επίσης, η ανατροπή του Νκρούμαχ ήταν κάτι μελλοντικό. Οι πραγματικές διαστάσεις της μελλοντικής κατάπτωσης της επανάστασης στις αποικίες δεν ήταν ακόμη φανερές. Ωστόσο, στα χρόνια της πρώιμης ενηλικίωσης του Ρόντνεϊ, κάποια από τα προβλήματα του δεύτερου κύματος είχαν αρχίσει να φαίνονται. Για παράδειγμα, ο λαός της Καραϊβικής πίστευε για χρόνια πως, όταν τα νησιά αποκτούσαν την ανεξαρτησία τους από τους Βρετανούς, το μέλλον τους θα ήταν μια ομοσπονδία των Δυτικών Ινδιών. Ένα τέτοιο πολυεθνικό κράτος ιδρύθηκε το 1958, όμως κατέρρευσε τέσσερα χρόνια αργότερα εν μέσω πολλών αμοιβαίων κατηγοριών. Ακόμα και από την πλευρά των μαύρων ηγετών υπήρξαν φαινόμενα εγωισμού και προβολής προσωπικών συμφερόντων. Σε συνθήκες ήττας, αρκετοί μαύροι συγγραφείς άρχισαν να μελετούν την «κούραση» των κινημάτων ανεξαρτησίας. Ο μυθιστοριογράφος, αγωνιστής και συγγραφέας θεατρικών έργων από την Κένυα Νγκούγκι ούα Θιόνγκο (Ngugi wa Thiong'o) περιγράφει το πρόβλημα πολύ καλά. «Η ανάλυση της κατάστασης στην Αφρική στις δεκαετίες του 1950 και του i960 γίνεται σε σχέση με τους λευκούς και τους μαύρους. [...] Έτσι, όταν ήταν η σειρά των μαύρων να σηκώσουν τη σημαία, ο κόσμος ρωτούσε "τι συμβαίνει, γιατί ο αδελφός μου με καταπιέζει;"». 20 Το i960 ο Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς υποστήριζε πως η στρατηγική του Κουάμε Νκρούμαχ στην Γκάνα ήταν λάθος. «Υπάρχουν κάποια στοιχεία αποικιοκρατισμού που εξακολουθούν να ελλοχεύουν στις σκέψεις ανεξάρτητων κρατών». Ο Τζέιμς πίστευε πως οποιοδήποτε επιτυχημένο κίνημα ανεξαρτησίας θα αντιμετώπιζε κρίσεις ηγεσίας και θα μπορούσε να μείνει πιστό στις θέσεις του μόνο εάν αυτές περιόριζαν οποιοδήποτε πισωγύρισμα των νέων ηγετών. Η πτώση του Νκρούμαχ αποδόθηκε στην αποτυχία του να απομακρύνει «διστακτικούς, αμφιταλαντευόμενους, ακόμη και ύπουλους συνεργάτες του». Ένα άλλο συμπέρασμα είναι πως οι δημοκρατικοί θεσμοί ήταν απαραίτητοι, ακόμη και αν ασκούσαν κριτική στην κυβέρνηση. Ένα από τα σημαντικότερα λάθη του Νκρούμαχ ήταν η αποτυχία να συγκαλέσει μια «επαναστατική εκλεγμένη συνέλευση». 21 Άλλοι συγγραφείς μιλούν για την αναγκαιότητα να έχουν οι ηγέτες της αποικιακής επανάστασης ζωντανή επαφή με το λαό. Για παράδειγμα, η ηγετική φυσιογνωμία του κινήματος ανεξαρτησίας της Γουινέας-Μπισάου ήταν ο Αμίλκαρ Καμπράλ (Amilcar Cabrai). Πριν από τη δολοφονία του το ο Καμπράλ έγραψε ένα κείμενο για τον ιμπεριαλισμό μετά την ανεξαρτησία. «Η νεοαποικιοκρατία δουλεύει σε δύο μέτωπα, στην Ευρώπη και στις υπανάπτυκτες χώρες.το σημερινό της σχέδιο για τις υπανάπτυκτες χώρες είναι η πολιτική της βοήθειας, και ένας από τους ουσιαστικότερους στόχους αυτής της πολιτικής είναι η δημιουργία μιας λανθάνουσας αστικής τάξης που θα βάλει φρένο στην επανάσταση». 22 Η αντίληψη του Καμπράλ για τη λαϊκή αντίσταση ήταν παρόμοια με αυτήν ΚΡΙΤΙΚΟ] MAPIIJMOÎ 154

156 που κινητοποίησε τους Αφρικανούς σοσιαλιστές του δεύτερου κύματος (Λουμούμπα, Νκρούμαχ). Η καινοτομία του έγκειται στην απαίτηση για ανανέωση του κινήματος ανεξαρτησίας: Η άποψή μου είναι πως δεν υπάρχουν πραγματικές αντιπαραθέσεις μεταξύ των λαών της Αφρικής. Υπάρχουν μόνο αντιπαραθέσεις μεταξύ των ελίτ τους. Όταν ο λαός κατακτήσει την εξουσία, όπως θα γίνει στην πορεία των γεγονότων σ' αυτήν την ή- πειρο, δεν θα υπάρχουν πια εμπόδια στην ουσιαστική επίτευξη της συναδέλφωσης των αφρικανικών λαών.' 3 Στη δεκαετία του 1970 οι συνθήκες εγκυμονούσαν την ανάδυση ενός τρίτου κύματος Αφρικανών σοσιαλιστών, σε χώρες όπως η Νιγηρία, η Γουινέα, η Μοζαμβίκη, 24 η Ζιμπάμπουε και άλλες. Στη Γουιάνα ο Ρόντνεϊ ήταν χαρακτηριστικός αντιπρόσωπος αυτής της νέας γενιάς. Ακαδημαϊκός και αγωνιστής Μεταξύ των ετών 1968 και κι ενώ ακόμα βρισκόταν στο πανεπιστήμιο της Τανζανίας, ο Ουόλτερ Ρόντνεϊ ταξίδεψε σε όλη την Αφρική, την Ευρώπη και την Ασία. Έγινε γνωστός από το βιβλίο του How Europe Underdeveloped ΑΜςβ[Πώς η Ευρώπη προωθεί την υπανάπτυξη της Αφρικής]. Auxf\ η μελέτη ήταν το μανιφέστο μιας ολόκληρης γενιάς. Αφορούσε πολλές και διαφορετικές πλευρές της αφρικανικής εμπειρίας. Επέμενε πως ο κόσμος έπρεπε να ερμηνεύεται μέσα α- πό τα μάτια των καταπιεσμένων: «0 σκοπός [...] είναι να αγγίξουμε αυτούς που θέλουν να ερευνήσουν περισσότερο τη φύση της εκμετάλλευσής τους παρά να ικανοποιήσουν τα πρότυπα που έχουν θέσει οι καταπιεστές τους και οι αντιπρόσωποι τους στον ακαδημαϊκά κόσμο».υπάρχουν πολλοί παλιάνθρωποι στο βιβλίο και ένας ή δύο ήρωες. Σε μια σημαντική παράγραφο ο Ρόντνεϊ περιγράφει το ρόλο της βασίλισσας Νζίντζα (Nzinga), την αρχηγό του αφρικανικού κράτους Ματαμπά, που ιδρύθηκε το 1630, στο συντονισμό της αντίστασης ενάντια στους Πορτογάλους δουλεμπόρους της Αγκόλα. Η βασίλισσα Νζίντζα αγωνίστηκε επίσης ενάντια στους πολέμους υποδούλωσης στην Αφρική. Η ανάδειξη προσωπικοτήτων όπως η Νζίντζα καταρρίπτει το μύθο που υποστηρίζει πως οι Αφρικανοί δεν πολέμησαν ενάντια στην υποδούλωσή τους. JS Η βασική ιδέα του βιβλίου είναι η υπανάπτυξη, η οποία σημαίνει περισσότερα από τη μη ύπαρξη ανάπτυξης «γιατί όλοι οι λαοί έχουν αναπτυχθεί, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο και σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό». Αντιθέτως ήταν η αναπαραγωγή των άνισων σχέσεων σε εθνικό επίπεδο. «Η υπανάπτυξη έχει νόημα μόνο ως τρόπος να συγκρίνει κανείς διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης». Ο κύριος λόγος για την αφρικανική φτώχεια ήταν η αποικιοκρατία, φανερή ή κρυφή: 155 I ΟΥΟΛΤΕΡ ΡΟΝΤΝΕΪ: ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ

157 Η λειτουργία του ιμπεριαλιστικού συστήματος έχει την κύρια ευθύνη για την οικονομική καθυστέρηση της Αφρικής, με την απομύζηση του αφρικανικού πλούτου και με το να καθιστά αδύνατη την ανάπτυξη των πηγών πλούτου της ηπείρου. [...] Έτσι, κάποιος πρέπει να αντιπαρατεθεί με όσους διαχειρίζονται το σύστημα και με όσους είναι είτε παράγοντες είτε ασυνείδητοι συνεργάτες του συστήματος. Οι καπιταλιστές της Δυτικής Ευρώπης ήταν αυτοί που επέκτειναν την εκμετάλλευση τους από το εσωτερικό της Ευρώπης σε όλη την Αφρική. Η ανεξαρτησία μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω του σοσιαλιστικού δρόμου: «Η Αφρική μπορεί να αναπτυχθεί μόνο αν υπάρξει μια δραστική ρήξη με το διεθνές καπιταλιστικό σύστημα, το οποίο είναι ο κύριος παράγοντας της υπανάπτυξης της Αφρικής εδώ και πέντε αιώνες». 26 Μια μπροσούρα που έγραφε το 1968 με τίτλο West Africa and the Slave Trade^ Δυτική Αφρική και το Δουλεμπόριο] επιστρέφει στο θέμα του διδακτορικού του Ρόντνεϊ. Δεδομένου πως οι ιδέες του δημοσιεύτηκαν αυτή τη φορά για ένα πιο μαζικό κοινό, ο Ρόντνεϊ μπορούσε να είναι περισσότερο οξύς, εκφράζοντας την οργή του: «Οι Αφρικανοί δεν είχαν κανέναν έλεγχο όσο αφορά το δουλεμπόριο των Ευρωπαίων ή των Αμερικανών. Μόνο οι Ευρωπαίοι καπιταλιστές είχαν τόσο μεγάλη εξουσία και χρησιμοποίησαν τους Αφρικανούς για τους δικούς τους σκοπούς». 27 Ένα άλλο βιβλίο με τίτλο Groundings with My Brothers [0/ Κοινές Ρίζες με τους Αδερφούς μου] ακολουθεί διαφορετική προσέγγιση, που αυτή τη φορά στρέφεται κυρίως στην Αμερική. Το βιβλίο υποστηρίζει τον Μάλκολμ Χ (Malcolm Χ) και άλλους αγωνιστές του κινήματος της Μαύρης Δύναμης και συσχετίζει τη δράση τους με αγωνιστές άλλων περιοχών. Είναι η θεωρητική αντιστοιχία με την εξέγερση της Μαύρης Δύναμης στο Τρινιδάδ το 1970, η οποία απείλησε να ανατρέψει το καθεστώς του Έρικ Ουίλιαμς. 28 Ουόλτερ Ρόντνεϊ: Μαύρος μαρξιστής; Υπάρχουν πολλά και διαφορετικά μοντέλα ενός αγωνιστή που είναι ταυτόχρονα συγγραφέας. Κάποιοι χρησιμοποιούν τη γραπτή ιστορία μόνο ως τρόπο να προωθήσουν τη δική τους καριέρα ως ακαδημαϊκοί και ως συγγραφείς. Αλλοι ελκύονται από το παρελθόν γιατί η ιστορία της πλειοψηφίας τούς γεμίζει ελπίδες και θέλουν να νιώσουν αυτό τον ενθουσιασμό. Ο Λέοναρντ Χέκτορ υποστηρίζει πως ο Ουόλτερ Ρόντνεϊ συμφωνούσε περισσότερο με τον μαρξιστή Σ ΑΡ. Τζέιμς παρά με τον Έρικ Ουίλιαμς, συγγραφέα του βιβλίου Capitalism and Slavery [Καπιταλισμός καιδουλείαυ 9 και ηγέτη του Τρινιδάδ κάποια στιγμή: Ο Ρόντνεϊ έφερε στη συγγραφή της ιστορίας το πάθος ενός ενεργού μέλους της που παλεύει να αλλάξει τον κόσμο, όχι στα όνειρά του αλλά στην πράξη, και ερευνά την ι- ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 56

158 στόρια για νέες πηγές και νέες δραστηριότητες. Χωρίς αυτό το πάθος, η συγγραφή της ιστορίας γίνεται είτε μια απλή παράθεση χρονολογιών είτε μια στείρα ανατομία των γεγονότων, χωρίς την αίσθηση της κίνησης. Η Ιστορία είναι ζωντανή. Ο Ρόντνεϊ το καταλάβαινε αυτό, ο Ουίλιαμς όχι. 10 Η σύγκριση με τον Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς είναι χρήσιμη όχι μόνο γιατί έτσι ίο θεώρησε ο ίδιος ο Ρόντνεϊ. Σε μια ομιλία του στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν το 1972, ο Ρόντνεϊ προσπάθησε να επαναφέρει την «ποιότητα και σημασία» της θεωρητικής συνεισφοράς του Τζέιμς στην αφρικανική επανάσταση. Γιατί όμως ένας άνθρωπος της διασποράς, που η πολιτική του σκέψη διαμορφώθηκε από γεγονότα στη Βρετανία, την Αμερική και τις Δυτικές Ινδίες, επέλεξε να μελετήσει σοβαρά τα γεγονότα στην Αφρική; Η απάντηση του Ρόντνεϊ έχει ένα στοιχείο αυτοβιογραφικό: «Υπάρχουν θεμελιώδεις πολιτικές αλήθειες που "τραβούν" τον συνειδητοποιημένο μαύρο άντρα του Νέου Κόσμου προς την αφρικανική ήπειρο». Ανάμεσα σ' αυτές τις αλήθειες ο Ρόντνεϊ έθετε την ανάγκη για κοινή οργάνωση, ώστε η ενότητα που θα προκύψει από αυτή να μπορεί να αντιπαρατεθεί στον κοινό εχθρό. «Είναι επίσης λογικό να μεγιστοποιηθούν τα δυνατά μας σημεία, ώστε η απελευθέρωση της αφρικανικής ηπείρου να γίνει η προτεραιότητα για τα πολιτικώς ε- νεργά μέλη στις Δυτικές Ινδίες, τα οποία γνωρίζουν τα όρια των κοινωνιών τους όπως γνωρίζουν πως η αδυναμία της Αφρικής ευθύνεται για την έλλειψη σεβασμού καθώς και για το χαμηλό κύρος της στο εξωτερικό».τι μπορούμε να πούμε για τον αντισταλινισμό του Τζέιμς; Για τον Τζέιμς, η διαδικασία απόρριψης του σταλινισμού τον οδήγησε στο να διαμορφώσει μια διαφορετική αντίληψη για το σοσιαλισμό, ως τη συνειδητή προσωπική αφύπνιση του δημιουργικού πνεύματος της πλειοψηφίας. Κάποια από τα επιχειρήματα του Τζέιμς απορρίφθηκαν από τον Ρόντνεϊ, παρόλο που ο νεαρότερος άντρας αναγνώριζε πως στο όνομα του Στάλιν διαπράχθηκαν «τερατώδεις πράξεις». «Η Αφρικανική επανάσταση δεν μπορεί να συνταχθεί με το μαρξισμό, τουλάχιστον όσον αφορά τη δογματική σταλινική ή ακόμη και την τροτσκιστική μορφή του. Αντιθέτως, θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρο πως οι Αφρικανοί μπορούν να ωφεληθούν από την ιδεολογική κληρονομιά της ανθρωπότητας». Κατόπιν ο Ρόντνεϊ σχολίασε την κριτική του Τζέιμς στον Νκρούμαχ, υποστηρίζοντας πως το πρόβλημα με την επανάσταση της Γκάνα είχε να κάνει με τη γραφειοκρατία, τη διαφθορά και την προτίμηση της παλιάς ηγεσίας για μια «κλίκα συκοφαντών». Εμείς μπορούμε να τον ρωτήσουμε: Αυτό ήταν μόνο; Στο τέλος του άρθρου του, ο Ουόλτερ Ρόντνεϊ συνοψίζει με γενικότητες τη σχέση μεταξύ της αφρικανικής επανάστασης και του μαρξισμού: Είναι σημαντικό να πούμε πως μια τέτοια τόσο γενική ερώτηση για την αξία του μαρξισμού στην αφρικανική επανάσταση έχει, τελευταία, αναβιώσει ανάμεσα στους Αφρικανούς φοιτητές του κόσμου και τους αγωνιστές του κινήματος των μαύρων στην Αμερική. Πρέπει να αναγνωρίσουμε το γεγονός πως ως καταπιεσμένοι λαοί δεν 157 I ΟΥΟΛΤΕΡ ΡΟΝΤΝΕΪ: ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ

159 μπορούμε να αγνοήσουμε οποιοδήποτε όπλο θα μπορούσε να μας βοηθήσει στην α- πελευθέρωσή μας. Μια από τις πολλές θετικές όψεις της πορείας του Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς είναι ακριβώς η επίγνωση πως η αφρικανική ελευθερία δεν μπορεί να κατακτηθεί αν δεν στηριχτεί στα θετικά σημεία της ιστορίας του ανθρώπινου είδους Θα ήταν άδικο να πάρουμε τοις μετρητοίς την προφανή απόσταση που κράτησε ο Ρόντνεϊ σ' αυτήν την παράγραφο από το μαρξισμό. Στα υπόλοιπα έργα του ο Ρόντνεϊ εκφράζει ένα διαρκές ενδιαφέρον για τους σοσιαλιστικούς όρους και τη θεωρία. Δεν κατέληξε σε τέτοιες αντιλήψεις από μόνος του, αλλά μέσω θεωριών και άλλων αγωνιστών, καθώς ήταν κοινή αφετηρία για τους περισσότερους ριζοσπάστες της εποχής. Ωστόσο, ο Ρόντνεϊ πάντα υποστήριζε πως ο κόσμος ήταν μια ολότητα και πως οι κοινωνικοί αγώνες που συνέβαιναν σε κάποιο μέρος θα είχαν αντίκτυπο σε κάποιον άλλο. Επιπρόσθετα, μιλούσε συχνά για την αντίφαση, βλέποντας πως η κυριαρχία διαφορετικών ανθρώπων εξέφραζε τα συμφέροντα διαφορετικών κοινωνικών τάξεων. Ο κόσμος του ήταν κατειλημμένος από τεράστιες δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένων των νεοαποικιοκρατιών δυνάμεων και των μαύρων μαζών των οποίων η αντίσταση θα έπαιρνε τη μορφή της εξέγερσης. Αν παρομοιάσουμε το Ρόντνεϊ με τους κλασικούς μαρξιστές της δεκαετίας του τον Κάουτσκι, τον Πλεχάνοφ και τους ομοίους τους-, θα δούμε πως υ- πάρχει βάση σύγκρισης αλλά και αντίθεσης.υπήρχαν συγκεκριμένα πεδία στα ο- ποία οι ριζοσπάστες της δεκαετίας του 1890 είχαν το πάνω χέρι, οι θεωρίες τους ήταν περισσότερο σύνθετες και περισσότερο χρήσιμες. Από τον Μαρξ έμαθαν την κατανόηση της οικονομικής δυναμικής του καπιταλισμού, η οποία κατέστησε ικανή μια πιο εντυπωσιακή ερμηνεία του τρόπου με τον οποίο η Αφρική -είτε υπό καθεστώς δουλείας είτε με τις συνθήκες του 20 " αιώνα-ταιριάζει σε ένα συνολικό σύστημα καπιταλιστικής διακυβέρνησης. Για το ζήτημα της πρώτης περιόδου, η πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου, από τον ι6 αιώνα και μετά, συνέβαλε στη μετέπειτα ανάπτυξη της βιομηχανίας. 32 Επιπλέον, οι κλασικοί μαρξιστές είχαν καλύτερη αίσθηση των ταξικών διαχωρισμών που μπορούσαν να προκύψουν ακόμη και ανάμεσα στους καταπιεσμένους. Στο περιβάλλον της ζωής τού Ρόντνεϊ μια τέτοια ανάλυση θα μπορούσε να βοηθήσει τον αγωνιστή μας να κατανοήσει πως η νέα αφρικανική αστική τάξη δεν ήταν μια περιθωριακή ή αλλοδαπή δύναμη, αλλά μια τάξη που ήταν ικανή να προωθήσει τη δική της αντίληψη για μια διαδικασία εθνικού μετασχηματισμού, με τους διανοούμενους και μια νέα κρατική τάξη επικεφαλής. Όπως θα δούμε παρακάτω, ο Ρόντνεϊ άρχισε να αντιλαμβάνεται το κενό στη σκέψη του και άρχισε να παίρνει υπόψη του το ζήτημα της ενδογενούς υποστήριξης στη νεοαποικιοκρατία, όμως αυτό έγινε στο τέλος της δεκαετίας του 1970, όταν ήδη ήταν πολύ αργά. Υπάρχουν επίσης πολλά πεδία στα οποία ο σοσιαλισμός του Ρόντνεϊ είναι πολύ πιο εξελιγμένος από εκείνον του Κάουτσκι και των ομοϊδεατών του. Ένα σημείο στο οποίο ο Ρόντνεϊ υπερέχει είναι η συνειδητοποίηση πως η κοινωνική δι- ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞΙΙΜΟ! 158

160 καιοσύνη δεν είναι διαιρετή. Έπρεπε να εφαρμοστεί εξίσου στους λαούς του α- ναπτυσσόμενου κόσμου. Παρόλο που αρκετοί μαρξιστές της Β' Διεθνούς αντιτάχθηκαν στην αποικιοκρατία, σίγουρα στις δεκαετίες του ι88ο και 1890 υπήρχαν αρκετοί άλλοι των οποίων ο αντιιμπεριαλισμός ήταν τόσο αφηρημένος που δεν είχε πραγματικό περιεχόμενο, όπως υπήρχαν και μερικοί ακόμα που υποστήριζαν το «δικό» τους αυτοκρατορικό κράτος. Στο βιβλίο του Evolutionary Socialism [Εξελικτικός Σοσιαλισμός], ο Έντουαρντ Μπερνστάιν υποστηρίζει πως οι Γερμανοί σοσιαλιστές «δεν είχαν τίποτα να φοβηθούν από την αποικιοκρατική πολιτική της Γερμανικής Αυτοκρατορίας». 33 Ένα δεύτερο σημείο στο οποίο υπερτερεί ο Ρόντνεϊ είναι η απόλυτη αφοσίωσή του στο μαχητικό, επαναστατικό πνεύμα του Μαρξ. Πάνω απ' όλα, ο μαρξισμός είναι μια επιστήμη της εξέγερσης της εργατικής τάξης. Ο Ρόντνεϊ εξέφραζε αυτή την πολιτική στη ζωή του. Η δύναμη του λαού Το 1974 ο Ουόλτερ Ρόντνεϊ αποφάσισε να επιστρέψει στην πατρίδα του. Ήθελε να βοηθήσει στην απελευθέρωση της Γουιάνα από τη δικτατορία του PNC με αρχηγό το Φορμπς Μπούρνχαμ. Ενώ ήταν ακόμη στηντανζανία έκανε αίτηση για μια θέση στο Πανεπιστήμιο της Γουιάνα και τον δέχτηκαν ως καθηγητής Ιστορίας. Όταν το έμαθε ο Μπούρνχαμ, ζήτησε την ανάκληση αυτής της απόφασης. Ο Ρόντνεϊ επέστρεψε στη Γουιάνα μετησύζυγό του Πατ και τα τρία του παιδιά, αβέβαιος για το πώς θα εξασφάλιζε τα προς το ζην. Η συμπεριφορά του Μπούρνχαμ αιτιολογείται λόγω της αδυναμίας του καθεστώτος, που εξαιτίας της οποιαδήποτε φωνή αντίστασης μπορούσε να δημιουργήσει προβλήματα. Ο Άρνολντ Ραμπερσαούντ (Arnold Rampersaud), από το Λαϊκό Προοδευτικό Κόμμα (ΡΡΡ), ήταν ήδη στη φυλακή. Όπως και ο Ρόντνεϊ, αρκετοί ακόμα ακαδημαϊκοί του πανεπιστημίου κυνηγήθηκαν από το καθεστώς. Ο Τζόσουα Ραμσαμί (Joshua Ramsammy) πυροβολήθηκε, ο ΚλάιβΤόμας (Clive Thomas) απήχθη και ο Μοχάμεντ Ινσαναλί (Mohammed Insanally) απολύθηκε με κυβερνητική διαταγή. 34 Με την άφιξή του στη Γουιάνα, ο Ρόντνεϊ έγινε ενεργό μέλος της αριστεράς. Μιλούσε σε δημόσιες εκδηλώσεις και οργάνωσε εκπαιδευτικά προγράμματα. Οι φίλοι του τον ενθάρρυναν να οργανωθεί στο μεγαλύτερο αντιπολιτευτικό κόμμα, το ΡΡΡ, υπό την ηγεσία τότε του ΤσέντιΤζαγκάν (Cheddi Jagan). Ο Ρόντνεϊ όμως δεν δέχτηκε, για αρκετούς λόγους. Ένας λόγος ήταν το λαϊκό αίσθημα πως το ΡΡΡ ήταν ένα κόμμα που αντιπροσώπευσε την Ινδική Γουιάνα.Το PNC διατηρούσε την εξουσία εκμεταλλευόμενο τους εθνικούς φόβους μιας άλλης μεγάλης ομάδας, των Αφρικανών της Γουιάνα. Ο Ρόντνεϊ ήταν πεπεισμένος πως η κοινωνική ισότητα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο αν καταργούνταν αυτοί οι εθνικοί διαχωρισμοί Το 1978 ο Φορμπς Μπούρνχαμ διεξήγαγε δημοψήφισμα για ένα νέο σύνταγμα. Η πρόθεσή του ήταν να εξασφαλίσει την προεδρία εφ' όρου ζωής. Ωστόσο, 159 I ΟΥΟΛΤΕΡ ΡΟΝΤΝΕΪ: ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ

161 ένα από τα άρθρα του νέου συντάγματος μιλούσε για ένα εκλεγμένο κοινοβούλιο το οποίο θα είχε την εξουσία (σε περιπτώσεις μεγάλης διαφθοράς) να απομακρύνει τον υπουργό που είχε διορίσει η κυβέρνηση - δεδομένου ότι ο πρόεδρος δεν θα είχε καταργήσει προηγουμένως το κοινοβούλιο, κάτι το οποίο, σύμφωνα πάντα με το σύνταγμα, ήταν στην άμεση δικαιοδοσία του. Παρόλο που ο Ρόντνεϊ εξακολουθούσε να είναι άνεργος, ήταν ευρέως γνωστός στη χώρα και μπορούσε να παίξει έναν σημαντικό ρόλο στη εκστρατεία για την καταψήφιση του συντάγματος.τελικά το δημοψήφισμα ήταν υπέρ του συντάγματος, όμως ο Ρόντνεϊ έγινε διάσημος για την προσπάθειά του αυτή, και οι φίλοι του τον ενθάρρυναν να δημιουργήσει ένα πολυεθνικό κίνημα αντίστασης. Το 1978 ιδρύθηκε η Συμμαχία Εργαζομένων Ανθρώπων (WPA).To χαρισματικό στιλ του Ρόντνεϊ οδήγησε στην ευρεία υποστήριξη της Συμμαχίας. Μια από τις πολλές δημόσιες ομιλίες του εκδόθηκε σε ένα φυλλάδιο με τίτλο «People's Power: No Dictator» [«Λαϊκή Δύναμη: Όχι Δικτατορία»]. Πρόκειται για μια καταπληκτική, οργισμένη δήλωση ενάντια στη δικτατορική συμπεριφορά του Φορμπς Μπούρνχαμ. Δικτάτορας είναι αυτός που έχει την απόλυτη εξουσία. Ο δικτάτορας τοποθετεί τον ε- αυτό του πάνω απ' όλους τους πολίτες. [...]Στις πιο σύγχρονες μορφές της δικτατορίας, ο απόλυτος ηγέτης πρέπει να προωθήσει τη λατρεία της προσωπικότητάς του, ώστε να αποδείξει πως είναι περισσότερο έξυπνος, περισσότερο αποτελεσματικός και γενικά ανώτερος από οποιοδήποτε ανθρώπινο πλάσμα. [,..]0 δικτάτορας δεν δίνει λογαριασμό σε κανέναν, σε καμία οργάνωση σε κανέναν κοινωνικό θεσμό. [...] Ένας δικτάτορας είναι ο αντιπρόσωπος μιας τάξης εντελώς διαφορετικής από την πλειοψηφία των εκμεταλλευόμενων εργατών και αγροτών. [...] Το γεγονός πως έ- νας δικτάτορας είναι αδίστακτος δεν τον κάνει ικανό. Το δικτατορικό σύστημα καταστρέφει την όποια πρωτοβουλία. Απαγορεύει την ανάπτυξη της δημιουργικότητας των ανθρώπων και καταστρέφει τις ικανότητες ακόμα και όσων τον στήριξαν." Στα δύο άκρα της σκέψης του Ρόντνεϊ συναντάμε δύο αντικρουόμενες απόψεις. Η αρνητική δύναμη στην οποία έδινε μεγαλύτερη σημασία στα γραπτά του είναι ο «ιμπεριαλισμός», ο οποίος δημιουργούσε την υπανάπτυξη, τη νεοαποικιοκρατία και την υποταγή των μαύρων στην αυτοκρατορία - με ενσαρκωτή το Φορμπς Μπούρνχαμ. Η θετική δύναμη ήταν «ο λαός», η ενέργεια του οποίου θα απελευθερωνόταν κάποια στιγμή στο μέλλον.το κρίσιμο ερώτημα για τη διανόηση ήταν το να μπορέσει να εμπλακεί μόνιμα με τις μάζες. Σ' αυτή τη δοκιμασία ο ρόλος του Ρόντνεϊ ήταν υποδειγματικός. Σύμφωνα με τον Ουόλε Σογίνκα (Wole Soyinka), ο Ρόντνεϊ «δεν ήταν ένας αιχμάλωτος διανοούμενος στην παλέτα της τοπικής ή εθνικής ριζοσπαστικοποίησης. Ήταν ξεκάθαρα ένας από τους πιο σταθερά ιδεολογικά τοποθετημένους διανοούμενους που υπήρξαν ποτέ, που κοιτούσαν κατάματα την αποικιοκρατία και τους σύγχρονους κληρονόμους ΚΡΙΤΙΚ02 ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I ΐ6θ

162 της - τον μαύρο οπορτουνισμό και την εκμετάλλευση». 36 Όμως στην πραγματικότητα καταλάβαινε «το λαό»; Σε μια από τις τελευταίες ομιλίες του ο Ρόντνεϊ περιέγραψε την πλειοψηφία με τους πιο συγκινητικούς όρους. «Δεν πιστεύω πως είναι μακρινή πιθανότητα στη χώρα μας οι εχθροί του λαού να κατορθώσουν να εξοντώσουν και να καταστρέψουν την ανθρωπιά που κατοικεί μέσα μας». 37 Η μάχη του μέλλοντος θα διεξαγόταν ανάμεσα στο«λαό» ή την «ανθρωπιά» και στη «μηχανή» του Μπούρνχαμ. Όμως, και ο δικτάτορας ήταν επίσης άνθρωπος. Ο Μπούρνχαμ και οι φίλοι του ήταν επίσης άνθρωποι του λαού όσο και οποιοιδήποτε άλλοι. Ο Ρόντνεϊδιάλεξε να μη χρησιμοποιήσει εκείνες τις πολιτικές ταξινομήσεις που ίσως του έδιναν την ευκαιρία να διαχωρίσει τον Μπούρνχαμ από τον πραγματικό «λαό», τους εργάτες δηλαδή και τους φτωχούς αγρότες. Άρχισε να χρησιμοποιεί μια ανάλυση για τις τάξεις, όμως κατόπιν έκανε πίσω από τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης ανάλυσης. Ο Ρόντνεϊ δεν ανέπτυξε την αρχική του ανάλυση για τις τάξεις με σκοπό να εξηγήσει τις αντιθέσεις μέσα στην κοινωνία που ζούσε.το πραγματικό πρόβλημα ήταν πως στη σκέψη του Ρόντνεϊ «ο λαός» ήταν ενιαίος.τώρα ή- ταν όλοι ενωμένοι ενάντια στον Μπούρνχαμ και θα εξακολουθούσαν να είναι και μετά την απομάκρυνση του τυράννου. Στο τέλος του φυλλαδίου «The People's Power» ο Ρόντνεϊ περιγράφει πώς θα είναι η εποχή μετά τον Μπούρνχαμ. «Το WPA ζητά μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας [...], είναι η απόδειξη της ωριμότητας των εργαζομένων οι οποίοι κατανοούν πλήρως την ανάγκη για πατριωτικούς συμβιβασμούς με άλλες τάξεις». 38 Τι σήμαινε η εθνική ενότητα πέρα από το ότι θα εξακολουθούσε να ισχύει η ταξική καταπίεση; Το τέλος της δεκαετίας του 1970 ήταν μια δημιουργική περίοδος για τον Ρόντνεϊ. Έγραψε μικρές ιστορίες για παιδιά και ξεκίνησε την έρευνα για το καταπληκτικό βιβλίο του A History of the Guyanese Working People, [H Ιστορία των Εργαζομένων της Γουιάνα, ], το οποίο τελικά εκδόθηκε μετά το θάνατο του. Η ιστορία αυτή διαμορφώθηκε με την πεποίθηση του Ρόντνεϊ πως ο εργαζόμενος λαός της Γουιάνα είχε παίξει καθοριστικό ρόλο στην α- ντιπαράθεση με τις καταπιεστικές δομές του κράτους. Ο Μόουζες Σιναράιν (Moses Seenarine) γράφει για το βιβλίο αυτό: Η ανάλυση του για τις δομικές δυνάμεις του ευρωπαϊκού καπιταλισμού και της αποικιοκρατίας στη Γουιάνα δεν είναι από πάνω προς τα κάτω. Η ανάλυση του κυρίως περιστρέφεται γύρω από τα άτομα και τις ομάδες των οποίων τα συμφέροντα εξυπηρετούνται από αυτές τις δυνάμεις, καθώς επίσης και γύρω από εκείνους που οι ε- μπειρίες τους από την εκμετάλλευση τους φέρνουν σε αντιπαράθεση μαζί τους, 39 Όπως δηλώνει ο τίτλος, το βιβλίο μιλά για την ιστορία των εργαζομένων και των αγροτών της Γουιάνα. Κυρίαρχο στοιχείο της ιστορίας είναι η αντίσταση, που συσχετίζει τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα με τον ταξικό πόλεμο. Επίσης, 162 I ΟΥΟΛΤΕΡ ΡΟΝΤΝΕΪ: ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ

163 παρουσιάζει αρκετές δευτερεύουσες ομάδες που πολλοί άλλοι ιστορικοί θα είχαν αγνοήσει. Εσκεμμένα ο Ρόντνεϊ δεν έγραψε αποκλειστικά για τις ινδο-αφρικανικές σχέσεις στη Γουιάνα, αλλά ξεχώρισε τους Κρεολούς ως μια διαφορετική κοινωνική ομάδα. Ο Ρόντνεϊ παρατήρησε πως η εφημερίδα ΟβοΙβ[Κρεολός] μαζί με την εφημερίδα Working Man [ Εργαζόμενος Ά νθρωπος] ήταν οι δύο εφημερίδες που υποστήριζαν την ανεξαρτησία της χώρας στη δεκαετία του Μια άλλη εφημερίδα με το όνομα Creole ιδρύθηκε από τον Πάτρικ Ντάργκαν (Patrick Dargan) το 1905 Κατηγορούσε την αποικιακή κυβέρνηση για τις αναταραχές και τις δολοφονίες του Μια άλλη πλευρά του βιβλίου έδινε έμφαση στο γυναικείο ζήτημα. Ο Ρόντνεϊ αναφέρει πώς κάποιες γυναίκες μπόρεσαν να γίνουν μέλη της τοπικής, μεσαίας τάξης στη Γουιάνα των αρχών του αιώνα: Πάλευαν για να μπορούν να είναι εργασιακά ανεξάρτητες, λίγες όμως κατάφεραν να επιβιώσουν χωρίς να στραφούν σε κάποιον συγγενή άντρα, όπως το σύζυγό τους ή έναν «προστάτη παιδιών» ή κάτι τέτοιο. Λίγοι αναρωτήθηκαν γιατί οι γυναίκες ήταν τόσο θορυβώδεις και τόσο δραστήριες στην περίοδο των ταραχών. Κάλυπταν τους άντρες τους και πάλευαν για τους εαυτούς τους και για την αναπαραγωγή των οικογενειών τους - όπως το είχαν ξανακάνει πριν από το ι88ρ, όταν είχαν επιτεθεί στους Πορτογάλους εμπόρους.** Από τα 105 άτομα που καταδικάστηκαν για τις ταραχές του 1905 ένα στα τρία ήταν γυναίκες. Έτσι, όχι μόνο ζητήματα τάξης ή φυλής, αλλά και φύλου έδωσαν ώθηση στην άνοδο του κινήματος διαμαρτυρίας της Γουιάνα. Η συζήτηση για την εθνικότητα ήταν αυτό που είχε τη μεγαλύτερη σημασία για τον Ρόντνεϊ. Σε ένα σημείο του βιβλίου του υποστηρίζει πως οι φυλετικοί διαχωρισμοί στη Γουιάνα έτειναν να καταργηθούν.υποστήριζε πως αυτή η διαδικασία μπορούσε να ιδωθεί από πολλές οπτικές γωνίες. Οι Ινδοί μετανάστες είχαν επηρεαστεί από τις πρακτικές των Κρεολών-Αφρικανών, όπως τα έθιμα της κηδείας. Στην κρεολική κουλτούρα υπήρχε μια τάση τα έθιμά τους να χάσουν τις αρχικές εθνικές α- ναφορές τους - για παράδειγμα, όλες οι φυλές έτρωγαν ρύζι τη δεκαετία του Ανάμεσα στους Αφρικανούς και τους Ινδούς πολλές πολιτιστικές συνήθειες -μερικές μάλιστα προέρχονταν από τους λευκούς- έτειναν να γίνουν ενιαίες συνήθειες, όπως το κρίκετ και το ρούμι. Όμως υπήρχαν και όρια σ" αυτή τη διαδικασία: Οι υπάρχουσες πλευρές της πολιτιστικής σύγκλισης δεν ήταν τόσο ανεπτυγμένες ώ- στε να προωθήσουν αποφασιστικά την αλληλεγγύη ανάμεσα στον εργαζόμενο κόσμο των δύο μεγάλων φυλών. Η άλλη όψη αυτής της φυλετικής-ταξικής συνένωσης είναι πως η ανάπτυξη των ταξικών δυνάμεων και της ταξικής συνείδησης ήταν ανεπαρκής ώστε να διατηρήσει την ενότητα των εργαζόμενων ανθρώπων απέναντι στα εμπόδια που δημιουργούσαν οι νομικές διακρίσεις, ο φυλετικός αποκλεισμός και οι διαφορετικές τροχιές σημαντικών πλευρών της κουλτούρας ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 102

164 Πρέπει να θυμόμαστε πως εκείνη την περίοδο στην πολιτική ζωή της Γουιάνα κυριαρχούσε η υπερβολική έχθρα ανάμεσα στα δύο διαφορετικά κόμματα, τα οποία αντλούσαν την υποστήριξή τους κυρίως θέτοντας φυλετικές γραμμές. Το να υποστηρίζει κανείς πως η πολιτιστική σύγκλιση θα άμβλυνε αυτά τα φυλετικά εμπόδια σήμαινε πως πίστευε ότι η αλληλεγγύη μπορούσε να επιτευχθεί. Το να υποστηρίζει κανείς πως η φυλετική σύγκλιση ήταν κάτι μελλοντικό σήμαινε πως οι προσδοκίες των σοσιαλιστών ήταν, για το άμεσο μέλλον, κενές. Εξήγησε, εξήγησε, εξήγησε Ακόμη και όταν ο Ρόντνεϊ δεν κατάφερε να εργαστεί και να εξασφαλίσει ένα σταθερό εισόδημα ως λέκτορας, εξακολούθησε να παλεύει για την ανατροπή των ορίων της ακαδημαϊκής γνώσης. Σύμφωνα με το φίλο του: Λέοναρντ Χέκτορ: «0 Ρόντνεϊ κι εγώ είχαμε αποφασίσει το 1979 να συγγράψουμε μια κριτική». Είχαν σκοπό να μελετήσουν τον καταπληκτικό άντρα Σερ Άρθουρ Λιούις, έ- ναν από τους πρώτους ιστορικούς που μελέτησαν την ιστορία της αποτυχίας δημιουργίας ανεξάρτητου κράτους των Δυτικών Ινδιών το ο Σερ Άρθουρ Λιούις είχε αναρωτηθεί σε μια άγνωστη μελέτη: «Πώς αυτοί οι πανέξυπνοι άνθρωποι, οι αφοσιωμένοι στην ομοσπονδία, έκαναν τόσο πολλά λάθη σε τόσο μικρό διάστημα;». Η απάντηση, υποστήριξαν οι Ρόντνεϊ και Χέκτορ, βρισκόταν στη μελέτη των ταξικών σχέσεων, οι οποίες επέτρεψαν σε μια νέα κυβερνητική ελίτ να ανέλθει στην εξουσία: Ο Σερ Άρθουρ έθεσε ένα θεμελιώδες ερώτημα. [...] Το σύνολο της ιστορίας, από τον Σωκράτη ως τον Ουόλτερ Ρόντνεϊ, εδώ έμπαινε σε αμφισβήτηση. Θα πρέπει να εξετάσουμε τη νέα πολιτική τάξη που εμφανίστηκε από το 1789 στη Γαλλική Επανάσταση με το Ροβεσπιέρο [και να συνεχίσουμε] στον Λίνκολν, τον Στάλιν και τονμακναμάρα (McNamara), τον πρώτο ηγέτη της σύγχρονης στρατιωτικής βιομηχανίας. Θα έπρεπε να ερευνήσουμε όλα αυτά ώστε να καταλάβουμε τονάνταμς, τονμάνλεϊκαι τον Ουίλιαμς. Αυτή τη νέα τάξη που τώρα μιλά για τον εαυτό της, αλλά κρύβεται πίσω από τη σημαία της εργασίας και μέχρι πρόσφατα του σοσιαλισμού. Αυτή τη νέα τάξη που θεωρεί πως κρατά τις ισορροπίες ανάμεσα στο Κεφάλαιο και την Εργασία, αλλά πάντα υπέτασσε την Εργασία στο Κεφάλαιο. [...]Μαζί θα ερευνήσουμε πώς αυτές οι ιστορικές τάσεις αντιπροσωπεύτηκαν στονανταμς, τον Μάνλεϊκαι τον Ουίλιαμς. Ο Μπούρνχαμ αντιπροσωπεύει την τελική κατάπτωση του πολιτικού τύπου. [...]Θα είναι η ι- στορία της διάλυσης της Καραϊβικής Αυτή η παράγραφος κρύβει ένα σημαντικό στοιχείο της σκέψης του Ρόντνεϊ. Την περίοδο πριν από το θάνατό του, ο Ρόντνεϊ είχε αρχίσει να ερευνά την ταξική προέλευση του αφρικανικού αστικού κράτους. Ίσως να έγερνε προς τη μαρ- 163 I ΟΥΟΛΤΕΡ ΡΟΝΤΝΕΪ: ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ

165 ξιστική θεωρία για την αποτυχία του αφρικανικού σοσιαλισμού. Με τα προσόντα του ως ιστορικός, μπορούμε να πούμε πως ο Ρόντνεϊ θα ολοκλήρωνε μια καταπληκτική δουλειά. Απέτυχε όμως. Βέβαια, ακόμη και στη σύντομη περιγραφή του Χέκτορ μπορούμε να δούμε τη φοβερή διορατικότητά του, όπως αυτή εκφράζεται με τη σύγκριση μεταξύ της γραφειοκρατικοποίησης της Γαλλικής και της Αφρικανικής Επανάστασης. Άλλη μια πιο άμεση σύγκριση είναι μεταξύ των ανθρώπων που ήταν γύρω από τον Στάλιν και αυτών που ήταν γύρω από τον Μπούρνχαμ και τον Ουίλιαμς. Αυτό που κράτησαν οι Αφρικανοί ηγέτες από το ρωσικό παράδειγμα δεν ήταν απλώς η υπεράσπιση των δικών τους γραφειοκρατικών προνομίων ούτε η πίστη «στο κόμμα» ως η δύναμη στην οποία θα έ- πρεπε να υποκλίνονται όλες οι άλλες σοσιαλιστικές δυνάμεις. Ήταν η πίστη πως η Ρωσία είχε εξασφαλίσει την πραγματική της ανεξαρτησία μέσα από την εκβιομηχάνισή της, η οποία ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του ΐ920.Τα μέλη της νέας αφρικανικής αστικής τάξης κατανοούσαν αυτή τη διαδικασία σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό. Όμως, προσωπικότητες όπως ο Ουίλιαμς ήταν ειλικρινείς (τουλάχιστον στην αρχή) όταν υποστήριζαν πως αντέγραφαν το ρωσικό μοντέλο, επενδύοντας στη βιομηχανία και προωθώντας την εθνική οικονομία σε βάρος των ξένων καπιταλιστικών επενδύσεων. Θα μπορούσε να αποδεχτεί ο Ρόντνεϊ αυτό τον ισχυρισμό; Αν ναι, θα υποχρεωνόταν να αναθεωρήσει δύο βασικές πεποιθήσεις του. Η μία ήταν πως η αφρικανική αστική τάξη ήταν αδύναμη και «διορισμένη» από το εξωτερικό. Έπρεπε να ψάξει ακόμη βαθύτερα. Η δεύτερη πεποίθηση, που θα έπρεπε να αναθεωρήσει ο Ρόντνεϊ ήταν η αντίληψη πως, έχοντας ανατρέψει τους δικτάτορες, ο λαός της Αφρικής θα έπρεπε να ενωθεί σε μια εθνική συμμαχία η οποία θα βοηθούσε στην ανοικοδόμηση της οικονομίας, με στόχο τις επενδύσεις στη βιομηχανία και την εθνική αυτάρκεια. Δύσκολα μπορούμε να κατηγορήσουμε τον Ρόντνεϊ γι' αυτή του την αντίληψη - ήταν η κοινή αντίληψη του σοσιαλισμού που προώθησαν τα σοσιαλιστικά κράτη της Ρωσίας, της Κίνας, της Κούβας και άλλα. Αν ο Ουίλιαμς και οι όμοιοι του ήταν ειλικρινείς λέγοντας πως παλεύουν για ένα τέτοιο κρατικό σοσιαλισμό, τότε τι θα μπορούσε να προσφέρει ο Ρόντνεϊ αν η στρατηγική του για την ανάπτυξη ήταν η ίδια; Αυτή η κριτική δεν στοχεύει στο να μειώσει το κύρος του Ρόντνεϊ. Αντίθετα, θέτει μια σειρά από διλήμματα στα ο- ποία κανένας αριστερός δεν κατάφερε να απαντήσει ικανοποιητικά εκείνη την περίοδο. 44 Κρατικές δολοφονίες Εν τω μεταξύ, η Γουιάνα του Μπούρνχαμ συνέχιζε να διαλύεται.υπήρχαν σοβαρές ελλείψεις φαγητού, νερού, φαρμάκων και ηλεκτρισμού.το καθεστώς αισθανόταν την απειλή και απάντησε με βία. Δύο αγωνιστές του WPA, οι Έντουαρντ ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 64

166 Ντάμπλιν (Edward Dublin) και ο Οθέν Κοάμα (Othene Koama) δολοφονήθηκαν. Την άνοιξη του 1980 ο Ρόντνεϊ και αρκετοί σύντροφοι του δικάστηκαν με πολιτικές κατηγορίες. Οι διαδικασίες δεν κύλησαν ομαλά για την κυβέρνηση και η υπόθεση αναβλήθηκε για δύο μήνες.την ίδια περίοδο η κυβέρνηση του Φορμπς Μπούρνχαμ κατηγόρησε άλλα δεκαεπτά άτομα του WPA με την κατηγορία της προδοσίας. Ένας εκπρόσωπος της Διεθνούς Αμνηστίας, στην προκαταρκτική ε- ξέταση στο δικαστήριο, δήλωσε πως αυτή η υπόθεση θα γινόταν αντικείμενο έ- ρευνας από τη Διεθνή Αμνηστία με θέμα την πολιτική καταπίεση που υπήρχε στη Γουιάνα. 45 Πολλοί παρατηρητές πίστευαν πως η κοινωνία της Γουιάνα θα έμπαινε σε περίοδο συγκρούσεων. Είτε η κυβέρνηση θα κατόρθωνε να επαναφέρει την τάξη είτε το κίνημα διαμαρτυρίας θα καταλάμβανε την εξουσία. Δυστυχώς το αποτέλεσμα ήταν η λαϊκή ήττα. Ο Μπούρνχαμ οργάνωσε τη δολοφονία του Ρόντνεϊ. Στην επικήδεια ομιλία του, ο Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς άσκησε κριτική στον Ρόντνεϊ για την α- ποτυχία του να μελετήσει την τέχνη της εξέγερσης, μια ικανότητα που χρειάζεται τη γνώση τεχνικών πρακτικών. Ο Τζέιμς πίστευε πως ο Ρόντνεϊ προσπάθησε να επιταχύνει το βήμα της αλλαγής, ενώ θα έπρεπε να περιμένει: Ο Ουόλτερ ήρθε αντιμέτωπος!...]με μια πολύ δύσκολη κατάσταση. Όμως νομίζω πως ρίχτηκε στον αγώνα χωρίς να έχει στη διάθεσή του τις δυνάμεις που χρειαζόταν. Δεν πιστεύω πως ο Μπούρνχαμ θα μπορούσε να καταστρέψει αυτές τις δυνάμεις χωρίς να συναντήσει αντιστάσεις. Στην τεράστια δύναμη της εξέγερσης του λαού στη Γαλλική Επανάσταση, στη Βρετανική Επανάσταση, στη Ρωσική Επανάσταση, στην επανάσταση στο Ιράν, παντού & αυτήν πρέπει να στηρίζεσαι, και ο Ουόλτερ δεν περίμενε. Προσπάθησε να «εκβιάσει» την κατάσταση. Υπήρχε ο κίνδυνος να χτυπήσει ο Μπούρνχαμ, όμως δεν πιστεύω πως θα μπορούσε να τους βάλει όλους στη φυλακή. Αντιθέτως, ίσως μια βεβιασμένη του κίνηση να είχε οδηγήσει στην έκρηξη, γιατί ο κόσμος ήταν εκεί,* 6 Εδώ οτζέιμς αναφέρεται στις συνθήκες θανάτου του Ρόντνεϊ. Στο τέλος της δεκαετίας του 1970 το κράτος της Γουιάνα βρισκόταν σε κρίση. Μεταξύ των ε- τών 1970 και Π παραγωγή των κρίσιμων προϊόντων εξαγωγής, όπως του βωξίτη, είχε πέσει έξω.το δημόσιο χρέος είχε φτάσει τα 2,4 δις δολάρια/ 7 Ο Μπούρνχαμ είχε ζητήσει δάνειο από το ΔΝΤ. Στο μεταξύ η πολιτική της χώρας διαμορφωνόταν μέσα στο πλαίσιο δύο μεγάλων αποτυχιών. Η αριστερά είχε α- ποτύχει στη δημιουργία λαϊκού κινήματος που θα οδηγούσε σε λαϊκή εξέγερση, αλλά και η δεξιά δεν κατάφερνε να σταματήσει την αριστερά, μέσω της δικαστικής οδού. Αποφασισμένος να δράσει πρώτος, ο Μπούρνχαμ απέρριψε τα νόμιμα μέσα και στράφηκε σε μια περισσότερο επικίνδυνη και «υπόγεια τακτική». Η κυβέρνηση έβαλε έναν κατάσκοπο μέσα στο WPA, Ο οποίος κέρδισε την εμπιστοσύνη του Ρόντνεϊ. Αυτός ο πράκτορας, ο Γκρέγκορι Σμιθ (Gregory Smith), τοποθέτη- 166 I ΟΥΟΛΤΕΡ ΡΟΝΤΝΕΪ: ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ

167 σε μια βόμβα σε έναν αναμεταδότη: αυτή η συσκευή σκότωσε τον Ουόλτερ Ρόντνεϊ. Ο θάνατός του ήταν ένας από τους πολλούς θανάτους που σκηνοθέτησε η κυβέρνηση. Σύμφωνα με το περιοδικό New York Review of Books: «To Associated Press ανέφερε πως ο Ρόντνεϊ ήταν το τρίτο μέλος του WPA που δολοφονήθηκε σε διάστημα επτά μηνών, ενώ άλλοι δολοφονήθηκαν από την αστυνομία». 4 0 Ρόντνεϊ πέθανε σε μια έκρηξη στοτζορτζτάουν το απόγευμα της 13^ Ιούνη του Ήταν μόλις 38 ετών. Οι επόμενες γενιές μπορούν να διδαχτούν από το κουράγιο του απέναντι στις αντιξοότητες, από την καταπληκτική ποιότητα της ιστορικής του έρευνας και από τη διά βίου αφοσίωσή του στο σκοπό της ελευθερίας για όλους.το κεφάλαιο αυτό υποστηρίζει πως η ταξική και λαϊκή ανάλυση του Ρόντνεϊ κινούνταν αντιπαραθετικά στη σκέψη του. Όμως, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει πως ο Ρόντνεϊ ήταν κριτικός μαρξιστής. Είδε το κόμμα που πάλευε για την ανεξαρτησία να στρέφεται ενάντια στους πρώην υποστηρικτές του. Προσπάθησε να κατανοήσει αυτή τη διαδικασία και να τη φέρει στο τέλος της. Παρόλο που απέτυχε, τα λάθη του Ουόλτερ Ρόντνεϊ δηλώνουν μια καταπληκτική δημιουργικότητα. Από έναν επαναστάτη του διαμετρήματός του έχουμε πολλά να μάθουμε. ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 66

168 Χάρι Μπρέιβερμαν: Εργασία και αντίσταση Κάθε μέρα, στη δική μας καπιταλιστική κοινωνία, η πλειοψηφία του κόσμου είναι το υποκείμενο της μισθωτής εργασίας. Για τους περισσότερους από εμάς, η δουλειά καταλαμβάνει το μεγαλύτερο διάστημα του χρόνου μας από οτιδήποτε άλλο κάνουμε. Με αυτή την έννοια, η δουλειά είναι η πιο σημαντική πλευρά της ζωής μας. Σχεδόν όλοι δουλεύουν, έχουν δουλέψει ή θα δουλέψουν. Όμως, πόση δημιουργικότητα ή ευχαρίστηση βρίσκουμε στην εργασία μας; Για τους περισσότερους ανθρώπους και για το μεγαλύτερο διάστημα, η δουλειά είναι ανούσια και βαρετή. Πολλές ώρες τις περνάμε περιμένοντας την Παρασκευή και το Σαββατοκύριακο. Συχνά οι καλύτερες στιγμές στη δουλειά μας είναι αυτές που ανατρέπουν τη ρουτίνα της. Ο κόσμος θυμάται του φίλους που κάνει στη δουλειά, την κουβέντα με κόσμο στη διάρκεια του διαλείμματος ή όταν δεν τους επιβλέπει κανείς, τη μέρα που το αφεντικό ήταν άρρωστο ή σε διακοπές, όμως η ίδια η εργασία σπάνια είναι ευχάριστη. Μάλιστα, η πλήξη στην εργασία μας είναι ένα από τα πιο περίεργα φαινόμενα της κοινωνίας μας. Αν ο μυθικός Αριανός του Κρεγκ Ρέιν (Craig Raine) έστελνε ποτέ μια κάρτα στην πατρίδα του, 1 ένα από τα πράγματα που θα πρόσεχαν θα ήταν πως εκατομμύρια άνθρωποι έχουν συμφωνήσει εθελοντικά να περνούν τις ώρες που δεν κοιμούνται, με προσπάθεια, με μόχθο και με επίπονη δουλειά. Ένας από τους λόγους που ανεχόμαστε τη δουλειά είναι πως η εναλλακτική «λύση» -το να είμαστε χωρίς δουλειά- είναι ακόμα χειρότερη. Η ανεργία είναι χειρότερη ε- μπειρία, βαρετή, ταπεινωτική και εξουθενωτική. Οι άνεργοι είναι φτωχότερος περισσότερο απομονωμένοι και πιο κοντά στην κατάθλιψη απ' ό,τι οι εργαζόμενοι. Το να είσαι άνεργος σημαίνει πως διαρκώς θυμάσαι τον υποτιθέμενο απελευθερωτικό χαρακτήρα της εργασίας. Η δουλειά θα έπρεπε να είναι γεμάτη νόημα, συλλογική και κοινωνική. Παρόλο που συνήθως δεν είναι έτσι, το να τονίζει κανείς τον υποτιμημένο χαρακτήρα της δεν είναι παρηγοριά γι' αυτούς που δεν έχουν δουλειά. Έτσι, υπάρχει μια αντίθεση. Από τη μια, η κοινωνική εργασία είναι εν δυνάμει μια μεγάλη λεω- 107 I ΧΑΡΙ ΜΠΡΕΙΒΕΡΜΑΝ: ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

169 φόρος για την ανθρώπινη εξέλιξη. Από την άλλη, η δουλειά στον δικό μας τύπο κοινωνίας αντιμετωπίζεται με ανία ή πόνο. 2 Το σημαντικότερο βιβλίο που έχει γραφτεί για την εργασία είναι το βιβλίο του Χάρι Μπρέιβερμαν Labor and Monopoly Capital [ Εργασία και Μονοπωλιακό Κεφάλαιο]. Περιλαμβάνει μια εμπεριστατωμένη ιστορική αναφορά των διαφορετικών μοντέλων διοίκησης που διαμόρφωσαν την εργατική εμπειρία του κόσμου από το τέλος του 19 ου αιώνα.το βιβλίο συνδέει την ιστορία της εργασίας άλλων ανθρώπων με τις προσωπικές εμπειρίες του συγγραφέα, ο οποίος ήταν μηχανικός και κατόπιν υπάλληλος γραφείου. Όταν εκδόθηκε το βιβλίο, έδωσε άλλη μορφή σε ό- λο το πεδίο της βιομηχανικής κοινωνιολογίας και άνοιξε το δρόμο για τη δυνατότητα γραφής της ιστορίας της εργασίας, η οποία θα μπορούσε να αντικαταστήσει τις διαφορετικές μελέτες πάνω σ* αυτό το θέμα. Με τα λόγια του Κρεγκ Λίτλερ (Craig Littler), ενός κοινωνιολόγου που εργάζεται σ* αυτόν τον τομέα: «Η τεράστια συμβολή του Μπρέιβερμαν ήταν το ότι μπόρεσε να υπερβεί τα ακαδημαϊκά εμπόδια και να προσφέρει τη δυνατότητα για τη γέννηση μιας καινούριας, ολοκληρωμένης προσέγγισης στη μελέτη και την ιστορία της εργασίας». 3 Ωστόσο, το βιβλίο Labor and Monopoly Capitalize πρέπει να θεωρείται κυρίως ως ακαδημαϊκό γεγονός. Ήταν ένα βιβλίο για τους εργαζομένους, γραμμένο με έναν καθαρό, απλό τρόπο. Είχε γραφτεί από έναν επαναστάτη, καθώς ο Χάρι Μπρέιβερμαν ήταν μέλος του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος της Αμερικής και κατόπιν μέλος της Σοσιαλιστικής Ένωσης. Βασισμένο στις δυνατότητες και τις αδυναμίες του πολιτικού παρελθόντος του ίδιου του συγγραφέα, το Labor and Monopoly Capital είναι το πιο μεγάλο «κατηγορώ» στις διοικητικές καινοτομίες, όμως ταυτόχρονα υποτιμά την ικανότητα των εργαζομένων να αντισταθούν ή να υποστηρίξουν τη δική τους πολιτική οικονομία.το βιβλίο του Χάρι Μπρέιβερμαν αποτυπώνει την αμφίβολη κληρονομιά της αμερικανικής παράδοσης «του τρίτου δρόμου». Από εργάτης ορυχείων χαλκού σε δουλειά γραφείου Η εισαγωγή του βιβλίου Labor and Monopoly Capital περιλαμβάνει μια σύντομη αυτοβιογραφία, στην οποία ο Μπρέιβερμαν περιγράφει την εργασιακή του ζωή. Γεννημένος σε μια φτωχή νεοϋορκέζικη οικογένεια το Δεκέμβριο του 1920, ο Μπρέιβερμαν έγινε σοσιαλιστής στην εφηβεία του.υποχρεώθηκε να παρατήσει το Κολέγιο του Μπρούκλιν έπειτα από έναν μόλις χρόνο φοίτησης και μαθήτευσε στη Ναυτική Σχολή του Μπρούκλιν από το 1937 ως το 1941 Μαζί με τη σύντροφό του Μίριαμ ο Χάρι Μπρέιβερμαν μετακόμισε στο Γιάνγκσταουν του Οχάιο και δούλεψε ως μονταδόρος χαλκού και μηχανικός. Αργότερα ο Μπρέιβερμαν έγινε υπάλληλος γραφείου και κατόπιν συντάκτης μιας σοσιαλιστικής έκδοσης. Μάλιστα, ένα από τα δυνατά σημεία του βιβλίου του είναι η σχέση του με την πραγματική δουλειά. Ενώ πολλοί άλλοι κοινωνιολόγοι έχουν μεταφέρει λεπτομερώς ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 68

170 το πως ήταν οργανωμένες οι ζωές άλλων ανθρώπων, ο Μπρέιβερμαν έγραφε με την αμεσότητα κάποιου που η ζωή του είχε διαμορφωθεί μέσα από τις διαδικασίες που περιγράφει: Ξεκίνησα την εργατική μου ζωή μαθητεύοντας για τέσσερα χρόνια σε ένα εργαστήρι χαλκού και έμεινα εκεί συνολικά επτά χρόνια. [...] Η εξαιρετικά περιορισμένη φύση της εργασίας μου στη βιομηχανία χαλκού και η ραγδαία μείωση που επήλθε λόγω της αντικατάστασης των παραδοσιακών τρόπων επεξεργασίας χαλκού από νέες διαδικασίες και υλικά έκαναν δύσκολο για μένα το να συνεχίσω να εργάζομαι ως τεχνίτης χαλκού, όταν μετακινιόμουν σε άλλες περιοχές της χώρας ή από δουλειά σε δουλειά. Όμως, επειδή η βιομηχανία του επεξεργασμένου χαλκού αποτελούσε τη βάση για άλλες κατασκευές, μπορούσα πάντα να βρίσκω δουλειά σε άλλες βιομηχανίες, ό- πως στην τοποθέτηση αγωγών και στην κατασκευή λαμαρινών και εργάστηκα <f αυτούς τους τομείς για ακόμη επτά χρόνια... Αργότερα, ο Μπρέιβερμαν απέκτησε από πρώτο χέρι εμπειρία σε κάποιες α- πό τις πιο τυπικές λειτουργίες υπηρεσιών της εποχής μας, και μάλιστα τη στιγμή που είχαν ξεκινήσει να συμβαίνουν δραστικές αλλαγές. «Τα χρόνια που πέρασα στη σοσιαλιστική δημοσιογραφία οδήγησαν τελικά στο να προσληφθώ σε έναν εκδοτικό οίκο ως συντάκτης, και αυτό με τη σειρά του οδήγησε σε περισσότερο από δώδεκα χρόνια εργασίας ως διοικητικό στέλεχος σε δύο εκδοτικούς οίκους». 4 0 Χάρι Μπρέιβερμαν αναφέρει επίσης πως ως συντάκτης ήταν υπεύθυνος για την εισαγωγή ηλεκτρονικών λειτουργικών συστημάτων και έτσι απέκτησε την εμπειρία της εργασίας του υπαλλήλου, αλλά από τη μεριά της διοίκησης. Η «σοσιαλιστική δημοσιογραφία» στην οποία αναφέρεται ήταν η εργασία του στην τροτσκιστική εφημερίδα American ΒοάβΙϊε^Αμερικανός Σοσιαλιστής]. Ο Μπρέιβερμαν βοήθησε στο στήσιμο της εφημερίδας το 1954 και εργαζόταν ε- κεί ως συντάκτης μέχρι που έκλεισε. Κατόπιν εργάστηκε ως συντάκτης στο Grove Press και μετά ως διευθύνων σύμβουλος στο Monthly Review Press. Η εφημερίδα American Socialist αυνδεόταν με ένα κόμμα, στην ίδρυση του οποίου συνέβαλε και ο Μπρέιβερμαν, τη Σοσιαλιστική Ένωση.Το κόμμα ιδρύθηκε το 1954 έπειτα από τη μεγάλη διάσπαση του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος της Αμερικής (SWP).TO swp ήταν εκείνη την περίοδο το μεγαλύτερο κόμμα της επίσημης Τροτσκιστικής Διεθνούς. Οι πρώτοι ηγέτες του, όπως οι Τζέιμς Κάνον και Μαξ Σάτσμαν (Max Shachtman), ήταν ανυπέρβλητου κύρους ανάμεσα στους Ευρωπαίους τροτσκιστές. Καθένας τους κατείχε ηγετικές θέσεις στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Ο Κάνον ήταν ο οργανωτής της Ένωσης των Φυλακισμένων του Διεθνούς Ταξικού Πολέμου, ενώ ο Σάτσμαν ήταν πρώην μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Αμερικής. Το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα της Αμερικής ήταν το μαζικότερο τροτσκιστικό κόμμα όσο ζούσε ο Τρότσκι, κι έτσι, μετά το θάνατο του το 1940, είχε απαράμιλλη εξουσία. Εκείνη την περίοδο, 107 I ΧΑΡΙ ΜΠΡΕΙΒΕΡΜΑΝ: ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

171 ίο swp ήταν ακόμη ζωντανό κόμμα με πλήρη κατανόηση της εργατικής πολιτικής. Όμως, μετά το 1940 το SWP ανέλαβε ένα νέο ρόλο, προσπαθώντας να αποφασίσει ποια τακτική θα έπρεπε να ακολουθήσει το διεθνιστικό κίνημα. Σ' αυτή τη νέα κατάσταση η πολιτική του κόμματος άλλαξε. To SWP χρησιμοποίησε την «εξουσία» του με έναν καθαρά αμυντικό τρόπο, προσπαθώντας να προφυλάξει κάθε λέξη της τροτσκιστικής του κληρονομιάς. Αυτή η αμυντική στάση σήμαινε πως το SWP ακολούθησε την προπολεμική καταστροφολογία του Τρότσκι και βιάστηκε να προβλέψει μετά το 1945 πως οι ΗΠΑ ή- ταν στο χείλος μια επικείμενης οικονομικής κατάρρευσης. Στην πραγματικότητα, η Αμερική βρισκόταν σε πλήρη άνθηση.to SWP επίσης υιοθέτησε την πρόβλεψη του Τρότσκι πως το σταλινικό καθεστώς δεν θα επιβίωνε μετά τον πόλεμο. Όταν ο πόλεμος τελείωσε και το σοβιετικό κράτος παρέμεινε αλώβητο, ο Τζέιμς Κάνον συμπέρανε πως ο πόλεμος δεν είχε τελειώσει. Γράφοντας το Νοέμβριο του 1945 επέμενε πως τίποτα δεν είχε αλλάξει. Ο Τρότσκι είχε προβλέψει πως η μοίρα της Σοβιετικής Ένωσης θα καθοριζόταν στον πόλεμο. Αυτή είναι η πεποίθησή μας. Διαφωνούμε με όσους πιστεύουν πως ο πόλεμος έχει τελειώσει. Απλώς έχει περάσει σε άλλο στάδιο και τώρα βρίσκεται στη διαδικασία της ανασύνταξης και της αναδιοργάνωσης για το δεύτερο κύμα. Ο πόλεμος δεν έχει τελειώσει και η επανάσταση που είπαμε πως θα προκύψει από τον πόλεμο στην Ευρώπη δεν είναι εκτός συζήτησης Επρόκειτο για ένα «ορθόδοξο» συμπέρασμα, με την έννοια ότι αναφερόταν κατά γράμμα στους ισχυρισμούς του Τρότσκι. Βέβαια, με αυτόν τον τρόπο φάνηκε ο θρίαμβος της πίστης απέναντι στη λογική, της πίστης πως οτρότσκι έπρεπε να έχει δίκιο σε όλα, παρόλο που η ίδια η ζωή αποδείκνυε πως οι αναλυτικές του προβλέψεις ήταν λάθος. Στην πραγματικότητα, η ζωή έδειξε πως ο Κάνον είχε άδικο, όπως θυμούνται αρκετοί συνεργάτες του: Το σημείο καμπής στην πρόσφατη ιστορία του κόμματός μας ήταν στο συνέδριο του κόμματος το 1946 και σε όσα επακολούθησαν. [...]Πιστεύαμε πως η ταξική πάλη κινούνταν σταθερά προς τα μπρος και πως η επερχόμενη κρίση, την οποία είχαμε προβλέψει, θα μετασχηματιζόταν σε μια μεγάλη κοινωνική κρίση η οποία με τη σειρά της θα οδηγούσε στην αμερικανική επανάσταση, στην οποία οι τροτσκιστές θα είχαν τον καθοριστικό ρόλο. [...]Δυστυχώς, αυτή η ειδυλλιακή εικόνα διαλύθηκε γρήγορα. [...] Ξέσπασε ο Ψυχρός Πόλεμος μεταξύ του αμερικανικού ιμπεριαλισμού και του Κρεμλίνου, και η αντίδραση άρχισε να αυξάνει την επίθεσή της πάνω στην εργασία και τις ριζοσπαστικές κινήσεις στη χώρα μας. 6 Ένα συγκεκριμένο πρόβλημα που είχε το αμερικανικό κόμμα ήταν το να εξηγήσει το χαρακτήρα των νέων κρατών που δημιουργήθηκαν μετά τις ρωσικές ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 170

172 κατακτήσεις στην Ανατολική Ευρώπη στο τέλος του πολέμου.το SWP διαμόρφωσε τη θέση πως, αν η Ρωσία ήταν ένα εκφυλισμένο κράτος εργατών, τότε και οι δορυφόροι της θα ήταν, σε ένα βαθμό, κράτη εργατών. Γιατί όμως αυτές οι χώρες ήταν σοσιαλιστικές; Δεν είχε γίνει κάποια εργατική επανάσταση. Αντιθέτως, στην Ανατολική Ευρώπη τα σοβιετικά τανκ είχαν εισβάλει στις χώρες αυτές ακριβώς τη στιγμή που τα εργατικά κινήματα συνθλίβονταν. Η απάντηση για το SWP ή- ταν πως η εθνικοποίηση και ο σοσιαλισμός ήταν το ίδιο πράγμα. Ενώ ο Μαρξ υ- ποστήριζε πως ο σοσιαλισμός ήταν εφικτός μόνο ως αποτέλεσμα της εργατικής εξουσίας, οι ορθόδοξοι τροτσκιστές κατέληξαν στο διαφορετικό συμπέρασμα πως η κρατική ιδιοκτησία από μόνη της ήταν αρκετή. Κάποιες από τις συνέπειες αυτού του επιχειρήματος είναι φανερές σήμερα.το SWP εκφυλίστηκε επιλέγοντας ως ήρωές του πρώτα τον Τσε Γκεβάρα, μετά τους Μαύρους Πάνθηρες και... κατόπιν την ΕΣΣΔ του Γκορμπατσόφ. Η πορεία της πολιτικής του απομακρυνόταν από την εργατική τάξη, όμως αρκετά από τα μέλη του, κυρίως όσοι εντάχθηκαν σ* αυτό τη δεκαετία του 1930, εξακολουθούσαν να αναγνωρίζουν τους εαυτούς τους μέσα στους αγώνες των εργατών. Ο ορθόδοξος τροτσκισμός σκότωσε το αμερικανικό SWP, αλλά το κόμμα πεθαίνει εδώ και πολύ καιρό, χωρίς να το παραδέχεται. 7 Υπήρχαν όμως άλλα ρεύματα στην Αμερική που δεν στέκονταν κατά γράμμα στα λεγόμενα του Τρότσκι και γι' αυτό μπόρεσαν να διατηρήσουν τον επαναστατικό πυρήνα των ιδεών του.το πρώτο ήταν το Εργατικό Κόμμα που ίδρυσε ο Μαξ Σάτσμαν το 1940, το οποίο οδήγησε στη θεωρία του «κρατικού καπιταλισμού» τωντζόνσον-φόρεστ το ΐ947 Αλλα ρεύματα περιλαμβάνουν το Σύλλογο των Ανεξάρτητων Σοσιαλιστών του Χαλ Ντρέιπερ στη δεκαετία του i960 και τους Διεθνείς Σοσιαλιστές, το αδερφό κόμμα του Βρετανικού Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος. Δεν θα αναφερθούμε σε κάθε διάσπαση και τάση της αμερικανικής αριστεράς, αξίζει όμως να αναφέρουμε πως κάποια από τα μικρότερα κόμματα δεν μοιράζονταν τον ενθουσιασμό του SWP για τα σταλινικά κράτη. Οι σοσιαλιστές που παρέμειναν εχθρικοί απέναντι στην ΕΣΣΔ, όπως ο Χαλ Ντρέιπερ, υ- ποστήριζαν πως σοσιαλισμός σήμαινε ότι οι εργάτες έχουν τον δημοκρατικό έ- λεγχο της κοινωνίας, διαφορετικά δεν σήμαινε τίποτα. 8 Ο Χάρι Μπρέιβερμαν γνώριζε το Χαλ Ντρέιπερ και αλληλογραφούσε μαζί του. Όμως, η οργάνωσή του, η Σοσιαλιστική Ένωση, διασπάστηκε από το SWP το σε μια τελείως αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν που είχε επιλέξει ο Χαλ Ντρέιπερ. Ενώ ο Ντρέιπερ και το Εργατικό Κόμμα ασκούσαν κριτική στο SWP για το συμβιβασμό του με το σταλινισμό, η Σοσιαλιστική Ένωση κατηγορούσε το SWP για την αποτυχία του να προσελκύσει πρώην κομμουνιστές.τέτοιοι άνθρωποι, υποστήριζε ο Μπρέιβερμαν, ήταν η κύρια πηγή υποστήριξης της επαναστατικής αριστεράς. Ο Λίο Χάμπερμαν και ο Πολ Σουίζι, δύο πρώην σύντροφοι του Αμερικανικού Κομμουνιστικού Κόμματος από την εποχή του Λαϊκού Μετώπου, ξεχώρισαν ως οι πιο σημαντικοί πιθανοί σύμμαχοι του τροτσκιστικού κινήμα- 107 I ΧΑΡΙ ΜΠΡΕΙΒΕΡΜΑΝ: ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

173 τος. Σε ένα άρθρο του το στο εσωτερικό δελτίο του SWP, Ο Χάρι Μπρέιβερμαν (με το ψευδώνυμο Χάρι Φράνκελ) υποστήριζε πως ο Ψυχρός Πόλεμος είχε χωρίσει τον κόσμο σε δύο στρατόπεδα. Έτσι, οι Αμερικανοί κομμουνιστές υποχρεώνονταν σε μια επαναστατική σύγκρουση με την αστική τάξη της χώρας τους. Μιλούσε για μια «μεγάλη ιμπεριαλιστική εκστρατεία ενάντια στην ΕΣΣΔ που απομονώνει το Κρεμλίνο από την πιθανότητα να αντιμετωπίσει τον ιμπεριαλισμό». 9 Ο Χάρι Μπρέιβερμαν έγινε ο εκπρόσωπος της μειοψηφίας του SWP, γύρω α- πό τον Μπερτ Κόχραν (Bert Cochran). Η μειοψηφία πίστευε πως ο μακαρθισμός θα υποχρέωνε τους Αμερικανούς κομμουνιστές να στραφούν προς τα αριστερά. «Το σταλινικό κίνημα, ξέχωρα από τις επιθυμίες του, συνεχίζει να αντιτίθεται στον ιμπεριαλισμό και αποτελεί τον κύριο στόχο σ' αυτό το κυνήγι μαγισσών». Αν το SWP δεν κατανοούσε τις εντάσεις μέσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν γιατί πίστευε πως αυτά ήταν σημάδια του σεχταρισμού του, κάτι που εμπόδισε τους τροτσκιστές να γίνουν σημαντική δύναμη στην αμερικανική αριστερά. Μετά τη διάσπαση του ο Μπρέιβερμαν αποχώρησε από το SWP και εντάχθηκε στην ομάδα του Κόχραν, τη Σοσιαλιστική Ένωση. Ο Λούις Πρόγιεκτ (Louis Proyect) περιγράφει την απόφαση των συντρόφων του Μπρέιβερμαν να μην επαναλάβουν το σεχταρισμό του αμερικανικού SWP: Οι οπαδοί του Κόχραν δεν ίδρυσαν τη Σοσιαλιστική Ένωση ως άλλο ένα «μαρξιστικόλενινιστικό» πείραμα που θα στρατολογούσε νέα μέλη, ένα ένα, στη βάση ενός πλήρως επεξεργασμένου προγράμματος ως «επαναστατική συνέχεια» του Καρλ Μαρξ. Αντιθέτως, πίστευαν πως η ομάδα ήταν ένας καταλύτης στην αναδιοργάνωση της α- ριστεράς γύρω από ένα ευρύτερο πρόγραμμα που επικεντρωνόταν σε ζητήματα στην Αμερική και όχι στο να αποδείξει ποιος είχε δίκιο στην αντιπαράθεση μεταξύ του Στάλιν, του Τρότσκι και πάει λέγοντας. Ως τέτοια, ήταν από τις πρώτες παρόμοιες πρωτοβουλίες που θα εμφανίζονταν τη δεκαετία του iç8o, μετά τη συντριβή πολυάριθμων «μαρξιστικών-λενινιστικών» μορφωμάτων. 10 Ο Χάρι Μπρέιβερμαν εργάστηκε στην εφημερίδα της Σοσιαλιστικής Ένωσης, που πρώτα είχε τον τίτλο Educator και μετά American Socialist, μέχρι που έκλεισε το 1958 Αργότερα συνεργάστηκε με το περιοδικό Monthly Review, του οποίου οι συνεργάτες προέρχονταν από ένα μαρξιστικό περιβάλλον, ήταν αγωνιστές για την απελευθέρωση του Τρίτου Κόσμου, και άλλοι, όπως έχουμε δει, ή- ταν σοσιαλιστές. Εκείνη την περίοδο ο Μπρέιβερμαν εγκατέλειψε το ψευδώνυμό του Φράνκελ.'Ύποστήριζετη Monthly Review ως το θάνατότου,το 1976, κρατώντας το ταξικό του πάθος αλλά και τα αδύνατα σημεία της ορθόδοξης τροτσκιστικής κληρονομιάς που τον είχαν διαμορφώσει ως χαρακτήρα. Ως αποτέλεσμα του παρελθόντος του συγγραφέα, το βιβλίο Labor and Monopoly Capital ήταν βαθιά πολιτικό βιβλίο. Ήταν μια κριτική της κυρίαρχης τά- ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 172

174 σης που επικρατούσε στον ακαδημαϊκό μαρξισμό. Η τάση στη Νέα Αριστερά, ό- πως αυτή εμφανίστηκε στα πανεπιστήμια τη δεκαετία του i960, θεωρούσε το μαρξισμό ως μορφωτική μέθοδο, η οποία εξέταζε την τάξη υπό το πρίσμα της ταξικής συνείδησης και αντιμετώπιζε τα ερωτήματα για την ταξική δομή από τη σκοπιά της ιδεολογίας.υπήρχαν ζωηρές αντιπαραθέσεις μεταξύ των μαρξιστών και των ακαδημαϊκών κοινωνιολόγων για το αν η εργατική τάξη γινόταν καταναλωτική τάξη, παθιασμένη με τα προϊόντα, αποπολιτικοποιημένη και παραιτημένη από τη δημόσια ζωή. Σ' αυτές τις αντιπαραθέσεις ο χαρακτήρας της εργατικής τάξης εξεταζόταν σε πολιτιστικό επίπεδο. Ζητήματα για την ταξική ε- ξουσία συγκάλυπταν την πραγματική φύση της παραγωγής που άλλαζε, θεωρώντας την ως δεδομένη. Οι εργαζόμενοι είχαν υποβαθμιστεί σε αντικείμενα, ως οι φιγούρες στο διανοητικό παιχνίδι κάποιου άλλου.το ταξικό ένστικτο του Μπρέιβερμαν τον οδήγησε στο να απορρίψει τον ακαδημαϊκό μαρξισμό. Προτιμούσε ένα μαρξισμό με τους εργαζομένους παρόντες. Έτσι, σύμφωνα με τον Μάικλ Ρόουζ (Michael Rose), το βιβλίο του Μπρέιβερμαν ήταν «ένα γεγονός στην εξέλιξη του μαρξισμού», μια προσπάθεια να αντικατασταθεί η πολιτιστική έμφαση της Νέας Αριστεράς με έναν περισσότερο οικονομικό μαρξισμό, πιο κοντά στην πραγματικότητα της ζωής των εργαζομένων»." Ο ίδιος ο Μπρέιβερμαν ήταν σαφέστατος σ' αυτό το σημείο, θρηνώντας για το γεγονός πως ο μαρξισμός είχε αγνοήσει την αλλαγή στη φύση της παραγωγικής διαδικασίας για ε- κατό και πλέον χρόνια: Το ασυνήθιστο γεγονός είναι πως οι μαρξιστές δεν προώθησαν τη σκέψη του Μαρξ σ' αυτό το επίπεδο. Καμία από τις αλλαγές στην παραγωγική διαδικασία σ' αυτόν τον αιώνα του καπιταλισμού και του μονοπωλιακού καπιταλισμού ούτε οι αλλαγές στην εργασιακή δομή της εργατικής τάξης έτυχαν περιεκτικής ανάλυσης έπειτα από το θάνατο του Μαρξ. [...]Απλώς δεν υπάρχει συνεχιστής του έργου της μαρξιστικής παράδοσης που να ασχολείται με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, όπως το έκανε ο Μαρξ στον Πρώτο Τόμο του Κεφαλαίου." Μερικοί από τους μαρξιστές του 2θ ού αιώνα, συμπεριλαμβανομένων του Βλαντιμίρ Λένιν και του Ιταλού κομμουνιστή Αντόνιο Γκράμσι, ενδιαφέρθηκαν για τις βιομηχανικές διαδικασίες, όπως ο φορντισμός και η μαζική αμερικανική παραγωγή. 14 Ωστόσο, το ζήτημα που έθεσε ο Μπρέιβερμαν ήταν σωστό. Πριν α- πό το δημοσιευμένες αναλύσεις για την εργασία είχαν εξελιχθεί ελάχιστα από τις ημέρες του Μαρξ.' 5 Παρόλο που πρέπει να θεωρήσουμε το βιβλίο του Μπρέιβερμαν ως μια παρέμβαση στις συζητήσεις μέσα στο μαρξισμό, θα ήταν λάθος να θεωρούμε πως στόχευε μόνο στην υπάρχουσα μαρξιστική αριστερά. Ένας λόγος για το μεγάλο ενδιαφέρον του βιβλίου του είναι ότι εκδόθηκε το 1976, έπειτα από δέκα χρόνια μεγάλων εργατικών αγώνων. Οι τεράστιες απεργίες στο Βέλγιο, τη 107 I ΧΑΡΙ ΜΠΡΕΙΒΕΡΜΑΝ: ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

175 Βρετανία, τη Γερμανία, την Ιταλία και σε όλο σχεδόν τον ανεπτυγμένο κόσμο τόνιζαν την αυξανόμενη αγανάκτηση των εργαζομένων για τις υπερβολικές ώ- ρες εργασίας, τις ιεραρχικές δομές στην εργασία, την αποειδίκευση. Καθοριστική στιγμή ήταν η γενική απεργία στη Γαλλία, μια ανεπτυγμένη και εκβιομηχανοποιημένη χώρα, το Μάη του Μορφωμένοι νέοι και εργαζόμενοι προκαλούσαν τη βάση της καπιταλιστικής κοινωνίας. Στην Αμερική, όπου ζούσε ο Μπρέιβερμαν, το έγιναν τεράστιες εργατικές διαδηλώσεις, απεργίες των εργαζομένων στη Levi Strauss, στα εργοστάσια ξυλείας στο Μισισιπή και στις εγκαταστάσεις υγιεινής στο Μέμφις. Οι εργαζόμενοι στην General Electric απεργούν ξανά το χειμώνα του , και τον Οκτώβριο του εργαζόμενοι της General Motors συμμετέχουν σε μια αυθόρμητη απεργία. 16 Ο καπιταλιστικός καταμερισμός της εργασίας δεν ήταν πια μυστικό ούτε κάτι που έ- πρεπε να θεωρείται δεδομένο, αλλά κάτι που αμφισβητούνταν ανοιχτά από εκατομμύρια ανθρώπους. Έτσι, η συμβολή του Μπρέιβερμαν ήταν στην επανεξέταση της παραγωγικής διαδικασίας, με έναν ακριβή και αναλυτικό τρόπο, τη στιγμή που δεχόταν επίθεση. Δεν ήταν η πρώτη φορά που η μαρξιστική θεωρία προχώρησε ένα βήμα μπροστά, όχι καθοδηγώντας την εργατική τάξη αλλά μαθαίνοντας από αυτήν. Εργασία και μονοπωλιακό κε<ράλαιο Σε όλο του το βιβλίο ο Χάρι Μπρέιβερμαν τονίζει το γεγονός ότι έχει δανειστεί από τον Μαρξ. Περιγράφει τον εαυτό του ως κάποιον που δεν παρήγε καινούριες θεωρίες, αλλά ως κάποιον που είχε πίστη στην ερμηνεία του Μαρξ για τον καπιταλισμό, αποδεχόμενος την περιγραφή του για το σύστημα λειτουργίας των εργοστασίων «σε κάθε λεπτομέρια». Η καινοτομία του δεν στόχευε στο να α- πορρίψει ή να διορθώσει το Μαρξ, αλλά στο να τον ανανεώσει. Συμφωνώντας με τον Μαρξ, ο Μπρέιβερμαν ήταν εξαιρετικά κριτικός στην προσέγγιση που θεωρούσε τις νέες τεχνολογίες ως κάτι ουδέτερο ή αναπόφευκτο. Το απαισιόδοξο συμπέρασμα που προκύπτει από μια τέτοια αντίληψη είναι πως, αν οι μηχανές περικόπτουν τις θέσεις εργασίας ή μειώνουν τις ειδικεύσεις, τότε οι άνθρωποι δεν έχουν τη δύναμη να κάνουν τίποτα για να εμποδίσουν αυτή την κατάσταση. Όμως, όπως τόνιζε ο Μπρέιβερμαν, δεν είναι η τεχνολογία που περικόπτει τις θέσεις εργασίας, αλλά το ποιος διαχειρίζεται την τεχνολογία. Στην πραγματικότητα, η έννοια της διαχείρισης υπάρχει μόνο γιατί ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα ιδιοκτησιακών σχέσεων, στο οποίο μια μεγάλη πλειοψηφία εργάζεται, ε- νώ μια μικρή μειοψηφία κατέχει ή διαχειρίζεται το κεφάλαιο. Για να ενισχύσει τη σύνδεση μεταξύ των σχέσεων ιδιοκτησίας και των κοινωνικών σχέσεων, ο Μπρέιβερμαν αναφέρει ένα σημείο από την πολεμική του Μαρξ ενάντια στον Προυντόν (Proudhon): ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 174

176 Ο οικονομολόγος Προυντόν καταλαβαίνει πολύ καλά πως οι άνθρωποι φτιάχνουν τα υφάσματα, λινά ή μεταξένια υλικά σε συγκεκριμένες παραγωγικές σχέσεις. Αυτό που δεν έχει καταλάβει είναι πως αυτές οι συγκεκριμένες κοινωνικές σχέσεις παράγονται από τους ανθρώπους όπως τα λινά, τα λινάρια κ,λπ. Οι κοινωνικές σχέσεις είναι στενά συνδεδεμένες με τις παραγωγικές δυνάμεις. Για την απόκτηση νέων παραγωγικών δυνάμεων οι άνθρωποι άλλαξαν τον τρόπο παραγωγής. Και αλλάζοντας τον τρόπο παραγωγής, αλλάζοντας τον τρόπο με τον οποίο κερδίζουν τα προς το ζην, άλλαξαν όλες τις κοινωνικές σχέσεις,' 7 Για τον Χάρι Μπρέιβερμαν, όπως και για τον Καρλ Μαρξ, οι σχέσεις της παραγωγής καθόριζαν τον καπιταλισμό. Ο εχθρός δεν ήταν οι μηχανές ή η παραγωγή, αλλά οι ταξικοί διαχωρισμοί που διαμόρφωναν τον τρόπο με τον οποίο θα χρησιμοποιούνταν οι μηχανές. Ο Μπρέιβερμαν περιέγραψε τον καπιταλισμό ως ένα σύστημα «που κυριαρχείται και διαμορφώνεται» από τις ανάγκες του κεφαλαίου.' 8 Λόγω της πίεσης του ανταγωνισμού, η διοίκηση υποχρεώνεται συνεχώς να ανανεώνεται και να ε- πεκτείνει τον έλεγχό της στο εργατικό δυναμικό. Με αυτόν τον τρόπο, ο διοικητικός έλεγχος είναι μια συνεχής διαδικασία, στην οποία το κεφάλαιο συνεχώς ε- παναδιαπραγματεύεται την κυριαρχία του απέναντι στην εργασία. Όμως, το να αναγνωρίζει κανείς τη εξελισσόμενη φύση του δεν σημαίνει πως αυτή η διαδικασία συνεχιζόταν πάντα με τον ίδιο τρόπο. Για τον Μπρέιβερμαν δεν ήταν σύμπτωση το ότι εμφανίστηκε ο επιστημονικός διοικητικός έλεγχος στο τέλος του 19 ου και στις αρχές του 20 ού αιώνα. Δανειζόμενος τους όρους των Πολ Μπάραν και Πολ Σουίζι, ο Μπρέιβερμαν περιέγραψε αυτή την περίοδο ως μονοπωλιακό καπιταλισμό." Με τη χρήση αυτού του όρου εννοούσε πως η εξάπλωση των ε- πιχειρήσεων τον 19 αιώνα συνέβαλε στη δημιουργία μιας νέας κατηγορίας επιχειρήσεων, τόσο τεράστιων που εξασφάλιζαν μονοπωλιακά κέρδη, τα οποία οι εργοδότες γρήγορα επένδυσαν στη νέα κοινωνική κατηγορία των μάνατζερ. Ο Μπρέιβερμαν υποστήριζε πως μόνο όταν τα μονοπωλιακά κέρδη ήταν ικανά ώ- στε να επενδύσουν στις μελέτες διοίκησης θα μπορούσε να ξεκινήσει αυτή η συστηματική «επιστημονική» διοίκηση. 20 Για τον Χάρι Μπρέιβερμαν η χαρακτηριστική μορφή του μάνατζμεντ (διοίκησης) ήταν το επιστημονικό μάνατζμεντ, το οποίο πρωτοεμφανίστηκε με τον Φ. Τέιλορ (F.W. Taylor). Έτσι, ο τε'ιλορισμός δεν ήταν μια μορφή διοίκησης ανάμεσα σε πολλές άλλες, αλλά ένα καθοριστικό χαρακτηριστικό της καπιταλιστικής ανάπτυξης της εργασίας, η φανερή συνέχεια της εκβιομηχάνισης. Ο Τέιλορ «ασχολήθηκε με τα θεμέλια της εργασιακής διαδικασίας και του ελέγχου απέναντι της». Σύμφωνα με τον Μπρέιβερμαν, οι σχολές διοίκησης, όπως η Mayo και η Münsterberg, ίσως να φαίνονταν πρωτοποριακές, αλλά ασχολούνταν μερικώς με την προσαρμογή του εργαζομένου σε μια εργασιακή διαδικασία η οποία ήδη είχε καθιερωθεί. 21 Για το λόγο αυτό, για να κατανοήπουμε τους ισχυρισμούς του 107 I ΧΑΡΙ ΜΠΡΕΙΒΕΡΜΑΝ: ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

177 Μπρέιβερμαν στο βιβλίο του, είναι απαραίτητο να μελετήσουμε την περιγραφή του για την εξέλιξη του επιστημονικού διοικητικού συστήματος τουτέιλορ. ΟΤέιλορ μεγάλωσε σε μια ευκατάστατη οικογένεια στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ. Σπούδασε στο Χάρβαρντ και φαινόταν πως θα ακολουθούσε Νομική, όμως αντί γι' αυτό διάλεξε να παρακολουθήσει μαθήματα τεχνίτη. Μέσω των γνωριμιών του πατέρα του πέρασε από αρκετές δουλειές και κατέληξε το ι88ο να είναι αφεντικό σε ένα συνεργείο κατασκευής χάλυβα στο Μίντβαλ. Εκεί, ανέπτυξε μεγάλο μίσος για την επιμονή και τις προσπάθειες των εργαζομένων να κανονίζουν οι ίδιοι το ρυθμό της εργασίας τους. Μάλιστα, ένας τρόπος ανάγνωσης της ζωής του είναι η προσωπική του σταυροφορία να κάνει τους εργάτες να αυξήσουν την παραγωγή τους. Έτσι, ξεκίνησε μια διαμάχη με τους εργαζομένους στο εργοστάσιο, που τελείωσε με νίκη του Τέιλορ, ο οποίος κατόρθωσε να επιβάλει ένα σύστημα αυξημένης εργατικής πειθαρχίας. Αργότερα, οτέιλορ εργαζόταν στην Εταιρεία Χάλυβα στη Βηθλεέμ. Εκεί κατάφερε να πείσει έναν εργάτη, που, με τα λόγια του Τέιλορ, ήταν «ένας άνθρωπος διανοητικά αργόστροφος», να μεταφέρει τέσσερις φορές περισσότερο βάρος από το συνηθισμένο στη δουλειά, 47 Vi τόνους σιδήρου αντί των 12 ημερησίως. Αυτή την ιστορία την έλεγε συνεχώς οτέιλορ, το πώς κατάφερε να πείσει τον Σμιντ και άλλους εργάτες να δουλεύουν πολύ περισσότερο, ώστε να πάρουν μεγαλύτερο μισθό. Ο Μπρέιβερμαν έκανε τρεις παρατηρήσεις πάνω σ' αυτή την ιστορία. Πρώτον, ότι υπήρχε πολύ λίγος επιστημονισμός στη μέθοδο τουτέιλορ. Προγραμματίστηκαν τακτά διαλείμματα, και τον Σμιντ ακολουθούσε ένας άντρας με ένα χρονόμετρο που του έλεγε πώς τα πήγαινε. Δεν υπήρχε εξήγηση, βέβαια, στο γιατί ένας άντρας θα έπρεπε, κατ' αρχάς, να μπορεί να δουλεύει τόσο σκληρά. Ο Τέιλορ επέβαλε αυθαίρετα έναν νέο μέσο όρο στη δουλειά. «Από τότε, στη διακίνηση του σιδήρου οι μόνες αποφάσεις που απέμεναν να παρθούν είχαν να κάνουν με το χρονοδιάγραμμα, το οποίο καθόριζε οτέιλορ στο τέλος της ημέρας». Δεύτερον, ο Μπρέιβερμαν τονίζει πως οτέιλορ χρησιμοποίησε τις προσπάθειες του Σμιντ, για να επιβάλλει έναν απαράδεκτο ρυθμό εργασίας. Ακόμη και μετά την «επιστημονική επιλογή» των καλύτερων εργατών, μόνο ο ένας στους οχτώ μπορούσε να ακολουθήσει αυτόν το ρυθμό.τρίτον, ο Μπρέιβερμαν σημείωσε το χαρακτηρισμό του Τέιλορ για τον Σμιντ: «Ένας άντρας σαν βόδι». Παρόλο που είναι αδύνατο να γνωρίζουμε αν ο Σμιντ ήταν ηλίθιος, οτέιλορ σε κάποιο άλλο σημείο αναφέρει πως επρόκειτο για έναν άντρα που έχτισε μόνος του το σπίτι του, και υποθέτουμε χωρίς κανείς να του καθορίζει την εργασία του. Όπως τονίζει ο Μπρέιβερμαν: «Η πεποίθηση στην κατ' αρχάς ηλιθιότητα του κάθε εργαζομένου είναι απαραίτητη για τη διοίκηση. Αλλιώς θα πρέπει να παραδεχτεί πως ε- μπλέκεται σε μια εμπορική επιχείρηση επιβράβευσης και περίθαλψης της ηλιθιότητας». Πάνω απ' όλα, ο Μπρέιβερμαν ερμήνευσε το περιστατικό με τον Σμιντ ως παράδειγμα της μακρόπνοης φιλοδοξίας του Τέιλορ να διαχωρίσει το σχεδιασμό της δουλειάς από τους εργαζομένους. «Η αξία αυτής της ιστορίας είναι η ΚΡΙΤΙΚ02 ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I ΐ6θ

178 σαφήνεια με την οποία δηλώνει τον άξονα γύρω από τον οποίο στρέφεται το σύγχρονο μάνατζμεντ: τον έλεγχο της εργασίας μέσω του ελέγχου των αποφάσεων που παίρνονται κατά τη διάρκειά της»." Δουλεύοντας σ' όλη του τη ζωή ως μάνατζερ, οϊέιλορ ανέπτυξε διάφορες μεθόδους, ώστε να πετύχει τους στόχους του. Χρησιμοποίησε καρτέλες διαταγών για να καταχωρήσει ακριβώς ποια θα ήταν η δουλειά του κάθε εργαζομένου σε κάθε βάρδια. Ο Τέιλορ επίσης εισήγαγε πριμ παραγωγικότητας τα οποία διαχώριζαν όσους εργάζονταν με χαμηλούς ρυθμούς. Ανέπτυξε μεθόδους μελέτης και σχεδιασμού της εργασίας, οι οποίες στόχευαν στο να ελέγχουν κάθε κίνηση των εργαζομένων. Αυτές οι μέθοδοι έγιναν γνωστές ως «μελέτες χρόνου και κίνησης» (time-and-motion studies). Ο Τέιλορ δημοσίευσε μια σειρά από βιβλία τα οποία κατέστησαν δημοφιλή την επιστημονική οργάνωση της παραγωγής και προσκλήθηκε το 1912 στη Βουλή των Αντιπροσώπων των ΗΠΑ, για να ε- ξηγήσει το πρόγραμμά του. Στο βιβλίο του Labor and Monopoly Capital ο Μπρέιβερμαν συνοψίζει τις αρχές που εφηύρε οτέιλορ. Ξεχώρισε τρεις από αυτές: Έτσι, αν η πρώτη αρχή είναι η συγκέντρωση και η εξέλιξη της γνώσης της διαδικασίας της εργασίας και η δεύτερη είναι η συγκέντρωση αυτής της γνώσης ως τσ αποκλειστικό προνόμιο της διοίκησης, μαζί με το ακριβώς αντίθετο, την απουσία αυτής της γνώσης από τους εργαζόμενους, το τρίτο βήμα είναι η χρήση αυτού του μονοπωλίου της γνώσης για τον έλεγχο κάθε βήματος της εργασιακής διαδικασίας και του τρόπου εκτέλεσής της 25 Σύμφωνα με τον Μπρέιβερμαν, η σκέψη του Τέιλορ μπορούσε να συνοψιστεί σε μια φράση, το διαχωρισμό της σύλληψης και της εκτέλεσης της εργασίας. Σύμφωνα με τον Τέιλορ, οι μάνατζερ θα ήταν οι μόνοι που θα σκέφτονταν για τη δουλειά, ενώ οι εργαζόμενοι θα έπαιρναν τις οδηγίες που ήταν απαραίτητες για να την πραγματοποιήσουν. Όπως έχω ήδη αναφέρει, ο Χάρι Μπρέιβερμαν θεώρησε τον τε'ιλορισμό ως το καθοριστικό σύστημα οργάνωσης της παραγωγής στον βιομηχανικό καπιταλισμό.τόνισε πως είχε ήδη επεκταθεί από τις απλές παραγωγικές διαδικασίες σε πιο σύνθετες, καθώς επίσης και στους υπαλλήλους γραφείου. Μάλιστα, από τη δική του εμπειρία ως εργαζομένου σε γραφείο, ο Μπρέιβερμαν έδωσε παραδείγματα του τρόπου με τον οποίο συνέβαινε αυτό. Οι χειριστές υπολογιστών, για παράδειγμα, εργάζονταν με υπολογιστές και δεδομένα, αλλά με τον πιο υποβαθμισμένο τρόπο.τα δεδομένα είχαν προετοιμαστεί σύμφωνα με το σύστημα κάποιου άλλου, η ταχύτητα ήταν σε μεγάλη ζήτηση και το στοιχείο της ικανότητας μειωνόταν στο ελάχιστο. Ο Μπρέιβερμαν πρόσεξε τη δουλειά ενός υπαλλήλου σε ένα μεγάλο γραφείο εξοπλισμών αγροκτημάτων: «Η δουλειά αυτή δεν διαφέρει σε τίποτα από τη δουλειά ενός εξειδικευμένου εργάτη σε ένα εργοστάσιο πέρα από το ότι δεν πληρώνομαι τόσο πολύ». 24 Παρόλο που στη δεκαετία 107 I ΧΑΡΙ ΜΠΡΕΙΒΕΡΜΑΝ: ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

179 του 1980 το βιβλίο του Μπρέιβερμαν είχε εκδοθεί, το πιο συνηθισμένο επιχείρημα ήταν πως η εργασία στους υπολογιστές ήταν δημιουργική και απελευθερωτική. 25 Είναι εντυπωσιακό το ότι ο Μπρέιβερμαν κατάλαβε πολύ νωρίς πόσο εξουθενωτική θα αποδεικνυόταν η νέα ηλεκτρονική τεχνολογία και οι νέες τεχνικές οργάνωσης της παραγωγής που την ακολούθησαν. Αν συνοψίζαμε σε μια φράση την περιγραφή του Μπρέιβερμαν για την εργασία στον καπιταλισμό, αυτή θα ήταν η τάση της υποβάθμισης της εργασίας. Οι εξειδικευμένοι εργάτες, που ήταν πλειοψηφία στα πρώτα χρόνια του καπιταλισμού, αντικαταστάθηκαν από ανειδίκευτους εργάτες που ήταν καταδικασμένοι να εργάζονται σε εξευτελιστική και δυσάρεστη εργασία. Εμφανίζονταν νέες δεξιότητες και η δουλειά γραφείου ήταν αρχικά ειδικευμένο επάγγελμα. Όμως, κάθε καινούρια δεξιότητα υποτασσόταν στην εξουσία της διοίκησης και υποβαθμιζόταν, γιατί το κεφάλαιο απαιτούσε συνεχώς μεγαλύτερα κέρδη και έτσι ωθούσε την εργασία σε βαρετά μονοπάτια, έχοντας ως αποτέλεσμα τη ρουτίνα. Όταν ο Μαρξ περιέγραψε την αποξένωση, τα επιχειρήματά του είχαν τέτοια α- ξία, ώστε εξακολουθούσαν να ισχύουν με το πέρασμα του χρόνου. Η λέξη αποξένωση αναφερόταν σε μια γενική κατάσταση που χαρακτήριζε τον καπιταλισμό. Ο Μπρέιβερμαν εξέλιξε τη θεωρία του Μαρξ, αποδεικνύοντας πως η αποξένωση (ή, με τα δικά του λόγια, η υποβάθμιση της εργασίας) ήταν μια διαδικασία που συνεχώς δημιουργούνταν και επαναδημιουργούνταν από την καπιταλιστική οργάνωση της παραγωγής. Η αποδοχή του βιβλίου Έως τώρα έχουμε εκθειάσει την ποιότητα του βιβλίου Labor and Monopoly Capital. Γραμμένο με πάθος, οργή και πίστη, το βιβλίο δημιούργησε φοβερό α- ντίκτυπο. Αναίρεσε τα κυρίαρχα πρότυπα μέσα στη βιομηχανική κοινωνιολογία, τα οποία υποστήριζαν το μάνατζμεντ και θεωρούσαν πως οι τεχνολογικές αλλαγές οδηγούσαν σε μια προοδευτική αύξηση της ικανοποίησης από την εργασία. Το βιβλίο προκάλεσε την έκδοση αρκετών άλλων που ασχολούνταν με το ί- διο θέμα, ανάμεσά τους και μερικών που συμφωνούσαν με τα επιχειρήματα του Μπρέιβερμαν. 26 Στην Αμερική η αποδοχή του ήταν τεράστια. Ο Ρόμπερτ Χίλμπρονερ (Robert L. Heilbroner) έγραψε για το βιβλίο στη New York Review of Books: «Μέχρι την εμφάνιση του καταπληκτικού έργου του Χάρι Μπρέιβερμαν, η εργασιακή διαδικασία δεν κατανοούνταν ως ενιαία». Ο Πολ Μπάραν ήταν α- κόμη πιο ενθουσιώδης και περιέγραψε την ανάγνωση του βιβλίου «ως μια συναισθηματική εμπειρία, ίσως παρόμοια με αυτήν που αισθάνθηκαν τα εκατομμύρια αναγνώστες του Πρώτου Τόμου του Κεφαλαίου». 27 Στη Βρετανία το πρώτο φύλλο του Capital and αά55[κεφάλαιο και Εργασία] το 1977 ήταν αφιερωμένο σε μια συζήτηση για το βιβλίο του Μπρέιβερμαν.Το βιβλίο αναφέρθηκε ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 178

180 σε χιλιάδες συνδιασκέψεις και άλλα δημόσια γεγονότα, προκαλώντας περαιτέρω δημοσίευση βιβλίων με κεντρικό θέμα το αν η υποβάθμιση της εργασίας ή- ταν πραγματικότητα. Ο Μπομπ Ρόθορν (Bob Rowthorn) περιέγραψε το βιβλίο ως «ένα από τα δύο σημαντικότερα έργα της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας που έχουν εμφανιστεί στην Αγγλία την τελευταία δεκαετία». Το προσιτό βιβλίο του Μπρέιβερμαν, γραμμένο για πραγματικούς εργάτες, προκάλεσε τεράστιο ενδιαφέρον και πούλησε ΐ2ο.οοο αντίτυπα στα πρώτα 25 χρόνια. 18 Οι κριτικοί τον θεωρούσαν αυθεντία, ένα μεσολαβητή του οποίου η συμβολή ήταν απαραίτητη ώστε να μπορέσουν να εξελιχθούν κάποιοι άλλοι ύστερα από αυτόν. Ακόμη και όταν απέρριπταν πλευρές των ισχυρισμών του, οι συγγραφείς που ακολούθησαν μπορούσαν να προχωρήσουν περαιτέρω λόγω του δικού του έργου. Όμως, παρά τον ενθουσιασμό τους, αρκετοί συγγραφείς ήταν σκεπτικοί απέναντι στους αναλυτικούς του ισχυρισμούς. Ένας άλλος μαρξιστής, ο Αλ Ρέινι (AI Rainnie) περιέγραψε το βιβλίο του Μπρέιβερμαν ως «ανιστόρητο». Υποστήριζε πως ο Μπρέιβερμαν εξιδανίκευσε το χαρακτήρα της χειρωνακτικής εργασίας του 19 ου αιώνα με την υπερπροβολή της ανεξαρτησίας και του ελέγχου στην εργασία που είχαν οι εργαζόμενοι πριν από την κυριαρχία του βιομηχανικού συστήματος. 29 Ο Άντριου Φρίντμαν (Andrew Friedman) πιστεύει πως ο Μπρέιβερμαν υπερέβαλε στο θέμα της επιτυχίας του τε'ιλορισμού, μειώνοντας όλες τις τεχνικές οργάνωσης της παραγωγής σε μια μοναδική επιθετική στρατηγική. Στην πραγματικότητα, οι μάνατζερ προσπαθούσαν να διαχωρίσουν τους εργαζομένους χρησιμοποιώντας έξυπνα τεχνάσματα πειθούς και επιζητώντας τη συναίνεσή τους. Άλλοι συγγραφείς επέμεναν πως ο Μπρέιβερμαν υποβάθμισε την ι- κανότητα της αυτοματοποίησης να δημιουργήσει νέες δεξιότητες ή ότι αγνόησε το ρόλο των γυναικών και το ζήτημα του ρατσισμού στην εργασία. 30 Γράφτηκαν τουλάχιστον ΐ2 βιβλία για την «Μπρεϊβερομανία», τα οποία αποτελούσαν απάντηση στο βιβλίο Labor and Monopoly Capital. Δεν θα παρουσιάσουμε αναλυτικά τα επιχειρήματά τους, αλλά θα επικεντρωθούμε σε τρεις σημαντικές κριτικές που δέχτηκε το βιβλίο του Μπρέιβερμαν. Η πρώτη ήταν το αντεπιχείρημα πως η οργάνωση της παραγωγής επιτυγχάνεται κυρίως μέσω της συναίνεσης των εργαζομένων. Η δεύτερη πως ο Μπρέιβερμαν αγνόησε τον αντίκτυπο που είχε στην εργασία της γυναίκας η καταπίεση που δεχόταν από το σπίτι της. Η τρίτη ήταν πως ο Μπρέιβερμαν υποβάθμισε τη δυνατότητα της εργατικής αντίστασης απέναντι στον διοικητικό έλεγχο. Μάνατζμεντ με συναίνεση και με εξαναγκασμό Το πρώτο σημείο στο οποίο η θεωρία του Μπρέιβερμαν είναι τρωτή είναι η περιγραφή του τε'ιλορισμού ως η τυπική στρατηγική της οργάνωσης της παραγωγής. Σύμφωνα με πολλούς ακαδημαϊκούς ειδικούς στις βιομηχανικές σχέσεις, η 107 I ΧΑΡΙ ΜΠΡΕΙΒΕΡΜΑΝ: ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

181 στρατηγική του Τέιλορ δεν υιοθετήθηκε ποτέ πλήρως. Η ιστορία των καινοτομιών της οργάνωσης της παραγωγής είναι η ιστορία ενός ποικίλου καταλόγου με διαφορετικές στρατηγικές, κάποιες από τις οποίες έχουν επηρεαστεί άμεσα από τον Τέιλορ, ενώ άλλες, όπως η σχολή ανθρωπίνων σχέσεων του Mayo ήρθαν σε πλήρη αντιπαράθεση με την άποψη του Τέιλορ για τον χαζό και ηλίθιο εργαζόμενο. Ο μαρξιστής Άντριου Φρίντμαν υποστήριζε πως οι μάνατζερ υιοθέτησαν αποτελεσματικά δύο διαφορετικές στρατηγικές, ώστε να εξασφαλίσουν τη συνέχιση της εξουσίας τους πάνω στην εργασία. Στο ένα άκρο τους αυτές οι μέθοδοι ήταν απροκάλυπτες και απολυταρχικές και περιλάμβαναν τον «άμεσο έλεγχο». Στο άλλο άκρο τους οι μάνατζερ χρησιμοποιούσαν τακτικές ενθάρρυνσης και κοινής συναίνεσης, κάτι που ο Φρίντμαν αποκαλεί «υπεύθυνη αυτονομία». Ο Μάικλ Μπούραγοου (Michael Burawoy) υποστηρίζει πως τέτοιες συναινετικές τακτικές συχνά είχαν επιτυχία. Λόγω της εμπειρίας του ως χειριστή μηχανών, ισχυρίζεται πως οι εργαζόμενοι συχνά προσφέρουν την υποταγή τους. Περιγράφοντας τη δουλειά του στην κατασκευή μηχανών ντίζελ στο Νότιο Σικάγο, γράφει: «Ήμασταν ενεργοί συνένοχοι της ίδιας μας της εκμετάλλευσης. Αυτό και όχι η καταστροφή της υποκειμενικότητας ήταν το εντυπωσιακό σημείο».τα επιχειρήματα του Φρίντμαν και του Μπούραγοου είχαν δεχτεί την ε- πιρροή της αντίληψης του Γκράμσι, σύμφωνα με την οποία η αστική τάξη κυβερνά κυρίως μέσω της συναίνεσης και της ηγεμονίας παρά μέσω του εξαναγκασμού. Όπως η ιδεολογία μπορεί να προκαλέσει τη συναίνεση στην πολιτική, έτσι μπορεί να έχει τα ίδια αποτελέσματα και στην εργασία. 3 ' Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να απαντήσουμε σ' αυτό το επιχείρημα. Ο Κρεγκ Λίτλερ τονίζει πως, παρόλο που ο καθαρός τεϊλορισμός απέτυχε, οι μέθοδοι της επιστημονικής οργάνωσης της παραγωγής είχαν μεγαλύτερη επίδραση απ' ό,τι περίμεναν ο Φρίντμαν και πολλοί άλλοι. Στη Βρετανία, για παράδειγμα, υιοθετήθηκε μέσω μιας ενδιάμεσης δομής, το σύστημα Bedaux, το οποίο είχε τρομακτική επιρροή στη Βρετανία στο διάστημα του μεσοπολέμου. Ως το 1939 περίπου 250 βρετανικές εταιρείες είχαν υιοθετήσει τις τακτικές του Bedaux και, καθώς επρόκειτο για τις μεγαλύτερες και αυταρχικότερες επιχειρήσεις, το σύστημα αυτό έγινε «το συνηθέστερο σύστημα στον έλεγχο της οργάνωσης της παραγωγής στη βρετανική βιομηχανία». 32 Άλλοι συγγραφείς που συμφωνούσαν με τα ε- πιχειρήματα του Μπρέιβερμαν υποστήριζαν πως οι διαφωνίες μεταξύ του Μπρέιβερμαν και του Φρίντμαν τελικά κατέληγαν στο απλό ζήτημα του ποια στρατηγική κυριαρχεί. Οι μάνατζερ επιτυγχάνουν τη συναίνεση, αλλά όχι πάντα. Υιοθετούν στρατηγικές συγκράτησης της παραγωγής όταν οι εργαζόμενοι αποκτούν κέρδη. Συχνά, αυτά τα τεχνάσματα οδηγούν στην αντιπαραγωγικότητα και δεν χρησιμοποιούνται παρά μόνο ως τελευταία λύση. 33 Επίσης, αξίζει να αναφέρουμε πως παρόλο που οι Φρίντμαν και Μπούραγοου ήταν ιδιαίτερα κριτικοί απέναντι στην επιμονή του Μπρέιβερμαν για την ιστορική σημασία του τε'ιλορισμού, κανείς τους δεν αντέκρουσε τον ισχυρισμό του Μπρέιβερμαν πως ο καπιταλισμός ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 181

182 είναι μια διαδικασία στην οποία οι εργάτες όλο και περισσότερο χάνουν τον έ- λεγχο πάνω στην εργασία τους. Έτσι, δημιουργείται το ερώτημα μέχρι πού μπορεί να φτάσει η συναίνεση στην εργασία. Με προσεκτικότερο μάτι, ο αυτόνομος εργαζόμενος των Φρίντμαν και Μπούραγοου μπορεί να συμμετάσχει μόνο στην προσωπική του υποταγή στην εργασία. 34 Γυναίκες και εργασία Η δεύτερη μεγάλη κριτική που δέχτηκε το Labor and Monopoly Capital ήρθε α- πό τις φεμινίστριες συγγραφείς.το βιβλίο κατηγορήθηκε για φανξιοναλισμό και σεξισμό. Όπως και άλλα μαρξιστικά κείμενα, κατηγορήθηκε πως περιόριζε την εργατική τάξη στους άντρες εργάτες στη βιομηχανία. Η Τζάκι Ουέστ (jackie West) υποστήριζε πως η μόνη εξήγηση του Μπρέιβερμαν για την καταπίεση των εργαζόμενων γυναικών ήταν πως αποτελούσαν έναν ιδανικό εφεδρικό στρατό εργαζομένων για να μειωθούν οι μισθοί των ανδρών. Η Ουέστ υποστηρίζει πως ο Χάρι Μπρέιβερμαν αγνόησε το ρόλο των γυναικών ως νοικοκυρών, των οποίων η υποταγή στην οικογένεια εξηγούσε και την υποταγή τους στην εργασία. Όμως ο Μπρέιβερμαν προσπάθησε να συμπεριλάβει μια εκτεταμένη ανάλυση για τη μετασχηματιζόμενη φύση της οικογένειας μέσα στην ανάλυσή του για τις αλλαγές στη διαδικασία της εργασίας.το πρόβλημα, τονίζει η Βερόνικα Μπίτσι (Veronica Beechy), δεν ήταν πως ο Μπρέιβερμαν αγνοούσε την καταπίεση της γυναίκας, αλλά πως απέτυχε να καταλήξει σε μια ικανοποιητική ερμηνεία για την αλλαγή της φύσης της οικογένειας και των αποτελεσμάτων που είχε αυτή η αλλαγή στην εργασία. 35 Ο Μπρέιβερμαν ασχολήθηκε με το ζήτημα της οικογένειας στο κεφάλαιο «Η Παγκόσμια Αγορά». Ισχυριζόταν πως στον καπιταλισμό η αγορά κυριαρχούσε σε κάθε πλευρά της ανθρώπινης ζωής. Σε προηγούμενες κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένης και της φεουδαρχίας, η οικογένεια αποτελούσε θεσμό της κοινωνικής ζωής, της παραγωγής και της κατανάλωσης. Στον καπιταλισμό, η οικογένεια έχασε τον παραγωγικό της ρόλο και περιορίζεται μόνο στο πεδίο της κατανάλωσης. Οι γυναίκες δεν παράγουν αξία χρήσης στο νοικοκυριό τους, αλλά αξία χρήσης στην εργασία, υπό την άμεση κυριαρχία του κεφαλαίου. Σ' αυτό το σημείο ο Μπρέιβερμαν εισήγαγε την έννοια του εφεδρικού στρατού των εργαζομένων. Δήλωσε πως οι γυναίκες μπήκαν στην παραγωγή, χωρίς να εξηγεί το γιατί είχαν διαφορετική εργασιακή εμπειρία από τους άντρες. Το κείμενο του Μπρέιβερμαν πάσχει, καθώς μεγαλοποιεί την αλλαγή της φύσης της οικογένειας μεταξύ της τελευταίας περιόδου της φεουδαρχίας και της πρώτης περιόδου του καπιταλισμού. Στις δύο καταστάσεις, η οικογένεια ή- ταν ένας άνισος θεσμός, που στηριζόταν απόλυτα στην υποταγή της γυναίκας. Η οικογένεια έχει αλλάξει στον καπιταλισμό, αλλά με πολλούς τρόπους. Στα μέσα 107 I ΧΑΡΙ ΜΠΡΕΙΒΕΡΜΑΝ: ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

183 του 19 ου αιώνα πολλοί σχολιαστές, ανάμεσά τους και οι Μαρξ και Ένγκελς, προέβλεψαν πως οι εργατικές οικογένειες θα διαλύονταν κάτω από τη συνδυασμένη πίεση της αστικοποίησης και της βιομηχανικής ανάπτυξης. Όμως, για τα επόμενα 50 χρόνια η οικογένεια ενισχύθηκε ως θεσμός στην Ευρώπη, την Αμερική και αλλού. Η διαδικασία αυτή εντοπίζεται στην ανάπτυξη της ιδεολογίας των «διαφορετικών σφαιρών», που υποστήριζαν πως η σωστή θέση της γυναίκας ήταν να βρίσκεται σπίτι της. Πιο πρόσφατα, η σχετική μείωση του μεγέθους των οικογενειών και των εργασιών του σπιτιού, η αύξηση της αντισύλληψης και των διαζυγίων και η αυξανόμενη αποδοχή εναλλακτικών τρόπων ζωής έχουν συμβάλει στην υποβάθμιση του θεσμού της οικογένειας, παρόλο που εξακολουθεί να παραμένει ένας σημαντικός θεσμός. Με αυτόν τον τρόπο, το πέρασμα από το φεουδαλισμό στον καπιταλισμό αντιπροσώπευε μια περισσότερο δυνατή επαναστατικοποίηση της οικογένειας παρά μια άμεση αλλαγή της. 36 Μόλις τα τελευταία 30 χρόνια, οι προβλέψεις των Μαρξ και Ένγκελς για το «θάνατο» της οικογένειας είναι πιθανό να ισχύουν. Μια τέτοια ιστορική αναφορά του διαφορετικού μέλλοντος της οικογένειας θα προφύλασσε την ουσία των επιχειρημάτων του Μπρέιβερμαν, ωστόσο θα α- πέρριπτε κάποια στοιχεία τους. Θα έχανε την εξιδανίκευση της προκαπιταλιστικής οικογένειας και επίσης το επιχείρημά του πως η «παραδοσιακή οικογενειακή οικονομία» είχε φτάσει στην κατάρρευση. 37 Ως κοινωνικός θεσμός η οικογένεια παραμένει σημαντική με πολλούς διαφορετικούς τρόπους και συνεχίζει να διαμορφώνει τις ζωές μας. Έτσι, οι φεμινιστικές κριτικές απέναντι στον Μπρέιβερμαν είναι σωστές όταν υποστηρίζουν πως, αν οι γυναίκες καταπιέζονται στη δουλειά, αυτό συμβαίνει λόγω της ύπαρξης της οικογένειας και της διαρκούς ε- ξάρτησης της γυναίκας μέσα σ' αυτήν. 3 Όμως, ακόμα και αν παραδεχτούμε πως τα επιχειρήματα του Μπρέιβερμαν πάσχουν σ' αυτό το σημείο, θα πρέπει ταυτόχρονα να είναι ξεκάθαρο από την πλευρά μου πως ο Μπρέιβερμαν -αντίθετα με τους περισσότερους συγγραφείς της γενιάς του- έκανε μια σοβαρή και σταθερή προσπάθεια να κατανοήσει την καταπίεση των γυναικών. Η κατηγορία του σεξισμού που του προσάπτουν συχνά είναι υπερβολική. Αγώνας Το τρίτο θέμα στο οποίο δέχτηκε κριτική ο Μπρέιβερμαν είναι η πεποίθησή του πως οι εργάτες δεν μπορούν να αντισταθούν στον έλεγχο της διοίκησης. Στο βιβλίο του Labor and Monopoly Capital ο Μπρέιβερμαν περιγράφει τη νίκη των μάνατζερ στο διαχωρισμό της εκτέλεσης της εργασίας από τον έλεγχο. Παλαιότερα υπήρχαν δυνατοί και εξειδικευμένοι χειρώνακτες εργάτες που σχεδίαζαν την εργασία τους. Τώρα υπάρχουν μόνο ανειδίκευτοι εργάτες. Οι χειρώνακτες εργάτες μπορούσαν να αντισταθούν. Οι ανειδίκευτοι δεν έχουν αυτή τη δυνατό- ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 82

184 τητα. Βέβαια, κάποιες στιγμές ο Μπρέιβερμαν οπισθοχώρησε από αυτήν την ά- ποψη, υποστηρίζοντας, για παράδειγμα, πως η επιστημονική οργάνωση της παραγωγής είναι «μια ιδανική κατάσταση, την οποία μπορεί να πραγματοποιήσει το κεφάλαιο υπό συγκεκριμένους όρους». Όμως ποτέ δεν καθόρισε ποιοι είναι αυτοί οι όροι και δεν ανέφερε παραδείγματα. Δύο χρόνια έπειτα από την έκδοση του βιβλίου του, ο Μπρέιβερμαν απάντησε στην κριτική αυτή τονίζοντας πως είχε χρησιμοποιήσει «εθελοντικά επιβαλλόμενα όρια» στην ανάλυσή του. Επίσης, υποστήριξε πως ένας από τους λόγους που δεν αναφέρθηκε στην αντίσταση των εργαζομένων ήταν πως τα εργατικά κινήματα στην Αμερική, την Ιαπωνία και την Ευρώπη βρίσκονταν σε κατάσταση «σχετικής απραξίας» για περισσότερο από μισό αιώνα. Ο Μπρέιβερμαν αρνήθηκε πως είναι απαισιόδοξος, όμως ά- φησε το πεδίο έρευνας της συνείδησης των εργαζομένων σε άλλους. 39 Όποιος και να είναι ο λόγος, η καταπληκτική και ζωντανή κριτική τού Μπρέιβερμαν πάνω στα καταστροφικά αποτελέσματα του ελέγχου της παραγωγής δεν είχε να κάνει με μια ανάλυση του πώς θα απαντούσαν ή πώς θα μπορούσαν να έχουν α- παντήσει οι εργαζόμενοι για να αντισταθούν στον έλεγχο της παραγωγής. Με την απουσία μιας συζήτησης για την αντίσταση δίνεται η εντύπωση πως οι μάνατζερ έχουν όλες τις πρωτοβουλίες, πως οι εργαζόμενοι είναι αδρανείς και πως δεν θα υπάρξει ποτέ αντίσταση. Αυτή είναι η σημαντικότερη κριτική στο βιβλίο του Μπρέιβερμαν. Ενώ στο βιβλίο του παρουσιάζονταν αναλυτικά τα καταστροφικά και απάνθρωπα αποτελέσματα των νέων διοικητικών καινοτομιών, δεν υ- πήρχε αναφορά στη δυνατότητα των εργαζομένων να αντισταθούν. Ίσως η επιρροή που δέχτηκε ο Μπρέιβερμαν από τους Μπάραν και Σουίζι να δημιούργησε προβλήματα σ* αυτό ακριβώς το σημείο. Έχω ήδη αναφερθεί στην εισαγωγή του Πολ Σουίζι στο βιβλίο του Μπρέιβερμαν. Εκεί ο Σουίζι παραδέχεται πως στο βιβλίο που είχε γράψει μαζί με τον Μπάραν, το Μονοπωλιακός Καπιταλισμός (1966), είχε αποτύχει να περιγράψει τη διαδικασία της εργασίας. Συνεχίζοντας, αναγνώρισε το έργο του Μπρέιβερμαν ως «μια σοβαρή και, σύμφωνα με την κρίση μου, επιτυχημένη προσπάθεια να συμπληρώσει μεγάλο τμήμα αυτού του κενού». Αυτό αποδείκνυε τα θεωρητικά όρια των Μπάραν και Σουίζι. Γιατί στο μοντέλο των δυο τους, το μονοπωλιακό κεφάλαιο ήταν νικηφόρο.τα α- φεντικά είχαν τεράστια κέρδη, ενώ οι εργαζόμενοι υπέφεραν. Στην εισαγωγή του στο βιβλίο του Μπρέιβερμαν, ο Σουίζι εξέφρασε το απόλυτο μίσος του για το καπιταλιστικό σύστημα και για την τυραννία της δουλειάς στον καπιταλισμό. Ο Σουίζι επαίνεσε το βιβλίο, αλλά το έκανε με μια γλώσσα υποτίμησης και θλίψης που διαμορφωνόταν πολλές φορές από μια σχεδόν θρησκευτικής επιλογής χρήση εικόνων: Ο λυπηρός, απαράδεκτος και απογοητευτικός τρόπος με τον οποίο η πλειοψηφία των συναδέλφων μου είναι υποχρεωμένη να περνά την εργασιακή της ζωή σε όλο σχεδόν τον κόσμο έχει χαραχτεί στη συνείδησή μου με έναν βασανιστικό τρόπο. Και όσο 183 I ΧΑΡΙ ΜΠΡΕΙΒΕΡΜΑΝ: Ε Ρ ΓΑ 2 IΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

185 σκέφτομαι όλο το ταλέντο και την ενεργητικότητα που χρησιμοποιούν καθημερινά στο να καταστρώσουν τρόπους και μεθόδους για να κάνουν το βασανιστήριό τους χειρότερο, όλα στο όνομα της αποτελεσματικότητας και της παραγωγικότητας, αλλά στην πραγματικότητα για τη μεγαλύτερη δόξα του μεγάλου θεού, του Κεφαλαίου, ο «θαυμασμός» μου για την ικανότητα της ανθρωπότητας να δημιουργήσει ένα τέτοιο τερατώδες σύστημα ξεπερνιέται μόνο με το θαυμασμό για την προθυμία της να ανεχτεί τη συνέχιση μιας διαδικασίας τόσο φανερά καταστρεπτικής για την ευημερία και την ευτυχία των ανθρώπων.* 0 Πρόκειται για δυνατές σκέψεις, αλλά ανολοκλήρωτες. Γιατί, αν η ιστορία του καπιταλισμού ήταν απλώς η ιστορία της επιτυχίας της οργάνωσης και της παραγωγής και οι εργαζόμενοι ήταν πάντα διασπασμένοι, τότε ποια ελπίδα υπάρχει για να αλλάξει η κοινωνία; Η εφημερίδα του Γκράμσι, L'Ordine Nuovo[H Νέα Τάξη] έφερε με επιτυχία στον υπέρτιτλό της το σύνθημα: «Αισιοδοξία της Θέλησης, Απαισιοδοξία της Γνώσης». Χωρίς αυτή την αισιοδοξία ο σοσιαλισμός είναι μόνο ένας θρήνος, μια μελαγχολική λαχτάρα για μια στιγμή που δεν θα έρθει ποτέ. Ο Μπρέιβερμαν έκανε λάθος όταν έλεγε πως οι χειρώνακτες εργάτες ήταν οι μόνοι που αντιστάθηκαν στις καταπατήσεις του καπιταλισμού. Αντιθέτως, η έ- λευση των νέων μηχανών δημιούργησε αρκετές φορές τη δυνατότητα για μια ε- πιτυχημένη αντίσταση των ημι-εξειδικευμένων ή ακόμα και των ανειδίκευτων εργατών. Μάλιστα, ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της ταξικής πάλης στον 2ο 6 αιώνα ήταν η έκταση στην οποία οι μη χειρώνακτες εργαζόμενοι αντιστάθηκαν στον καπιταλισμό. Η ιστορία του στρατιωτικοποιημένου εργατικού συνδικαλισμού τα τελευταία ιοο χρόνια ήταν η ιστορία της εισόδου νέων εργατών στην παραγωγή. Οι ειδικευμένοι μηχανικοί, που ήταν το πρόσωπο της εργασίας στη δεκαετία του 1920, αντικαταστάθηκαν από περισσότερο ριζοσπαστικές ομάδες, όπως οι εργαζόμενοι στις μεταφορές, οι οδηγοί φορτηγών, οι νοσοκόμες και οι καθηγητές. Αυτό αποτυπώνεται και με τη φράση του ΠολΤόμσον: «Κανένας βαθμός αποειδίκευσης ή μηχανοποίησης δεν μπορεί να οδηγήσει στην πλήρη κυριαρχία του κεφαλαίου πάνω στην εργασία». 41 Γιατί ο Μπρέιβερμαν απέτυχε να μιλήσει για το ζήτημα της αντίστασης των εργαζομένων; Γιατί όταν κάποιος τελειώνει το βιβλίο του μένει με την εντύπωση πως ο καπιταλισμός μπορεί να πετύχει μόνιμη νίκη μέσω της τεχνικής τού διοικητικού ελέγχου; Επιστρέφοντας στα ζητήματα με τα οποία καταπιαστήκαμε στην αρχή του κεφαλαίου, μπορούμε εν μέρει να αποδώσουμε την απαισιοδοξία του Μπρέιβερμαν στη διαρκή πίστη του στην ορθόδοξη τροτσκιστική παράδοση και ειδικά στην αυξανόμενη συμφιλίωσή του με την «ύπαρξη πραγματικού σοσιαλισμού» στη Σοβιετική Ένωση. Από την άλλη, το Labor and Monopoly Capital δεν δέχεται πως η Ρωσία ήταν μια εργατική κοινωνία: «Όπως και να ερμηνεύσει κανείς την εκβιομηχάνιση της Σοβιετικής Ένωσης, δεν μπορεί συνειδητά να πει ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞΙΣΜΟΙ ΐβή

186 πως επρόκειτο, ακόμη και στην πρώτη της επαναστατική περίοδο, για μια προσπάθεια οργάνωσης της διαδικασίας της εργασίας με έναν τελείως διαφορετικό τρόπο από αυτόν του καπιταλισμού». Από την άλλη, ο Μπρέιβερμαν είχε εντυπωσιαστεί με την επιτυχία της ΕΣΣΔ να χτίσει μια βάση για τη βαριά βιομηχανία. Η εκβιομηχάνιση και οι νέες μηχανές, κάτω από τον έλεγχο του κράτους, φάνηκαν να δημιουργούν «πρόοδο στην τεχνολογία και την παραγωγή», μια δυσάρεστη και αντιφατική, ωστόσο σοσιαλιστική εναλλακτική λύση απέναντι στον καπιταλισμό." 2 Ο εργατικός έλεγχος και οι κρατικοποιήσεις περιγράφονταν σαν να επρόκειτο για το ίδιο πράγμα. Ο Μπρέιβερμαν κατέγραψε τις σκέψεις του για τη Ρωσία σε ένα όχι και τόσο γνωστό βιβλίο που κυκλοφόρησε το 1963.Τ0 βιβλίο με τίτλο The Future of Russia [ To Μέλλον της Ρωσίας] ήταν μια απάντηση στις αλλαγές που έγιναν στην ΕΣΣΔ μετά την ομιλία του Χρουστσόφ το 1956, η οποία αποκήρυξε τα εγκλήματα του Στάλιν. Η αλληλογραφία του Μπρέιβερμαν με τον Πολωνό μαρξιστή Ισαάκ Ντόιτσερ για το βιβλίο του τον επηρέασαν πολύ στη συγγραφή του. Ο Μπρέιβερμαν υποστήριζε πως η Ρωσία ζούσε μια εξαιρετικά γρήγορη διαδικασία απελευθέρωσης. Στην καρδιά αυτής της διαδικασίας βρισκόταν η οικονομική επιτυχία της Ρωσίας: Η Σοβιετική Ένωση βρίσκεται σε μια κούρσα ταχύτητας με τις ΗΠΑ και, αν δεν υπάρξει κάποιος πόλεμος ή κάποιοι άλλοι απρόβλεπτοι οικονομικοί παράγοντες, το αποτέλεσμα της κούρσας είναι προφανές, [...]η Σοβιετική Ένωση έχει πολύ λιγότερα προβλήματα και περισσότερες προοπτικές από τις καπιταλιστικές χώρες. Η οικονομική ανάπτυξη εγκαινίασε μια νέα εποχή απελευθέρωσης και προόδου. «Η Ρωσία δεν περιορίζεται πια στο αυστηρό σταλινικό ρούχο, απαντά στις νέες συνθήκες που έχουν δημιουργηθεί από τις τέσσερις δεκαετίες εκβιομηχάνισης και εκσυγχρονισμού». Θα υπήρχαν και άλλες πολιτικές αλλαγές που θα α- κολουθούσαν την τεράστια ανάπτυξη της ρωσικής οικονομίας. «Η επανάσταση συνεχίζεται ακόμη». Ο Στάλιν ήταν απλώς ένα όνομα από το παρελθόν. Η Ρωσία είχε επιστρέψει στο όραμα των μπολσεβίκων. «Η Ρωσία βρίσκεται επιτέλους στο δρόμο προς το σοσιαλισμό».* 3 Ο Μπρέιβερμαν διαχώρισε τον εαυτό του από τους αγωνιστές της εποχής του, κυρίως στο ζήτημα της ανάλυσης για τη Σοβιετική Ένωση - που ήταν το θέμα που τον απασχολούσε περισσότερο από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 ως τις αρχές της δεκαετίας του i960. Δυστυχώς, η ανάλυσή του για την ΕΣΣΔ ήταν λάθος. Αν η Ρωσία όδευε προς το σοσιαλισμό, γιατί οι Ρώσοι εργάτες στρέφονταν ενάντια στο ρωσικό κράτος; Όπως πολλοί από τη γενιά του, ο Μπρέιβερμαν πίστευε πως ο κόσμος θα κυριαρχούνταν από τεράστιες γραφειοκρατικές οντότητες, στρατιωτικοποιημένα κράτη και το μονοπωλιακό κεφάλαιο. Οι σοσιαλιστές του Εργατικού Κόμματος, όπως ο Χαλ Ντρέιπερ, απάντησαν σ' αυτή τη νέα κατάσταση περιγράφοντας τη 185 I ΧΑΡΙ ΜΠΡΕΙΒΕΡΜΑΝ: ΕΡΓΑΣΙΑ KAI ANTIITASH

187 ρωσική εργατική τάξη ως μια τάξη σκλάβων και κατηγόρησαν τους Αμερικανούς κομμουνιστές ως πράκτορες της Κομιντέρν. Οι υποστηρικτές του American Socialist ήταν περισσότερο θετικοί, θεωρώντας τη Ρωσία ως ένα περίπλοκο, μερικά εκφυλισμένο εργατικό κράτος, και τον αμερικανικό σταλινισμό ως το γνήσιο εργατικό κίνημα. Αν η πολιτική του Ντρέιπερ ήταν μια εναλλακτική λύση απέναντι στο SWP, η Σοσιαλιστική Ένωση ήταν τελείως αντίθετη. Ο μαρξισμός του Μπρέιβερμαν ήταν λιγότερο δογματικός από εκείνον του SWP, αλλά ήταν περισσότερο συγκαταβατικός με το σταλινισμό. Ο πνευματικός πεσιμισμός της Σοσιαλιστικής Ένωσης εξηγεί την αδυναμία του Μπρέιβερμαν να εκφράσει τη δυνατότητα (ή ακόμη και τα όρια) της αντίστασης των εργαζομένων απέναντι στον καπιταλισμό. Παρά τη μεγάλη δύναμη του βιβλίου Labor and Monopoly Capital, ο Μπρέιβερμαν ταιριάζει κάπως δύσκολα με την παράδοση του κριτικού μαρξισμού. Εκφράζει τη δέσμευσή του στην εργατική τάξη, όμως όχι την αισιοδοξία του πως ο καπιταλισμός θα μπορούσε να ανατραπεί. Ένα έξοχο αλλά ατελές βιβλίο Έχω ασκήσει αναλυτική κριτική στο βιβλίο του Μπρέιβερμαν Labor and Monopoly Capital. Επικεντρώθηκα στα πιο αδύνατά του σημεία και κατάλαβα γιατί προκάλεσε τόσες αντιπαραθέσεις. To Labor and Monopoly Capital ήταν μια κραυγή διαμαρτυρίας ενάντια στην υποβάθμιση της εργασίας. Περιγράφει λεπτομερώς τη διαδικασία με την οποία η εργασία αποξενώνεται από τον εργαζόμενο, σχεδιάζεται και διευθύνεται από κάπου αλλού και καταλήγει σε μια επαναλαμβανόμενη και χωρίς σκέψη εργασία. Ο Μπρέιβερμαν ήταν με το μέρος των εργαζομένων ενάντια στους μάνατζερ, έγραψε για τους εργαζομένους και έτσι πρέπει να γίνεται κατανοητό το βιβλίο του. Αν η μελέτη του ήταν ελλιπής και απέτυχε να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαν να αντεπιτεθούν οι εργαζόμενοι, αυτό εξηγείται από το γεγονός πως ο Μπρέιβερμαν ήταν προϊόν της εποχής του. Έφτασε στην πολιτική του ωριμότητα σε μια περίοδο που και οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ ήταν ισχυρά και ανίκητα κράτη. Κατέληξε στο συμπέρασμα πως ο κοινωνικός μηχανισμός, οι γραφειοκρατικές διαδικασίες και τα κράτη ήταν σημαντικότερα από τους καθημερινούς ανθρώπους. Αντιθέτως, οι σημαντικότεροι σύγχρονοι του μαρξιστές υποστήριζαν πως οι δομές ήταν τα προϊόντα των ανθρώπων, και οι άνθρωποι, όταν αλλάζουν, έχουν τη δύναμη να αλλάξουν τις δομές. Όπως έγραψε ο Μαρξ στις Θέσεις για τον Φόιερμπαχ και απορρίπτοντας τον μηχανιστικό υλισμό: «Η δογματική υλιστική αντίληψη της ιστορίας αναφορικά με την αλλαγή των καταστάσεων ξεχνάει ότι αυτές αλλάζουν από τους ανθρώπους και ότι ο ίδιος ο διδάσκων πρέπει να γίνει διδασκόμενος». 44 Ο καπιταλισμός μπορεί να γίνει αποδεκτός ή μπορεί να συναντήσει αντίσταση, όμως η μεγαλύτερη ελπίδα υπάρχει όταν οι άνθρωποι τον πολεμούν. ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l86

188 Σαμίρ Αμίν: Η θεωρία της υπανάπτυξης Καθώς η φιλοσοφία του βιβλίου συναντά τα σύγχρονα χρόνια, θα αναφερθούμε στα ζητήματα που απασχολούν τους σύγχρονους αντικαπιταλιστές. Ένα σχετικό άρθρο δημοσίευσε ο Αιγύπτιος οικονομολόγος Σαμίρ Αμίν το 1990, με τίτλο «Τα Κοινωνικά Κινήματα της Περιφέρειας». Ο Αμίν ξεκινά τη μελέτη του αυτή περιγράφοντας την κρίση της αριστεράς. Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου σάρωσε τις στρατηγικές που ένωναν τις καρδιές των ριζοσπαστών αγωνιστών για ίσο χρόνια. Στη Δύση οι εργάτες πίστευαν πως η αλλαγή θα προερχόταν μόνο μέσω της εκλογής κάποιου αριστερού κόμματος, που θα ακολουθούσε την κε'ινσιανή οικονομία και του οποίου η κοινωνική πολιτική θα διεύρυνε το κράτος πρόνοιας. Οι κομμουνιστικές κοινωνίες της Ανατολής είχαν υποσχεθεί την επίτευξη του σοσιαλισμού μέσω πολιτικών εκβιομηχάνισης καθοδηγούμενων από το κράτος. Όσο για τον Νότο: Στην Αφρική και την Ασία η ιστορία του περασμένου αιώνα ήταν μια ιστορία πόλωσης του κοινωνικού κινήματος γύρω από την πάλη για την εθνική ανεξαρτησία. Εδώ το μοντέλο ήταν αυτό ενός ενιαίου κόμματος που είχε στόχο τη συνένωση των κοινωνικών τάξεων και των διάφορων κοινοτήτων σε ένα ευρύ κίνημα με πειθαρχημένη [...]και αποτελεσματική δράση σε έναν κύριο στόχο. Τα καθεστώτα που προέκυψαν μετά την ανεξαρτησία προσκολλήθηκαν σ' αυτή την ιεραρχία, με το μονοκομματικό κράτος να έχει τη νομιμότητα μόνο και μόνο λόγω της κατάκτησης του στόχου της ανεξαρτησίας. Οι πολιτικές που μοιράζονταν οι σοσιαλιστές ανά τον κόσμο διακατέχονταν από μια πίστη στο «κόμμα» ως τον κηδεμόνα του κινήματος.υπήρχε επίσης η ιδέα πως η ανάπτυξη μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσω της επέκτασης της βιομηχανίας, με το κράτος να καθοδηγεί την όλη διαδικασία.τέτοιες πολιτικές περιγράφονταν ως η μόνη λογική συνέπεια της σκέψης του Διαφωτισμού. Μάλιστα, ταυτίζονταν με τον ανθρώπινο ορθολογισμό. «Σήμερα» γράφει ο Αμίν «τα μοl87 I ΣΑΜΙΡ AMIN: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΥΠΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

189 ντέλα διαχείρισης της κοινωνικής ζωής με αυτές τις οργανωτικές δομές φαίνεται να έχουν χάσει την ιστορική τους αποτελεσματικότητα». Στη θέση αυτών των μοντέλων ο Αμίν αντιπρότεινε μια περισσότερο δημοκρατική, από τα κάτω προς τα πάνω, στρατηγική, μια λαϊκή εξέγερση με ενσυνείδητο αντικαπιταλιστικό περιεχόμενο. 1 Διαβάζοντας τέτοιες παραγράφους, μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε τους δεσμούς των αντιλήψεων του Σαμίρ Αμίν με το κίνημα του Σιάτλ.Τέτοιες εκδηλώσεις όπως το Jubilee 2000 ή οι συναντήσεις στο Πόρτο Αλέγκρε ξεκίνησαν από την πεποίθηση πως τα προβλήματα του αναπτυσσόμενου κόσμου ήταν περισσότερο επείγοντα από τη φτώχεια που υπήρχε στη Δύση ή στο Βορρά. Οι αντικαπιταλιστές συχνά κάνουν το διαχωρισμό μεταξύ της πολιτικής που βασίζεται στα παλιά παραδοσιακά κόμματα και στα νέα σοσιαλιστικά κινήματα. Επίσης, η κριτική της κρατικής εκβιομηχάνισης είναι επίκαιρη. Οι χώρες του παλιού Τρίτου Κόσμου κυριαρχούσαν στην παραγωγή αγαθών όπως ο χρυσός και τα διαμάντια, αλλά και όλων των ειδών των βιομηχανικών υλικών, χωρίς όμως αυτό να έχει κάποια θετική επίδραση στις ίδιες. Η αντίληψη για μια «δημοκρατία ενάντια στον παγκόσμιο καπιταλισμό» οδηγεί σε ένα κοινό σύνθημα για το νέο κίνημα «Οι άνθρωποι πάνω από τα κέρδη».το γεγονός πως οι ιδέες του Σαμίρ Αμίν σχετίζονται με τον νέο αντικαπιταλισμό δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει. Ο Αμίν συμμετείχε σε αρκετές σημαντικές συναντήσεις και είναι ο πρόεδρος του Φόρουμ στον Τρίτο Κόσμο, με έδρα το Ντακάρ της Σενεγάλης. Επίσης, προέδρευσε της συνδιάσκεψης ενάντια στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου που έγινε στη Βηρυτό το φθινόπωρο του 2001.Τ0 σημαντικό είναι πως ο Σαμίρ Αμίν έγραψε τις σκέψεις του στις αρχές του Δέκα χρόνια αργότερα έγιναν κοινή αντίληψη μιας ολόκληρης γενιάς.τι ήταν λοιπόν εκείνο που έκανε τις ιδέες του Σαμίρ Αμίν να έχουν τόσο μεγάλη απήχηση; Μια ζωή γεμάτη επιστολές Ο Σαμίρ Αμίν είναι γνωστός σήμερα ως συγγραφέας πολλών βιβλίων, όπως Η Συσσώρευση σε Παγκόσμια Κλίμακα, Neo-Colonialism in West-Africa [ Νεο-Αποικιοκρατία στη Δυτική Αφρική], Ιμπεριαλισμός και Άνιση Ανάπτυξη, The Law of Value and Historical Materialism [ Ο Νόμος της Αξίας και ο Ιστορικός Υλισμός], The Future ofmaoism[to Μέλλον του Μαοϊσμού], Eurocentrism [Ευρωκεντρισμός] και το Spectres of Capitalism [ Το Φάσμα του Καπιταλισμού]. 2 Τα έργα του περιλαμβάνουν μια οικονομική θεωρία που στρέφεται γύρω από το ζήτημα της ανάπτυξης και της υπανάπτυξης, ασκούν κριτική στις πολιτικές υποταγής, όπως ο νασερισμός και ο κυρίαρχος αφρικανικός εθνικισμός, ενώ έχει συγγράψει και πολλά άλλα θεωρητικά βιβλία που εξετάζουν τον καπιταλισμό και τις πιθανότητες της αντίστασης σ* αυτόν. Όμως, όπως τονίζει ο Αϊντάν Φόστερ-Κάρτερ (Aidan Foster- ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l88

190 Carter) στη μελέτη του για τον «εμπειρικό Σαμίρ Αμίν», ακόμη και αυτός ο κατάλογος είναι ελλιπής. Ο Αμίν έγινε γνωστός ως συγγραφέας μονογραφιών αφιερωμένων σε χώρες της βόρειας, της δυτικής και της κεντρικής Αφρικής.'Το εύρος των γραπτών του καθιστά αδύνατο το να μπορέσει κάποιος να εκτιμήσει με ασφάλεια τη δουλειά του σε μια μικρή μελέτη. Ο Σαμίρ Αμίν γεννήθηκε στο Κάιρο το 1931 Η καλύτερη πηγή για τα πρώτα χρόνια της ζωής του είναι η αυτοβιογραφία του που δημοσιεύτηκε το 1996 με τίτλο Reading the Postwar Ρθηοά[Μελετώντας τη Μεταπολεμική Περίοδο].'' Οι γονείς του ήταν γιατροί. Όταν τελείωσε τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, έφυγε από τη Μέση Ανατολή για να σπουδάσει στην Ευρώπη. Για τα επόμενα δέκα χρόνια ζούσε κυρίως στη Γαλλία και φοίτησε σε διάφορα πανεπιστήμια εκεί.τελικά ο Σαμίρ Αμίν πήρε τρία διπλώματα στο Παρίσι, από το Ινστιτούτο Πολιτικών Επιστημών (1954). το Ινστιτούτο Στατιστικής (ΐ955) και διδακτορικό στα Οικονομικά (ΐ957) Αυτό που τον έκανε να ξεχωρίζει ήδη ήταν οι πολιτικές του απόψεις. Ο ί- διος υποστηρίζει πως ήταν κομμουνιστής από την ηλικία των ιι ετών. «Θυμάμαι πως παρακολουθούσα τη μάχη του Στάλινγκραντ με αγωνία και χάρηκα πολύ με την έκβασή της». 5 Ο αυθόρμητος κομμουνισμός του εξελίχθηκε με το πολύ διάβασμα. Πρώτα Ιούλιος Βερν, μετά Ζολά, Μπαλζάκ και τέλος Μαρξ (Η ι8η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία), και Λένιν CΚράτος και Επανάσταση, Ιμπεριαλισμός, το Ανώτατο Στάδιο του Καπιταλισμού). Στα είκοσι του ο Σαμίρ Αμίν ήταν πεπεισμένος για την ορθότητα της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ: Διαβάζοντας το Κεφάλαιο πείστηκα αμέσως για τη θεμελιώδη θέση του μαρξιστικού νόμου της αξίας στην κριτική της αστικής οικονομίας. Γι α μένα δεν ήταν ένα ζήτημα μιας έννοιας που αναγόταν στη θετική του πλευρά (το ποσό της κοινωνικά αναγκαίας εργασίας), όπως είχε πει ο Ρικάρντο, αλλά μια κρίσιμη ολιστική αντίληψη που αποκάλυπτε το χαρακτήρα της αποξένωσης ειδικά στις καπιταλιστικές κοινωνίες. Η αξία δεν προσδιόριζε μόνο την καπιταλιστική οικονομία, αλλά όλες τις πλευρές της κοινωνικής ζωής μέσα στο σύστημα. 1 ' Στο Παρίσι ο Αμίν σχεδίαζε να σπουδάσει Ανώτερα Μαθηματικά και αυτή του η επιλογή τον οδήγησε στα Οικονομικά. «Αμέσως οργανώθηκα στο Κομμουνιστικό Κόμμα και ήμουν ενεργό μέλος του στο πανεπιστήμιο». 7 Αργότερα ο Σαμίρ Αμίν συμμετείχε στο παγκόσμιο φοιτητικό κίνημα, συμβάλλοντας στην εφημερίδα Étudians Anticolonialistes [ Φοιτητές Ενάντια στην Αποικιοκρατία]. Εκείνη την περίοδο, ο Αμίν έζησε για ένα χρόνο στην Αγγλία. Έγινε φίλος με ένα σύντροφο μετανάστη, μελλοντικό ηγέτη της επανάστασης της Ζανζιβάρης, τον Αμπντουλραχμάν Μοχάμεντ Μπαμπού (Abdulrahman Mohamed Babu). Οι αναμνήσεις του από τον Μπαμπού τον ώθησαν να γράψει μια από τις καλύτερες βιογραφίες του. «Ήμασταν και οι δύο πολύ ενεργά μέλη ανάμεσα στους Αφρικανούς φοιτητές l87 I ΣΑΜΙΡ AMIN: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΥΠΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

191 στη Βρετανία και ιη Γαλλία και προσπαθούσαμε να δημιουργήσουμε ένα ενιαίο κίνημα με την ένωση αρκετών κινήσεων φοιτητών από διάφορες αφρικανικές και ασιατικές χώρες. [...] Δουλεύοντας μαζί ανακαλύψαμε πως οι απόψεις μας ταυτίζονταν». Και οι δυο τους πίστευαν πως η ανεξαρτησία μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσω του σοσιαλισμού. Η εθνική απελευθέρωση δεν έχει κανένα νόημα αν δεν καθοδηγείται από το Κομμουνιστικό Κόμμα, από τις μαρξιστικές και σοσιαλιστικές δυνάμεις που συνδέονται με αυτό. Ήμασταν ανάμεσα στους πρώτους αναγνώστες του βιβλίου του Μάο Τσε Τουνγκ New Democratic Revolution [Νέα Δημοκρατική Επανάσταση], που εκδόθηκε στα αγγλικά και τα γαλλικά το 1950 ή το ΐ95 2 " Οι ιδέες που επηρέασαν τον Ουόλτερ Ρόντνεϊ κυριαρχούσαν επίσης και στην Ασία και στη Μέση Ανατολή. Για το Σαμίρ Αμίν υπήρχαν μόνο δύο απόψεις που μπορούσε κάποιος να υποστηρίζει: Υπήρχε η γραμμή των Ινδίας, με φορέα τον Νεχρού και το Κόμμα του Κογκρέσου (το ο- ποίο είχε παρόμοιες θέσεις και προερχόταν από την ίδια παράδοση με τη γραμμή της Αιγύπτου) - η εθνική απελευθέρωση ή η πάλη για την ανεξαρτησία με σκοπό τη συμμετοχή σε μια περισσότερο ίση βάση στο καπιταλιστικό σύστημα. Και μετά υπήρχε η γραμμή της Κίνας που υποστήριζαν οι Βιετναμέζοι. [...]Οι περισσότερες από τις οργανώσεις στις οποίες συμμετείχαμε -ειδικά οι Αφρικανοί και όσοι προέρχονταν από τη Μέση Ανατολή- ήταν πιο κοντά στη γραμμή του Νεχρού. Ήμασταν μειοψηφία, αλλά είχαμε σημαντική επιρροή και ο Μπαμπού έπαιξε κυρίαρχο ρόλο. Η θέση μας ήταν πως η εθνική α- πελευθέρωση δεν μπορούσε να διαχωριστεί από το σοσιαλισμό, γιατί δεν υπήρχαν κοινωνικές δυνάμεις άλλες από αυτές που είχαν ως αντικειμενικό στόχο την υπέρβαση του καπιταλισμού(...]πουνα μπορούν να πετύχουν την εθνική απελευθέρωση. Εξακολουθεί ο Σαμίρ Αμίν να έχει την ίδια άποψη; «Ίσως να υπερβάλλουμε (όπως έχει αποδείξει η ιστορία), γιατί ο ρόλος της αστικής τάξης δεν έχει τελειώσει, όμως πιστεύω, κοιτάζοντας πίσω έπειτα από σαράντα χρόνια, πως δεν είχαμε τελείως άδικο». 9 Οι ιδέες του δημοσιεύτηκαν ως άρθρα στον αριστερό γαλλικό και αιγυπτιακό Τύπο. 10 Από την ανάπτυξη στην υπανάπτυξη Τα πρώτα ολοκληρωμένα γραπτά του Σαμίρ Αμίν που δημοσιεύτηκαν ήταν οι διατριβές του.το πρώτο ήταν μια στατιστική μελέτη για τα αποθέματα και τη χρήση τους στην Αίγυπτο μεταξύ των ετών ΐ "Το δεύτερο κείμενο που δημοσιεύτηκε ήταν ένα πιο αυθεντικό έργο, μια μελέτη για τους μηχανισμούς που δια- ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΜΑΡΞ II MOI 1ÇO

192 μόρφωναν τη θέση των αναπτυσσόμενων οικονομιών." Το έργο αυτό ολοκληρώθηκε το έτος κατά το οποίο ο Αμίν παντρεύτηκε τη σύζυγό του Ιζαμπέλ στο Παρίσι. Για εκείνη την περίοδο, το διδακτορικό του Αμίν ήταν ένα καταπληκτικό έργο. Ασχολήθηκε με οικονομικά ζητήματα που οι περισσότεροι οικονομολόγοι είχαν αφήσει εκτός, πάνω απ' όλα με το εξής ερώτημα: πώς αυτό το πλούσιο οικονομικό σύστημα είχε αφήσει την πλειοψηφία του κόσμου στη φτώχεια; Για να κατανοήσουμε την καινοτομία των θέσεων του Σαμίρ Αμίν, θα πρέπει να την τοποθετήσουμε στο πλαίσιο της εξέλιξης της οικονομικής θεωρίας.τα κορυφαία ονόματα της πολιτικής οικονομίας ήδη είχαν ασχοληθεί με το ζήτημα του γιατί συνέβη η εμπορική και βιομηχανική ανάπτυξη.τέτοια ερωτήματα είχαν απασχολήσει και τους Άνταμ Σμιθ (Adam Smith) και Ντέιβιντ Ρικάρντο (David Ricardo). Ο Μαρξ είχε αναλύσει τη διαδικασία με την οποία ο καπιταλισμός επεκτεινόταν ανισομερώς στον κόσμο, στα κεφάλαια II και III του Κεφαλαίου. Όμως, προς το τέλος του 19 ου αιώνα οι οικονομικές θεωρίες περιορίζονταν όλο και περισσότερο. Ο Σίντνεϊ Πόλαρντ (Sidney Pollard) υποστηρίζει πως οι κυρίαρχοι οικονομολόγοι ήθελαν να διαχωρίσουν τις μονεταριστικές επιλογές από το κοινωνικό τους περιεχόμενο και απασχολούνταν με ερωτήματα μικρότερης σημασίας, όπως πώς θα μπορούσαν να ικανοποιηθούν οι ποσοτικές ανάγκες. 13 Οι συμβατικές προσεγγίσεις αγνοούσαν την ύπαρξη των ανισοτήτων και στο εσωτερικό των κρατών και ανάμεσα στα διαφορετικά κράτη. Έως το 1945 αυτή η λογική επικρατούσε γενικά. Μέχρι το 1945 οι περισσότεροι οικονομολόγοι θεωρούσαν πως όλος ο κόσμος ζούσε σε μια ανεπτυγμένη και ευημερούσα καπιταλιστική κοινωνία. Μόνο μετά το τέλος του πολέμου οι οικονομολόγοι έδειξαν ενδιαφέρον για τις χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής. Η α- ποαποικιοποίηση ήταν μεγάλη πρόκληση για δράση, όπως επίσης και η δημιουργία των Ηνωμένων Εθνών. Πλέον, υπήρχε μια θεσμική βάση για την ανάπτυξη της πολιτικής έξω από το παγκόσμιο σύστημα. Η θεωρία της πρώιμης ανάπτυξης ήταν προέκταση της κλασικής οικονομικής θεωρίας, η οποία εξίσωνε την ανάπτυξη με την εκβιομηχάνιση. Η συζήτηση που επικρατούσε ήταν αυτή της ανάλυσης των «οικονομικών σταδίων». Οι Αλεξάντρ Γκερτσένκον (Alexander Gerschenkon) και Ρόστοου (W.W. Rostow) υποστήριζαν πως όλες οι χώρες περνούσαν από την ίδια διαδικασία οικονομικής ανάπτυξης. 14 Πρώτα οι αγροτικές κοινωνίες ανέπτυξαν το εμπόριο και μετά οι σχέσεις της αγοράς έστρωσαν το δρόμο για τη βιομηχανική ανάπτυξη. Οι υπανάπτυκτες χώρες ήταν σε ένα προηγούμενο στάδιο σ' αυτή τη γραμμική ιστορική διαδικασία. Ένας από τους πρώτους μεταπολεμικούς διανοούμενους που διαφώνησε με αυτή τη θεωρία ήταν ο Ραούλ Πρέμπις (Raùl Prebisch), παρόλο που τα επιχειρήματά του αναπτύχθηκαν μια δεκαετία μετά τις θέσεις του Αμίν. Η θεωρία της «εξάρτησης» που ανέπτυξε ο Πρέμπις υποστήριζε πως ο κόσμος ήταν χωρισμένος στο «κέντρο» και την «περιφέρεια». Οι χώρες του Τρίτου Κόσμου ή- ταν οι παραγωγοί των πρώτων υλών για τις βιομηχανίες του Πρώτου Κόσμου l87 I ΣΑΜΙΡ AMIN: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΥΠΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

193 και είχαν υποχρεωθεί σε έναν εξαρτημένο ρόλο. Αυτή η κατάσταση όμως δεν ή- ταν δεδομένη. Σύμφωνα με τον Πρέμπις, ένα είδος αυτοπροστασίας βοηθούσε αυτές τις χώρες να έχουν κάποιο βαθμό ανάπτυξης. Τα ιστορικά παραδείγματα της εκβιομηχάνισης της Σοβιετικής Ένωσης αποτελούσαν απόδειξη πως υπήρχαν πολλοί δρόμοι για την ανάπτυξη, αν το κράτος ήθελε να προσπαθήσει.' 5 Το κεντρικό σημείο της θεωρίας του Σαμίρ Αμίν ήταν η σχέση μεταξύ του κέντρου και της περιφέρειας. Ο Αμίν τοποθέτησε την πόλωση μεταξύ κρατών στο κέντρο της θεώρησής του για την ιστορία. Στις σύγχρονες μέρες, το κεφάλαιο συγκεντρώνεται στο κέντρο, μέσω του άνισου τρόπου των συναλλαγών, των υψηλών μισθών και του μιλιταρισμού. Οι οικονομίες της περιφέρειας δεν ενισχύθηκαν, ακόμη και όταν συνεργάστηκαν με τον καπιταλιστικό κόσμο. Προσαρμόστηκαν στο ρόλο που είχε επιλεχθεί γι' αυτές, στη νέα τάξη πραγμάτων που διαμορφωνόταν, ως προμηθευτές πρώτων υλών και χαμηλού κόστους εργαζομένων για το κέντρο. Η έμφαση του Σαμίρ Αμίν για τη σημασία της ανάπτυξης και της υπανάπτυξης δεν ήταν περιστασιακή.τα γραπτά του αναφέρονται σ' αυτό το ζήτημα ξανά και ξανά. Αν αυτή ήταν η κριτική του στον καπιταλισμό, ποια ήταν η προσφορά του; Αντιστρέφοντας την υπανάπτυξη Ένα άρθρο του Γκέρνοτ Κόχλερ (Gemot Kohler) που δημοσιεύτηκε το 1994 αναφέρεται στο σοσιαλιστικό περιεχόμενο της σκέψης του Αμίν. Σύμφωνα με τον Κόχλερ, το σύστημα που προτιμούσε ο Αμίν ήταν δημοκρατικό, σοσιαλιστικό και ομοσπονδιακό.το γενικό καθήκον, με τα λόγια του Αμίν, ήταν «η δημιουργία ενός πολιτικού συστήματος που δεν είναι στην υπηρεσία της παγκόσμιας αγοράς, αλλά οριοθετεί τις παραμέτρους της». Για τη διαμόρφωση ενός τέτοιου εναλλακτικού συστήματος ο Αμίν επέμενε σε δύο σημαντικά ζητήματα: πως ο κόσμος έπρεπε να γίνει «πιο αυθεντικά δημοκρατικός» και πως το κρατικό σύστημα έπρεπε να είναι πολυκεντρικό, γεγονός που απαιτούσε την «αναδιοργάνωση [...] στη βάση μεγάλων περιοχών». Οι περιοχές αυτές θα ήταν η Ευρώπη, η Αφρική κ.λπ. Σε άλλα κείμενα ο Αμίν μιλούσε για την ανάγκη του παγκόσμιου αφοπλισμού, για την ύπαρξη ενός παγκόσμιου κοινοβουλίου (ή θεσμών που θα εξέφραζαν κοινωνικά συμφέροντα σε παγκόσμιο επίπεδο), για τη διάλυση της Παγκόσμιας Τράπεζας, του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της GATT, και για την ίση και α- ειφόρο πρόσβαση στις πηγές του πλανήτη. Πώς θα μπορούσαν να επιτευχθούν όλα αυτά; Για τον Αμίν: «Η αναμόρφωση του παγκόσμιου συστήματος πάντα ξεκινά με αγώνες από τη βάση του». Δεν εξηγούσε όμως ποιες μορφές θα έπαιρνε αυτός ο αγώνας. 16 Υπάρχουν κάποιες ασυνήθιστες πλευρές στο σοσιαλισμό του Αμίν. Παρόλο που ήταν πολιτικά ενεργός από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, ο Αμίν τοποθε- ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l193

194 τούσε τα όσα έγραφε σε έναν τομέα -την οικονομία της ανάπτυξης- αρκετά μακριά από την καθημερινότητα των φτωχών αγροτών και εργατών. Από το 1957 ως το i960, ο Αμίν εργαζόταν ως οικονομολόγος στον Οργανισμό Οικονομικής Ανάπτυξης, μια μονάδα σχεδιασμού που συνδεόταν με την αιγυπτιακή κυβέρνηση. «Τα καθήκοντά μου μου επέτρεπαν να παρακολουθώ στενά τον τρόπο με τον οποίο διοικούνταν ο νέος δημόσιος τομέας, καθώς επίσης και τις συζητήσεις μεταξύ των συμβουλίων των εταιρειών». 17 Από το i960 ως το 1963 εργάστηκε ως οικονομικός σύμβουλος στην κυβέρνηση του Μάλι. Ήταν η περίοδος που εκδόθηκαν τα πρώτα του βιβλία, μία μελέτη στα αραβικά για τη νομισματική ροή στην Αίγυπτο και μια έρευνα στα γαλλικά για τους εθνικούς λογαριασμούς του Μάλι. 18 Αργότερα δίδαξε για αρκετά χρόνια ως λέκτορας στη Γαλλία. Μεταξύ των ετών 1970 και 1980, ο Σαμίρ Αμίν ήταν διευθυντής του Ινστιτούτου Ενωμένων Εθνών της Αφρικής για την Οικονομική Ανάπτυξη και το Σχεδιασμό.Το κοινό του δεν ήταν οι φτωχοί Αφρικανοί εργαζόμενοι, αλλά στελέχη των λιγότερο ανεπτυγμένων κρατών και των Ηνωμένων Εθνών. Τα γραπτά του εξελίχθηκαν με την πάροδο του χρόνου. Στη δεκαετία του i960 τα έργα του ήταν κυρίως οικονομικά.το θέμα τους ήταν η αφρικανική εθνική οικονομία και μελέτες για την Ακτή του Ελεφαντοστού, τη Σενεγάλη, την Γκάνα, την Γκάμπια, το Μαρόκο, το Τσαντ, το Κονγκό και την Αίγυπτο. Οι μελέτες ήταν στατιστικές, αναλυτικές και εμπειρικές. Δεν ήταν καθαρά πολιτικές, παρόλο που οι προτιμήσεις του Αμίν ήταν προφανείς σε κάθε αναγνώστη. 19 Μια παράγραφος από το βιβλίο The Development of Capitalism in the Ivory Coast[H Εξέλιξη του Καπιταλισμού στην Ακτή του Ελεφαντοστού] αναφέρει την υποστήριξή του στην αυτοδιοικούμενη, αυτόνομη ανάπτυξη: Η Ακτή του Ελεφαντοστού βιώνει την «παραγωγή χωρίς ανάπτυξη»: δηλαδή, η ανάπτυξη δημιουργήθηκε και υποστηρίχτηκε από τα έξω, χωρίς οι υποδομές της χώρας να επιτρέπουν την οποιαδήποτε αυτόματη εξέλιξη σε ένα ανώτερο στάδιο της αυτόκεντρης εθνικής ανάπτυξης που να κινείται από τον δικό της, εσωτερικό δυναμισμό Τη δεκαετία του 1970 αυτές οι απόψεις πολλαπλασιάστηκαν.τα γραπτά τού Αμίν άρχισαν να έχουν διαφορετικό χαρακτήρα, πιο επικριτικό. Δυο βιβλία του ξεχωρίζουν.το πρώτο, με τίτλο Η Συσσώρευση σε Παγκόσμια Κλίμακα εκδόθηκε το 1970 και το δεύτερο, με τίτλο Unequal Development[Avιση Ανάπτυξη], εκδόθηκε τρία χρόνια αργότερα και ήταν μια περισσότερο δημοφιλής μελέτη για το ίδιο ζήτημα. Όπως αρκετοί πολιτικοί οικονομολόγοι (και ο Καρλ Μαρξ), ο Σαμίρ Αμίν κατέληξε στα οικονομικά του συμπεράσματα ασκώντας κριτική σε προηγούμενες καταστάσεις.το βιβλίο Η Συσσώρευση σε Παγκόσμια Κλίμακα θεωρήθηκε πως εν μέρει απέρριπτε τις οικονομικές θεωρίες του Ρόστοου, γνωστού θεωρητικού της οικονομικής ανάπτυξης στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Έχουμε ήδη αναφέρει l87 I ΣΑΜΙΡ AMIN: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΥΠΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

195 τα επιχειρήματα του Ρόστοου. Η κριτική του Αμίν ήταν πως στα κείμενά του η διαδικασία της υπανάπτυξης φαινόταν ως κάτι σχεδόν «φυσικό». Επρόκειτο απλώς για ένα στάδιο από το οποίο θα περνούσαν όλες οι κοινωνίες στην πορεία τους προς την αφθονία του καπιταλισμού. Ήταν συμπτωματικό το ότι ο Ρόστοου είχε εργαστεί ως σύμβουλος της κυβέρνησης των ΗΠΑ; Ο Σαμίρ Αμίν υποστήριζε πως η υπανάπτυξη προκαλούνταν από τις ενσυνείδητες πράξεις ατόμων. Η φτώχεια ολόκληρων εθνών δεν ήταν δεδομένη, αλλά άλλαζε με την πάροδο του χρόνου. «Η ανάπτυξη της υπανάπτυξης [...] είναι απότομη και πραγματοποιείται σε φάσεις εξαιρετικά γρήγορης οικονομικής ανάπτυξης [...] που την ακολουθούν ξαφνικές περίοδοι στασιμότητας». Η υπανάπτυξη ήταν η προκαθορισμένη κατάληξη της ανισότητας των παγκόσμιων οικονομικών και πολιτικών συστημάτων. 21 Τα ε- πιχειρήματά του συνοψίζονται στα παρακάτω: ι. Το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα, που αποτελείται από κοινωνικούς σχηματισμούς στο κέντρο και την περιφέρεια, ολοκληρώνεται σε ένα μοναδικό παγκόσμιο σύστημα, κυρίως μέσω των σχέσεων ανταλλαγής και του άνισου καταμερισμού της παραγωγής. 2. Υπάρχει στο παγκόσμιο αυτό σύστημα μια ιεραρχική δομή των μεθόδων παραγωγής/τομέων, με άνιση παραγωγικότητα και ετερογενείς σχέσεις παραγωγής. 3 Οι μέθοδοι παραγωγής/τομείς της περιφέρειας: (α) δομούνται με τους καπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς στο κέντρο, όμως (β) αποδομούνται σε σχέση με τους κοινωνικούς σχηματισμούς στην περιφέρεια. 4 Αυτή η σχέση της δόμησης/αποδόμησης είναι αποτέλεσμα της εξέλιξης στους αιώνες των μεθόδων μιας διεθνούς εξειδίκευσης, που καθορίζεται από την εσωτερική δυναμική των καπιταλιστικών κοινωνικών σχηματισμών και επιβάλλονται στην περιφέρεια από το κέντρο. 5 Η μεταφορά της αξίας/οικονομικού πλεονάσματος γίνεται από τον περιφερειακό καπιταλισμό προς τους κεντρικούς κοινωνικούς σχηματισμούς ως α- ποτέλεσμα της αρχικής συγκέντρωσης. Αυτή η διαδικασία ισχύει χρόνια. Η συνέχισή του στο σήμερα αποτελεί την ουσία του προβλήματος συγκέντρωσης σε παγκόσμια κλίμακα. 22 Τα επιχειρήματα του Αμίν αποτελούν ισχυρή κριτική στις ανισότητες πάνω στις οποίες βασίζεται η διεθνής οικονομία. Η ιδέα είναι εντυπωσιακή στην πλήρη της ανάπτυξη. Όπως έγραψε ο Αμίν: «Υποστηρίζω πως η ανάπτυξη και η υ- πανάπτυξη είναι οι δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος: της καπιταλιστικής εξάπλωσης». Όμως, αν η υπανάπτυξη και η μαζική φτώχεια ήταν οι διαδικασίες πάνω στις οποίες αναπτύχθηκε ο καπιταλισμός, τότε τι εναλλακτικές υπάρχουν για το σύστημα της αγοράς; ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l194

196 Μαοΐσμός στον Πρώτο και στον Τρίτο Κόσμο 0 Αμίν ήταν υπέρ της Κινεζικής Επανάστασης από πολύ νωρίς. Ήταν ι8 ετών ό- ταν χτίστηκε το Τείχος του Βερολίνου και 2ΐ ετών όταν αυτός και οι σύντροφοι του στο Λονδίνο υποστήριζαν τις μαοϊκές ιδέες.υπάρχει όμως σήμερα ένα κενό ανάμεσα στις εμπειρίες του και στις εμπειρίες της σύγχρονης αριστεράς. Οι σύγχρονοι αγωνιστές έχουν μεγαλώσει σε μια κοινωνία στην οποία το επαναστατικό περιεχόμενο του/κινεζικού καθεστώτος μοιάζει αρκετά «κουρασμένο».το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας απονέμει τα μετάλλιά του στα έμπιστα μέλη μιας υ- ποδειγματικής αστικής τάξης. Επίσης, έχουν περάσει ανεπιστρεπτί τα χρόνια που η Κίνα προμήθευε με όπλα τους στασιαστές Βιετναμέζους αντάρτες και τους Ινδούς χωρικούς. Η μοναδική χώρα στον κόσμο στην οποία ο μαοϊσμός εξακολουθεί να έχει μεγάλη δύναμη είναι το Νεπάλ. Ακόμη πιο μακρινές είναι οι εικόνες των μαζικών μαοϊκών κομμάτων στη Δύση - όμως, ο μαοϊσμός ήταν ένα σημαντικό ρεύμα στην Πορτογαλική Επανάσταση το 1974 κα ι κατόπιν επηρέασε την αμερικανική, τη γαλλική και τη γερμανική αριστερά. Για να κατανοήσουμε την απήχηση αυτής της ιδεολογίας, πρέπει να αναφέρουμε μερικά πράγματα για την ιστορία του μαοΐσμού στη Δύση αλλά και στην Κίνα. Ο δυτικός μαοϊσμός είχε διάφορες μορφές. Σε σχέση με τον τρόπο οργάνωσής τους μπορούμε να κάνουμε την εξής διάκριση, ανάμεσα: (ι) στα Κομμουνιστικά Κόμματα, όπως το γαλλικό, που κινούνταν μεταξύ του ρωσικού και του κινεζικού σοσιαλισμού, επιτρέποντας στους υποστηρικτές και των δύο τάσεων να εκφράζονται ανοιχτά, τουλάχιστον μέχρι τη σινο-σοβιετική διάσπαση, (2) τα «σκληρά» μαοϊκά κόμματα, τα οποία ακολουθούσαν κάθε μεταστροφή της Πολιτιστικής Επανάστασης υπό το πνεύμα της πλήρους αφοσίωσης στο κινεζικό κράτος, και (3) τις «ήπιες» μαοϊκές ομάδες που συμφωνούσαν με τη φιλοσοφία του Μάο μόνο στη γενική πεποίθηση πως ο κόσμος διαμορφώνεται από την ανθρώπινη δράση και πως ο σταλινισμός της δεκαετίας του i960 ήταν πολύ ντετερμινιστικός. Ο μαοΐσμός δέχτηκε πολλές ερμηνείες. Στη Βρετανία η Επιτροπή Καταπολέμησης του Ρεβιζιονισμού δημοσίευσε πουριτανικά βιβλία με τίτλους όπως On Khrushchev, Fertilizer and the Future of Soviet Agriculture[iia τονχρουστσόφ, TO λίπασμα και TO μέλλον της Σοβιετικής Γεωργίας]. 23 Αντίθετα, ένας «ήπιος μαοϊκός» σχηματισμός, η Μεγάλη Φλόγα, υπήρχε τέσσερα χρόνια προτού τελικά υ- ποστηρίξει ανοιχτά την Κίνα. Μέχρι τότε τα μέλη της ομάδας δεν είχαν καταλήξει αν συμφωνούσαν περισσότερο με τον Στάλιν, τον Τρότσκι ή τον Μάο. 24 Η απήχηση του μαοΐσμού οφειλόταν εν μέρει στο ότι φαινόταν να συνδυάζει (σε διαφορετικούς βαθμούς) την υποστήριξη στην αγροτιά, την αφοσίωση στο κινεζικό μοντέλο και μια ασαφή, φιλοσοφική πίστη στη «δράση». Η τελευταία προέκυψε από τις προσπάθειες που έγιναν για τη ραγδαία εκβιομηχάνιση στη δεκαετία του i960. Εκείνη την περίοδο η Κίνα αντέγραφε την εμπειρία της Ρωσίας του l87 I ΣΑΜΙΡ AMIN: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΥΠΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

197 Αυτή η βουτιά στο άγνωστο έπρεπε να δικαιολογηθεί ως η επιλογή συνειδητοποιημένων ατόμων που αρνούνταν την τρομοκρατία των οικονομικών νόμων. Αυτού του είδους ο «ιδεαλισμός» ή ακόμη και «αντιδογματισμός» απέκτησε αρκετό κοινό μεταξύ των σοσιαλιστών της Δύσης. Ο Σαμίρ Αμίν ήταν ο μοναδικός διακεκριμένος μαοϊστής οικονομολόγος τη δεκαετία του i960. Η κάποτε αριστερή κεϊνσιανή Τζόαν Ρόμπινσον επιδοκίμασε την Πολιτιστική Επανάσταση και τη Βόρεια Κορέα έπειτα από μια επίσκεψή της ε- κεί, στα τέλη της δεκαετίας του i960. Σε ένα αφηρημένο επίπεδο, η μαοϊκή στρατηγική μάλλον έκανε καλή εντύπωση. Η αυτάρκεια μπορούσε να βοηθήσει μόνο τις φτωχές, εξαρτημένες και υπερχρεωμένες χώρες. Η άμβλυνση του χάσματος μεταξύ των πόλεων και των χωριών θα ελάττωνε τις συγκρούσεις και θα βοηθούσε την αύξηση της συνεργασίας και άρα της παραγωγικότητας. Σύμφωνα με τον Αμίν, τα πρώτα τέσσερα χρόνια της κινεζικής ανάπτυξης έστρωσαν το δρόμο για το σοσιαλισμό: «Η κρατικοποίηση των μεγάλων επιχειρήσεων, η επίτευξη της αγροτικής μεταρρύθμισης, η πάλη ενάντια στις τάσεις του ιδιωτικού καπιταλισμού, η ιδεολογική επιμόρφωση του πνευματικού κόσμου και ο τερματισμός της αμερικανικής επίθεσης στην Κορέα χαρακτηρίζουν την περίοδο αυτή ως τη δημιουργία της νέας κοινωνίας». 25 Βέβαια, η ιστορία της Κίνας μπορεί να διαβαστεί και αλλιώς. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως ο μαοϊσμός ήταν η πολιτική της εντατικής εκβιομηχάνισης που ακολούθησε τη σοβιετική εμπειρία και την προσάρμοσε στις τοπικές συνθήκες. Αυτό το σημείο τόνισε ο Νάιτζελ Χάρις (Nigel Harris) στο βιβλίο του με τίτλο The Mandate of Heaven [Η Εντολή του Παραδείσου], μια μελέτη για τον κινέζικο κομμουνισμό. Ο Χάρις ξεκινά με την απόρριψη του ισχυρισμού πως οι η- γέτες του Πεκίνου αντιπροσώπευαν οποιοδήποτε είδος εργατικής τάξης ή έστω «λαϊκής» κυριαρχίας: Το 1978, όπως και το 1949 ο σημαντικότερος ρόλος των εργαζομένων στην Κίνα δεν ήταν αυτός της ηγετικής τάξης, αλλά της κύριας πηγής του πλεονάσματος που συντηρεί το κράτος και την εθνική συγκέντρωση. Είχε επιτραπεί στην πλειοψηφία των α- γροτών να κρατούν το μεγαλύτερο μερίδιο της μικρής παραγωγής τους, αλλά ακόμα κι έτσι το κινεζικό κράτος απείχε πολύ από το να πει κανείς πως ήταν κολεκτιβιστικό. Αν δεν κυβερνούσαν οι εργάτες ούτε οι αγρότες, τότε ποιοι κυβερνούσαν; Ο Χάρις υποστήριζε πως σε συνθήκες αυξανόμενων κρατικών δαπανών σε όλο τον κόσμο, οι ηγέτες του κινέζικου κομμουνισμού κατάφεραν να λειτουργήσουν με τον ίδιο τρόπο όπως είχε προσπαθήσει (επιτυχημένα) η ρωσική γραφειοκρατία και (αποτυχημένα) οι ηγέτες του αφρικανικού σοσιαλισμού τη δεκαετία του 1970.Τ0 καθήκον που είχαν ήταν να επιταχύνουν την παραγωγή αγαθών της βαριάς βιομηχανίας. Σε ευνοϊκές συνθήκες επιτεύχθηκε η ραγδαία εκβιομηχάνιση, χωρίς όμως την κοινωνική δικαιοσύνη: ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l197

198 Η Κίνα ήταν λιγότερο ανεπτυγμένη από τη Ρωσία και χρειαζόταν περισσότερο χρόν& ώστε να αναπτυχθεί. Δεν ήταν δυνατή η εξάλειψη των μικρών ιδιοκτησιών χωρίς να μπει σε κίνδυνο η ασφάλεια του κράτους. Κάθε επιτάχυνση στο ρυθμό της συγκέντρωσης δημιουργούσε αντίδραση και στους εργαζομένους και στους αγρότες. Το καθεστώς προέβη σε αλλαγές, επιτρέποντας την επανεμφάνιση της οικονομίας των «πλούσιων αγροτών», την παλιά απαρχαιωμένη μικρή ιδιοκτησία. Μάλιστα, στις α- γροτικές περιοχές τα όρια μεταξύ του κόμματος και των πλούσιων αγροτών έτειναν να εξαφανιστούν. Μετά, η ηγεσία του κόμματος, λόγω του φόβου της αποδυνάμωσης της εξουσίας της, υποχρεώθηκε να προβεί σε εκκαθαρίσεις ή τουλάχιστον σε αυστηρές κριτικές των πλούσιων αγροτών και προσπάθησε να επαναδημιουργήσει ένα χάσμα μεταξύ των γραφειοκρατικών και των μεσαίων στρωμάτων μικρής ιδιοκτησίας. Με όλα τα κόλπα και τα ζιγκ ζαγκ της πολιτικής του κόμματος, καθώς το καθεστώς προσπαθούσε να προωθήσει την εκβιομηχάνιση του κράτους, καμία από τις τάσεις του κόμματος δεν αντιπαρατέθηκε στην ανάγκη για τη γρήγορη συγκέντρωση. 26 Η κριτική που μπορεί να δεχτεί αυτή η παράγραφος είναι πως απέτυχε να ε- κτιμήσει τη φοβερή αναστάτωση που προκάλεσε αυτή η εκβιομηχάνιση - όχι στην Κίνα αλλά σε άλλες υπανάπτυκτες χώρες. 0 Χάρις παρουσιάζει την Πολιτιστική Επανάσταση ως τη μια κίνηση του εκκρεμούς, καθώς η ηγεσία ταλαντευόταν μεταξύ της ατομικής ιδιοκτησίας και «της αποσύνθεσης της εξουσίας της». Ίσως αυτό να ίσχυε για τους ανθρώπους που ζούσαν στην Κίνα. Στην Ευρώπη ό- μως η Πολιτιστική Επανάσταση παρουσιαζόταν ως ένα τεράστιο βήμα μπροστά για την απελευθέρωση του Τρίτου Κόσμου από την αποικιακή κυριαρχία. Ως φοιτητής στο Λονδίνο, ο Σαμίρ Αμίν πίστευε πως είχε βρει το μυστικό για την επιτυχημένη ανάπτυξη της Αφρικής. Είχε άδικο που πίστευε σε μύθους, όμως μύθοι πάντα υπάρχουν. Ο Αμίν στο αφρικανικό περιβάλλον Για τους αγωνιστές του διαμετρήματος του Σαμίρ Αμίν, η επιλογή του μαοϊσμού ήταν μια κίνηση προς τα αριστερά, μακριά από τις ιδέες των παλιών και γραφειοκρατικοποιημένων κομμουνιστικών κομμάτων. Σύμφωνα με το Σαμίρ Αμίν: «0 μαοϊσμός ασκούσε κριτική στο σταλινισμό από τα αριστερά, ενώ ο Χρουστσόφ από τα δεξιά». 27 Οι μαοϊκές πολιτικές απέκτησαν την πιο ριζοσπαστική τους μορφή στην Κίνα, την Αφρική, την Ινδία και τον υπόλοιπο Τρίτο Κόσμο. 0 Αμίν ερμήνευσε τη διαμάχη Ρωσίας-Κίνας ως αντιπαράθεση για τον τρόπο με τον οποίο μπορούσε να επιτευχθεί ο σοσιαλισμός στις αναπτυσσόμενες χώρες. «Ανάμεσα στα άλλα υπήρχε το ζήτημα του αποκαλούμενου μη καπιταλιστικού δρόμου ή μήπως ήταν ένας καπιταλιστικός δρόμος με τις δικές του ιδιαιτερότητες, τις δικές του αντιπαραθέσεις με άλλους καπιταλιστικούς δρόμους και συμφέροντα l87 I ΣΑΜΙΡ AMIN: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΥΠΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

199 που όμως όλοι εξακολουθούσαν να ανήκουν στην οικογένεια των καπιταλιστικών δρόμων;» Πώς θα μπορούσαν οι αγωνιστές να διατηρήσουν το σοσιαλιστικό περιεχόμενο των εθνικών εξεγέρσεων και τι θα έπρατταν οι σοσιαλιστές σ' αυτά τα κράτη όπου δεν είχε γίνει η ανακατανομή της γης, αλλά οι ηγέτες τους ή- ταν σύμμαχοι με την ΕΣΣΔ; Ακόμα και αν αυτές οι αντιπαραθέσεις δημιούργησαν τις συνθήκες ώστε να μπορούμε να θεωρούμε τα κράτη αυτά αντιιμπεριαλιστικά και γι' αυτό να τα υποστηρίζουμε στον αγώνα τους, δεν μπορούμε να ξεχνάμε πως γνωρίζουν πολύ καλά τον κίνδυνο που αντιπροσωπεύει μια αυτόνομη οργάνωση των λαϊκών τάξεων. [...] Η Σοβιετική Ένωση υποστήριζε τα κράτη αυτά και είχε δίκιο κάτω από την οπτική της γενικευμένης αντιπαράθεσης Ανατολής-Δύσης, του Ψυχρού Πολέμου, αλλά και γενικότερα της πάλης μεταξύ καπιταλισμού και σοσιαλισμού. Όμως, μάλλον αποτελούν εθνικιστέςαστούς ή λαϊκούς εθνικιστές και τίποτα παραπάνω, με όλες τις εσωτερικές αντιθέσεις που απορρέουν από αυτό το γεγονός. 1 " Το κριτήριο για τον Αμίν ήταν: «Εκείνη την περίοδο ήμουν πολύ κριτικός απέναντι στο νασερισμό και είχα αρκετά προβλήματα για μεγάλο διάστημα». Οι αρχές της δεκαετίας του i960 ήταν «ένα κρίσιμο σημείο στην ιστορία, τουλάχιστον από την αιγυπτιακή οπτική, μετά τη ριζοσπαστικοποίηση του 1956 αλλά πριν από την ήττα του 1967, μια περίοδος με στενές αιγυπτιο-σοβιετικές σχέσεις». Σ' όλη την Αφρική οι λαοί υιοθετούσαν ριζοσπαστικές εθνικές ή και μαρξιστικές πολιτικές. Αλλά αυτό ήταν αρκετό; Ήταν επίσης μια λαμπρή περίοδος για την Γκάνα του Νκρούμαχ, τη Γουινέα με το Σεκού Τούρε (Sekou Toure) και τη νίκη της Αλγερίας. Με άλλα λόγια, υπήρχαν πολλά σημεία στο χάρτη της Αφρικής που παρουσίαζαν μια δυναμική για τη ριζοσπαστικοποίηση που θα υπερέβαινε τον εθνικιστικό λαϊκισμό. [...] Ήταν αυτό πιθανό, και αν ναι, υπό ποιες συνθήκες θα μπορούσε ο εθνικιστικός λαϊκισμός να στραφεί προς τα αριστερά; Όχι γιατί οι ηγέτες κινούνταν προς τα αριστερά μόνοι τους ούτε γιατί ανέπτυσσαν κάποια σοσιαλιστική ρητορική ανά περιόδους ούτε γιατί οι Σοβιετικοί τούς έ- διναν «δίπλωμα» σοσιαλισμού, αλλά γιατί οι λαϊκές τάξεις δημιουργούσαν συγκρούσεις με το σύστημα και προχωρούσαν μπροστά. 19 Τέτοια προβλήματα προέκυπταν όταν τα καθεστώτα υιοθετούσαν λαϊκίστικη ρητορική, αλλά οι αγωνιστές των λαϊκών βάσεων απέτυχαν να ασκήσουν σημαντική πίεση στην ηγεσία του κινήματος.το 1972 ο Σαμίρ Αμίν και οι σύμμαχοι του οργάνωσαν μια μεγάλη συνάντηση στο Νταρ ες Σαλάαμ. Ήρθαν αντιπρόσωποι από αρκετά απελευθερωτικά κινήματα της Νότιας Αφρικής, της Αγκόλας, της Μοζαμβίκης και της Ζιμπάμπουε. Η συζήτηση εκεί αφορούσε το ζήτημα του πως θα προχωρούσαν πέρα από τους στενούς στόχους της επίτευξης ανεξάρτητης ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l199

200 κρατικής υπόστασης, προς ευρύτερες πολιτικές γραμμές. Όπως θυμάται ο Αμίν: «Η συνάντηση δεν ικανοποίησε τους πάντες». 30 Το Σαμίρ Αμίν συνέβαλε στη δημιουργία του Φόρουμ στον Τρίτο Κόσμο. Η σκέψη του ήταν στρατηγικής σημασίας. Στη δεκαετία του i960 και στις αρχές του 1970 το σύστημα της εξουσίας είχε αντιμετωπίσει πολλές δυσκολίες.τώρα ο Αμίν πίστευε πως οι λαϊκές δυνάμεις κινδύνευαν να εξαφανιστούν. Με την απουσία τους, οι πιθανοί νικητές ήταν οι τοπικές ηγετικές τάξεις, ολοκληρωτικά πιστές στους ξένους ιμπεριαλιστές επενδυτές. Οι ομάδες αυτές χαρακτηρίστηκαν ως «αγοραστική» αστική τάξη. Ακόμα και σήμερα ο Αμίν θεωρεί πως η Αφρική δεν αναπτύχθηκε επειδή ελήφθησαν συγκεκριμένες αποφάσεις στη δεκαετία του i960, όπως η επιλογή του σοβιετικού μοντέλου έναντι του κινεζικού: Όταν σκεφτόμαστε τσυς ιστορικούς περιορισμούς του εθνικιστικού λαϊκισμού και του σοβιετικού σοσιαλισμού, κατανοούμε πως στις δύο περιπτώσεις όπου υπήρχε το ό- ραμα του καπιταλισμού χωρίς τους καπιταλιστές ο στόχος ήταν να αναπαραχθεί μια κοινωνία η οποία είναι πολύ κοντά στην πραγματικότητα της καπιταλιστικής κοινωνίας, με στόχο να «πιάσει» ή να μειώσει το ιστορικό κενό, το οποίο είναι αποτέλεσμα του ιμπεριαλισμού και της άνισης ανάπτυξης, μέχρι να φτάσει στο σημείο όπου οι χώρες θα γίνουν ισότιμοι συνεργάτες. [...]Αν πρόκειται για «φυσιολογικό» καπιταλισμό, εμείς στην Αφρική είμαστε υποχρεωτικά υποδεέστεροι γιατί [...] παράγουμε ακατέργαστα υλικά, γεωργικά προϊόντα και ορυκτά, και δεν προχωράμε προς την εκβιομηχάνιση. [,..]Αυτή η τελευταία φάση στην ιστορία της Αφρικής έχει φτάσει σε τέτοιο καταστρεπτικό σημείο που οδηγεί στην αποκρυστάλλωση εννοιών όπως η εθνικότητα, ο εμφύλιος πόλεμος, οι θρησκευτικές ψευδαισθήσεις κ.λπ. ν Βαδίζοντας προς το παρόν Είδαμε πως ο Σαμίρ Αμίν παρέμεινε για χρόνια πιστός στο μοντέλο του κινεζικού σοσιαλισμού. Ωστόσο, η ζωή είχε κλέψει κάποια από τη λάμψη αυτού του μοντέλου. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 η Κίνα ξεκίνησε μια διαδικασία επαναπροσέγγισης με την Αμερική.Τους πολιτικούς δεσμούς ακολούθησαν οι συναλλαγές μεταξύ των δύο χωρών. Σήμερα οι ηγέτες της Κίνας είναι το ίδιο ενθουσιασμένοι με τις επιχειρήσεις όπως οι ηγέτες σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου. Στο πρόσφατο βιβλίο του Re-reading the Postwar Period [Ξαναμελετώντας τη μεταπολεμική περίοδο], ο Αμίν παραπονιέται πως η Κίνα, η Βόρεια Κορέα και η Κούβα στοχεύουν «σ' έναν καπιταλισμό που θέλει να ελέγχει τις σχέσεις του με το παγκόσμιο κυρίαρχο σύστημα». Επίσης, υποστηρίζει πως παρόλο που μεταξύ των ετών i960 και 1975 «συμφωνούσε πλήρως με τις απόψεις του Μάο», υπήρχαν περίοδοι που προχώρησε τη σκέψη του. «Από το 1980 ως το 1985 άρχισα να προκαλώ αυτή την προβληματική». 32 Αν αυτό ισχύει, η διαδικασία αμl87 I ΣΑΜΙΡ AMIN: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΥΠΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

201 φισβήτησης προχωρούσε με αργά βήματα. Το 1982 στο βιβλίο του The Future of Maoism [ To μέλλον του Μαοϊσμοΰ] υποστηρίζει πως ανάμεσα σε όλα τα κράτη η Κίνα ήταν το μοναδικό κράτος που είχε υπερβεί τον καπιταλισμό." Δεν υποστήριζε πως η Κίνα «έχτιζε το σοσιαλισμό», αλλά πως η κοινωνία της ήταν έξω από την κυρίαρχη καπιταλιστική ανάπτυξη και πως: Ο στόχος της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, έτσι όπως διαμορφώνεται στην ιδεολογία του κινεζικού μαρξισμού [...]δεν ήταν δυνατός, όμως είναι γεγονός ότι η μακρά λαϊκή εθνική φάση στην οποία στηρίχτηκε και από την οποία δεν θα ξεφύγει για αρκετές α- κόμη δεκαετίες δεν αποτελεί ένα στάδιο στην καπιταλιστική εξάπλωση, αλλά την α- παραίτητη μορφή της υπέρβασης από τις περιφέρειες του συστήματος. 3 * Υπάρχουν αρκετά σημεία στα οποία ο μαοϊσμός του Αμίν είναι πιο ήπιος και μοιάζει περισσότερο με μια χαλαρή φιλοσοφική θεώρηση παρά με ένα ακριβές πρόγραμμα. Στο βιβλίο που έγραψε το 1970 με τίτλο The Maghreb and Modern World [ Οι χώρες του Μάγκρεμπ και ο σύγχρονος κόσμος] ο Αμίν περιγράφει το ιδανικό του, «έναν αγροτικό ριζοσπαστισμό που θα οδηγούσε τον αγώνα ως το τέλος». Σ' αυτή την πρόταση ο μαοϊσμός αναφερόταν στην εξέγερση των αγροτών Ινδών και Αφρικανών και όχι στον κινεζικό σοσιαλισμό ως τέτοιο. Στο ίδιο βιβλίο ο Αμίν περιγράφει τα όρια της κρατικής εκβιομηχάνισης. «Η δημιουργία μια διοικητικής ή παρα-διοικητικής ελίτ συνεπάγεται υποχρεωτικά τη διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, όπως έγινε με τη δήμευση της αποικιακής γης από μια μερίδα της εργατικής αγροτιάς και από νέους ιδιοκτήτες». Τέτοιες προτάσεις φαίνεται να ξεπερνούν τα όρια της πολιτικής παράδοσης στην οποία μεγάλωσε. Προσφέρουν μια περισσότερο πειστική εξήγηση για την προέλευση της τοπικής ηγετικής τάξης: Το να επιμένει κανείς στην επιτάχυνση της παραγωγής με κάθε κόστος οδηγεί σε α- διέξοδο. Αυτή η «οικονομική» άποψη του απλοποιημένου μαρξισμού είναι ο συνδετικός κρίκος των ισχυρισμών των γραφειοκρατών: η κοινωνική ανισότητα, που εκφράζεται με τις ανισότητες των εισοδημάτων και της εξουσίας, είναι ένα «απαραίτητο» και «θετικό» στάδιο της ανάπτυξης. Η πραγματική συνέπεια μιας τέτοιας πολιτικής, στις σύγχρονες συνθήκες στον Τρίτο Κόσμο είναι η ενδυνάμωση παρασιτικών κοινωνικών ομάδων που αδυνατούν να προωθήσουν την επιταχυνόμενη ανάπτυξη που θέλουν καθώς και η αύξηση της απογοήτευσης και η βουβή αντίθεση των μαζών. Ο Σαμίρ Αμίν ανέπτυξε και σε άλλα γραπτά του αυτή την προσέγγιση, υποστηρίζοντας την αποδέσμευση των εθνών του Τρίτου Κόσμου από την παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία. 35 Μόνο μια στρατηγική της ανεξάρτητης οικονομικής ανάπτυξης θα μπορούσε να εξασφαλίσει την κοινωνική δικαιοσύνη. Για να υπάρξει όμως μια τέτοια στρατηγική, πρέπει οι διδάσκοντες να γίνουν διδασκό- ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l200

202 μενοι. Οι αγρότες έπρεπε να προσέχουν τους ηγέτες τους και να ελέγχουν τις α- ποφάσεις τους με τη μεγαλύτερη δυνατή δημοκρατία- με άλλα λόγια, η θεωρητική προσέγγιση του Σαμίρ Αμίν στα διλήμματα της απελευθέρωσης του Τρίτου Κόσμου προσεγγίζει τη λογική του Ουόλτερ Ρόντνεϊ. Η καλύτερη εναλλακτική γι' αυτό που ο Αμίν καλούσε «εξαρτημένος κρατικός καπιταλισμός» ήταν η αυτοοργάνωση του μαζικού κινήματος. 36 Ανατολισμός Το κεφάλαιο αυτό ξεκίνησε με μια παράγραφο που έγραφε ο Σαμίρ Αμίν το στην οποία περιγράφει την κρίση της ριζοσπαστικής σκέψης που ακολούθησε μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Οι ιδέες του δεν προέκυψαν τυχαία ή πρόχειρα.τη δεκαετία του 1980 οι περισσότεροι αριστεροί κατανοούσαν πως η Σοβιετική Ένωση είχε προβλήματα. Αυτό οδήγησε πολλούς συγγραφείς να ε- ξετάσουν τη σχέση τους με τις ιδέες του Μαρξ. Ο Αμίν περιέγραψε τη δική του προσπάθεια επανεκτίμησης: «Ως τα μέσα της δεκαετίας του 1980 είχα καταλήξει σε διαφορετικά συμπεράσματα: ο ιστορικός μαρξισμός είχε υποτιμήσει τη σοβαρότητα των προβλημάτων που δημιουργούσε η παγκόσμια πόλωση και έ- θετε το πρόβλημα της μετάβασης με τους λανθασμένους όρους της αστικής ε- πανάστασης ή της σοσιαλιστικής επανάστασης». Ο πραγματικός στόχος «είναι μια διαρκής επανάσταση εθνικού και λαϊκού χαρακτήρα, πέρα από τον καπιταλισμό, που θα βασίζεται στη διακοπή των σχέσεων και στην αναγνώριση της πραγματικής σύγκρουσης ανάμεσα στην τάση προς τον καπιταλισμό και την επιθυμία για το σοσιαλισμό». 37 Η βασική ιδέα εδώ είναι η «διακοπή των σχέσεων». Ο Αμίν υποστήριζε πως οι εθνικές οικονομίες μπορούν να λειτουργήσουν έξω από το καπιταλιστικό σύστημα αξιών, αν τα οφέλη της ανάπτυξης κατανεμηθούν εξίσου σε όλες τις τάξεις. 38 Αρκετές φορές ο Σαμίρ Αμίν μιλούσε για την αναγκαιότητα της δοκιμασίας του μαρξισμού ενάντια «στην πρόκληση του πραγματικά υπάρχοντος καπιταλισμού». Αυτό το σημείο συνδέεται με το κύριο επιχείρημα του βιβλίου, πως καμιά σοσιαλιστική ιδέα δεν έχει αξία, αν δεν δοκιμάζεται συνεχώς στο σήμερα. Ο Αμίν υποστήριξε το επιχείρημα αυτό με πειστικό τρόπο: Η ιστορία δεν έφτασε στο τέλος της το 188ο ούτε το 1917 ούτε το Σε κάθε δεκαετία νέα γεγονότα δημιουργούν νέες εξελίξεις που δεν τις είχαμε σκεφτεί σε προηγούμενες καταστάσεις. Το ξέσπασμα των προηγούμενων αγώνων καθορίζει σε κάθε στιγμή νέες εναλλακτικές, οι οποίες είναι απρόβλεπτες. Έτσι, είναι απαραίτητο σε κάθε στάδιο να εξετάζουμε τα νέα γεγονότα στην ανάλυσή μας. Ωστόσο, θα εξακολουθούν να υπάρχουν κάποιοι που θα αποζητούν απόλυτες βεβαιότητες και που[...} θα προτιμούν την επιβεβαίωση μέσω μιας θρησκευτικής ματιάς, μιας καταστροφής l87 I ΣΑΜΙΡ AMIN: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΥΠΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

203 της Αποκάλυψης και τη δημιουργία ενός χρυσού αιώνα σε μια στιγμή, αντί της ενοχλητικής προοπτικής των διαρκώς μεταβαλλόμενων συνθηκών που απαιτεί τη μόνιμη και διαρκή αναθεώρηση." Στο βιβλίο του Eurocentrism[Eup(OKevTptapôç] ο Αμίν υποστηρίζει πως ο μαρξισμός «παραμένει ένα ατελείωτο έργο». Είναι «μια ανολοκλήρωτη αναζήτηση για έναν διαφορετικό πολιτισμό, ικανό να λειτουργεί ως η βάση για μια κοινωνική τάξη που θα υπερβαίνει τις αντιθέσεις τις οποίες ο καπιταλισμός δεν έ- χει καταφέρει ποτέ να ξεπεράσει και να επιλύσει». Εδώ ο Αμίν αντιπαρατίθεται με τα διακριτά ίχνη ενός ρατσιστικού τρόπου σκέψης, ακόμη και μέσα στη δική του σοσιαλιστική παράδοση. Ο Αμίν παρατηρεί πως οι μαρξιστές είχαν εισάγει τη θεωρία των σταδίων της ιστορίας, σύμφωνα με την οποία η ανθρωπότητα θα εξελισσόταν από τον πρωτόγονο κομμουνισμό στη δουλοκτητική κοινωνία και μέσω του φεουδαλισμού στον καπιταλισμό και μετά στο σοσιαλισμό. Επίσης, είχαν προκαθορίσει πως πρώτα η Δύση θα γινόταν καπιταλιστική. «Το ευρωπαϊκό μοντέλο εφαρμόζεται σε όλο τον πλανήτη, ασκώντας στους πάντες έναν ασφυκτικό έλεγχο». Ο Μαρξ επίσης είχε άδικο να πιστεύει πως ο καπιταλισμός θα ε- ξαπλωνόταν σε όλον τον πλανήτη: «Η παγκόσμια "έκφραση" του καπιταλισμού ποτέ δεν είχε στόχο την ομογενοποίηση του πλανήτη. Αντιθέτως, η εξάπλωσή του δημιούργησε νέες αντιθέσεις, επιβάλλοντας στις κοινωνίες που βρίσκονται στο προκαπιταλιστικό στάδιο να λειτουργούν σύμφωνα με τις απαιτήσεις αναπαραγωγής του κεφαλαίου στον κεντρικό σχηματισμό». 40 Το καθήκον να ξαναμελετήσουμε το μαρξισμό μάς υποχρεώνει να αμφισβητούμε κάθε ισχυρισμό που υποτίθεται πως προκύπτει από τα λεγόμενά του. Ο ί- διος ο Μαρξ κινούνταν με τη γνωστή του φράση «να αμφισβητείτε τα πάντα». Εδώ, αξίζει να αναρωτηθούμε αν τα ζητήματα που έθεσε ο Αμίν μας πήγαν μπροστά. Για παράδειγμα, η αντίληψη των πέντε σταδίων στην ανθρώπινη εξέλιξη δεν είναι κάτι που είπε ο Μαρξ αλλά ο Στάλιν. 41 Αγνοεί όλους τους τύπους κοινωνιών που περιέγραψε ο Μαρξ, όπως επίσης και τις αναφορές του για τις διαφορετικές στιγμές ή φάσεις του καπιταλισμού. Η αντίληψη που θεωρεί πως ο μαρξισμός περιορίζει όλη την ανθρώπινη ι- στορία σε ένα μοναδικό μοντέλο ανάπτυξης δεν κατανοεί τις πολλές εναλλακτικές θεωρίες που διάφοροι μαρξιστές έχουν διαμορφώσει στην πάροδο των χρόνων. Για παράδειγμα, εκατό χρόνια πριν ο Ρώσος σοσιαλιστής Λέον Τρότσκι περιέγραψε τον κόσμο χρησιμοποιώντας μια διαφορετική γλώσσα, της «συνδυασμένης και άνισης ανάπτυξης». Οι απόψεις του ήταν κοντά σε εκείνες του Μαρξ, όπως και του Αμίν, όμως ήταν διαφορετικές από τον αυταρχικό σοσιαλισμό του Στάλιν. ΟΤρότσκι πίστευε πως η Ρωσία ήταν ταυτόχρονα μια υπανάπτυκτη κοινωνία και μια κοινωνία στην οποία υπήρχαν παραδείγματα των πιο σύγχρονων τεχνικών στην παραγωγή.το βιομηχανικό προλεταριάτο του προεπαναστατικού Πέτρογκραντ ήταν τόσο μεγάλο και τόσο συγκεντρωμένο όσο και η εργατική τά- ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l202

204 ξη του Παρισιού και του Βερολίνου. Οι υπανάπτυκτες κοινωνίες είχαν τη δυνατότητα να δανείζονται τις πιο εξελιγμένες οικονομικές τεχνικές από τους περισσότερο ανεπτυγμένους αντιπάλους τους και γι' αυτό το λόγο η ανάπτυξη μπορούσε πράγματι να είναι μια ραγδαία διαδικασία. 42 Αλλο ένα σημείο που τόνισε ο Τρότσκι ήταν πως κανένα κράτος δεν μπορούσε να ιδωθεί σε πλήρη διαχωρισμό από τα γειτονικά του κράτη. Όπως και ο Λένιν, υποστήριζε πως καμία χώρα δεν μπορούσε να επιβιώσει απομονωμένη από ένα παγκόσμιο οικονομικό σύστημα το οποίο παρέμενε καπιταλιστικό. Η δημιουργία του σοσιαλισμού στη Ρωσία λοιπόν εξαρτιόταν από το αν οι επαναστάτες θα κατόρθωναν να διαδώσουν το σκοπό τους. Η απομόνωση και η υπανάπτυξη της Ρωσίας μπορούσε να ανατραπεί αν η Γερμανία και η Γαλλία γίνονταν κι αυτές σοσιαλιστικές χώρες. Μια σοσιαλιστική ομοσπονδία στην Ευρώπη θα έλυνε το πρόβλημα της φτώχειας στη Ρωσία. Ο Αμίν κατηγορεί τον Μαρξ γιατί πίστευε πως η παγκόσμια περιφέρεια έπρεπε να περιμένει μέχρι να επιτευχθεί ο σοσιαλισμός στο κέντρο. Όμως, στο μαρξισμό του Τρότσκι συναντάμε μια ακριβώς α- ντίθετη προσέγγιση. Μάλιστα, τέτοιες πολιτικές κυριάρχησαν στο σοβιετικό κράτος στα πρώτα του χρόνια. Ιδρύθηκε η Κομμουνιστική Διεθνής και η Ρωσία μετονομάστηκε σε Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. Πίστευαν πως σύντομα θα ακολουθούσαν και άλλες δημοκρατίες. Και στις δύο παραπάνω ενέργειες βλέπουμε πως λειτούργησαν έχοντας μια αντίληψη για την ανάπτυξη στην οποία η Δύση είχε το καθήκον «να προφτάσει» έναν πιο ριζοσπαστικό Νότο ή Ανατολή. Για αρκετούς λόγους οι σχέσεις του Σαμίρ Αμίν με την τροτσκιστική παράδοση ήταν ιδιαίτερα εχθρικές. Υποστήριζε πως οι οπαδοί του Τρότσκι πάντα πίστευαν βαθιά μέσα τους πως κέντρο της αντίστασης παραμένουν οι εργάτες του Πρώτου Κόσμου. Μια τέτοια στρατηγική «δεν είναι λενινιστική: αρνείται την παγκόσμια φύση του συστήματος». 43 Εδώ προσπαθώ να υποστηρίξω πως η κριτική του Αμίν βασιζόταν σε μια λανθασμένη αντίληψη για τα λεγόμενα του Τρότσκι. Η θεωρία του Τρότσκι διακηρύσσει ακριβώς πως δεν υπάρχει ένα μοναδικό «κέντρο αντίστασης». Όπου και να βρίσκονται οι εργάτες πρέπει πάντα να αγωνίζονται. Πρέπει πάντα να προσπαθούν για την εξάπλωση του αγώνα τους. Ο Αμίν έχει απορρίψει αυτά τα επιχειρήματα, λέγοντας ανά περιόδους πως δεν υπήρχε καμία δυνατότητα για οποιαδήποτε χρήσιμη ανάπτυξη στη Δύση. Στο βιβλίο Συσσώρευση σε Παγκόσμια Κλίμακα ο Αμίν υποστηρίζει (επηρεασμένος από τους Μπάραν και Σουίζι) 44 πως η καπιταλιστική κρίση ανήκει στο παρελθόν και κατά συνέπεια οι εργάτες της Δύσης δεν είχαν κανένα συμφέρον ώστε να σκεφτούν ή να αγωνιστούν ενάντια στο σύστημα. 45 Αυτό το επιχείρημα κρύβει μια δόση ήττας. Γιατί, αν δεν υπάρχει περίπτωση συμμαχίας μεταξύ των εργαζομένων του Πρώτου και του Τρίτου Κόσμου, τότε πώς θα μπορούσαν οι εργαζόμενοι του Τρίτου Κόσμου να αντισταθούν στη συνδυασμένη επίθεση του καπιταλισμού του Πρώτου και του Τρίτου Κόσμου; Σε απάντηση αυτής της κριτικής, l87 I ΣΑΜΙΡ AMIN: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΥΠΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

205 ο Αμίν θα υποστήριζε πως αρκετοί κοινωνικοί επιστήμονες έχουν αφιερώσει τη ζωή τους και το έργο τους στο δυτικό προλεταριάτο. Είναι καιρός να ασχοληθούν περισσότεροι με το Νότο. Στο βιβλίο του Αμίν Eurocentrism συναντάμε την παραπάνω άποψη, όπως ε- πίσης και άλλη μια, σύμφωνα με την οποία ο καπιταλισμός απέτυχε να εξαπλωθεί. Αυτή η άποψη μπορεί αρχικά να προκαλέσει έκπληξη. Ωστόσο, μια από τις πιο συνήθεις αντιλήψεις που συνδέονται με το σύγχρονο αντικαπιταλιστικό κίνημα δεν είναι πως σήμερα εξελίσσεται μια διαδικασία παγκοσμιοποίησης στην ο- ποία οι αυθεντικοί πολιτισμοί του αναπτυσσόμενου κόσμου εξασθενίζουν λόγω της εισβολής ενός ομοιογενούς, παγκόσμιου πολιτισμού; Δεδομένης της σχέσης του Σαμίρ Αμίν με το αντικαπιταλιστικό κίνημα, θα πίστευε κανείς πως συμφωνεί με τον παραπάνω ισχυρισμό. Ακόμη πιο παράξενο ακούγεται το γεγονός πως κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει πως οι οικονομικές συνθήκες στη Συρία ή τη Σενεγάλη είναι προκαπιταλιστικές.το πρόβλημα είναι μάλλον η κυριαρχία των άνισων σχέσεων αγοράς. Όμως, σύμφωνα με το σοσιαλισμό του Αμίν, θα μπορούσε κάποιος να χαρακτηρίσει τις χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου ως «κοινωνικούς σχηματισμούς προγενέστερους του καπιταλισμού». Από τον παραπάνω ισχυρισμό θα προέκυπτε πως κάθε υπανάπτυκτη κοινωνία θα ξεκινούσε τη δική της διαδικασία εκβιομηχάνισης, υπό την ηγεσία μιας πραγματικής εθνικής τάξης. Η απόσχιση από τον παγκόσμιο καπιταλισμό σημαίνει αυτάρκη οικονομική ανάπτυξη. Με το να τονίζει την προκαπιταλιστική φύση του αναπτυσσόμενου κόσμου, ο Αμίν υποστηρίζει τη συνεχιζόμενη αξία του σοσιαλισμού κινεζικού τύπου ή κάποιου παρόμοιου. Αν οι αγωνιστές αντικαπιταλιστές έχουν δίκιο όταν υποστηρίζουν πως ο κόσμος υποφέρει από την εξάπλωση ενός μοναδικού μοντέλου καπιταλιστικής α- νάπτυξης, τότε η ελευθερία κινήσεων οποιουδήποτε εθνικού μπλοκ περιορίζεται. Το 1970 ο Σαμίρ Αμίν περιέγραψε τον καπιταλισμό ως παγκόσμιο σύστημα. Η γλώσσα που χρησιμοποίησε τότε φαντάζει σήμερα ακόμα πιο αληθινή. Ο Αμίν ξεκίνησε με την καταγραφή των διαφορετικών μορφών των ανεπτυγμένων και αναπτυσσόμενων κοινωνιών. Συνέχισε: DAcç αυτές οι χώρες ενοποιούνται, έστω και σε διαφορετικό βαθμό, σε ένα παγκόσμιο σύστημα εμπορικών, οικονομικών και άλλων σχέσεων, τέτοιο ώστε κανείς δεν μπορεί να σκεφτεί κάποια χώρα μόνη της -πράγμα που σημαίνει ότι δεν παίρνεις υ- πόψη σου αυτές τις σχέσεις-με τον τρόπο που μπορεί να σκεφτεί κάποιος τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και την Αυτοκρατορία της Κίνας ως... άγνωστες μεταξύ τους." 6 Αυτό το επιχείρημα του Αμίν αμφισβητεί τη δική του λογική για την αποδέσμευση. Υπερεθνικές εταιρείες μπορούν να υπάρχουν ως παγκόσμιες οντότητες (Microsoft, Coca-Cola, Pepsi) ή ως μπλοκ συγχωνευμένων επιχειρήσεων, που α- ντικατοπτρίζουν την ανάπτυξη περιφερειακών οικονομιών (Airbus). Είναι πιθα- ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l204

206 vô να δούμε τα αγαθά τους να χρησιμοποιούνται από σοσιαλιστές που οργανώνονται σε ένα επίπεδο πέρα από το έθνος-κράτος. Σε εθνικές ενώσεις όμως; Είναι δύσκολο να κατανοήσουμε την επιτυχία αυτής της τακτικής. Το έργο του Αμίν έχει δεχτεί αρκετές κριτικές στο πέρασμα του χρόνου. Ο Νάιτζελ Χάρις επικεντρώνει την κριτική του στο σημείο όπου ο Αμίν υποστηρίζει πως ο λόγος ύπαρξης του άνισου εμπορίου οφείλεται στο ρόλο που έχουν παίξει τα συνδικάτα της Δύσης. Ο Χάρις κατηγορεί τον Αμίν γιατί υποστηρίζει πως ο μόνος τρόπος για να αναπτυχθεί ο Τρίτος Κόσμος είναι σε βάρος των εργαζομένων του Πρώτου Κόσμου. Αν είναι έτσι, τότε η πολιτική θεώρηση του Αμίν σημαίνει αυτοθυσία και τύψεις και όχι σοσιαλισμό. 47 Ο Χένρι Μπερνστάιν (Henry Bernstein), κάποτε συντάκτηςτου περιοδικού Journal of Peasant Studies[nepio5iK0 των Αγροτικών Μελετών] υποστηρίζει πως οι θεωρίες του Αμίν βασίζονται σε μια λανθασμένη σύνθεση ασυμβίβαστων στοιχείων, και δεν είναι καθόλου μαρξιστικές. Συνιστούν «ένα εγκυκλοπαιδικό ανακάτεμα κατηγοριών και μεθόδων που αναπτύσσονται ανεξάρτητα και καταλήγουν σε πλήθος αντιθετικών προτάσεων». 48 Η ΣίλαΣμιθ (Sheila Smith) διαφωνεί με την κατάταξη των περιφερειακών οικονομιών ως μη καπιταλιστικών. Όμως συνδέει αυτό το επιχείρημα με μια υπερβολικά περίπλοκη θεωρία των σχέσεων της αγοράς, που έχει ως κεντρικό σημείο αναφοράς τον μη οριστικό χαρακτήρα του συστήματος. 49 Ο Αϊντάν Φόστερ-Κάρτερ είναι πιο ήπιος στην κριτική του. Σε ένα σημείο παραπονιέται για τις δογματικές αντιλήψεις του Αμίν. «Ως Λούθηρος κάποιες φορές επιτίθεται στον Πάπα και το Βατικανό - ή καλύτερα σ' αυτόν τον Πάπα και σ' αυτό το Βατικανό». 50 Στα έργα του Αμίν ο κινεζικός σοσιαλισμός ήταν υπεράνω κριτικής. Ακόμα και σήμερα, που υποστηρίζει πως έχει ξεπεράσει το μαοϊσμό, υπάρχει μια συνέχεια μεταξύ των σημερινών πολιτικών απόψεών του και όσων υποστήριζε στο παρελθόν. Η σχέση του με τον Μαρξ είναι μια σχέση δημιουργικού διαλόγου με έ- να μόνο ρεύμα της μαρξιστικής παράδοσης, ενώ στο βιβλίο αυτό υποστηρίζουμε πως η πιο ενδιαφέρουσα πορεία σκέψης ήταν αυτή που προέκυψε από τη συζήτηση ανάμεσα σε όλα τα ρεύματα. Πέρα από το παρόν Σε αρκετά πρόσφατα άρθρα του ο Αμίν περιγράφει ποιες θεωρεί ως τις μεγαλύτερες αντιθέσεις που αντιμετωπίζει ο κόσμος σήμερα. Ο τόνος των επιχειρημάτων του είναι κριτικός, η μέθοδος του στρατηγική και τα συμπεράσματά του ελπιδοφόρα. Ξεκινούν πάντα με τις τελευταίες μορφές του καπιταλισμού. Ο Αμίν συσχετίζει τη σύγχρονη παγκοσμιοποίηση με «πέντε νέα μονοπώλια» τα οποία διαστρεβλώνουν τις μεθόδους του παγκόσμιου εμπορίου προς όφελος των κυρίαρχων δυνάμεων. Αυτά είναι «ο έλεγχος των τεχνολογιών, η παγκόσμια ροή της οικονομίας, η πρόσβαση στις φυσικές πηγές του πλανήτη, τα μέσα και οι επικοινωl87 I ΣΑΜΙΡ AMIN: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΥΠΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

207 ν'ιες και τα όπλα μαζικής καταστροφής». Ο 2i<* αιώνας δεν θα είναι ο αιώνας της Αμερικής, υποστηρίζει ο Αμίν. «Θα είναι ένας αιώνας γενικευμένων συγκρούσεων και ανόδου των κοινωνικών αγώνων που θα αμφισβητούν την υπερβολική φιλοδοξία της Ουάσινγκτον και του κεφαλαίου». Ομάδες κεφαλαίων θα ανταγωνίζονται. Θα συγκρουστούν οι ΗΠΑ με την Ιαπωνία και οι ΗΠΑ με τη Ρωσία. «Αν η ευρωπαϊκή αριστερά καταφέρει να ξεφύγει από την υποταγή της στη διπλή δικτατορία του κεφαλαίου και της Ουάσινγκτον, θα μπορούσαμε να φανταστούμε πως η νέα ευρωπαϊκή στρατηγική θα εφαρμοστεί στη Ρωσία, την Κίνα, την Ινδία και τον Τρίτο Κόσμο γενικά, με την έννοια μιας προσπάθειας οικοδόμησης κάτω α- πό πολλές και διαφορετικές συνισταμένες». Αν αυτή η συμμαχία αποτύχει «το ευρωπαϊκό σχέδιο θα εξασθενήσει». 51 Σε ένα πρόσφατο βιβλίο με τίτλο Spectres of Capitalism [ Όψεις του Καπιταλισμού] ο Σαμίρ Αμίν περιγράφει έναν κόσμο όχι πολύ διαφορετικό από αυτόν που οραματίστηκε ο Μαρξ. «Βρισκόμαστε ξανά σε μια από εκείνες τις στιγμές όπου οι «αδηφάγοι» συνεχίζουν τα όργιά τους. Όμως αυτός ο πρόσκαιρος θρίαμβος του ανεξέλεγκτου κεφαλαίου δεν συνοδεύεται από ένα νέο προωθητικό κύμα του καπιταλισμού, αλλά από το βάθεμα της κρίσης του!» Η απεριόριστη όρεξη του κεφαλαίου αποκαλύπτει μόνο «τον γελοίο παραλογισμό του συστήματος». Ο καπιταλισμός «επεκτείνει την κατανάλωση με έναν διαστρεβλωμένο τρόπο, δημιουργώντας απεριόριστες περιττές δαπάνες από τους πλούσιους, χωρίς ό- μως αυτό να αντισταθμίζει τη φτώχεια στην οποία καταδικάζει την πλειοψηφία των εργαζομένων και τον κόσμο γενικά, οι οποίοι όλο και λιγότερο μπορούν να ενσωματωθούν σ' αυτό το σύστημα εκμετάλλευσης».το σύστημα δημιουργεί τους ανταγωνιστές του. «Η παράδοξη νίκη του κεφαλαίου που δημιουργεί την παρατεταμένη κρίση του γίνεται κατανοητή αν διαβάσουμε το Κομμουνιστικό Μανιφέστο και αν ξαναθυμηθούμε τον απλό λόγο για τον οποίο συμβαίνουν τα παραπάνω: ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να ξεπεράσει τις θεμελιώδεις αντιθέσεις του». 51 Είναι εύκολο να φανταστούμε έναν κόσμο χωρίς αφεντικά. Όμως μια κοινωνία χωρίς εργασία δεν έχει μέλλον. ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l207

208 Ντέιβιντ ΟυΙνιζερι: Η ποιητική της προπαγάνδας 10 Ο Ντέιβιντ Ουίντζερι ήταν πολιτικός συγγραφέας. Αφιέρωσε τη ζωή του στη διάδοση των ιδεών του μαρξισμού, ότι η κοινωνία μπορεί να οργανωθεί «από τα κάτω» και οι εργάτες μπορούν να κυβερνήσουν τον κόσμο. Στα κείμενά του εξηγούσε, προκαλούσε και έπειθε.τα άρθρα του περιγράφουν τη σχέση μεταξύ των καταστάσεων, τη σχέση μεταξύ της ανεργίας και του ρατσισμού, το δεσμό μεταξύ της κρίσης και του καπιταλισμού, αναπτύσσοντας, όπως έλεγε και ο Λένιν, «πολλές ιδέες» ώστε ο κόσμος να γίνει κατανοητός ως ολότητα.το εύρος των ιδεών του φαίνεται στις πολλές εφημερίδες και περιοδικά στα οποία έγραφε. Η ανθολογία του έργου του, που συντάχθηκε το 1989, περιλαμβάνει άρθρα που έχουν δημοσιευτεί στα City Limits, Gay Left, INK, International Socialism, London Review of Books, Nation Review, New Internationalist, New Socialist, New Society, New Statesman, oz, Radical America, Rank and File Teacher, Socialist Worker, Socialist Review, Street Life, Temporary Hoarding, Time Out και The Wire. Ένας περισσότερο ολοκληρωμένος κατάλογος θα περιλάμβανε και τη δημοσιογραφία των φοιτητικών του χρόνων, όπως επίσης και τις τακτικές στήλες του στις εφημερίδες British Medical Journal και Guardian τη δεκαετία του Ουίντζερι ήταν αγωνιστής,γιατρός και συγγραφέας. 1 Συμμετείχε στην ιδρυτική συνδιάσκεψη για την απελευθέρωση των γυναικών στο Ράσκιν και ανέλαβε το περιοδικό oz έπειτα από την καταδίκη των εκδοτών του για προσβολή δημόσιας αιδούς το 1971 Ηγήθηκε της εκστρατείας για τη διάσωση του νοσοκομείου Bethnal Green και συγκέντρωσε τρεις ανθολογίες ριζοσπαστικής πεζογραφίας. Ήταν ενεργός υποστηρικτής του κινήματος «ιστορία από τα κάτω» στη Βρετανία, με το «Ιστορικό Εργαστήρι». Ο Ουίντζερι ήταν ανάμεσα στους πρώτους της γενιάς του που αγωνίστηκε για τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων στις αρχές της δεκαετίας του Ο Ουίντζερι εξέφρασε στη ζωή του τη ριζοσπαστική διαφοροποίηση για την οποία ήταν ικανή η αριστερά που προέκυψε κάτω από την επιρροή των εξεγέρ- 207 I Ν Τ ΕΤθIΝ Τ ΟΥΙΝΤΖΕΡΙ: Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗ] ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ]

209 σεων του Ενώ αρκετοί σοσιαλιστές μπορούν να υποστηρίξουν πως έπαιξαν σημαντικότερο ρόλο σε άλλα πεδία αγώνα -σε σωματεία, σε ζητήματα φυλετικής ή σεξουαλικής πολιτικής, στη ριζοσπαστική ή αντιρατσιστική δημοσιογραφία-, κανείς ωστόσο δεν ήταν τόσο ενεργητικός ακτιβιστής. Ο Ουίντζερι ή- ταν πάντα «παρών», συμμετείχε στους αγώνες των φοιτητών, των ομοφυλοφίλων και των φεμινιστικών κινημάτων και έγραφε σε πολλά πολιτιστικά, σοσιαλιστικά και λαϊκά περιοδικά. Οι κορυφαίες στιγμές της δράσης του ταυτίζονταν με τις κορυφαίες στιγμές του κινήματος. Μόλις ι8 χρονών, ο Ούντζερι ήταν ηγετικό μέλος της ομάδας που ίδρυσε το διασημότερο περιοδικό πολιτισμού στη Βρετανία, το οζ. Δέκα χρόνια αργότερα βοήθησε στη δημιουργία της κίνησης «Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό» (RAR), πρόδρομο της «Αντιναζιστικής Ένωσης», υπεύθυνη για κάποια από τα σημαντικότερα γεγονότα που οργάνωσε η αριστερά στη Βρετανία.Το RAR ήταν η μεγαλύτερη κίνηση στο χώρο της αριστεράς ως την εποχή που εκλέχτηκε πρωθυπουργός της Βρετανίας η Μάργκαρετ Θάτσερ, οπότε το κίνημα μπήκε σε μια μεγάλη περίοδο ανακατατάξεων και ύφεσης, από την οποία μόλις πρόσφατα έχει αρχίσει να βγαίνει. Ο Ουίντζερι επίσης ήταν καλός φίλος με τη Σίλα Ρόουμποθαμ και τη Μάρσα Ρόου (Marsha Rowe), εκδότριες του Spare Rib. Άλλοι φίλοι του ήταν οι δημοσιογράφοι Πολ Φουτ και Ταρίκ Αλί, 2 οι ριζοσπάστες σχεδιαστές και φωτογράφοι Ρουθ Γκρέγκορι (Ruth Gregory), Σιντ Σέλτον (Syd Shelton), Ρεντ Σόντερς (Red Sauders),Άντι Νταρκ (Andy Dark) και Ρότζερ Χαντλ (Roger Huddle) ο συγγραφέας παιδικών βιβλίων Μάικλ Ρόζεν (Michael Rosen) ο οπαδός της Νέας Αριστεράς Πίτερ Σέντζγουικ ο βιογράφος του αντεργκράουντ ρεύματος Νάιτζελ Φοντέιν (Nigel Fountain) 01 ομοφυλόφιλοι αγωνιστές Μπομπ Καντ (Bob Cant) και Τζέφρι Γουίκς (Geffrey Weeks) 01 αριστεροί ιστορικοί ΡάφαελΣάμιουελ (Raphael Samuel),Έ.Π.Τόμπσον και ΝτόροθιΤόμπσον, Μπάρμπαρα Ουίνσλοου (Barbara Winslow) και Σάλι Αλεξάντερ (Sally Alexander). Ο Ουίντζερι ήταν μέλος ενός ε- παναστατικού κόμματος, των Διεθνών Σοσιαλιστών (is) - ο πρόδρομος του σημερινού Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (SWP) (που δεν πρέπει να συγχέεται με το Αμερικανικό Κόμμα που έχει το ίδιο όνομα). Η διαδοχή των Τόμπσον, Σάμιουελ και των συμμάχων τους από τους Ρόουμποθαμ, Ουίντζερι, Ταρίκ Αλί και Πολ Φουτ εκφράζει την αντίθεση μεταξύ της βρετανικής αριστεράς του 1956 και του δεύτερου ρεύματος το 1968, μεταξύ μιας ταξικά καθορισμένης αριστεράς και μιας δεύτερης, περισσότερο μαρξιστικής, που όμως επέκτεινε τα πεδία δράσης της σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης ζωής. 1947*68: Το να είσαι νέος ήταν παραδεισένιο Ο Ουίντζερι γεννήθηκε το 1947 οε μια οικογένεια Κουάκερων και έχει γράψει πολύ λίγα για τα πρώτα του χρόνια. Η Σίλα Ρόουμποθαμ περιγράφει τον πατέρα ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l209

210 του ως κοινωνικά φιλόδοξο άτομο, όμως η μητέρα του ήταν τυπικό μέλος της μεσαίας τάξης του δημόσιου τομέα. 3 Περισσότερο καθοριστικό γεγονός από την αντίθεση των γονιών του ήταν η περίοδος αρρώστιας που πέρασε. Ο Ντέιβιντ Ουίντζερι κόντεψε να πεθάνει το 1956 από πολιομυελίτιδα και πέρασε πέντε χρόνια «σε αναπηρικές καρέκλες και με μεταλλικά στηρίγματα στα πόδια έως την πρώτη φορά που αγόρασε παπούτσια». Ήταν μια τρομερή εμπειρία για ένα παιδί, παγιδευμένο σε ένα νοσοκομείο, χωρίς τους γονείς του και με τα άλλα παιδιά «να κλαίμε, όπως θυμάμαι ξεκάθαρα, προσπαθώντας να κοιμηθούμε τη νύχτα και τις νοσοκόμες να ξεσπούν σε κλάματα κι αυτές, γιατί δεν μπορούσαν να απαλύνουν τον πόνο μας». Η εμπειρία αυτή είχε μόνο μια καλή κατάληξη: προκάλεσε το θαυμασμό του Ουίντζερι για το Εθνικό Σύστημα Υγείας και ίσως να τον οδήγησε στην απόφασή του να σπουδάσει ιατρική. 4 Έχοντας ξεπεράσει αυτή τη δοκιμασία, ο Ουίντζερι πήγε στο δημοτικό σχολείο και γρήγορα άρχισε να αμφισβητεί το αυστηρό τυπικό του. «Στο σχολείο μου είχαμε εφεύρει ένα λατινικό τραγούδι που μίλαγε για τη θέση του πάνω α- πό τις σιδηροδρομικές εγκαταστάσεις, το οποίο τραγουδούσαμε σαν να συστήναμε τις συζύγους της περιοχής στη βασιλική οικογένεια». 5 Οργανώθηκε στο CND και έγραψε στο εθνικό μαθητικό περιοδικό UMagazine. Σε ηλικία 15 ετών ο Ουίντζερι διάβασε το βιβλίο του Κέρουακ Στο Δρόμο και ανακάλυψε σ' αυτό «ένα κωδικοποιημένο μήνυμα δυσαρέσκειας». Αργότερα θα υποστήριζε πως ο Νιλ Κάσιντι, ο ήρωας του βιβλίου, ήταν «ο ΛέονΤρότσκι της εποχής του». Μετά το σχολείο ο Ουίντζερι πήγαινε να ακούσει μπάντες τζαζ στο κλαμπ «Rikki-Tik» στο Ουίντσορ. Αποβλήθηκε από το σχολείο γιατί εξέδωσε ένα περιοδικό χωρίς την έγκριση του σχολείου,το ϋυρίυγβ[ρήγμα]. 6 Το 1965 πήρε συνέντευξη από τον Άλεν Γκίνσμπεργκ (Allen Ginsberg) για το περιοδικό Sixth Form Opinion, ο ο- ποίος τον γοήτευσε, προτού το σκάσει με τη Λαμπρέτα του. Αργότερα την ίδια χρονιά ο Ουίντζερι ταξίδεψε για τέσσερις μήνες στις ΗΠΑ. Έφτασε στο Ουάτς, τη μαύρη συνοικία του Λος Άντζελες που βρισκόταν σε αναταραχή. Μετά ταξίδεψε στην Κούβα και αργότερα στη Δυτική Ακτή, συμμετέχοντας στις διαμαρτυρίες ε- νάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ που οργάνωσαν οι Φοιτητές για μια Δημοκρατική Κοινωνία. 7 Ο Ουίντζερι ενηλικιώθηκε στα μέσα της δεκαετίας του i960, περιτριγυρισμένος από σεξ, ντόπα και ψυχεδέλεια, ωστόσο ήταν κυνικός με τους μύθους της γενιάς του για την πολιτιστική επανάσταση: «Το μόνο που χρειάζεσαι είναι η αγάπη- από την άλλη πάλι ένα προσωπικό εισόδημα και γονείς που θα έχουν φυλαγμένο στη σοφίτα ένα καλό κοστούμι θα βοηθούσε». Ένα άρθρο που έ- γραψε το 1967 με τίτλο «Ενάντια στην εξουσία των ενηλίκων» κατηγορούσε τις αξίες της προηγούμενης γενιάς και δημόσια συνέδεε τον εαυτό του με το πνεύμα της οργής και της εξέγερσης που θα εκδηλωνόταν στις φοιτητικές διαμαρτυρίες της επόμενης χρονιάς: 209 I Ν Τ ΕΤθIΝ Τ ΟΥΙΝΤΖΕΡΙ: Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗ] ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ]

211 Η γενιά σας είναι τέτοια που ονομάζει τα στρατόπεδα συγκέντρωσης «στρατηγικής σημασίας χωριά» και τους σεΐχηδες του πετρελαίου «υποστηρικτές της ειρήνης». «Δημοκρατικές καινοτομίες» σημαίνει να αφήνεις τους εργάτες στο Φέρφιλντ να μιλούν στο αφεντικό τους ή να μη σηκώνονται οι μαθητές όταν μπαίνει στην αίθουσα ο δάσκαλος. [...] Έτσι, η πολιτική αναλαμβάνει το έργο της διοίκησης ενός συγκεκριμένου βιομηχανικού συστήματος που επιβραβεύει αυτούς που εκμεταλλεύεται όταν υ- πάρχουν εκλογές. Το κακόγουστο αστείο είναι πως το Ουέστμινστερ αντιπροσωπεύει το λαό και μαζί με το TUC (Trade Union Congress), το CBI (Confederation of British Industry) και τους τραπεζίτες αντιπροσωπεύουν «Το Εθνικό Συμφέρον».* Ο Ντέιβιντ Ουίντζερι συμμετείχε στις αντεργκράουντ εφημερίδες που υποστήριζαν το όραμά τους τη δεκαετία του i960.0 Ρίτσαρντ Νέβιλ, εκδότης του οζ, περιγράφει την τυχαία συνάντησή του με τον Ουίντζερι, ενώ άκουγαν τον Μπομπ Ντίλαν στο φεστιβάλ του Isle of White τον Αύγουστο του 1969 Ο Ντέιβιντ «ήταν εκεί ως αντιπρόσωπος των τροτσκιστών από το σωματείο των ηλεκτρολόγων». 9 Αντάλλαξαν αστεία και ο Νέβιλ εξέφρασε την έκπληξή του για το ότι ένας τόσο πολυάσχολος επαναστάτης βρήκε το χρόνο να πάει εκεί. «Αν το ένα τοις εκατό α- πό αυτό το τεράστιο πλήθος αφιέρωνε το χρόνο του στο να ρίξει γιαούρτια στη βασίλισσα ή να βγάλει τα ρούχα του στο δικαστήριο» απάντησε ο Ουίντζερι «θα ήμασταν όλοι πολύ καλύτερα». Οι δυο τους διατήρησαν καλές σχέσεις και ο Ουίντζερι υποδύθηκε τον Νέβιλ σε ένα επεισόδιο στην τηλεοπτική εκπομπή Frost Rèport.' 0 Παρόλο που ήταν μέλος (για πολύ λίγο) του Κομμουνιστικού Κόμματος και κατόπιν, στις αρχές της δεκαετίας του i960, της ορθόδοξης τροτσκιστικής οργάνωσης Σοσιαλιστική Εργατική Ένωση (SLL), το 1968 ήταν η χρονιά όπου εντάχθηκε αποφασιστικά στην επαναστατική αριστερά, συμμετέχοντας στην οργάνωση Διεθνείς Σοσιαλιστές (IS), το σημερινό Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα (SWP). 11 Σ' ένα βιβλίο ο Ουίντζερι υποστηρίζει πως οργανώθηκε στο is γιατί ήταν το κόμμα που δημοσίευσε την αναγγελία του θανάτου του Αντρέ Μπρετόν. Όποιοι και να ήταν οι λόγοι της αλλαγής των απόψεών του, παρέμεινε στο is και κατόπιν στο SWP μέχρι το τέλος της ζωής του. Ο Ουίντζερι δεν ήταν ο μοναδικός ριζοσπάστης που έγινε σοσιαλιστής το Χιλιάδες άνθρωποι μετατοπίστηκαν προς τα αριστερά λόγω της επίδρασης της Tet Offensive, όταν οι βιετναμέζικες δυνάμεις κατάφεραν μεγάλες νίκες ενάντια στη μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη, τις ΗΠΑ, αλλά και λόγω των μεγάλων γεγονότων που σημάδεψαν τη χρονιά του 1968, όπως η ρωσική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία τον Αύγουστο και βέβαια οι φοιτητικές διαμαρτυρίες και η γενική απεργία που ξέσπασε στη Γαλλία το Μάη του Ουίντζερι περιγράφει τον εαυτό του να περπατά στο Λονδίνο «με ένα ραδιόφωνο κολλημένο στο αυτί μου για να μη χάνω τα τελευταία νέα». Στο Μεξικό, σε μια βίαιη επέμβαση στρατιωτών, σκοτώθηκαν εκατοντάδες ανθρώποι, γεγονός που πυροδότησε φοβερές διαδηλώσεις (Ολυμπιάδα 1968, Μεξικό), ενώ στη Γερμανία μια γενιά αγωνιστών ακολούθησαν την τακτική της άμεσης, βίαιης δρά- ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l210

212 σης ενάντια στο κράτος. Στην Αγγλία οι φοιτητές που διαμαρτύρονταν ήταν στο London School of Economics στο Όλμπορν, και ο Ουίντζερι το έσκασε από τη σχολή του (Ιατρική), για να συμμετάσχει στις διαμαρτυρίες, οι οποίες έφτασαν στο αποκορύφωμά τους τον Ιανουάριο του όταν εκατοντάδες φοιτητές και αρκετοί οικοδόμοι έριξαν τις μεταλλικές πόρτες που είχε τοποθετήσει η διοίκηση του κολεγίου, ώστε να εμποδίσει τους φοιτητές να καταλάβουν τα πανεπιστημιακά κτίρια." Ο Πολ Φουτ περιγράφει την πρώτη του συνάντηση με τον Ουίντζερι το 1968: «Τα μάτια του έλαμπαν και είχε ένα μόνιμο χαμόγελο στο πρόσωπό του. Θα μιλούσα για το σοσιαλισμό στο Πανεπιστήμιο του Γιορκ - μόλις είχε επιστρέψει από εκεί. "Είναι καταπληκτικά" είπε. "Καταπληκτικά. Ένα τεράστιο παλάτι διασκέδασης της μεσαίας τάξης". Ξαφνικά, άλλαξε έκφραση και με κοίταξε αυστηρά. "Δεν σε χρειάζονται εκεί" είπε. "Ούτε και κανέναν άλλο. Χρειάζονται το προλεταριάτο"». Ο Ουίντζερι ήταν ένα από τα ελάχιστα άτομα της γενιάς του που χρησιμοποιούσε αυτόν τον όρο αυθόρμητα και χωρίς να το σκεφτεί. Ο Φουτ συνεχίζει: Ο Ντέιβιντ Ουίντζερι πίστευε πάνω απ' όλα στην πάλη για το σοσιαλισμό. Είχε ως δεδομένο πως τα άτομα δεν μπορούν να επιτύχουν το σοσιαλισμό από μόνα τους και α- φιέρωσε τη ζωή του στην οργάνωση, η οποία, σύμφωνα με αυτόν, προσπαθούσε περισσότερο από κάθε άλλη να υιοθετήσει και να αναπτύξει τη θεωρία του σοσιαλισμού σε επίπεδο πρακτικής, με στόχο την επίτευξή του Στον Ουίντζερι άρεσε το ανοιχτό πνεύμα συζήτησης και αντιπαράθεσης μέσα στο κόμμα του. Στο is ο Ουίντζερι βρήκε έναν ήρωα στο πρόσωπο του Πίτερ Σέντζγουικ, μέλος της γενιάς του 1956, γνωστός για τη δημοσίευση του έργου του Βίκτορ Σερζ και συγγραφέα του βιβλίου Phycopolitics[ Ψυχοπολιτική], μια πρώιμη μελέτη στην αριστερή σκέψη της ψυχανάλυσης. 14 Ο Ουίντζερι μιλά για τα συναισθήματά του για τον ήρα>ά του: Σχεδόν μοναδικός ανάμεσα στους πολλούς διανοούμενους μαρξιστές του 1956, δεν έγραφε απλώς για την αριστερά, αλλά την έφτιαχνε, τη διαμόρφωνε και την υπηρετούσε ως ενεργό μέλος της ομάδας του «Socialist Review», μετά του is και έως τα μέσα του 1970 του SWP. [...) Η πολιτική του Σέντζγουικ ήταν ο μπολσεβικισμός στην πιο φιλελεύθερή του μορφή και ο μαρξισμός στην πιο ζεστή και ευφυή μορφή του. Ντυνόταν ως άτομο που απορρίπτει το κατεστημένο, κρατούσε σημειώσεις των σημειώσεων του, συνέλεγε κονσέρβες σούπας και ήταν ιδρυτής της εφημερίδας Red Wank: Journal of Rank and File Masturbation [Κόκκινη Μαλακία: Η Εφημερίδα του Λαϊκού Αυνανισμού], που στο δεύτερο φύλλο της (που δεν δημοσιεύτηκε) θα περιλάμβανε τα άρθρα «Μεγάλες αυτο-ερωτικές επαναστατικές πράξεις» και «Εκδίδομαι ως εργάτης: Προβλήματα στον κλάδο».* 211 I Ν Τ ΕΤθIΝ Τ ΟΥΙΝΤΖΕΡΙ: Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗ] ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ]

213 Αντεργκράουντ αριστερά Η σημαντικότερη πολιτική δουλειά αυτής της περιόδου για τον Ουίντζερι ήταν η δημοσιογραφία του στο περιοδικό οζ. Ο ρόλος του στην κύρια εκδοτική ομάδα ήταν να λειτουργεί ως η συνείδηση του περιοδικού, καταγγέλοντας το Private Eye και τις φυλλάδες της Κυριακής, θρηνώντας το χαμό του Τζακ Κέρουακ και περιγράφοντας το τι θα μπορούσε να συμβεί «αν λεηλατούσαν τα Harrods».Το άρθρο αυτό είχε τυπωθεί με πράσινα γράμματα σε βιολετί φόντο, πίσω από ένα περίπλοκο διάγραμμα που παρουσίαζε τη συγγένεια της τέχνης του Ουίλιαμ Μόρις με το σοσιαλισμό της Λούξεμπουργκ, και μέσα υπήρχε ένα μπροστινό εξώφυλλο φτιαγμένο από αυτοκόλλητα. Αυτή η παρουσίαση ήταν χαρακτηριστική της ποικιλίας των γραφικών του περιοδικού οζ.το άρθρο του Ουίντζερι ήταν μια ειλικρινής προσπάθεια να μεταφράσει τις παραδοσιακές α- νησυχίες του επαναστατικού μαρξισμού στη γλώσσα της νέας αντεργκράουντ αριστεράς. Χωρίς αυτές τις ρίζες και χωρίς τη σύνδεση με τη ζωή της εργατικής τάξης, η πιο έ- ξυπνη κριτική της αστικής ιδεολογίας, το πληρέστερο πρόγραμμα δράσης της φοιτητικής δύναμης και τα πιο υπέροχα αντι-πανεπιστήμια θα μπορούσαν να χρηματοδοτούνται από το Συμβούλιο Τέχνης, όσο επικίνδυνα και να φαίνονται. Γιατί το να περιμένεις την επανάσταση από τον Μάο ή τον Τσε ή τα γυμνάσια ή το BBC2 είναι σαν να παίζεις βιολί ενώ ο Τιτανικός βυθίζεται. Αν οι σοσιαλιστές δεν καταφέρουν να ξαναφέρουν τη θεωρία τους στην εργατική τάξη, κάποιος άλλος θα το κάνει.' 6 Ο Ντέιβιντ Ουίντζερι υπενθυμίζει επίσης στους συγγραφείς του οζ πως, αν ήθελαν η γλώσσα του «ελεύθερου έρωτα» να έχει κάποιο νόημα, θα έπρεπε να πάρουν υπόψη τους το σεξισμό που κουβαλούσαν οι άντρες χίπηδες. Είχε επηρεαστεί απάτη στενή του φίλη Σίλα Ρόουμποθαμ, μια από τις κυρίαρχες φυσιογνωμίες του νέου κινήματος της γυναικείας απελευθέρωσης, η οποία ήταν για λίγο διάστημα μέλος του is και αργότερα βοήθησε στη διοργάνωση της πασίγνωστης Συνδιάσκεψης Ράσκιν στην Οξφόρδη το Φεβρουάριο του ΐ970.' 7 Μελετώντας για το οζ το βιβλίο του Νέβιλ Rlaypower, ο Ντέιβιντ Ουίντζερι τονίζει πως η άποψη του Νέβιλ για τη σεξουαλική απελευθέρωση των ανδρών ήταν στην πραγματικότητα μια «οργισμένη αντιδραστικότητα» προς τις γυναίκες. Για τον Ουίντζερι, ο Νέβιλ δεν ήξερε ούτε την αλβαβήτα του φεμινισμού: Οι γυναίκες είναι διπλά σκλαβωμένες, ως άτομα κάτω από τον καπιταλισμό και ως γυναίκες κάτω από τους άντρες. Η «γκόμενα» χίπισσα ήταν πάντα μια από τις πιο ανελεύθερες γυναίκες. Προορισμένη να είναι αιθέρια και να γνωρίζει τα πάντα για τα Ταρώ και τις φάσεις της σελήνης, αλλά επίσης να μαγειρεύει, να απαντά στο τηλέφωνο και να εκτελεί τα προστάγματα του αφέντη της. [,..]Η άποψη του Νέβιλ για τη σεξουα- ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l212

214 λική αλλαγή δεν είναι τόσο προχωρημένη, όσο προσβλητική και ακόμη πιο λυπηρό είναι το γεγονός ότι ο ίδιος δεν το αντιλαμβάνεται Η κριτική του Ουίντζερι στον χίπικο μισογυνισμό ήταν σημαντική και πολύ προωθημένη για την εποχή της. Η πρώτη γυναικεία έκδοση στη Βρετανία έγινε το Μάιο του 1969.Τ0 βιβλίο Female Eunuch[rυναίκα Ευνούχος] της Ζερμέν Γκριρ εκδόθηκε το ενώ τα έργα της Σίλα Ρόουμποθαμ Women, Resistance and Revolution[Γυναίκες, Αντίσταση και Επανάσταση], Woman's Consciousness[H Γυναικεία συνείδηση], Man's World[0 Κόσμος των Ανδρών] και Hidden from History [Κρυμμένες από την Ιστορία] εκδόθηκαν το 1972 και ΐ Το σημαντικό εδώ δεν είναι πως ο Ουίντζερι αντιλήφθηκε τα προβλήματα νωρίς. Η αξία του φαίνεται σε μια αντιπαράθεση που είχε με τη φίλη του και συνεργάτιδα του οζ Ζερμέν Γκριρ. Το βιβλίο της Γκριρ The Female Eunuch είναι πολύ ζωντανό όσον αφορά την καταπίεση της «ευνουχισμένης γυναίκας». Είναι μια κριτική για την εμπορευματοποίηση του σώματος. Πρόκειται για έναν ολοκληρωμένο συλλογισμό και υπ' αυτή την έννοια είναι πολύ πιο μπροστά ως κείμενο από τα γραπτά του Ουίντζερι εκείνης της περιόδου. Όμως, αρκεί κανείς να διαβάσει τους τίτλους των κεφαλαίων του βιβλίου -«Οστά», «Μαλλιά», «Εφηβεία», «Κακομεταχείριση», «Μιζέρια», «Προσβολή», «Εξέγερση»- ώστε να καταλάβει πως αρκετά σημεία της συγκεκριμένης κριτικής που ασκεί για τη γυναικεία καταπίεση θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως μια γενική καταδίκη του γεγονότος πως όλα τα ανθρώπινα σώματα έχουν υποτιμηθεί από μια κοινωνία στην οποία το κέρδος είναι ο θεός. Μια τέτοια κριτική θα μπορούσε να είναι πιο οργισμένη, κάτι που παραδέχτηκε η Γκριρ στην εισαγωγή του βιβλίου της. «Οι πιο εύστοχες κριτικές προέρχονται από τα αδέρφια μου της αριστεράς, τους μαοϊκούς, τους τροτσκιστές, το is, το SDS, λόγω της φαντασίωσής μου πως θα μπορούσαμε ίσως να παρακάμψουμε τα βήματα της επανάστασης και να καταλήξου με στην ελευθερία και τον κομμουνισμό χωρίς την εφαρμογή στρατηγικών ή την επαναστατική πειθαρχία». 20 Η πιο εύστοχη κριτική στη Ζερμέν Γκριρ ασκήθηκε από τη Μισελέν Ουάντορ (Michelene Waridor), μια συνεργάτιδα του οζ, και η κριτική της δεν κινούνταν σε λενινιστικά πλαίσια. Η Ουάντορ δεν συμφωνούσε με την τάση της Γκριρ να προκαλεί το κοινό του οζ με άρθρα για τις χαρές της λεσβιακής ζωής. «Το κίνημα δεν επιδιώκει την αντικατάσταση της εξουσίας του πέους από την εξουσία του αιδοίου ή οποιασδήποτε άλλης εξουσίας. Επιδιώκει την εμπλοκή όλων των γυναικών στην ταξική πάλη». Κατόπιν, η Ουάντορ φέρνει ως παράδειγμα τις 6οο γυναίκες «που ήταν άρρωστες από το χορό των ωοθηκών» στη Συνδιάσκεψη στο Ruskin και ρωτούσε «πού είναι η Ζερμέν;». Η Γκριρ ήταν στο σπίτι της και εργαζόταν για το βιβλίο της που θα την έκανε διάσημη." Εν τω μεταξύ, ο Ουίντζερι διεύρυνε τα πολιτικά του ενδιαφέροντα για το φύλο και τη σεξουαλικότητα, προσπαθώντας να κεντρίσει τους εκδότες του Socialist Workeroe μια επισκόπηση του φυλλαδίου του Ντον Μίλιγκαν (Don Milligan) με 213 I Ν Τ ΕΤθIΝ Τ ΟΥΙΝΤΖΕΡΙ: Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗ] ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ]

215 τίτλο «The Politics of Homosexuality» («Η Πολιτική της Ομοφυλοφιλίας»).To άρθρο τελικά εμφανίστηκε σε ένα φύλλο του περιοδικού Gay Left [Αριστεροί Ομοφυλόφιλοι] και υποστήριζε την άποψη του Μίλιγκαν πως η πηγή της σεξουαλικής καταπίεσης βρισκόταν στην καπιταλιστική οικογένεια και πως η απάντηση θα προέκυπτε από την κοινωνική επανάσταση. «Ένας άντρας εργάτης που κοροϊδεύει τους ομοφυλόφιλους, όπως ένας που μιλά περιφρονητικά για τους μαύρους κοροϊδεύει τον εαυτό του και την τάξη του»." Την άνοιξη του 1971 ο Ουίντζερι ήταν εκπρόσωπος του Νέβιλ στο δικαστήριο, κατά τη διάρκεια της δίκης του περιοδικού οζ, και υπερασπίστηκε το περιοδικό όσο καλύτερα μπορούσε, μέχρι που ο Νέβιλ ζήτησε την απομάκρυνσή του, όταν πλησίαζαν οι τελικές εξετάσεις του Ουίντζερι στην Ιατρική σχολή. 23 Γράφοντας για το Socialist Worker κατά τη διάρκεια της δίκης, με το ψευδώνυμο «Γκέρι Ντόσον», ο Ντέιβιντ Ουίντζερι έκανε ξεκάθαρη τη δική του άποψη για την εξέγερση, η οποία ξεπερνούσε τον στενό ανδρικό σεξουαλικό ριζοσπαστισμό που πρέσβευε το περιοδικό οζ. Εξέφρασε τις επιφυλάξεις του για τον Νέβιλ, αλλά συνέχισε να τον υπερασπίζεται ως έκφραση μιας μεγαλύτερης επιθυμίας του για επαναστατικές αλλαγές: Υπάρχει κάποιου τύπου ερωτικός ρεφορμισμός ο οποίος υποστηρίζει πως «το μόνο που χρειάζεσαι είναι η αγάπη». Η θελκτικότητά της είναι το Ιδιο σημαντική όσο η αναποτελεσματικότητά της. Όμως, ως αντίδραση & αυτή την πρόταση, οι πουριτανοί σοσιαλιστές κινδυνεύουν να αγνοήσουν ένα από τα πιο κεντρικά σημεία των αντιθέσεων του καπιταλισμού. Ο Ένγκελς είχε δίκιο όταν τόνιζε πως «σε κάθε κορυφαίο επαναστατικό κίνημα, το ζήτημα του ελεύθερου έρωτα έρχεται στο προσκήνιο». 2 * Ο Ουίντζερι ανέλαβε το περιοδικό οζ μετά τη δίκη, καθώς ο εξουθενωμένος Νέβιλ πήρε άδεια.το περιοδικό βρισκόταν σε παρακμή λόγω του συναγωνισμού του με τον ανερχόμενο αριστερό τύπο. Χωρίς να περιλαμβάνουν στην ύλη, όπως παλιά, φωτογραφίες με λαμπερές γυμνές χίπισσες, το περιοδικό «δεν έλεγε πια πολλά» και έκλεισε το Ουίντζερι έγραψε τη «νεκρολογία» του: Το αν το οζ έχει πεθάνει γιατί αυτοκτόνησε ή γιατί υπερέβαλλε σεξουαλικά ή αν είναι ζωντανό και λειτουργεί με άλλα ονόματα είναι κάτι για το οποίο δεν είμαστε σίγουροι. Αυτό που είναι ξεκάθαρο είναι πως το οz με έναν εκκεντρικό τρόπο και για μια σύντομη περίοδο εξέφραζε την ενέργεια πολλών από εμάς. Λυπούμαστε για αυτή την κατάσταση. 2 * Φεύγοντας από το περιοδικό, ο Ουίντζερι έγινε πιο ενεργός ως δημοσιογράφος. Ένιωθε πως οι «περιθωριακές» εκδόσεις είχαν αποτύχει. Όπως έγραψε στο Time Ouf το οι εκδόσεις των χίπις δεν κατόρθωσαν να προωθήσουν τον πολιτιστικό ριζοσπαστισμό τους στις καρδιές της εργατικής τάξης: «Στην καρδιά των αρχαίων μύθων και των συλλογικών ατιμιών των αντεργκράουντ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l214

216 βρισκόταν η πίστη πως η ταξική πάλη είχε κάνει ό,τι ήταν δυνατόν, πως οι εργαζόμενοι είχαν δωροδοκηθεί, εξαπατηθεί και προδοθεί». Όμως το μποέμικο περιβάλλον ήταν ανίκανο να αλλάξει την κοινωνία από μόνο του και λόγω της α- διαφορίας του προς τους εργάτες δεν μπορούσε να πάρει με το μέρος του τη μοναδική δύναμη που θα μπορούσε να αλλάξει την κοινωνία. Γι' αυτό, οι περιθωριακοί είχαν γίνει ένα κενό όχημα, ανίκανο να κάνει τα λόγια του επαναστατικές πράξεις. Ο Ουίντζερι επέστρεψε σ* αυτό το θέμα αργότερα: Συχνά θα συναντούσαμε κάποιους αντιπροσώπους σωματείων σε συνδιασκέψεις που ενδιαφέρονταν για τον «περιθωριακό» τύπο ή μαστούρωναν ή ενδιαφέρονταν για τη ριζοσπαστική μουσική. Κάτι τέτοιο πάντα ήταν παραγωγικό. Διαφορετικά, δεν υπήρχε κάποια φανερή σχέση μεταξύ της πάλης των εργατών και αυτής της ψυχεδελικής άνθησης. Οι πρώτοι ήταν πραγματιστές και εμπειριστές και ανησυχούσαν κυρίως για τα χρήματα και για τις δικαιολογίες που θα έβρισκαν για τονχάρολντ Ουίλσον. Οι τελευταίοι ήταν συνολικά σχεδόν εξ ολοκλήρου ένα εισαγόμενο πρόβλημα, το οποίο έκανε τη ρητορική του «να τελειώνουμε με τα γουρούνια» τόσο πρόχειρη Στα δύο χρόνια μεταξύ του 1972 και 1974 έλαβαν χώρα ορισμένες από τις πιο σημαντικές αντιπαραθέσεις της μεταπολεμικής περιόδου. Οι Ντέιβιντ Λίντον (David Lyddon) και Ραλφ Ντάρλινγκτον (Ralph Darlington) έχουν περιγράψει τους αγώνες των εργαζομένων το 1972, όταν οι μεταλλεργάτες, οι ναυτεργάτες και οι τυπογράφοι κατέβηκαν σε απεργίες ως αντίδραση στο νόμο τωντόρις για τη βιομηχανία. Οι διαμαρτυρίες απείλησαν να οδηγήσουν σε μια γενικευμένη α- περγία. 27 Η ίδια η ζωή αποδείκνυε την αλήθεια του επιχειρήματος πως οι εργάτες κατέχουν μια ιδιαίτερη δύναμη να προκαλούν την κυριαρχία του κεφαλαίου. Ήταν η περίοδος που οι Ρόουμποθαμ και Ουίντζερι είχαν πολύ στενή σχέση, προτού οι σχέσεις τους γίνουν ανταγωνιστικές. 28 Η ανθολογία του Ουίντζερι The Left in Britain[HΑριστερά στη Βρετανία] περιλαμβάνει μια ένθερμη δήλωση ευχαριστιών στη Ρόουμποθαμ, η οποία «ξεφλούδισε πορτοκάλια, έκανε αγενή σχόλια, έγραψε άρθρα σε εφημερίδες και ανέχτηκε και αυτούς και εμένα». 2 ' Ουίντζερι και Όργουελ Έχω περιγράψει την αγωνιστικότητα του Ουίντζερι αναλυτικά, γιατί είναι σημαντικό να καταλάβουμε τι είδους άνθρωπος και συγγραφέας ήταν. Επηρεασμένος από την αγάπη του για την ποίηση και την τζαζ και λόγω της ενεργούς ενασχόλησής του με τον «περιθωριακό» τύπο, ο Ντέιβιντ Ουίντζερι ήταν ένας εκπληκτικά ανοιχτός συγγραφέας, έτοιμος να δανειστεί διαφορετικά στιλ και μορφές και αποφασισμένος να περάσει το μήνυμά του όσο πιο πειστικά μπορούσε. Αντιλαμβανόταν, καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον της γενιάς του, ότι η γλώσ- 215 I Ν Τ ΕΤθIΝ Τ ΟΥΙΝΤΖΕΡΙ: Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗ] ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ]

217 σα υπάρχει για να μπορεί κάποιος να εκφράζει και όχι να καλύπτει ή να κρύβει τις σκέψεις του. Ο Ουίντζερι συνειδητά διάβαζε και αντέγραφε τους διάσημους συγγράφεις του παρελθόντος. Όπως και ο Όργουελ, λάτρευε τον Τζόναθαν Σουίφτ (Jonathan Swift), όπως και πολλούς άλλους.το έργο του με τίτλο Preserving Disorder[Amqpà)vraç την Αταξία] περιέχει άρθρα για τους πολιτικούς συγγραφείς Φερνάντο Κλαουντίν (Fernando Claudin),IiAßia Πάνκχαρστ (Sylvia Pankhurst), Σ.Λ.Ρ Τζέιμς και τον Λένιν, όπως επίσης και κείμενα για άλλα άτομα που είχαν επηρεάσει τον Ουίντζερι, όπως οι Νόρμαν Μέιλερ (Norman Mailer), Τζον Λένον, Τζακ Κέρουακ, Μπέσι Σμιθ και Μπΐλι Χάλιντεϊ. Σε ένα διάσημο δοκίμιο με τίτλο «Πολιτική και Αγγλική Γλώσσα», ο Τζορτζ Όργουελ προσπαθεί να καθορίσει τους κανόνες ενός αποτελεσματικού πολιτικού κειμένου. Ο στόχος του δοκιμίου ήταν να κριτικάρει την κοινότοπη γραφή πολιτικών κειμένων της δεκαετίας , και έτσι οι περισσότερες προτάσεις του ήταν αρνητικές. Όσοι προπαγάνδιζαν τις απόψεις τους δεν έπρεπε να ολισθαίνουν στο δογματισμό ούτε να παπαγαλίζουν την εκάστοτε πολιτική γραμμή. Θα έπρεπε επίσης να αποφεύγουν ξεπερασμένες ή «νεκρές» μεταφορές ή νωχελικές προτάσεις και ρητορείες. Ο Όργουελ πίστευε πως έξι συγκεκριμένοι κανόνες μπορούσαν να καλύψουν τις περισσότερες παγίδες στις οποίες έπεφταν τα πολιτικά κείμενα: ι. Ποτέ να μη χρησιμοποιείς κάποια μεταφορά ή παρομοίωση ή άλλα μέρη του λόγου τα οποία έχεις συνηθίσει να βλέπεις τυπωμένα. 2. Ποτέ να μη χρησιμοποιείς μια μεγάλη λέξη, ενώ έχεις τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσεις κάποια άλλη, μικρότερη. 3 Όπου έχεις τη δυνατότητα να περικόψεις κάποια λέξη να το κάνεις. 4 Ποτέ να μη χρησιμοποιείς την παθητική φωνή, αν μπορείς να χρησιμοποιήσεις την ενεργητική. 5 Ποτέ να μη χρησιμοποιείς ξένες φράσεις, επιστημονικούς όρους ή πομπώδη γλώσσα όπου μπορείς να σκεφτείς μια αντίστοιχη, καθημερινή, απλή, αγγλική λέξη. 6. Παραβίασε οποιονδήποτε από τους παραπάνω κανόνες, αν πρόκειται αλλιώτικα να πεις κάτι εντελώς ακατανόητο. 30 Όπως και ο Όργουελ, ο Ουίντζερι έγραφε με ένα αυθεντικό και δημιουργικό στιλ. Γνώριζε πως η επικοινωνία γινόταν μέσω της φαντασίας του αναγνώστη και όχι μόνο μέσω της παθητικής αποδοχής των «τυπωμένων λέξεων».το στιλ με το οποίο έγραφε «έπαιζε» με ήχους και εικόνες, έτσι ώστε να δημιουργεί νόημα. Ήταν μια πολύ απλή, μουσική γλώσσα. Αν παίρναμε τους θετικούς κανόνες από τα γραπτά του Ουίντζερι και τους βάζαμε δίπλα στους αρνητικούς κανόνες του Όργουελ, θα κατέληγαν σε δύο βασικές συμβουλές. Ο πρώτος κανόνας θα ήταν «να γράφεις πάντα για τους αναγνώστες σου». Ο Ντέιβιντ Ουίντζερι ήθελε να τον καταλαβαίνουν πολλοί άνθρωποι και δεν φοβόταν να πειραματιστεί. Χρησιμοποιούσε οπτικές μεταφορές, πειραματιζόταν με ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l217

218 τη γραμματική και έγραφε σε μια γλώσσα η οποία αντέγραφε τους ρυθμούς της ομιλίας. Χρησιμοποιούσε οποιαδήποτε από αυτές τις τεχνικές, προκειμένου να κάνει πιο κατανοητό το νόημα που ήθελε να περάσει. Ο Ουίντζερι καταλάβαινε πως οι πολιτιστικές μορφές άλλαζαν και προσπαθούσε να πείσει τους συντρόφους του να παρατηρούν και να ακολουθούν τις αλλαγές. Ο δεύτερος κανόνας θα ήταν «να μη γράφεις απλά για τους αναγνώστες σου - προκάλεσέ τους». Ο Ουίντζερι έκανε ερωτήσεις στους αναγνώστες του. Δεν έδινε «κηρύγματα», αλλά συμπεριλάμβανε το κοινό του σε μια διαδικασία «ερωτήσεων». Τους ωθούσε να δουν από μόνοι τους τη σχέση μεταξύ διαφορετικών γεγονότων. Γράφοντας για το θάνατο του Στιβ Μπίκο (Steve Biko), στο περιοδικό τού Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό Temporary Hoarding, ο Ουίντζερι ξεκίνησε με τα γεγονότα της εξέγερσης στο Σοβέτο και συνέχισε με την περιγραφή του καταπιεστικού μηχανισμού του κράτους της Νότιας Αφρικής. Μόνο τότε έστρεφε την προσοχή των αναγνωστών του στο ρόλο που διαδραμάτισε η δική τους βρετανική κυβέρνηση των Εργατικών: Η βρετανική κυβέρνηση ψήφισε για άλλη μια φορά ενάντια στο εμπορικό εμπάργκο κατά της Νοτίου Αφρικής. [,..]Η Βρετανία άλλωστε είναι ο μεγαλύτερος εμπορικός συνεργάτης και επενδυτής της Νότιας Αφρικής. Σχεδόν το 1/4 των εξαγωγών από τη Νότια Αφρική πάνε στη Βρετανία και 4 % των βρετανικών εξαγωγών έχουν προορισμό τη Νότιο Αφρική. [...] Το καθεστώς το οποίο δολοφόνησε τον Στιβ Μπίκο είναι, παρά τη διπλωματική γλώσσα, βαθιά συνδεδεμένο με τη Βρετανία. Γι α να βοηθήσουμε τη μαύρη Αφρική να ελευθερωθεί, πρέπει να ελευθερώσουμε τους εαυτούς μας. 1 ' Υπάρχουν και άλλοι λόγοι για τους οποίους η σύγκριση του Τζορτζ Όργουελ με τον Ντέιβιντ Ουίντζερι βρίσκει τον Ουίντζερι νικητή. Αποκομμένος από κάθε μεγάλη πολιτική κίνηση, ο Όργουελ γύρισε από την Ισπανία ως επαναστάτης, αλλά αποξενώθηκε και κατέληξε στον κυνισμό. Μετά το 1945 Π πλειοψηφία των πολιτικών του επαφών κινούνταν προς τα δεξιά και ο Όργουελ ήταν ανίκανος να διατηρήσει έναν συνεκτικό αριστερό αντισταλινισμό. Αποθαρρυμένος, συμμάχησε με τη δεξιά πτέρυγα, αλλά απέτυχε να αιτιολογήσει τη θέση του: Στην εποχή μας είναι ευρέως γνωστό πως η πολιτική γραφή είναι κακή γραφή. Όπου αυτό δεν συμβαίνει, αποκαλύπτεται πως ο συγγραφέας είναι ένα είδος αντάρτη, που εκφράζει τις δικές του προσωπικές απόψεις και όχι κάποια κομματική γραμμή. Η ορθοδοξία, οποιασδήποτε άποψης, φαίνεται να απαιτεί ένα άψυχο και μιμητικό στιλ?' Σε αντίθεση με τον Όργουελ, ο Ουίντζερι δεν λειτουργούσε αυτόνομα. Ό,τι έγραφε ήταν συλλογικές σκέψεις της οικογένειάς του και των φίλων του. Η Τζούλιετ Ας (Juliet Ash) αναφέρει πως ο Ουίντζερι έδειχνε τα κείμενά του σ' αυτήν και στα παιδιά της: 217 I Ν Τ ΕΤθIΝ Τ ΟΥΙΝΤΖΕΡΙ: Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗ] ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ]

219 Κάθε φορά που έγραφε κάτι το δοκίμαζε. Ακόμη και όταν η κόρη μου ήταν μικρή, 6 ή 7 ετών, δεν δίσταζε να της δείχνει τα γραπτά του. Τον θυμάμαι να εξετάζει την επίδραση των άρθρων του & εμένα και στο γιο μου. Είχε έναν τρόπο να μιλά, ο οποίος εκμαίευε πράγματα από τους ανθρώπους. Χρησιμοποιούσε το χιούμορ του και έκανε τον κόσμο να γελά. Δεν απέκλειε ποτέ κανέναν από τη συζήτηση Πέρα από τους φίλους του, ο Ουίντζερι ωφελήθηκε από τις επαφές του με τα κινήματα διαμαρτυρίας και με το SWP. Οργανωμένος σε ένα πολιτικό κόμμα, αλλά ελεύθερος μέσα σ* αυτό, ο Ουίντζερι ήταν το ίδιο καλός συγγραφέας με τον Όργουελ, αλλά περισσότερο ενεργός. Όπως κάθε ποιοτικός συγγραφέας, ο Ουίντζερι πάνω στον ενθουσιασμό του τραβούσε στα άκρα μια συζήτηση, όπως, για παράδειγμα, όταν υποστήριζε πως η αριστερά βασιζόταν υπερβολικά πολύ στις εφημερίδες και τα βιβλία. Στην εισαγωγή του βιβλίου του με τίτλο The Left in Britain[HΑριστερά στη Βρετανία] διατυπώνει τη λύπη του για την «καταδίκη» των αναμνήσεων των πραγματικών ανθρώπων στη μοναχική φροντίδα των βιβλίων και των σκονισμένων κειμένων: Ιτην πραγματικότητα, επειδή μια τόσο μικρή ομάδα ανθρώπων βρίσκει τον γραπτό λόγο πειστικό, σχεδόν εύχομαι αυτά που γράφω να μην ήταν ένα βιβλίο, αλλά κάποιο είδος ομιλούσας αφίσας που θα μπορούσε να εκφράζει όλα όσα νιώθει το σύγχρονο σοσιαλιστικό κίνημα μέσα του - το χιούμορ του και τη μουσική του, τη γλώσσα του και τα χρώματά του, τις πνευματικές αναζητήσεις των αρχηγών και των ιδρυτών του, το φθινόπωρο και τη σκληρότητα του Έ.Π. Τόμπσον, το ουίσκι και τον πάγο του Αλασντάιρ Μάκιντι ή τη λατέρνα του Τόνι Κλιφ." Πιστεύω πως η μουσική ποιότητα αυτού του κειμένου αναιρεί τα ίδια του τα επιχειρήματα. Η ιδέα του Ουίντζερι για ένα ομιλών βιβλίο-αφίσα «παίζει» με τη φαντασία των αναγνωστών και διαρκεί μέχρι το τέλος της ανάγνωσης. Πρόκειται για μια δυνατή εικόνα, και όχι λιγότερο δυνατή επειδή εκφράζεται μέσω του γραπτού λόγου. θητεία Μετά τη ζωντάνια της περιόδου Π περίοδος της Εργατικής διακυβέρνησης των ετών ΐ974"79 ή ταν ένα διάστημα παρακμής και κυνισμού, στη διάρκεια του οποίου η κοινωνία στράφηκε προς τα δεξιά, προετοιμάζοντας το έδαφος για την εκλογική νίκη τωντόρις (Συντηρητικών) το 1979 Παρόλο που εκλέχτηκε με έ- να αριστερό μανιφέστο και με μεγάλη υποστήριξη από τον κόσμο, λόγω των μαζικών απεργιών του εργατικό ρεύμα βίωσε μια μεγάλη απογοήτευ- ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l218

220 ση. Η κυβέρνηση των Εργατικών περιέκοψε τους μισθούς και τις δημόσιες δαπάνες, ενώ παράλληλα έφερε τις ηγεσίες των συνδικάτων σε στενή σχέση διαπλοκής με την κυβέρνηση και την πολιτική της. Κατά τη διάρκεια της πενταετούς ε- ξουσίας του Εργατικού Κόμματος της Βρετανίας συνεχίστηκαν οδυνηροί αγώνες, αλλά το τελικό αποτέλεσμα ήταν να καμφθεί το επίπεδο μαχητικότητας στην κοινωνία. Ο αριθμός των απεργιών μειώθηκε ραγδαία, παρόλο που η κυβέρνηση διατήρησε την αυστηρή εισοδηματική της πολιτική. Οι Διεθνείς Σοσιαλιστές (is) διαλύονταν λόγω της σκληρής διαμάχης ανάμεσα στις φράξιες στο εσωτερικό τους, και δεν υπήρχε κανένα μαζικό κίνημα ώστε να μπορούν τα μέλη τους να συνυπάρξουν στη δράση. Μεταξύ των ετών , ο Ντέιβιντ Ουίντζερι εξέδωσε την ανθολογία The Left in Britain (1976) και ξεκίνησε να γράφει το βιβλίο Health in Danger[H Υγεία σε Κίνδυνο] (1979) Επίσης, εργαζόταν μανιωδώς στην καινούρια του δουλειά ως γιατρός στο East End. Εκ των υστέρων φαίνεται πως ο Ουίντζερι κέρδιζε χρόνο, χαλαρώνοντας πριν από μια μελλοντική έκρηξη δραστηριότητας. Ο Πολ Φουτ περιγράφει εκείνα τα χρόνια γλαφυρά: Ο Ντέιβιντ μισούσε την ορθοδοξία. Οταν το SWP στράφηκε -για να επιβιώσει- στη δική του ορθοδοξία, στα δύσκολα χρόνια της «κατηφόρας», ο Ντέιβιντ ήταν ανήσυχος. Κινήθηκε έξω από τα πλαίσια του κόμματος, έδινε συχνά διαλέξεις στοΐκέγκνες για την καμπάνια ενάντια στις εκτρώσεις [sic], τη δεκαετία του 1930 ή για την απελευθέρωση των ομοφυλοφίλων τη δεκαετία του 1970 «Πρέπει να ακούτε τους ομοφυλόφιλους» είπε το 1977 * Παρόλο που τα μέσα της δεκαετίας του 1970 ήταν πιο ήσυχα χρόνια για τον Ουίντζερι σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία, σε λίγο καιρό θα ξεσπούσε ένα μαζικό κίνημα και οι ιδέες του θα έμπαιναν σε δοκιμασία. Η πρόκληση ήρθε αρχικά από τη βρετανική άκρα δεξιά. Ενώ η αριστερά βρισκόταν σε σύγχυση, το κόμμα που επωφελήθηκε περισσότερο από την αποτυχία της εργατικής κυβέρνησης ήταν το Εθνικό Μέτωπο (NF). Ιδρύθηκε το 1967 ως συμμαχία διαφορετικών ρατσιστικών οργανώσεων και δυνάμωσε κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης των Εργατικών.Το 1976 το Μέτωπο πήρε ψήφους στο Λέισεστερ,Την επόμενη χρονιά έλαβε το 19% των ψήφων στο Χάνκι Σάουθ και στο Μπέθναλ Γκριν και 2οο.οοο ψήφους σε όλη την επικράτεια. Η δύναμη της οργάνωσης βρισκόταν στους δρόμους. Σύμφωνα με τον Κεν Λιτς (Ken Leech), ιερέα στο East End του Λονδίνου: «Μεταξύ των ετών έβλεπες παντού ρατσιστικά γκράφιτι, σύμβολα του NF σε όλο τοτάουερ Χάμλετ και ο- μάδες περιθωριακών νέων σε συγκεκριμένες φασιστοκρατούμενες περιοχές, ειδικά στο Μπέθναλ Γκριν». Έως το το Εθνικό Μέτωπο είχε περισσότερα ενεργά μέλη παρά ποτέ.τα στελέχη του ξεκίνησαν έναν άγριο ρατσιστικό πόλεμο. Ενδεικτικό είναι ότι 31 μαύροι δολοφονήθηκαν στη Βρετανία μεταξύ των ετών 1975 και I Ν Τ ΕΤθIΝ Τ ΟΥΙΝΤΖΕΡΙ: Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗ] ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ]

221 Τα μέλη του NF προσπάθησαν να κερδίσουν έδαφος σε διάφορους χώρους, όπως στους οπαδούς ποδοσφαιρικών ομάδων και στους νέους ανέργους. Διαμάχη υπήρχε και στη μουσική. Εκείνα τα χρόνια ήταν τα χρόνια της μουσικής πανκ, όταν τα συναυλιακά συγκροτήματα των αρχών της δεκαετίας του 1970 έχασαν την επαφή με το κοινό τους και εμφανίστηκε ένα νέο είδος μουσικής, απελευθερωτικό και αναρχικό, χωρίς την έπαρση των Led Zeppelin ή των Queen. Η Καρολάιν Κουν (Caroline Coon) περιγράφει την οργή της μουσικής πανκ στα πρώτα χρόνια της εμφάνισής της: Οι μουσικοί και το κοινό τους είχαν το ίδιο ξεσκισμένο και γεμάτο με παραμάνες ντύσιμο. [...] Τα παιδιά ήταν αυθάδη, επιθετικά, εξεγερμένα. [...]Η πανκ είχε απλό και α- νώριμο ήχο. Και έτσι ήθελε. Ο εξοπλισμός ήταν ο ελάχιστος δυνατός και συνήθως φτηνός. Ο ρυθμός ήταν πιο γρήγορος και από την ταχύτητα του φωτός. [...]Δεν υ- πήρχαν σόλο. Ούτε αυτοσχεδιασμοί. [...]Η κατάλληλη λέξη είναι η συμμετοχή? 7 Τα μέλη του NF προσπάθησαν να επιδράσουν στο ρεύμα αυτό.τα ερωτήματα που έβαζε η πανκ σε σχέση με το φασισμό τους βοήθησε.το στιλ της πανκ παρέπεμπε στον αναρχισμό, όμως πολιτικά ήταν ένα ασαφές και εξατομικευμένο ρεύμα. Ο ήχος της πανκ με τις οξείς τρίχορδες επαναλήψεις ήταν η αντίθεση στη ρέγκε του Όπως είπε ο Τζον Σάβατζ Oon Savage): «Το στιλ αυτό δεν είχε τίποτα από την επιρροή των μαύρων».τα μέλη των Sex Pistols φορούσαν τη σβάστικα, ενώ ένα από τα τελευταία τους τραγούδια έλεγε πως «Το Μπέλσεν ή- ταν αερολογίες».' 8 Με το Εθνικό Μέτωπο σε ανάπτυξη, αρκετές γνωστές προσωπικότητες εκφράστηκαν θετικά για κάποιες από τις ρατσιστικές του απόψεις. Τον Αύγουστο του 1976, ο Έρικ Κλάπτον (Eric Clapton) διέκοψε μια συναυλία στο Μπίρμινγκχαμ για να υποστηρίξει τον Ένοχ Πάουελ (Enoch Powell), ρατσιστή, μέλος του κοινοβουλίου τωντόρις. Μέχρι τότε ο Κλάπτον ήταν γνωστός για την παραγωγή ενός κλασικού ρέγκε κομματιού με τίτλο «I Shot the Sheriff?». Η ομιλία του Κλάπτον ο- δήγησε αμέσως στη δημιουργία του Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό (RAR), και ο Ντέιβιντ Ουίντζερι ήταν ένα από τα ηγετικά μέλη αυτής της κίνησης. Οι Ρεντ Σόντερς και Ρότζερ Χαντλ έγραψαν ένα γράμμα, το οποίο δημοσιεύτηκε στα περιοδικά New Musical Express, Melody Market, Sounds και Socialist Worker. Όταν διαβάσαμε για την υποστήριξη του Έρικ Κλάπτον στον Ένοχ Πάουελ στη συναυλία στο Μπίρμινγκχαμ σχεδόν θέλαμε να ξεράσουμε. Έλα τώρα Έρικ. Ομολόγησέ το. Περισσότερα από τα μισά σου κομμάτια είναι κλεμμένα από τους μαύρους. Είσαι ο μεγαλύτερος αποικιστής της ροκ μουσικής. [...) Θέλουμε να οργανώσουμε ένα λαϊκό κίνημα ενάντια στη ρατσιστική δηλητηρίαση της ροκ μουσικής. Προτρέπουμε όλους σας να υποστηρίξετε το Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό. Υστερόγραφο. Ποιος πυροβόλησε το σερίφη Έρικ; Σίγουρα πάντως δεν ήσουν εσύ! ΚΡΙΤΙΚ02 ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ 220

222 Το γράμμα αυτό έδωσε και το ύφος της νέας οργάνωσης. To RAR εξέδωσε τη δική του εφημερίδα με τίτλο Temporary Hoarding mi πολλοί καλλιτέχνες, μουσικοί και συγγραφείς συμμετείχαν στη δημιουργία ενός μουσικού και λογοτεχνικού ύφους το οποίο είχε επιρροές από τον γαλλικό σουρεαλισμό, τη μαρξιστική πολιτική και τις καλύτερες μορφές της πανκ.το μήνυμα ήταν οργισμένο, συναρπαστικό και επιβλητικό, εκπαιδευτικό αλλά χωρίς να κάνει κήρυγμα και αποτελεσματικό στην επιμόρφωση των νέων ανθρώπων.το κύριο άρθρο του Ουίντζερι στο πρώτο τεύχος του περιοδικού ήταν το μανιφέστο του RAR: «Θέλουμε επαναστατική μουσική, μουσική των δρόμων. Μουσική του σήμερα. Μουσική που να γνωρίζει ποιος είναι ο πραγματικός εχθρός. Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό. Αγάπα τη μουσική, μίσησε το ρατσισμό». 39 Εν μέρει ο πολιτικός ριζοσπαστισμός του RAR οφειλόταν στην αποδοχή του σκληρού εργατικού ήχου της πανκ μουσικής, της μουσικής των λευκών συγκροτημάτων όπως οι Subs, οι Ian Dury ή οι Sham 69 του Τζίμι Πέρσεϊ (jimmy Pursey). Υιοθετώντας αυτή τη μουσική ως δική του το RAR κέρδισε τα συγκροτήματα από την επιρροή των ρατσιστών. Βέβαια, το RAR δεν έμεινε μόνο στην αποδοχή αυτού του πανκ στιλ. Άλλαξε και εξέλιξε την μουσική πανκ.το RAR ένωσε τη λευκή πανκ με τη μαύρη ρέυκε, τον Τζίμι Πέρσεϊ με το ράστα γκρουπ Misty in Roots, τον Τομ Ρόμπινσον με τους Steel Pulse. Καθώς εξελισσόταν το RAR, εξελισσόταν και ο ή- χος των κυρίαρχων συγκροτημάτων στο RAR.TO συγκρότημα Clash προσέλαβε έναν μαύρο ως παραγωγό του, τον Λι Πέρι (Lee Perry) και έγραψε το τραγούδι «White Man in Hammersmith Palais». Οι Ruts επίσης προσπάθησαν να ενώσουν τη ρέγκε με την πανκ, ενώ οι Siouxsie and the Banshees, αφού είχαν φορέσει σβάστικες το 1976, τώρα έγραψαν το «Metal Postcard», που βασίστηκε στο κολάζ του Γερμανού αντιφασίστα Τζόνι Χέρτφιλντ Oohnny Heart field).'' 0 Ο Ουίντζερι, με την αγάπη του στον Τζίμι Χέντριξ, τη ρέγκε και τα μπλουζ, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ύπαρξη δύο τόνων στη μουσική. Οι συγκρούσεις στους δρόμους μεταξύ των φασιστών και των αντιφασιστών συνεχίζονταν. Η μεγαλύτερη σύγκρουση έγινε στις 13 Αυγούστου ό- ταν χιλιάδες αντιφασίστες, μεταξύ των οποίων πολλοί νεαροί μαύροι, εμπόδισαν το NF να διαδηλώσει στο Λέβισαμ. Η διαδήλωση του NF υποτίθεται ότι έγινε ενάντια στις ληστείες, για να εκφοβίσουν τους κατοίκους της περιοχής που προέρχονταν από την Αφρική και την Καραϊβική. Συγκεντρώθηκαν χιλιάδες άτομα ε- νάντια στους φασίστες/ 1 Το βιβλίο που αργότερα έγραψε ο Ουίντζερι για την ι- στορία του αντιρατσιστικού κινήματος με τίτλο Beating Time[NiKÙvraç το Χρόνο] (1986) αναφέρει την ιστορία των συγκρούσεων στο Λέβισαμ: Ένας αστυνομικός καλούσε τον κόσμο να διαλυθεί. Κανένας δεν τον άκουγε. Λίγα δευτερόλεπτα αργότερα η έφιππη αστυνομία στάθηκε μπροστά από την πρώτη αλυσίδα των διαδηλωτών. Χωρίς την οργάνωση, όλα ίσως να είχαν τελειώσει. Μόνο που ο κόσμος δεν ήθελε να πέσει πάνω στα άλογα και προσπάθησε να ξεφύγει από τις 221 I Ν Τ Ε Τ θ I Ν Τ ΟΥΙΝΤΖΕΡΙ: Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗ] ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ]

223 πλαϊνές εξόδους. Τα άλογα κινήθηκαν κατά πάνω τους και το Μέτωπο κινήθηκε γρήγορα προς τα εμπρός. Τότε ξαφνικά σκοτείνιασε ο ουρανός (όπως λένε οι Λατίνοι ποιητές), μόνο που σκοτείνιασε με χώματα, πέτρες, κομμάτια ξύλων, μαδέρια και τούβλα. [...]0ι διαδηλωτές έσπασαν την πορεία του Μετώπου, πήραν τις σημαίες τους και τις έκαψαν. Με τη βοήθεια της αστυνομίας, το Μέτωπο ανασυγκροτήθηκε και τελικά κατάφερε να συνεχίσει την πορεία του προς το Λέβισαμ. [...]Η διάθεση του κόσμου ήταν καλή. Όχι μόνο γιατί υπήρχε η αίσθηση της νίκης -δεν τα κατάφεραν να περάσουν και η αστυνομία έχασε τον έλεγχο- αλλά και γιατί ήταν όλοι ενωμένοι ενάντια στο ρατσισμό. Έπειτα από αρκετές ώρες συγκρούσεων στους δρόμους μεταξύ των αντιφασιστών και της αστυνομίας ένα πράγμα ήταν ξεκάθαρο: Το Εθνικό Μέτωπο δεν κατάφερε να περάσει. 42 Τα γεγονότα στο Λέβισαμ βοήθησαν στην ανάπτυξη του αντιρατσιστικού κινήματος. Στις επόμενες μέρες ιδρύθηκε ένα νέο αντιρατσιστικό κίνημα, η Αντιναζιστική Ένωση (ΑΝΊ).Την ιδρυτική διακήρυξη υπέγραφαν οι: Μπράιαν Κλόουφ (Brian Clough), ένας αριστερός μάνατζερ του ποδοσφαίρου, ο συγγραφέας θεατρικών έργων Άρνολντ Ουέσκερ (Arnold Wesker), ο σταρ της τηλεόρασης Γουόρεν Μίτσελ (Warren Mitchell) και πολλοί άλλοι συνδικαλιστές, αγωνιστές, ποδοσφαιριστές, μουσικοί και άλλοι διάσημοι. Άλλα μέλη της Αντιναζιστικής Ένωσης ήταν οι Ταρίκ Αλί από τη Διεθνή Μαρξιστική Ομάδα και ο Άρθουρ Σκάργκιλ (Arthur Scargill), τότε πρόεδρος του Σωματείου των Μεταλλεργατών στο Γιορκσάιρ. Ενώ η Αντιναζιστική Ένωση είχε στόχο την αντιμετώπιση των φασιστών, το Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό συνέχισε να κερδίζει κόσμο από το Εθνικό Μέτωπο. Οι μεγαλύτερες εκδηλώσεις που διοργάνωσαν το RAR και η ANL ήταν τεράστιες γιορτές στις οποίες ο Ουίντζερι, ακ; μέλος της Επιτροπής του RAR, συνέβαλε πολύ. Η πρώτη ήταν στις 30 Απριλίου του 1978 και ξεκίνησε με μια διαδήλωση από την Πλατεία Τραφάλγκαρ στο Βικτόρια Παρκ, όπου οι Clash, ο Τόμ Ρόμπινσον, οι Steel Pulse, 01 X-Ray Spex και άλλοι έδωσαν μια μεγάλη συναυλία μπροστά σε βο.οοο κόσμο. Ο ιστορικός Ράφαελ Σάμιουελ, μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος στα νιάτα του, 43 περιέγραψε το Βικτόρια Παρκ ως «τη μεγαλύτερη εργατική διαδήλωση που έχω πάει ποτέ μου και μια από τις λίγες που άλλαξαν αισθητά την κοινή γνώμη^την πρώτη γιορτή ακολούθησαν αρκετά φεστιβάλ σε διάφορες περιοχές. Περίπου άτομα παρευρέθηκαν στο φεστιβάλ του Μάντσεστερ, άτομα στο Κάρντιφ, β.οοο στο Εδιμβούργο, 2.οοο στο Χάργουιτς και 5-οοο στο Σαουθάμπτον. Εκεί έγινε ένα πολύ μεγάλο φεστιβάλ το φθινόπωρο. 45 Μεταξύ των ετών τουλάχιστον 9 εκατομμύρια φυλλάδια της ANL μοιράστηκαν και σηματάκια τους πουλήθηκαν. Πέντε τοπικά εργατικά κόμματα συμμετείχαν στην ANL, μαζί με ιι εθνικά σωματεία μεταλλεργατών (NUM) και άλλα σωματεία, όπως το TGWU (Σωματείο Εργαζομένων στις Συγκοινωνίες), το CPSA (Ένωση Εργαζομένων στον Δημόσιο Τομέα), το NU) (Σωματείο Δημοσιο- ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l222

224 γράφων), το NUPE (Σωματείο Δημόσιων Υπηρεσιών) και άλλα. 46 Το αποτέλεσμα αυτής της εκστρατείας οδήγησε στον εκφυλισμό του Εθνικού Μετώπου και τη «λεηλασία» του.τα μέλη του αδυνατούσαν να περάσουν το μήνυμά τους, τα γκράφιτι τους ξεθώριαζαν και δεν μπορούσαν να διαδηλώσουν. Στις γενικές εκλογές του Απριλίου του ΐ979» το Εθνικό Μέτωπο έλαβε μόλις ι,3%. Έτσι, διασπάστηκε σε ανταγωνιστικά τμήματα και οι υποστηρικτές του αδράνησαν. Για τον Ρότζερ Χαντλ, συγγραφέα της περιόδου, αυτό που κατάφερε το RAR ήταν η μετατροπή της επαναστατικής μουσικής σε μια ριζοσπαστική οργάνωση: «Ο αγώνας του RAR είναι ο αγώνας της νεολαίας που ο τρόπος ζωής της είναι ε- παναστατικός. [...] Η πανκ δεν είναι απλώς η μουσική. Είναι τα γκράφιτι, η αντι-εξουσία, ο αναρχισμός και η ζωντάνια. Η νεολαία έχει πολλά να δώσει στο RAR και το RAR στη νεολαία». 47 Ένα επιχείρημα που ακουγόταν αρκετά ήταν πως η επιτυχία της ANL υπήρξε λόγω της ριζοσπαστικής μουσικής της. Αυτό ήταν και το θέμα του βιβλίου του Ντέιβιντ Ουίντζερι με τίτλο Beating Time: HANL απέδειξε πως[...]η πάλη στους δρόμους έδωσε το ρυθμό και η υποστήριξη των πολιτικών και των διασημοτήτων γενίκευσε τον αγώνα, αλλά δεν τον καθοδήγησε. Απέδειξε πως μια μη αναμενόμενη, αλλά αποτελεσματική ενότητα μεταξύ ομάδων με πολιτικές διαφορές (το SWP, οι οργανώσεις των περιοχών των μαύρων και το Εργατικό Κόμμα) μπορούν να φτάσουν και να αγγίξουν τις καρδιές εκατομμυρίων ανθρώπων, όχι με το συμβιβασμό, αλλά με μια θετική εκστρατεία σύγχρονης προπαγάνδας, 48 Σύμφωνα με τον Ουίντζερι η ριζοσπαστική και πολιτιστιι^ι ένωση του RAR βοήθησε στην επιτυχία της ANL: Ήταν κάτι διπλό, με τα μουσικά και πολιτικά μέτωπα που υπήρχαν ταυτόχρονα, αλλά κινούνταν διαφορετικά και έτσι ήταν δύσκολη η ένωσή τους. Η μουσική ήρθε πρώτη και ήταν πιο συναρπαστική. Έδινε την απαραίτητη ενέργεια και το στόχο σ* αυτό που έγινε η μάχη για την ψυχή των νέων της εργατικής τάξης της Αγγλίας. Όμως, οι άμεσες συγκρούσεις και η σοβαρή πολιτική οργάνωση που τους υποστήριξε έπαιξαν καθοριστικό ρόλο.* 9 Αυτή η κιθάρα σκοτώνει φασίστες Μέσα στο Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό και την Αντιναζιστική Ένωση, ο Ντέιβιντ Ουίντζερι ήταν μια από τις φωνές που υποστήριζαν πως έπρεπε να είμαστε α- ντίθετοι με όλες τις μορφές του ρατσισμού. Ήταν η προσωπικότητα που έκανε τα περισσότερα από όλους για το Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό, έγραφε στα περιοδικά του με διαφορετικά ονόματα, κατέγραφε τις επιτυχίες του και προπαγάνδι- 223 I Ν Τ ΕΤθIΝ Τ ΟΥΙΝΤΖΕΡΙ: Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗ] ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ]

225 ζε το RAR σε άλλους κύκλους στους οποίους εκείνος ήταν γνωστός. Έχουμε ήδη αναφέρει το κύριο άρθρο του στο περιοδικό Temporary Hoarding ι.το ίδιο νούμερο εμφανίστηκε σε άλλο ένα άρθρο του με τίτλο «Τι είναι ο ρατσισμός;» Ο ρατσισμός είναι όπως η Αγγλία, όπως τα Ψητά Φασόλια. Μεγαλώνουμε πάντα μισώντας τους μαύρους, με τη κατεστραμμένη κούκλα-νεγράκι, με τις εκπομπές μεταμφιεσμένων λευκών σε μαύρους στην τηλεόραση, και την απαράδεκτη ιστορία του Συμβουλίου Επιστημονικών Εκδόσεων να διδάσκεται στο σχολείο. Ο ρατσισμός μιλάει για τη Βασιλεία της Βρετανίας και το πώς νικήσαμε στον πόλεμο. [...]ΘΑ ΗΤΑΝ ΑΞΙΟΛΥΠΗΤΟΣ ΑΝ ΔΕΝ ΕΙΧΕ ΣΚΟΤΩΣΕΙ ΚΑΙ ΤΡΑΥΜΑΤΙΣΕΙ ΚΑΙ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΕΙ ΤΟΣΕΣ ΠΟΛΛΕΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΖΩΕΣ. ΚΑΙ ΑΝ ΔΕΝ ΞΑΝΑΞΕΚΙΝΟΥΣΕΑΠΟ ΤΗΝΑΡΧΗ.[...)Το πρόβλημα δεν είναι μόνο οι νέοι ρατσιστές με την παλιά τους γλίτσα, μια ανώτερη φυλή που η αντίληψή τους για τον ηρωισμό είναι η κακοποίηση μαύρων σε σκοτεινά και μικρά στενά. Αυτές οι προσωπικές επιθέσεις που έχουν σκοπό να τρομοκρατήσουν και να κακοποιήσουν τον κόσμο δεν θα έχουν αποτέλεσμα αν οι κοινότητες στις οποίες ε- πιτίθενται επιλέξουν να οργανωθούν. Όμως, όταν το κράτος υποστηρίζει το ρατσισμό, είναι μια άλλη περίπτωση. Ευρέως σεβαστοί εξωτερικά, αλλά με τους ίδιους φόβους εσωτερικά, ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι οι ρατσιστές μεγιστάνες με την ψυχρή, χλευαστική εξουσία, οι μετανάστες άντρες που κοροϊδεύουν μια Ασιάτισσα μητέρα που γεννά το νεκρό παιδί της στο πάτωμά, οι αστυνομικοί που θεωρούν πως όποιος τους απαντά διαπράττει έγκλημα και πως η αξιοπρέπεια ενός μαύρου παιδιού είναι προκλητική, 5 Στις λίγες γραμμές αυτής της παραγράφου παρουσιάζεται η στρατηγική της ANL και του RAR, πως ο ρατσισμός θα έπρεπε να καταπολεμείται παντού, μαζί με όλους αυτούς που τον υποστηρίζουν, ανοιχτά ή συγκαλυμμένα, και γι' αυτό ο α- γώνας ενάντια στο φασισμό θα έπρεπε να στρέφεται ενάντια και στα ρατσιστικά ιδρύματα του καπιταλισμού. Αυτή η παράγραφος είναι χαρακτηριστική και για άλλους λόγους. Περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο μαρξιστή, ο Ουίντζερι υπερασπιζόταν την πολιτική του με επιχειρήματα από το χώρο της μουσικής. Πώς μπορούσε να αποδείξει ο Ουίντζερι ότι όλοι οι ηγέτες των συνδικάτων είχαν μια τάση να ξεπουλιούνται; Κοιτάξτε την πορεία των αντίστοιχων με αυτούς μουσικούς, τους Rolling Stones. 51 Πώς μπορεί κανείς να είναι σίγουρος πως η αντίσταση έχει τη δύναμη να αντιμετωπίσει ακόμη και τη χειρότερη καταπίεση; Απλώς ακούστε τη μουσική του Μπίλι Χάλιντεϊ. 51 Στην εκστρατεία του RAR, Ο Ουίντζερι μπόρεσε να τους ανταποδώσει τη βοήθειά τους, ζητώντας από τους σοσιαλιστές να ζουν τη ζωή τους σύμφωνα με τη μουσική. Μάλιστα, στο βιβλίο Beating Time ο Ουίντζερι το παρατράβηξε λέγοντας πως η ρέγκε και η σόουλ οδηγούσαν τη ζωή του και τη ζωή των φίλων του, τη σεξουαλική τους ζωή, τις ώρες που δεν κοιμούνταν. Η μουσική έ- δινε στην ομάδα του το ρυθμό και το σκοπό: ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l224

226 Η μουσική των μαύρων ήταν η διαλεκτική μας, όχι κάτι που απλώς ακούγαμε στον ε- λεύθερό μας χρόνο. Ήταν ο πολιτισμός που μας ξύπνησε, μας διαμόρφωσε και μας κράτησε ξύπνιους όλη τη νύχτα, μας έκανε να στριμωχνόμαστε στις ουρές για να δούμε το Ρόλαντ Κιρκ στο παλιό υπόγειο του Ρόνι Σκοτ. Ήταν ο τρόπος με τον οποίο μαθαίναμε τη σεξουαλικότητά μας και διδασκόμασταν την ιστορία. Δεν λειτουργούσαμε έτσι από μια ανάγκη να πάμε στις φτωχογειτονιές ή από έναν αντίστροφο ρατσισμό, πηγαίναμε εκεί για να ακούσουμε τη μουσική των μαύρων γιατί ήταν τόσο ρυθμική, είχε πάθος, μιλούσε για τη ζωή και είχε κάτι να πει. Αν οι λευκοί μουσικοί ή- ταν τόσο καλοί και τόσο συναρπαστικοί (όπως ήταν ο Τζορτζ Φέιμ, ο Αλέξις Κόρνερ και σίγουρα οι Stones στα πρώτα τους βήματα), θα τους λατρεύαμε επίσης Ένα από τα πιο δύσκολα πράγματα που αντιμετώπιζε η ομάδα του Ουίντζερι ή- ταν να αποτρέψει τη νέα οργάνωση από το να «κατακλυστεί» από εκείνη τη μειοψηφία των αγωνιστών του κόμματος οι οποίοι έπαιρναν περισσότερα από την οργανωτική του ενέργεια, παρά έδιναν. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως ο Ουίντζερι ή ο Χαντλ ή οποιοσδήποτε άλλος της ομάδας του ήταν «αντικομματικοί» ή θεωρούνταν ως τέτοιοι. Ήταν μια γενική παρατήρηση, πως σ* ένα ενιαίο μέτωπο που αποτελείται από άτομα με διαφορετικές εμπειρίες, οι ενεργοί σοσιαλιστές μπορούν να κάνουν την ίδια ζημιά τραβώντας τη «δεξιά» γραμμή με υπερβολικό ενθουσιασμό, όσο και με-το να μην αφήνουν τις διαφορετικές φωνές να εκφραστούν. Τα μέλη του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος διαφωνούσαν μεταξύ τους στο ζήτημα της κατεύθυνσης που θα έπρεπε να έχει το νέο κίνημα. Επειδή το RAR στόχευε στους πανκ και όχι στους σοσιαλιστές, αρκετά μέλη του κόμματος αντιμετώπιζαν με καχυποψία τον Ουίντζερι. Ο Τζον Σέμελντ (lohn Shemeld), αγωνιστής από το Νότιο Λονδίνο, ήταν μέλος της αντι-rar τάσης. «Ήμουν 30 και είχα ε- πίγνωση της ηλικίας μου... Το γενικό πρόβλημα ήταν πως το κοινό δεν μιλούσε αρκετά πολιτικά. Προτιμούσαμε να σερφάρουμε στο κύμα παρά να "χτίσουμε" μια μόνιμη οργάνωση». Ο Κιθ Φλετ (Keith Flett) συμφωνεί πως το SWP απέτυχε να δημιουργήσει μια σχέση με τα χιλιάδες άτομα που εμπλέκονταν στο RAR: Η έμφαση, σωστά, δινόταν στη δραστηριότητα. Πιστεύω στη συνέχιση της εκστρατείας, ακόμη και αν έχει πετύχει το σκοπό της. Όμως, ΗΑΝΊ δεν είχε ποτέ τη δική της ε- φημερίδα και απλώς ξεχάσαμε πολύ κόσμο γρήγορα. / Ο Ίαν Μπίρκαλ (Ian Birchall) υποστηρίζει πως οι εντάσεις ανάμεσα στο Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό και το SWP αντανακλούσαν μια μεγαλύτερη αντιπαράθεση η οποία γινόταν μέσα στο SWP. Πολλά μέλη της ηγεσίας του κόμματος, όπως ο Κρις Χάρμαν, πίστευαν πως η εφημερίδα τους Socialist Worker ασχολούνταν πολύ με τα ζητήματα των νεαρών πανκ και απέτυχε να προωθήσει μια μαρξιστική πολιτική. Οι σύντροφοι του RAR απάντησαν πως η ηγεσία του SWP υποτιμούσε τη δυναμική της πανκ. Μ 225 I Ν Τ Ε Τ θ I Ν Τ ΟΥΙΝΤΖΕΡΙ: Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗ] ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ]

227 Μια αντιπαράθεση προέκυψε αμέσως μετά το πρώτο φεστιβάλ της ANL.Το περιοδικό του SWP, το Socialist Review, ίσα που ανέφερε αυτό το γεγονός. Ο Ντέιβιντ Ουίντζερι, ο Ρότζερ Χαντλ και άλλοι έγραψαν ένα γράμμα στο περιοδικό λέγοντας πως η αναφορά στο γεγονός αυτό απέτυχε να εκφράσει την ενέργεια και την πολιτική του Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό: «Φτωχά άρθρα για το φεστιβάλ. Ο κύριος Καλίκο Νίκερς θέλει να χρησιμοποιήσει και να καναλάρει την ενέργεια της νεολαίας, η οποία ξέρει δέκα φορές περισσότερο τι συμβαίνει στον κόσμο α- πό τον χαριτωμένο μαρξιστή εκδότη σου...τα παιδιά της εργατικής τάξης ΤΩΡΑ είναι πολιτικοποιημένα και διασκεδάζουν χωρίς να χρειάζεται να μιλούν για πέντε ολόκληρα λεπτά ώστε να το αποδείξουν»." Αρκετοί σύντροφοι της κυρίαρχης τάσης στο κόμμα θα έπαιρναν την εκδίκησή τους με την εμφάνιση του βιβλίου του Beating Time, στα μέσα της δεκαετίας του Πατ Στακ (Pat Stack) είπε στους αναγνώστες του Socialist Review πως ο συγγραφέας του βιβλίου αυτού υπερέβαλε για την επιτυχία του Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό: Το πρώτο πράγμα που μου έκανε εντύπωση στο βιβλίο ήταν πως το στιλ του σχεδιασμού και γενικά της εμφάνισης του βιβλίου ήταν παλαιό, με φωτογραφίες πεταμένες στις σελίδες με χαοτικό τρόπο. Ένας τρόπος που ανήκει σε άλλη εποχή. [...]Γι α τους περισσότερους από αυτούς τους αγωνιστές εκείνης της περιόδου η ANL έπαιξε καθοριστικό ρόλο στο δυνάμωμα του RAR, όμως ο Ουίντζερι έχει την τάση να παρουσιάζει τα πράγματα ανάποδα 56 Θα ήταν λάθος μας να μεγαλοποιήσουμε αυτούς τους διαχωρισμούς. Ενώ υ- πήρχαν διαφωνίες στην έμφαση και τη γραμμή, αυτές ήταν σημάδια υγείας και ανάπτυξης του κινήματος. Απ' όλες τις πλευρές, η τακτική του Ουίντζερι νίκησε και το κίνημα ήταν ισχυρότερο. Η λογική της αυτονομίας του RAR και της ANL δεν ήταν καθαρά αμυντική. Οι Ντέιβιντ Ουίντζερι, Ρεντ Σόντερς, Ρουθ Γκρέγκορι και Σιντ Σέλτον ήλπιζαν να χρησιμοποιήσουν το RAR ώστε να προωθήσουν έναν νέο πολιτικό λόγο, λιγότερο προφορικό και περισσότερο οπτικό, πιο νεανικό και λαϊκό από το σοσιαλισμό που είχαν κληρονομήσει. Η πολιτική τους άποψη εκφράστηκε σε ένα περιοδικό με τίτλο Rentamob που εκδόθηκε από το αυτοαποκαλούμενο «Περιοδικό προπαγάνδας του SWP και των υποστηρικτών του» το δηλαδή στην ακμή του φαινομένου του RAR. Αφίσες, θέατρα του δρόμου, μπάντες και γκράφιτι, όλα υποστηρίζονταν, με το μεγαλύτερο άρθρο να είναι αφιερωμένο στην επιτυχία ενός συμβόλου, «Stuff the Jubille». Με το σύνθημα «Κάτω τα συνθήματα», το Rentamob επισήμανε τον κίνδυνο το RAR να φέρει στην αριστερά την κουλτούρα των θαυμαστών: Πηγαίνετε σε μια συνηθισμένη συνάντηση της αριστερής τάσης - ένα σκοτεινό δωμάτιο, ένας ομιλητής που ίσως να είναι καλός, όμως θα ακολουθήσουν αρκετές ανούσιες ερωτήσεις και απαντήσεις και πολλές προτροπές από το προεδρείο. Παρ' όλα ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l226

228 αυτά, η πάλη για το σοσιαλισμό είναι πάλη που θέλει να κατακτήσει τη μεγάλη δημιουργικότητα, τη ζωντανή ικανότητα των εργαζόμενων ανθρώπων, τον ενθουσιασμό που συντρίβει η ταξική κοινωνία." Σε ένα επόμενο άρθρο ο Ουίντζερι μάλωνε καλόπιστα τους συντρόφους του για την περιστασιακή έλλειψη χιούμορ. Η Θάτσερ ήταν στην εξουσία. Πολλοί α- γωνιστές προσπαθούσαν να κάνουν πλεονέκτημα την απομόνωσή τους: Αν ο σοσιαλισμός μετατρέπεται & ένα εσκεμμένα θλιβερό και προ-ηλεκτρονικό ιδίωμα, αν η συναισθηματική του γοητεία είναι η θυσία για την εργατική τάξη και η ενοχή για τη μεσαία τάξη και αν το κύριο μέσο της προπαγάνδας του είναι οι τυπωμένες λέξεις και η γενική πρόοδος, απλώς θα αποτρέψει τους ανθρώπους που έχουν μεγαλώσει μετά τον καθοριστικό σταθμό της δεκαετίας του i960. Και δεν θα αφήσει τίποτα πίσω του.* Πρόκειται για μια χαρακτηριστική παράγραφο, η οποία αποτυπώνει τις σκέψεις του ώριμου Ουίντζερι. Ισχυρίζεται πως οι συμβατικές πρακτικές της αυταπάρνησης των Βρετανών ήταν μια σύλληψη του σοσιαλισμού ως φυσικής ευχαρίστησης, ως αυθεντικής απελευθέρωσης, συγγενής με την αντίληψη του Επίκουρου για την ανθρώπινη απελευθέρωση που βρίσκουμε στα φιλοσοφικά έργα του Μαρξ, 59 και κοντά στην έμφαση σΐο «σοσιαλισμό ως έργο» που εμφανίζεται στο Δικαίωμα στην Τεμπελιά, το κλασικό έργο του Πολ Λαφάργκ, ουτοπικό γαμπρό του Μαρξ. 60 Ήταν στην πραγματικότητα ο Ουίντζερι λενινιστής ή κάποιου είδους αναρχικός φιλόσοφος; Οι Διεθνείς Σοσιαλιστές (is) ήταν λενινιστές, έχοντας στραφεί προς αυτή την πολιτική στο τέλος της δεκαετίας του 1970.Τ01978 ο Ουίντζερι ή- ταν υπεύθυνος για την κριτική του τρίτου τόμου της βιογραφίας του Τόνι Κλιφ για τον Βλαντιμίρ Λένιν, στην έκδοση του SWP Socialist Review. Εκεί, ο Ουίντζερι υποστήριζε πως ο πραγματικός Λένιν μπορούσε να βρεθεί κάπου ανάμεσα στον σοβαρό ρεφορμισμό του Βρετανικού Ευρωκομουνισμού,τον οποίο καταδίκαζε ο Ντέιβιντ Ουίντζερι, ως «τα σταυροδρόμια του Λεν Μάρεϊ (Len Murray) και την Morning Star», και τη σκοτεινή τρέλα του «ελευθεριακού αναρχισμού» (το άλλο ρεύμα του τέλους της δεκαετίας του 1970). Ο Λένιν συζητιόταν πολύ για τα Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, για το κουράγιο του να αποκηρύξει τον πρότερο θαυμασμό του προς τον Κάουτσκι και να καθοδηγήσει τη σοβιετική εξέγερση του 1917 Το άρθρο είχε τον τίτλο «Εναλλακτικός Λένιν». Σίγουρα, οι ισχυρισμοί τού Ουίντζερι ακολουθούσαν περισσότερο τη σιγουριά του Κράτους και Επανάσταση παρά τον «οδηγό του κόμματος» Τι να κάνουμε;. 61 Η επιτυχία του Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό και της Αντιναζιστικής Ένωσης ή- ταν η επιβεβαίωση των προσπαθειών του Ντέιβιντ Ουίντζερι στο τέλος της δεκαετίας του Από τους ιδρυτές του Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό, αργότερα έγινε ιστορικός του κινήματος. Έγραφε στην εφημερία του RAR Temporary Hoarding 227 I Ν Τ ΕΤθIΝ Τ ΟΥΙΝΤΖΕΡΙ: Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗ] ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ]

229 και βοήθησε στην οργάνωση των επιτυχημένων αντιρατσιστικών φεστιβάλ. Η ανάπτυξη του RAR, στην οποία ο Ουίντζερι έπαιξε μεγάλο ρόλο, άλλαξε τον ήχο της λαϊκής μουσικής και βοήθησε στην ανατροπή του ρατσιστικού ρεύματος στην κοινωνία, όχι απλώς με τη σύνθλιψη του Εθνικού Μετώπου, αλλά και με τη μεταστροφή χιλιάδων νέων ενάντια στη ρατσιστικές προκαταλήψεις. Ο Ντέιβιντ Ουίντζερι ήταν σίγουρα ένας προφήτης της εποχής του. 1979'9 2: Συνεχίζουμε να παλεύουμε Στη δεκαετία του 1980, η άνοδος της Μάργκαρετ Θάτσερ στη Βρετανία και του Ρόναλντ Ρέιγκαν στην Αμερική οδήγησαν σε μια ισχυρή επίθεση του κεφαλαίου. Υπήρχε μια εμφανής πτώση της ταξικής πάλης. Στη Βρετανία οι αγώνες που ξεσπούσαν τελικά έχαναν. Όλες οι απεργίες στους μηχανικούς, τους εργάτες χαλυβουργίας, τους λιμενεργάτες, τους εργάτες ορυχείων και τους εργάτες στα τυπογραφεία συντρίφτηκαν. Εν τω μεταξύ, οι σύμμαχοι της εργατικής τάξης ε- πίσης βρίσκονταν σε οπισθοχώρηση και μέ το τέλος της δεκαετίας οι σοσιαλιστικές οργανώσεις, το γυναικείο κίνημα, οι εκστρατείες για την απελευθέρωση και τα δικαιώματα των μαύρων βρίσκονταν σε ύφεση. Ο Ουίντζερι γράφει σ' ένα άρθρο του το 1980: Η νέα φιλοσοφία της κυρίας Θάτσερ ήταν στην πραγματικότητα πάρα πολύ παλιά, ότι δηλαδή η οικονομία μπορεί να λειτουργήσει μόνο αν οι πλούσιοι αποκτήσουν περισσότερο πλούτο και εξουσία. Σήμαινε το τέλος του κράτους πρόνοιας και την αρχή μιας πιο σκληρής εποχής. Ένα νέο παραμύθι ηθικολογίας ανακοινώθηκε, ηθικά απαράδεκτο αλλά οικονομικά αναπόφευκτο. Το πραγματικό κίνητρο τη ζωής είναι το κέρδος, η αγορά είναι ο τελικός διαιτητής, η ευημερία είναι μια κακή επιρροή για τους φτωχούς και ο σεβασμός επιβάλλεται διά της βίας. Όσοι διαφώνησαν παραπέμφθηκαν αρχικά στην έλλειψη τάξης του Κάλαχαν, μετά στο επίπεδο της παγκόσμιας ύφεσης και τέλος με τη «γλυκιά» φράση: «Απλώς δεν υπάρχει εναλλακτική λύση». 62 Ειρωνικά, οι αξίες της αριστεράς έγιναν πιο δημοφιλείς από ποτέ, όμως πέρα από λίγες εξαιρέσεις δεν υπήρχαν οι απαραίτητες δυνάμεις για να παλέψουν για αυτές τις αντιλήψεις. Αρκετοί πρώην αγωνιστές άλλαξαν στάση, ενώ πολλοί ασχολήθηκαν με την προσωπική τους ζωή. Εν τω μεταξύ, ο Ουίντζερι άρχισε να υποφέρει από τις συνέπειες της παλιάς του ασθένειας, της πολιομυελίτιδας. Με το ένα του πόδι πιο κοντό από το άλλο, δεν μπορούσε να συμμετέχει σε αρκετές από τις πορείες της δεκαετίας του 1970 που ο ίδιος είχε βοηθήσει να οργανωθούν. Έως το 1980 η κατάσταση της υγείας του χειροτέρεψε. Παραδέχτηκε στη Ρουθ Γκρέγκορι πως «πονούσε πολύ και για πολύ καιρό». Ο Ουίντζερι άρχισε να πίνει και να καπνίζει πολύ και γινόταν απότομος όταν ήταν πιωμένος. Σύμφωνα με το Σιντ Σέλτον «δεν ήξερε να συγκρατείται σε τίποτα». 63 ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l228

230 Απορροφημένος από τη δουλειά του ως γιατρός στο East End, ο Ουίντζερι α- ντλούσε το θυμό του και την έμπνευσή του από τις ζωές των ανθρώπων που συναντούσε λόγω της δουλειάς του. Η πρώτη μελέτη που έγραψε με βάση την εργασία του ως γιατρός ξεκίνησε με την περιγραφή ενός τυπικού δωδεκάωρου: «43 γνωματεύσεις, 430 αποφάσεις, 4 οοο ή λεπτοί χειρισμοί, μεταβολές των μυών του ματιού και αμοιβαίες παρεξηγήσεις με έχουν φθείρει συναισθηματικά... Όμως μη με λυπάστε. Πληρώνομαι πολύ καλά σε σχέση με το επίπεδο των ασθενών μου. Καλύτερα να λυπάστε τους ασθενείς». 6 * Οι ασθενείς του ή- ταν επίσης το θέμα των άρθρων που έγραψε ο Ουίντζερι από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 στην εφημερίδα British Medical Journal [Βρετανική Ιατρική Επιθεώρηση], Ο Ουίντζερι χρησιμοποιούσε την πλατφόρμα αυτή για να καταδικάσει την ιδιωτικοποίηση της ψυχιατρικής, να περιγράψει το East End από την πλευρά των ανύπαντρων γονιών και να κριτικάρει τους ψυχιάτρους του κράτους που άκουγαν τα βαρετά κηρύγματα του πρίγκιπα Καρόλου. 65 Σύμφωνα με την Τζούλιετ Ας, ο Ουίντζερι υπερηφανευόταν που ακολούθησε τον Πίτερ Σέντζγουικ στο γράψιμό του για την υγεία, και που έγραφε στο BMJ- «ένα σοσιαλιστικό γράψιμο μέσα σε ένα τόσο απαράδεκτο καθιερωμένο σώμα». 66 Τρία βιβλία του Ουίντζερι με τίτλους Health in Danger[H Υγεία σε κίνδυνο] (1979). The National Health: A Radical Perspective [ΗΔημόσια Υγεία: Μια ριζοσπαστική Προοπτική] (1988) και Some Lives [Κάποιες ζωές, Λονδίνο] (1991) ήταν αφιερωμένα στην πολιτική του Εθνικού ΣυστήματοςΥγείας. Στο βιβλίο The National Health ο Ουίντζερι περιγράφει πως ως γιατρός πρέπει να θυμάται συνέχεια το πόσο σημαντική είναι η δωρεάν υγεία.υπήρχε κάποιος ρομαντισμός όσον αφορά το δικό του ταξικό παρελθόν (που αφορούσε τόσο τον ιδιωτικό τομέα όσο και τον δημόσιο τομέα της μεσαίας τάξης). Ο Ουίντζερι ήταν απόλυτα ειλικρινής όταν εξέφραζε την αφοσίωσή του στις αξίες της δημόσιας και δωρεάν υγείας: Έπρεπε να γράψω αυτό το βιβλίο γιατί με νοιάζει το τι θα συμβεί στο NHSIEIYJKOI δεν θέλω να δω να χάνεται ο ιδεαλισμός του από τους λογιστές του Υπουργείου Οικονομικών. Είμαι παιδί της γενιάς που διαμορφώθηκε από τους Μπέβεριτζ (Beveridge) και Μπέβαν (Bevan). Είχα τη δυνατότητα να εκπαιδευτώ ως γιατρός λόγω της μεταπολεμικής εκπαίδευσης και του κλασικού γυμνασίου. Επιβίωσα της ασθένειάς μου γιατί υπήρχαν τα νοσοκομεία του NHS. Ακόμη και αυτές οι μετριοπαθείς αλλαγές ήταν προς όφελος της ποιότητας ζωής των ανθρώπων και της εξέλιξής τους. Δεν μπορώ να κάθομαι άπραγος όταν βλέπω το σύστημα υγείας να διαλύεται μπροστά στα μάτια μου. 67 Ριζοσπάστης μέσα στο Ν HS Το βιβλίο του The National Health είναι εν μέρει η ιστορία του NHS. Στο τελευταίο βιβλίο του Ουίντζερι, το Some Lives, 01 ασθενείς βρίσκονται σε πρώτο πλά- 229 I Ν Τ Ε Τ θ I Ν Τ ΟΥΙΝΤΖΕΡΙ: Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗ] ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ]

231 νο. Περιγράφει με ενδιαφέρον τις ζωές των ανήσυχων παιδιών και των ομοφυλοφίλων, των καρκινοπαθών, των πρακτόρων εφημερίδων, των μεθυσμένων νυχτερινών εργατών καθαριότητας που οι κόρες τους ζουν στοτσίγκγουελ, των τσακωμένων γειτόνων και των φιλάσθενων μωρών, των μοναχικών παππούδων και των άρρωστων λιμενεργατών. Παρόλο που αυτοί ήταν οι ασθενείς του, αποτελούσαν το υποκείμενο και όχι το αντικείμενο του βιβλίου, και οι άνθρωποι του East End παρουσιάζονται ως άνθρωποι με τη δική τους ζωή και αξιοπρέπεια: Αυτό που πάντα με εντυπωσίαζε για τα καταδεκτικά ντοκιμαντέρ για τον κόσμο του East End, για τη ναμάθειά τους, το άρρωστο και ρατσιστικό παζάρι τους είναι ακριβώς το αντίθετο: πόσο καλά τα καταφέρνουν αυτοί οι σύγχρονοι κάτοικοι του δυτικού Λονδίνου σε καταστάσεις που οι «καλύτερο!» τους θα έβρισκαν αδύνατες. Πόσο καλύτερα θα λειτουργούσαν αν οι υλικές συνθήκες ζωής τους ήταν λίγο καλύτερες. Και ακόμα πόσο πολύ περισσότερη αξιοπρέπεια, σεβασμό για τη ζωή, ακεραιότητα και χιούμορ έχουν από πολλά άλλα άτομα των μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων που, παρά τους φαρισαϊσμούς τους για το κοινό καλό, προσεγγίζουν τη ζωή ξεκάθαρα για το προσωπικό τους συμφέρον. ω Το βιβλίο Some Lives είναι μια καταπληκτική κοινωνική ιστορία για την υγεία, το East End και το Λονδίνο, που έγινε μια από τις μεγαλύτερες αγάπες του Ουίντζερι,^Το βιβλίο είναι καταπληκτικό για την άνεση με την οποία ο Ουίντζερι κινείται από το γενικό στο ειδικό, από τις συγκεκριμένες περιγραφές της ζωής των ασθενών του σε γενικότερα ζητήματα της πολιτικής και της τάξης. Ο Ουίντζερι έγραψε για την πολιτική και την υγεία με μια διορατικότητα και μια οπτική που δύσκολα μπορεί κανείς να υπερβεί. Το βιβλίο δεν είναι μια στεγνή έρευνα για την κοινωνική στατιστική. Οι ισχυρισμοί του για τον δημοκρατικό έλεγχο της δημόσιας υγείας γίνονται σχεδόν τυχαία. Οι σοσιαλιστικές αρχές εμφανίζονται στο βιβλίο, αλλά όχι με τον τρόπο που θα περίμενε κανείς. ΗΤζένι Μαρξ αναφέρεται στο βιβλίο σε μια εντυπωσιακή παράγραφο στην οποία περιγράφει τον πόνο της από το θάνατο του πρόωρα γεννημένου παιδιού της. Η Αντιναζιστική Ένωση αναφέρεται μόνο όμως ως μια αισιόδοξη νότα στο τέλος μια μακράς συζήτησης για τα καρδιακά επεισόδια, τις στομαχικές διαταραχές και τα προβλήματα του διαβήτη από τα οποία υπέφεραν τα θύματα του ρατσισμού. Μια από τις εντυπωσιακότερες παραγράφους περιγράφει το απλό θαύμα της γέννησης ενός παιδιού: «Εμφανίζεται» μέσα από τη μεγαλύτερη πόρτα που ανοίγεται στη ζωή. Τέτοια χαρά και φυσική δημιουργικότητα, μετά τους εμετούς, τα χάπια και τους πόνους της εγκυμοσύνης, η φοβερή δύναμη του τοκετού, τα αίματα, τα σκατά και τα νερά της γέννας. Ιτο τελικό σοκ και στην πανέμορφη εικόνα του θηλασμού, με το αγνό, υγρό, μικρό- ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l230

232 σκοπικό ζωντανό πλάσμα: η απόδειξη πως τα σώματα δεν είναι απλώς πανέμορφες ιδέες, αλλά λειτουργούν. 70 Κεντρικό ζήτημα στο βιβλίο του Ουίντζερι είναι μια μέθοδος που έθεσε περισσότερα θεωρητικά ζητήματα για τη φυσική υπόσταση της ανθρώπινης ζωής. Στην παραπάνω παράγραφο, τα «αίματα και τα σκατά» είναι δημιουργικές δυνάμεις που καθιστούν το σώμα λειτουργικό, και η ζωτικότητα που έχουν ως αποτέλεσμα είναι η απόδειξη πως οι άνθρωποι μπορούν να νικήσουν όλα τα κοινωνικά εμπόδια. Η μέθοδος του βιβλίου πήγαινε πολύ πέρα από τα εργαλεία της ιστορικής μεταφοράς και αλληγορίας. Τα ανθρώπινα σώματα δεν χρησιμοποιούνταν ως μέσο για να εξηγηθεί ένα άλλο επιχείρημα. Ήταν τα ίδια το πιο σημαντικό κομμάτι της ιστορίας. Ακόμη και το εξώφυλλο του βιβλίου είχε ένα σκοπό και μεταμορφωνόταν α- πό σκληρό σε μαλακό, από μια εικόνα του ίδιου του Ουίντζερι στο τερατώδες φαλλικό σύμβολο του Canary Wharf. Η ανέγερση αυτού του πύργου, που ολοκληρώθηκε τη δεκαετία του 1990, εμφανιζόταν στο βιβλίο για να εκφράσει την εισβολή των ιδιωτικών επιχειρήσεων στο δημόσιο σύστημα υγείας, που μόνο κακό μπορούσε να κάνει. Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου, ο Ουίντζερι παράτησε τις υπαινικτικές του μεθόδους και δήλωσε ξεκάθαρα τη διαφωνία του στην εμπλοκή επιχειρήσεων στο σύστημα υγείας. Η καταλήστευση της πόλης μας με απασχολεί όχι μόνο ως Λονδρέζο αλλά και ως γιατρό. Ι...] Βλέπω το κοινωνικό κόστος που δημιουργείται στους δρόμους του East End: η σχιζοφρενική τρέλα στον κόσμο, η νέα μητέρα να κάνει μπάνιο στο νεογέννητο μωρό της στις βρόμικες λεκάνες, ο συνταξιούχος να πεθαίνει ταλαιπωρημένος από το κρύο σε ένα ξεχαρβαλωμένο διαμέρισμα του δήμου. [...] Πρόκειται για τα χρόνια ό- που τα νοσοκομεία, το ένα μετά το άλλο, ήταν γεμάτα στο East End και η πρωθυπουργός μας μας είπε πως το σύστημα υγείας «ήταν σε καλά χέρια», ενώ η ίδια πήγαινε σε ιδιωτικά νοσοκομεία όταν αρρώσταινε. 7 ' Ενάντια στο θατσερισμό ήταν οι αξίες της συλλογικής δράσης και της δημόσιας πρωτοβουλίας που επέτρεπε στο δημόσιο σύστημα υγείας να λειτουργήσει. Οι δύο εναλλακτικές εμφανίζονταν ως ανταγωνιστικές και ασυμβίβαστες. Όμως ο Ουίντζερι δεν προέβη σε κάποια πρόβλεψη για το αποτέλεσμα της σύγκρουσης αυτής. Ο μαρξισμός του Ουίντζερι 0 Ουίντζερι πέθανε από ναρκωτικά στο σπίτι του. Δεν τον πρόλαβαν, και αυτό το επεισόδιο προκάλεσε μεγάλη θλίψη στην οικογένειά του. Κατόπιν, πραγμα- 231 I Ν Τ Ε Τ θ I Ν Τ ΟΥΙΝΤΖΕΡΙ: Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗ] ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ]

233 ιοποιήθηκαν πολλές συναντήσεις στη μνήμη του. Δύο περιστατικά εκείνης της περιόδου φανερώνουν τον μεγάλο σεβασμό που είχαν σ' αυτόν οι φίλοι του.το πρώτο περιστατικό ήταν η ομιλία της Ντάρσους Χόου (Darcus Howe), δημοσιογράφου και υποστηρίκτριας του Σ ΑΡ. Τζέιμς, σε ένα επίσημο μνημόσυνο. Η Ντάρσους Χόου είπε πως μεγάλωσε πέντε παιδιά στη Βρετανία. Τα τέσσερα πρώτα είχαν μεγαλώσει γεμάτα οργή και πάλευαν πάντα ενάντια στο ρατσισμό όπου κι αν τον συναντούσαν, το πέμπτο παιδί, είπε, μεγάλωσε «μαύρο και εύκολα». Η Ντάρσους αφιέρωσε τη «θέση» της στην Αντιναζιστική Ένωση γενικά και στον Ουίντζερι ειδικά. 7 ' Πρόκειται για ένα μεγάλο κομπλιμέντο, όχι όμως το μεγαλύτερο που θα α- κουγόταν για τον Ντέιβιντ.Το δεύτερο περιστατικό ήταν λιγότερο επίσημο, αλλά περισσότερο συμβολικό. Στην κηδεία τού Ντέιβιντ Ουίντζερι πήγε και ο Μάικλ Φεν (Michael Fenn), ηγετική φυσιογνωμία των λιμενεργατών, που η απεργία τους ανέτρεψε το νομοσχέδιο για τις Σχέσεις Υγείας στις Βιομηχανίες το Τότε είχε εμφανιστεί με τη σημαία της επιτροπής των φροντιστών των μαγαζιών του London Royal Docks «Εργάτες ξεσηκωθείτε». Βρήκε τη σημαία αυτή και την έφερε στην κηδεία του Ουίντζερι-δεν μπορούμε εύκολα να φανταστούμε έναν πιο δυνατό επιτάφιο. 73 Ο πρόωρος θάνατος του Ουίντζερι προκάλεσε πολλές εκδηλώσεις στη μνήμη του. Πολλοί φίλοι του τον θυμήθηκαν με διάφορους τρόπους.τα περισσότερα μέλη του κόμματος του Ουίντζερι ήταν δύσκολο να διαχωρίσουν τη ζωή του από την ιστορία του SWP. Σύμφωνα με τον Πολ Φουτ, που δούλευε μαζί με τον Ουίντζερι ως δημοσιογράφος στην εφημερίδα Socialist Worker. Ο Ντέιβιντ ήταν ανήσυχος άνθρωπος. Πάντα υπερέβαινε τα άκρα σε ένα διαρκές κυνήγι του απραγματοποίητου. Δεν ήταν η κλασική φυσιογνωμία του επαναστάτη. Ήταν το ακριβώς αντίθετο από τους Ντέιβιντ Σπαρτ (David Spart/* και Πολίτη Σμιθ (Citizen Smithy s. Δεν ήταν άτομο που λειτουργούσε αποκλειστικά για το κόμμα. Οι περισσότεροι φίλοι του ήταν εκτός του κόμματος. Αν διαφωνούσε με το κόμμα, το έλεγε. Μάλιστα, τόσο πολύ φοβόταν την εικόνα του τετριμμένου μέλους του κόμματος, που συχνά έλεγε πως διαφωνούσε, ενώ αυτό δεν ίσχυε. 76 Στην αναγγελία του θανάτου του στο περιοδικό του SWP, το Socialist Review, ο Μπομπ Λάιτ (Bob Light) τόνισε τις εντάσεις που υπήρχαν μεταξύ του Ουίντζερι και του κόμματος: Χρειαζόμαστε, πάντα θα χρειαζόμαστε συντρόφους όπως ο Ουίντζερι και ο Σέντζγουικ, που θα μας υπενθυμίζουν πως ο σοσιαλισμός ξεκινά και τελειώνει με τους ανθρώπους και τις ανάγκες τους. Πρέπει να θυμόμαστε πως υπάρχει ένας ολόκληρος κόσμος έξω από τις βιομηχανικές πωλήσεις και τις συναντήσεις «κορυφής». Αυτό ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l232

234 που ο Ντέιβιντ δύσκολα καταλάβαινε ήταν πως χωρίς την «ανιαρή» δουλειά της οργάνωσης και τη ρουτίνα ο κόσμος θα ήταν καταδικασμένος να μείνει σε μια τρύπα γεμάτη σκατά για πάντα. 77 Ο Ίαν Μπίρκχαλ ήταν ο συγγραφέας της νεκρολογίας του Μπρετόν, η οποία ώθησε τον Ουίντζερι να ενταχθεί στο is. Αργότερα, λογομάχησε με τον νέο ά- ντρα για την ιστορία του για το Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό στο βιβλίο του Beating Time. Ο Μπίρκχαλ θαυμάζει το γράψιμο του Ουίντζερι, αλλά υποστηρίζει πως η πολιτική του είναι λίγο επιπόλαιη. Γνώριζα τον Ντέιβιντ Ουίντζερι από το ιρ68. Ένας άνθρωπος με φοβερό ταλέντο, καταπληκτικός ομιλητής, θαυμάσιος συγγραφέας, όμως ένας άνθρωπος που κινούνταν τόσο γρήγορα και που ποτέ δεν προσπάθησε να διορθώσει τα λάθη του. Όλα του τα βιβλία είναι καταπληκτικά, αλλά και γεμάτα ανακρίβειες. Αν γράφει κανείς με αυτό τον τρόπο, τότε το να ελέγχει και να διορθώνει τα κείμενα δεν είναι το πιο σημαντικό πράγμα που μπορεί να κάνει. Ρώτησα τον Μπίρκχαλ πώς πίστευε πως θα απαντούσε ο Ουίντζερι στις κατηγορίες του. Εκείνος μου απάντησε: «Θα με αποκαλούσε το ακατάδεκτο σκυλί του ορθόδοξου Τροτσκισμού». 78 Η σχέση του Ντέιβιντ Ουίντζερι με το κόμμα του ήταν περίπλοκη.το κρίσιμο γεγονός ήταν σίγουρα η εμπλοκή του στο Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό. Σ' αυτή την κίνηση ο Ντέιβιντ και οι φίλοι του έπρεπε να παίξουν έναν διπλό ρόλο. Όλοι τους είχαν εκπαιδευτεί μέσα στην επαναστατική παράδοση και πίστευαν πως κάποια παραλλαγή της πολιτικής τους θα μπορούσε να αγγίξει αυτή την εκστρατεία των νέων. Όμως υπήρχε μια εξίσου δύσκολη πρόκληση, το να εμποδίσουν άλλους, υπερενθουσιώδεις συντρόφους τους να ριχτούν με τα μούτρα στην κίνηση αυτή και να καταπνίξουν τον ενωτικό χαρακτήρα της.υπ' αυτό το πρίσμα, ο Μπομπ Λάιτ περιέγραψε τον Ουίντζερι ως «ριζοσπάστη ανθρωπιστή διανοούμενο που κουβαλά μονίμως τον επαναστατικό σοσιαλισμό». Δεν υπάρχει καλύτερη σύνοψη για την πολιτική του ζωή. Τα παραπάνω προκαλούν το ερώτημα της διαχρονικής επιρροής του.το να α- σκείς σταθερά κριτική μέσα στο κόμμα σου είναι ένας μοναχικός δρόμος. Δεν υ- πάρχει κάποια οργάνωση ή κάποια εφημερίδα που να συνδέεται με την κληρονομιά του Ουίντζερι με τον τρόπο, για παράδειγμα, της βιβλιοθήκης για τον Βίκτορ Σερζ στη Μόσχα. Ακόμη και τα σχέδια που άρχισαν να συζητιούνται εις μνήμην του Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό απέτυχαν να απογειωθούν. Αν η μοναχική κατάσταση του Ουίντζερι δεν ήταν λάθος, τότε η μακρά βιομηχανική και πολιτική πτώση που ακολούθησε τη νίκη της Θάτσερ το 1979 είναι η κύρια υπεύθυνη. Μόλις τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει μια νέα γενιά αγωνιστών να προκαλεί ρήξεις, αλλά, και αν ακόμη επηρεαστούν από την πολιτική του Ουίντζερι, μάλλον 233 I Ν Τ ΕΤθIΝ Τ ΟΥΙΝΤΖΕΡΙ: Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗ] ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ]

235 δεν θα ακολουθήσουν ακριβώς τους ίδιους τρόπους. Ο Ουίντζερι ήταν πολύ κοντά στις σημερινές εκστρατείες απ' ό,τι οι συναγωνιστές της εποχής του, ώστε να αγνοήσουν τα έργα του. Όσοι είχαν περισσότερο ιστορικό παρελθόν αναφέρονται στο έργο του ως συγγραφέα. Ο Ράφαελ Σάμιουελ τον μνημονεύει για το έργο του Some Lives. «To βιβλίο αντικρίζει κάποιον σαν ένα μεγάλο πίνακα αφισοκόλλησης στον οποίο έ- χουν χαραχτεί οι ζωές των ανθρώπων στο East End, όπως τόσα πολλά γκράφιτι, συχνά άσεμνα, πάντα θλιμμένα (αφού πρόκειται για βιβλίο που περιγράφει βάσανα), παρ' όλα αυτά, κωμικά». Ο Σάμιουελ διασκεδάζει με το ιδιαίτερο χιούμορ του Ουίντζερι: Ως καλός οπαδός της ελεύθερης σκέψης βρίσκει χαρά στα διονυσιακά έθιμα και στην αμαρτία. Οι ιστορίες συνήθως ξεκινούν κοφτά, σαν κάποιος να έχει επιλέξει τα μέρη που τον ενδιαφέρουν από ένα σημειωματάριο ενός γιατρού και αυτό ήταν, χωρίς αμφιβολία, η πραγματικότητα. Έγραφε τις ιστορίες του και τις διάνθιζε με μεγάλες παραγράφους από προφορικές μαρτυρίες που δεν είχαν άμεση σχέση με το περιστατικό που αντιμετώπιζε. Λειτουργούσε ως αγωνιστής του μέλλοντος. 79 Η Σίλα Ρόουμποθαμ θυμάται την προτίμηση του Ουίντζερι για το συναίσθημα αντί του γεγονότος: «Η ενοχή του ιστορικού για την ανακρίβεια ήταν κάτι περίεργο γι' αυτόν». 80 Η Τζούλιετ Ας θυμάται περισσότερο απ' όλα τη νευρικότητά του. Θυμάται πως πάντα έκανε πέντε πράγματα ταυτόχρονα. «Τα στρίμωχνε όλα μαζί. Ενώ ήταν γιατρός και τον φώναζαν, εκείνος θα έγραφε την ίδια στιγμή ένα βιβλίο. Έκανε περισσότερα σε 45 χρόνια απ' όσα κάποιος θα έκανε σε 70». 81 Το κεφάλαιο αυτό δεν αποτελεί μια πλήρη βιογραφία, απλώς μια αναφορά στον Ντέιβιντ Ουίντζερι ως συγγραφέα. Έχω περιγράψει το πολιτικό του παρελθόν, το ρόλο που αυτό έπαιξε στη δουλειά του και στο γράψιμό του και που έδωσε τον τόνο για το αντιρατσιστικό κίνημα στο τέλος της δεκαετίας του Έχω παραμελήσει την καριέρα του ως γιατρού, τις περισσότερες από τις έρευνές του και τη δημοσιογραφική του υπόσταση και δεν ανέφερα σχεδόν καθόλου τις ανθολογίες του ή τα άλλα δυνατά του βιβλία που έγραψε την περίοδο της πολιτικής ύφεσης στη δεκαετία του Ελπίζω όμως πως αυτή η σύντομη αναφορά για τον Ουίντζερι να κάνει κατανοητό το μαρξισμό του, που δεν ήταν ασαφής και δεν μιλούσε απλώς για θεωρητική ανανέωση, αλλά είχε άμεση σχέση με το μαζικό κίνημα που άλλαξε τις ζωές χιλιάδων ανθρώπων. Αν οι ιδέες του σοσιαλισμού θέλουν να γίνουν ζωντανές δυνάμεις, πρέπει να υπάρχουν στις καρδιές των ανθρώπων, και, για να συμβεί αυτό, οι ιδέες πρέπει να βρουν τους ανθρώπους που θα τις υποστηρίξουν, ανθρώπους που έχουν ταλέντο να πείθουν. Ο Ντέιβιντ Ουίντζερι ήταν ένας τέτοιος άνθρωπος. ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l234

236 Η κριτική παράδοση 11 Στο τέλος αυτού του βιβλίου θα επιστρέφουμε στο θέμα με το οποίο ξεκινήσαμε. Αρχικά αναφέρθηκα στο χαρακτηρισμό του ΛΛολινέ για την «πραγματική μαρξιστική παράδοση». Με αυτό εννοούσε τρία πράγματα: το στόχο για την επαναστατική αλλαγή, την επιστημονική μέθοδο και την προσέγγιση που συνέδεε τη θεωρία με την πρακτική. Αυτός ο ορισμός παραμένει ο καλύτερος οδηγός για την πολιτική του επαναστατικού μαρξισμού. Πάνω απ' όλα, είναι ένα δυναμικό μοντέλο κριτηρίων στο οποίο η τελική κρίση αφορά το ερώτημα: ποιοι συγγραφείς και αγωνιστές συνέδεσαν τις ιδέες τους με την πράξη με ζωντανό τρόπο. Στο βιβλίο αυτό προσπαθήσαμε να λειτουργήσουμε έτσι. Έχουμε κάνει ένα διαχωρισμό μεταξύ των «ορθόδοξων» διανοουμένων, που χρησιμοποιούν το μαρξισμό τους για να υπερασπιστούν τα υπάρχοντα μοντέλα, και των κριτικών, που επαναδιατυπώνουν τις μαρξιστικές απόψεις, πάντα κρατώντας τον πυρήνα της μαρξιστικής σκέψης, αλλά χωρίς να φοβούνται να σκεφτούν αυτοτελώς και με προσωπική άποψη. Ο σκοπός αυτού του διαχωρισμού είναι να τονίσουμε πως μεταξύ των μέσων της δεκαετίας του 1920 και του 1989, η κριτική στάση και άποψη ήταν μια δύσκολη υπόθεση. Ειδικά επειδή ο μαρξισμός χρησιμοποιούνταν για να δικαιολογηθεί η τυραννία στη Ρωσία. Επειδή η επαναστατική παράδοση κρυβόταν πίσω από μάσκες και ψέματα. Ήταν δύσκολο να διαφωνεί κάποιος. Πολλοί κριτικοί μαρξιστές διασύρονταν, δυσφημούνταν και υπέφεραν τα χειρότερα. Παρόλο που το βιβλίο έχει περιγράψει τις δύο μονολιθικές παραδόσεις, το σταλινισμό και τη σοσιαλδημοκρατία, μεγαλύτερη έμφαση έχει δοθεί στις αρνητικές συνέπειες του σταλινισμού. Αυτό δεν έχει γίνει γιατί κάποιο από τα δύο ρεύματα ήταν χειρότερο ή καλύτερο. Πώς θα μπορούσε κανείς να διαλέξει μεταξύ μιας σοσιαλδημοκρατίας που είχε διαφθαρεί με τις συνωμοσίες και τη διαπλοκή της με την Ουάσινγκτον και του αποκαλούμενου κομμουνισμού στη Μόσχα; Αν σ* αυτό το βιβλίο επικεντρωθήκαμε στις αρνητικές συνέπειες της Μόσχας, αυτό έγινε γιατί τα καταστρεπτικά αποτελέσματα του 235 I Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

237 σταλινισμού έπαιξαν ρόλο στην ίδια τη μαρξιστική παράδοση. Ακριβώς επειδή οι σταλινικοί ήταν πιο κοντά στο να αποκαλέσουν τους εαυτούς τους επαναστάτες σοσιαλιστές, ακριβώς επειδή σε πάρα πολλές χώρες υπήρχαν πολέμιοι της φτώχειας και της ανισότητας, τα λάθη τους έκαναν μεγαλύτερο κακό στην αριστερά. Ένα πλεονέκτημα αυτής της προσέγγισης είναι πως δηλώνει ξεκάθαρα ποιοι ήταν οι μαρξιστές. Με βάση τον ορισμό του Μολινέ για τον επαναστατικό μαρξισμό, σημαντικός αριθμός προσωπικοτήτων αποκλείεται από την επαναστατική μαρξιστική παράδοση. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν αυτοί που στράφηκαν ε- νάντια στην εργατική τάξη, όπως ο Στάλιν, ο Μάο και οι υποστηρικτές τους στη Ρωσία και την Κίνα. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν αυτοί που αγνοούν τους εργαζομένους, οι ακαδημαϊκοί μαρξιστές, όπως η Σχολή της Φραγκφούρτης, ή οι πολλοί «απόγονοι» τους σε αρκετά πανεπιστήμια σήμερα. Μια ακόμη κατηγορία αυτοαποκαλούμενων μαρξιστών που επίσης αποκλείονται είναι οι Maginot μαρξιστές που χρησιμοποιούν το σοσιαλισμό ως αμυντικό σχέδιο, χωρίς να τον δοκιμάζουν στη ζωή. Το ερώτημα βέβαια αν οι κριτικοί μαρξιστές αποτελούν από μόνοι τους παράδοση παραμένει. Σε όλο το βιβλίο έχω χρησιμοποιήσει αυτή τη λέξη αρκετά για να αναφερθώ σε όσους ένιωθαν πως είχαν κοινούς στόχους με άλλους μαρξιστές του ίδιου τύπου. Όμως, υπάρχουν περισσότερες ενδείξεις μιας παράδοσης απ' ό,τι υπονοεί αυτός ο όρος. Όταν οι μαρξιστές άρχισαν να ασχολούνται με την επαναστατική παράδοση, είχαν την τάση να τη θεωρούν ως την κυριαρχία μιας οργάνωσης, συχνά του σοσιαλιστικού κόμματος. Είναι τυπικό αξίωμα που σχετίζεται με το Λένιν: «Το Κόμμα είναι η μνήμη της τάξης». Μέσα σ' ένα κόμμα τα μέλη του συναντιούνται και συζητούν τα αποτελέσματα της δράσης τους. Από τη συζήτηση θα προκύψει μια συλλογική γνώση. Μ' αυτό το σκεπτικό, τα σοσιαλιστικά κόμματα έ- χουν τον πρώτο λόγο στην καθιέρωση της μαρξιστικής συνέχειας. Όμως, οι κριτικοί μαρξιστές έζησαν σε καταστάσεις που διαμορφώθηκαν από την αποτυχία των εργατικών κομμάτων, των κομμουνιστών και των σοσιαλιστών, που, ενώ μπορούσαν ίσως να αλλάξουν τον κόσμο, περιχαρακώθηκαν. Στην αρχή του 21 " αιώνα υ- πάρχουν λίγα μόνο κόμματα της αριστεράς που είναι κοντά στα ιδανικά του Λένιν. Όμως, παρά την απόλυτη αποτυχία των σοσιαλδημοκρατικών και σταλινικών μοντέλων, έχουν δημιουργηθεί άλλα, νέα κόμματα και κινήσεις, ενώ πολλά παλιά ε- παναπροσδιορίζονται, ξεκινώντας σιγά από την αρχή, όπως πρέπει. Παραδείγματα πιο επιτυχημένων παρεμβάσεων από διάφορα μαρξιστικά κόμματα έχουν αναφερθεί σε προηγούμενα κεφάλαια και δεν υπάρχει λόγος να τα επαναλάβουμε εδώ. Το καλύτερο σημάδι της σύνδεσης μεταξύ των συγγραφέων που έχουμε αναφέρει στο βιβλίο αυτό είναι η παρουσία της «συνέχειας». Σε ένα παλαιότερο βιβλίο περιέγραψα τον τρόπο με τον οποίο μια γενιά διαφωνούντων μαρξιστών της δεκαετίας του ανάμεσά τους οι Ντάνιελ Γκέριν, Βίκτορ Σερζ, Αντόνιο Γκράμσι, Αύγουστος Θαλχάιμερ και ειδικά ο ΛέονΤρότσκι- κατέληξαν σε μια κοινή, διαλεκτική θεωρία για το πώς θα έπρεπε να αντισταθούν στο φασισμό. 1 Οι ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l236

238 διαφωνούντες μαρξιστές που αναφέρονται σ' αυτό το βιβλίο περιλαμβάνουν και τον Ντέιβιντ Ουίντζερι, ο οποίος έμαθε από τον Πίτερ Σέντζγουικ, ο οποίος μετέφρασε τον Βίκτορ Σερζ. Ο Καρλ Κορς αλληλογραφούσε με τον σπουδαίο Γερμανό δραματουργό Μπέρτολτ Μπρεχτ. Οι Κορς και Σερζ συμμετείχαν σε πολλές συζητήσεις στον αμερικανικό Τύπο για την εξάπλωση της κοινωνίας των μάνατζερ. Από αυτό το πηγάδι ανέβλυσε ο μαρξισμός του Χάρι Μπρέιβερμαν. Ο Μπρέιβερμαν στηρίχτηκε στους ΛέονΤρότσκι, Χαλ Ντρέιπερ και Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς. ΟΤζέιμς ήταν φίλος του Έ.Π.Τόμπσον.Τα οικονομικά επιχειρήματα των Μπάραν, Σουίζι και Αμίν ταυτίζονταν σε αρκετά σημεία. Ο Ενέν και ο Αμίν διαμορφώθηκαν την περίοδο του πολέμου στο Κάιρο. Η στρατηγική του Αμίν και του Ρόντνεϊ ήταν παρόμοια. Ο Ζορζ Ενέν αναφέρει πως εμπνεύστηκε από τα μυθιστορήματα του Σερζ, 2 ενώ ως μέλος της ομάδας των ΑιγύπτιωνΤροτσκιστών επηρεάστηκε από τον Αντρέ Μπρετόν. Επίσης, ο Μπρετόν εργαζόταν μαζί με τον Σερζ, όπως ο Σέτζγουικ μαζί με τον Τόνι Κλιφ, η Top μαζί με τον Τόμπσον, οτρότσκι με τον Γκέριν και πάει λέγοντας. Οι σχέσεις που ενώνουν τους κριτικούς μαρξιστές ήταν πολλές. Σήμερα, η πιο ζωντανή πολιτική είναι αυτή του αντικαπιταλιστικού κινήματος. Πρόκειται για ένα συνδυασμό ανθρώπων που διαμαρτύρονται με διάφορους τρόπους, κάποιοι από τους οποίους προέρχονται από κλασικά μαρξιστικά κόμματα, ενώ άλλοι όχι. Οι ανεξάρτητοι αγωνιστές πορεύονται δίπλα δίπλα με τους σοσιαλιστές, τους αναρχικούς, τους οικολόγους. Η αισθητική του κινήματος είναι παρόμοια με την αισθητική του οζ του Ουίντζερι. Όμως, αυτό που ενώνει τους «χίπις» και τους πολιτικοποιημένους είναι η έννοια της ολότητας. Η Αμερική θέλει να ξαναφτιάξει τα πάντα, να καταστρέψει τα πάντα. Παλαιότερα, η ενότητα πραγματοποιούνταν γύρω από συγκεκριμένες τοπικές και θεματικές εκστρατείες. Έχουμε περάσει πολύ καιρό κυνηγώντας τους «μικρούς εκμεταλλευτές» και αφήνοντας τα πραγματικά τέρατα -την Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο-να λειτουργούν ελεύθερα. Ο Πέρι Άντερσον σ' ένα από τα βιβλία του ασκεί κριτική στους μαρξιστές της γενιάς του για την αποτυχία τους να σταθούν στο ύψος του σοσιαλιστικού παρελθόντος. Γράφοντας για τον μεταπολεμικό μαρξισμό δηλώνει πως «είναι αδύνατο να ξεχωρίσουμε ένα μόνο "σώμα" κειμένων σ* αυτά τα χρόνια που να αποκαλύπτει, έστω και αμυδρά, το είδος της θεμελιώδους επίθεσης, το συνδυασμό της πολιτικής ανάλυσης και των θεωρητικών ιδεών με τον τρόπο που το έκαναν οι καταπληκτικές παρεμβάσεις της Λούξεμπουργκ ή του Λένιν, του Τρότσκι ή του Πάρβους». 3 Η κριτική του Άντερσον μπορεί να θεωρηθεί «θρηνολογία», αλλά καλύτερα θα ήταν να θεωρηθεί πρόκληση. Οι κριτικοί που θα μείνουν στο μέλλον είναι εκείνοι που θα συνδέουν τις ιδέες τους με την τάξη, εκείνοι οι μαρξιστές που βρίσκουν μαζικό ακροατήριο και δεν φοβούνται να σκεφτούν με αυτοτέλεια. Βρίσκονται στα κινήματα που δεν μπορούμε να φανταστούμε ακόμη, στις μεγάλες εξεγέρσεις που θα έρθουν. Από εκεί θα ξεπηδήσουν αυτοί οι νέοι μαρξιστές και θα ανανεωθεί, ξανά, η επαναστατική πολιτική του μαρξισμού. 237 I Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

239

240 Παραπομπές Εισαγωγή ι. Ν. Klein, No Logo (Λονδίνο: Flamingo, 2000), σελ T. Jordan και A. Lent (επιμ.), Storming the Millennium: The New Politics of Change (Λονδίνο: Lawrence & Wishart, 1999), σελ Για τη σχέση μεταξύ του κινήματος του Σιάτλ και τις παραδόσεις της αριστεράς, βλ. J. Charlton, «Talking Seattle», International Socialism Journal 86 (2000), σελ D. Renton και J. Eaden, The Communist Party of Great Britain since 1920 (Λονδίνο: Palgrave, 2002). 5. Η αναφορά εδώ βασίζεται στο. Molyneux, «What is the Real Marxist Tradition?», International Socialism journal 20 (1983), σελ ΠΙτερ Σέντζγουικ, «The Pretenders: An answer to R. Emmett», στο J. Higgins (επιμ.), A socialist Review (Λονδίνο: Pluto, 1965), σελ Ισαάκ Ντόιτσερ, Marxism, Wars and Revolutions (Λονδίνο: Verso, 1984), σελ Επίσης, Ισαάκ Ντόιτσερ, Manism in Our Time (Λονδίνο: Jonathan Cape, 1972), σελ. i8. 8. D. Renton, Classical Marxism (Μπρίστολ: New Clarion Press, 2002). 9. J. Newsinger, Orwell's Politics (Λονδίνο: Macmillan, 1999). 10. Χαλ Ντρέιπερ, The Two Souls of Socialism (Λονδίνο: Bookmarks, 1996). 11. «An open Letter to Leszek Kolakowski», στο Έ.Π.Τόμπσον, The Poverty of Theory and Other Essays (Λονδίνο: Merlin, 1987) σελ Κεφάλαιο ι ι. S. Kotkin, Magnetic Mountain: Stalinism as a Civilization (Μπέρκλεϊ: University of California Press, 1997) S. Kotkin, Steeltown, USSR (Μπέρκλεϊ: University of California Press, 1991). 2. M. Haynes, Russia: Class and Power (Λονδίνο: Bookmarks, 2002), σελ. n. 3. Ο ρόλος των μαρξιστών αυτών στην πάλη ενάντια στο φασισμό περιγράφεται στο βιβλίο του D. Renton, Fascism: Theory and Practice (Λονδίνο: Pluto, 1999). 4. P. Λούξεμπουργκ, The Junius Pamphlet (Κολόμπο: Young Socialists, 1992), σελ Υπάρχει μια χρήσιμη μελέτη αυτών των θεωριών στο βιβλίο του D. Held, States and Societies (Οξφόρδη: Blackwell, 1983), σελ Λέον Τρότσκι, Η Προδομένη Επανάσταση. 239 I ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

241 7 Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς, The Black Jacobins: Toussaint l'ouverture and the San Domingo Revolution (Λονδίνο: Allison & Busby, 1980). 8. J. Molyneux, Leon Trotsky's Theory of Revolution (Λονδίνο: Macmillan, 1982). 9. Ζ. Π. Σαρτρ, Critique de la raison dialectique (Παρίσι: Gallimard, i960). 10. M. Keriny, The First New Left (Λονδίνο: Lawrence 81 Wishart, 1995). 11. S. Rowbotham, Women in Movement: Feminism and Social Action (Λονδίνο: Routledge, 1992), σελ Τζέιμς Κάνον, The I. W. W. (ΝέαΥόρκη: Pioneer Publishers, 1956), σελ Χάρι Μπρέιβερμαν, «Marx in the Modern World», American Socialist, Νοέμβριος 1957, σελ. 5. Κεφάλαιο 2 ι. Β.Σερζ, «La Vie Intelectuelle en Russie (1): Mayakovsky», Clarté67(1924),σελ Ντ. Ουίντζερι, Preserving Disorder (Λονδίνο: Pluto, 1989), σελ Β. Σερζ, ό.π., σελ Ντ. Ουίντζερι, «The Streets Are Our Palettes», σελ P. Edwards (επιμ.), Blast: Vorticism (Άλντερσοτ: Ashgate, 2000), σελ. ι8. 6. Ντ. Ουίντζερι, ό.π. 7 Β. Σερζ, ό.π., σελ S.A. Smith, Red Petrograd (Κέιμπριτζ: Cambridge University Press, 1983), σελ Λ. Τρότσκι, Λογοτεχνία και Επανάσταση. ίο. Ντ. Ουίντζερι, ό.π., σελ. 91. ιι. Β. Σερζ, ό.π., σελ Ντ. Ουίντζερι, ό.π., σελ. 93 ΐ3 Β. Μπέντζαμιν, Δοκίμια για την Τέχνη: Το έργο της τέχνης στην εποχή της αναπαραγωγιμότητάς της (Κάλβος, 1978). ΐ4 Πολλά κείμενα των πρώτων αριστερών μπολσεβίκων έχουν αναδημοσιευτεί στο βιβλίο του R. Kowalski, The Russian Revolution (Aovöivo:Routledge, 1997). 15. Από το βιβλίο του S. Fltzpatrick, The Commissariat of Enlightenment: Soviet Organization of Education and the Arts under Lunacharsky: October 1917 to 1921 (Κέιμπριτζ: Cambridge University Press, 1970), σελ ι6. Λ. Τρότσκι, On Literature and Art (ΝέαΥόρκη: Pathfider, 1977), σελ. ii Μ. Λεβίν, Η τελευταία μάχη του Λένιν. ι8. Β. Μαγιακόφσκι, Β. I. Λένιν (Σύγχρονη Εποχή, 1987) ΐ9 Ντ. Ουίντζερι, ό.π., σελ Β. Σερζ, ό.π., σελ ΐ. Β. Σερζ, Memoirs of a Revolutionary (Οξφόρδη: Oxford University Press, 1963), σελ Ισαάκ Ντόιτσερ, The Prophet Unarmed: Trotsky (Οξφόρδη: Oxford University Press, 1959), σελ A.D.P. Briggs, Vladimir Mayakovski: A Tragedy (Οξφόρδη: Meeuws, 1979), σελ Ni. Ουίντζερι, ό.π., σελ. 89. ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l240

242 25- Φ.Ένγκελς, Ουτοπιστικός Σοσιαλισμός και Επιστημονικός Σοσιαλισμός (Θεμέλιο, 1983). 26. Α. Κολοντάι, The Autobiography of a Sexually Emancipated Woman (Νέα Υόρκη: Herder, 1971), σελ Α. Κολοντάι, Selected Writings (Λονδίνο: Alison & Busby, 1977), σελ Β. Farnsworth, Aleksandra Kollontai: Socialism, Feminism and Bolsevic Revolution (Στάνφορντ: Stanford University Press, 1980), σελ. i6-i L. German, Sex, Class and Socialism (Λονδίνο: Bookmarks, 1989), σελ C. Rosenberg, Women and Perestroika: Present, Past and Future for Women in Russia (Λονδίνο: Bookmarks, 1984), σελ Α. Κολοντάι, Ο έρωτας των εργατριών μελισσών (ΕλεύθεροςΤύπος). 32. Από το κείμενο της Κολοντάι «Women's Labor in Economic Development» (1924) στο βιβλίο του Τ. Cliff, Women's Struggle and Women's Liberation (Λονδίνο: Bookmarks, 1984),σελ Rosenberg, Women and Perestroika, σελ. 8ι. 34. Β. Farnsworth, ό.π., σελ Α. Κολοντάι, Ο έρωτας των εργατριών μελισσών (Ελεύθερος Τύπος). 36. Α. Κολοντάι, On Women's Liberation (Λονδίνο: Bookmarks, 1998) σελ M. Liebman, Leninismn under Lenin (Λονδίνο: Merlin Press, 1975). 38. R. Service, Lenin: A Biography (Κέιμπριτζ: Harvard University Press, 2000) 0. Figes, Λ People's Tragedy: The Russian Revolution (Λονδίνο: jonathon Cape, 1996). 39. B.1. Λένιν, Τι να Κάνουμε (Σύγχρονη Εποχή). 40. C. Porter, Alexandra Kollontai: A Biography (Λονδίνο: Virago, 1980), σελ Holt, «Introduction»,σελ S. Rowbotham, Women, Resistance and Revolution (Χάρμοντσγουορθ: Penguin, 1972), σελ Rosenberg, Women and Perestroika, σελ Holt,ό.π., σελ. 22, A.L.Tait, Lunacharski: Poet of the Revolution (18/5-1907) (ΜπΙρμινγκχαμ: Birmingham Slavonic Monographs, 1985), σελ Ντάιτσερ, «Introduction», στο Α. Λουνατσάρσκι, Revolutionary Silhouettes (Λονδίνο: Penguin, 1967), σελ L. Tait, ό.π., σελ Ντάιτσερ, ό.π., σελ Β.Ί. Λένιν, Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός (Γνώσεις) 50. L. Tait, Lunacharski: Poet of the Revolution, σελ I. Ντάιτσερ, ό.π., σελ. 5i. 52. S. Fitzpatrick, The Commissariat of the Enlightenment: Soviet Organization of Education and the Arts under Lunacharsky (Κέιμπριτζ: Cambrige University Press, 1970), σελ Ντάιτσερ, ά.π., σελ. i S. Fitzpatrick, The Commissariat of the Enlightenment. 55. Λ.Τρότσκι, Avaτόλ Λουνατσάρσκι (Ελληνικό Αρχείο Μαρξιστών). 56. L. Tait, ό.π., σελ I ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

243 57 I. Ντόιτσερ, ό.π., σελ. 2ΐ. 58. S. Fitzpatrick, ό.π., σελ Α. Λουνατσάρσκι, Revolutionary Silhouettes, σελ. ίο, *34 6ο. S. Fitzpatrick, ό.π., σελ. 59 6ι. I. Ντόιτσερ, ό.π., σελ «Theses on the Problems of Marxism Criticism», στο Α. Λουνατσάρσκι On Literature and Art (Μόσχα: Progress Publishers, 1965), σελ R.C. Tucker, Stalin in Power: The Revolution from Above (ΝέαΥόρκη: W.W. Norton, 1990), σελ S. Weisman, Victor Serge: The Course in Set on Hope (Λονδίνο και Ν.Υόρκη: Verso, 2001), σελ. xi. 65. Β. Σερζ, Memoirs of a Revolutionary, σελ Β. Σερζ, ό.π. 6 7 Β. Σερζ, Year One of the Russian Revolution (Λονδίνο και Ν.Υόρκη: Bookmarks, Pluto και Writers & Readers, 1992), σελ Nt. Γκέριν, ΟΑναρχισμός (ΕλεύθεροςΤύπος, 1973) 69. Β. Σερζ, Memoirs of a Revolutionary, σελ. ΐ2β. Οι απόψεις του Σερζ για την Κροστάνδη περιγράφονται στο D. Cotteril (επιμ.). The Serge-Trotsky Papers: Correspondence and Other Writings between Victor Serge and Leon Trotsky (Λονδίνο: Pluto, 1994). 70. Β. Σερζ, ό.π., σελ Β. Σερζ, Littérature et Révolution (1932). 72. Β. Σερζ, Memoirs of a Revolutionary, σελ Β. Σερζ, Destiny of a Revolution (Λονδίνο: Hutchinson). 74. Β. Σερζ, Memoirs of a Revolutionary, σελ Λεβί-Στρος, Tristes tropiques, (Χάρμονισγουορθ: Penguin, 1976), σελ V. Gorkin, «The Last Years of Victor Serge», Revolutionary History 5/3 (1994), σελ R. Greeman, «Memoirs of a Revolutionary», International Socialism 94 (2002), σελ Λ.Τρότσκι, Η Προδομένη Επανάσταση. 79 Β. Σερζ, Seize fusillés: où va la Révolution Russe? (Παρίσι: Spartacus, 1936). 80. Β. Σερζ, «La dernier livre de Trotski: Staline», ανέκδοτο χειρόγραφο του 1946, Ινστιτούτο Γέιλ. 8ι. C.LR. James και R. Dunayevskaya, The Invalid Soviet Society (Ν.Υόρκη: Johnson-Foster Tendency, 1947) T. Cliff, State Capitalism in Russia (Λονδίνο: Pluto, 1955). 82. R. Hilferding, «State Capitalism or Totalitarian Economy?», Left, Σεπτέμβριος Κεφάλαιο 3 ι. Γκ. Πλεχάνοφ, Ο Ρόλος της Προσωπικότητας στην Ιστορία (Αλφειός) Κ. Κάουτσκι, The Materialist Conception of History (Γέιλ: Yale University Prees, 1988), σελ J. Rees, The Algebra of Revolution^ The Dialectic and the Classical Marxist Tradition (Λονδίνο: Routledge, 1998), σελ. 13^-143. ΚΡΙΤΙΚΟ! ΜΑΡΞϋΜΟΙ I 242

244 3 P. Goode, KarlKorsch:AStudyin Western Maoism (Λονδίνο: Macmillan, 1979), σελ Ε. Gerlach, «Karl Korsch's Undogmatic Marxism», International Socialism 19 (1963), σελ Καρλ Κορς, Μαρξισμός και Φιλοσοφία, Έξι Μελέτες για το Μαρξισμό (Αθήνα: Ύψιλον 1981). D. Kellner, KarlKorsch: Revolutionary Γ/ieo/y (University of Texas Press, 1977) Καρλ Κορς, Καρλ Μαρξ (Αθήνα: Ύψιλον 1981). 5 Goode, Karl Korsch, σελ. il. 6. Για περαιτέρω μελέτη των απόψεων του Κορς για τα εργοστασιακά συμβούλια, βλ. Goode, KarlKorsch, σελ Kellner, KarlKorsch, σελ Η. Korsch «Memories of Karl Korsch», New Left Review76 (1972), σελ Kellner, Karl Korsch, σελ M. lay, The Dialectic Imagination: A History of the Frankfurt School and the Institute of Social Research (Λονδίνο και Βοστόνη: Little Brown, 1973). 9. Κορς, Μαρξισμός και Φιλοσοφία, σελ (Αθήνα: Ύψιλον 1981). ίο. Αυτόθι, σελ Αυτόθι, σελ. 68 ΦρίνιριχΈνγκελς, Ο Λουδοβίκος Φόϋερμπαχκαι το τέλος της Κλασικής Γερμανικής Φιλοσοφίας (Σύγχρονη Εποχή, 1984). 12. Μπρεχτ, Letters (Λονδίνο: Metheum, 1990). σελ ΐ45-* ,238,296, 352. ΐ3 Καρλ Κορς, κεφ. «Η Σημερινή Κατάσταση του προβλήματος "Μαρξισμός και Φιλοσοφία"», στο Μαρξισμός και Φιλοσοφία. ΐ4 Κορς, Έξι Μελέτες για τον Μαρξισμό, σελ (εκδ. Ύψιλον, 1980). ΐ5 Goode, Karl Korsch, σελ. m. 16. Kellner, KarlKorsch, σελ Αυτόθι, σελ. 147, ι Κορς, Karl Marx, σελ. no. 19. Αυτόθι, σελ Αυτόθι, σελ ΐ. Αυτόθι, σελ Μ. van Elteren, «Karl Korsch and Lewinian Social Psychology: Failure of a Project», History of the Human Sciences 5/2 (1992), σελ Τα αποτελέσματα της έρευνας έχουν δημοσιευτεί στη Journal of Unified Sciences 9 (1939) με τίτλο «Mathematical Constructs in Psychology and Sociology». 23. Κ. Κορς «Human Nature: The Marxist View», Journal of Philosophy 42/46 (1945), σελ Κ. Κορς, «The World Historians», Partisan Review9/5 (1942), σελ Κ. Κορς, «Ten Theses on Marxism Today», (1950). 25. Gerlach, «Karl Korsch's Undogmatic Marxism»,σελ Goode, KarlKorsch, σελ P. Anderson, Considerations on Western Marxism (Λονδίνο: New Left Books, 1976), σελ , Χομπσμπάουμ, Revolutionaries (Λονδίνο: Quartet, 1977), σελ. ι6ο. 27. D. Kellner, «Korsch's Revolutionary Historicism», Telos 26 ( ), σελ L. Kolakowski, Main Currents of Marxism, Its Origins, Growth and Dissolution, τόμ. 3: The Breakdown (Οξφόρδη: Oxford University Press, 1981) σελ H. Sheehan, Marxism and the Philosophy of Science: A Critical History, τόμ. 1: The First 100 Years (Princeton University Press, 1985) σελ , I ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

245 28. Κορς, Karl Marx, σελ Goode, Karl Marx, σελ Αυτόθι, σελ Κορς, Karl Marx, σελ Λούκατς, Ιστορία και Ταξική Συνείδηση (Αθήνα: Οδυσσέας, 1975) 33- Λούκατς, The Historical Nover (Λονδίνο: Penguin, 1981) Λούκατς, The Destruction of Reason (Λονδίνο: Merlin, 1980). Κεφάλαιο 4 ι. Callinicos, Trotskyism (Open University Press, 1990), σελ. i Paris: Corti, Paris: Editions de Minuit, Paris: Corti, Paris: Mercure De France, Η έννοια του «φιλολογικού τροτσκισμού» αναφέρεται στο J. Newsinger, Orwell's Politics (Λονδίνο: Macmillan, 1999) 7. J. Berque, Hommages a Georges Henein (Παρίσι: Le Pomd de L'Epee, 1974) S. Alexandrian, Georges Henen (Παρίσι: Seghers, 1981). 8. Abdalla, The Student Movement and National Politics in Egypt (Λονδίνο: AI Sadi, 1985) J. Beinin, Was the Red Flag Flying There? Marxist Politics and the Arab- Israeli Conflict in Egypt and Israel (Μπέρκλεϊ: University of California Press, 1990) J. Benein και Ζ. Lockman, Workers on the Nile (Πρίνστον, NJ: I.B.Tauris, 1988) R.J. Alexander, International Trotskyism : A Documentary Analysis of the Movement (Λονδίνο: Durham University Press, 1991), σελ S. Botman, The Rise of Communism (ΝέαΥόρκη: New York University Press, 1988), σελ. i2-i6. Egyptian 9. Για τον ισολογισμό του Τρίτου Κόσμου, βλ. Τ. Cliff, Deflected Permanent Revolution (Λονδίνο: Socialist Workers Party, 1986). 10. W. Ghali, Beer in the Snooker Club (Λονδίνο: Serpents, 1987) A. Aciman, Out of Egypt (Λονδίνο: Random House, 1996). 11. Alexandrian, Georges Henein, σελ M. Richardson και Κ. Fijakowski, Surrealism Against the Current: Tracts and Declarations (Λονδίνο: Pluto, 2001), σελ Bλ. Richardson και Fijalkowski, Surrealism Against the Current, σελ G. Perrault, A Man Apart: The Life of Henri CurieI (Λονδίνο: Zed Books, 1987). 15. Οι συγγραφείς αυτής της στατιστικής ήταν η ομάδα του Ενέν: «Egypte: Un Manifeste Programmatique destrotskystes Egyptiens», Quatrième Internationale, Ιούλιος-Αύγουστος ΐ947.Τα επιχειρήματα αυτού του τμήματος έχουν βασιστεί στο άρθρο του Alexander «From National Liberation to Social Revolution: Egypt », όπως εμφανίζονται στο βιβλίο των Κ. Flett και D. Renton, New Approaches to Socialist History (Λονδίνο: New Clarion Press, 2003), σελ ). Heyworth-Dunne, Religious and Political Trends in Modern Egypt (Λονδίνο: Near and Middle East Monographs, 1950), σελ. 6j. ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l244

246 17- R.P. Mitchell, The Society of the Muslim Brothers (Λονδίνο: Middle East Monographs, 1969), σελ Perrault, A Man Apart, σελ «Note on Communist Policy for Egypt», αχρονολόγητο έγγραφο στο αρχείο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Μεγάλης Βρετανίας στο Εθνικό Μουσείο της Εργατικής Ιστορίας στο Μάντσεστερ: CP/CENT/INT/56/ Botman, The Rise of Egyptian Communism , σελ. 12-i L. Soliman, Pour une Histoire profane de la Palestine (Παρίσι: La Découverte, 1989), σελ Ανουάρ Καμάλ ( ) ήταν ποιητής. Ο Ράμσες Γιουνάν ήταν γραφίστας ο οποίος αργότερα απέκτησε φήμη ως υπέρμαχος της αφηρημένης τέχνης βλ. org/temp/expo/coll-kinda/coll-kinda-dossp.html. Ο Λουτφαλάχ Σολιμάν ( ) ή- ταν συγγραφέας και δημοσιογράφος. Αργότερα ήταν σύμβουλος του FLN στην Αλγερία, Cahiers Léon Trotsky 61 (1998), σελ Κατά βάση η ομάδα ήταν Αιγύπτιοι, αλλά ένας μικρός αριθμός ήταν από μειονότητες της Αιγύπτου. Οι Ενέν και Γιουνάν ήταν κόπτες και είχαν γεννηθεί στη χριστιανική μειονότητα. 24- Botman, The Rise of Egyptian Communism , σελ J. Damien, Qui est monsieur Aragon? (Κάιρο: Éditions Masses, 1944), σελ. ίο. Υπάρχει μια χρήσιμη συζήτηση για το σουρεαλισμό και τον αντισταλινισμό στις μελέτες με τίτλο «The International Federation of Independent Revolutionary Artists», Revolutionary History 7/2 (1999), σελ Επίσης, M. Nadeau, The History of Surrealism. 26. Botman, ό.π., σελ Από την εφημερίδα al-tatawwurj (Μάρτιος 1940), στο Alexandrian Goerges Henein, σελ Συνέντευξη με τον Άλεξ Άτσεσον που δημοσιεύτηκε με τίτλο «The Wartime Agitation of a Trotskyist Soldier» στο Bornstein και Richardson, War and the International: A History of the Trotskyist Movement in Britain (Λονδίνο: Socialist Platform, 1986), σελ Άλεξ Άτσεσον ( ) υποστήριζε την Επαναστατική Σοσιαλιστική Ένωση και αργότερα το RCP.To βιβλίο της Αλαϊλί είναι το Vertu de l'allemagne (Κάιρο: Éditions Masses, 1940). H εισαγωγή στη συλλογή της αναδημοσιεύτηκε σε μετάφραση του Ρ. Rosemont Surrealist Women: An International Anthology (University of Texas Press, 1988), σελ Botman, ό.π., σελ. is. 30. Perrault, A Man Apart, σελ Botman, The Rise of Egyptian Communism , σελ. 15. Η εφημερίδα αναφέρεται στο εσωτερικό δελτίο του RCP «News On Sections», Μάρτιος ΐ945 <πη Βιβλιοθήκη του Brynmoor Jones, University of Hull:DJH/i5A/2i/y και στο Alexandrian, Georges Henein, σελ. 34. Δεν έχει καταστεί δυνατός ο εντοπισμός κάποιου αντιγράφου αυτής της εφημερίδας. 32. Λόγω της δραστηριότητάς του, ο νεαρός Ισραηλινός τροτσκιστήςτόνι Κλιφ σκέφτηκε να μεταναστεύσει στην Αίγυπτο. Αναφέρει πως ρώτησε την αδελφή ενός συντρόφου να μάθει για την ομάδα αυτή. «Δυστυχώς, τα όσα μου είπε η φίλη μου μετά την επίσκεψή της στην Αίγυπτο ήταν απογοητευτικά. Σύμφωνα με τα λεγόμενά της η μικρή 245 I ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

247 ιροτσκισιική ομάδα ήταν ένα μάτσο ερασιτέχνες. Κάποιος της είπε: «Αν θες να βρεις τροτσκιστές στο Κάιρο, κοίτα γύρω σου μέχρι να δεις στο δρόμο τρεις Rolls Royce ταυτόχρονα. Θα καταλάβεις πως οι τροτσκιστές έχουν συνάντηση» (Φυσικά αυτό ήταν μια μεγάλη υπερβολή)». Βλ.Τόνι Κλκρ,Λ World to Win: Life of a Revolutionary {Λονδίνο: Bookmarks, 2000), σελ Ένα αντίγραφο του γράμματος των Παλαιστινίων δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Workers International News, Δεκέμβριος 1944 Σολιμάν, Pour une Histoire Profane, σελ Beinin, IVas the Red Rag Flying There?, σελ «Egypt», Fourth International8/7 (Ιούλιος-Αύγουσιος 1947). 35. Magdi Wahba, Hommages a Georges Henein, σελ. no. 36. G. Henein στο A. Keen, 30 Ιουλίου 1945, DJH/15F/ G. Henein στο A.Acheson, 22 Οκτωβρίου 1945, DJH/15F/ S.V. Bardel στο Κομμουνιστικό Κόμμα, 25 Ιανουαρίου 1946, CP/CENT/INT/56/ G. Henein στο RCP, 22 Δεκεμβρίου DJH/15B/58/1.T0 φυλλάδιο ήταν του Α. Kamal, For a Classless Society (Κάιρο: Éditions Masses, 1945). 40. Grades Largeurs, φθινόπωρο-χειμώνας 1981, σελ. 78,86, ιοο. 41. Beinin και Lockman, Workers on the Nile, σελ. 348.Υπάρχει μια ζωντανή περιγραφή των γεγονότων της 9" Φεβρουαρίου στην αριστερή εφημερίδα al-wafd al-misry, 10 Φεβρουαρίου 1948 αντίγραφα στο Dar al-kutub στο Κάιρο. 42. «Δ'Διεθνής», στο. Haston, χωρίς ημερομηνία, «Φεβρουάριος 1946, DJH/15B/58/1. 43 Αναφορά στο «Activities of Egyptian Trotskyists», Socialist Appeal, 24 Μαΐου S.V. Bardel, «The Conflict in Egypt», αδημοσίευτο έγγραφο, Απρίλιος 1946, CP/CENT/ I NT/56/03 «Terror in Egypt: Trotskyists dead in Egyptian Struggle», Socialist Appeal, Ιούλιος «Egypte: Les Trotskystes dans la Lutte Contre le Gouvernment», Quatrième Internationale, Αύγουστος-Σεπτέμβριος Bornstein και Richardson, War and the International, σελ για την αντιπαράθεση μεταξύ του IKD και του Γραφείου της Δ'Διεθνούς, βλ. Alexander, Trotskyism, σελ International 46. Jock Haston στο «Lout., Georges, Ramses, Ibrahim», 17 Απριλίου 1946, DJH/15B/58/ Ο Ενέν τελικά παρέμεινε στην Αίγυπτο. Το 1947 οι επισκέπτες του περιλάμβαναν τον ποιητή Henri Michaux. Βλ Haston στο RCP, 24 Απριλίου 1946, DJH/15B/58/1 ο Ενέν στο Nicholas Calas, 10 Ιανουαρίου 1948, αναφέρεται στο Hommages a Georges Henein, σελ ). Deane, «Summary from Ries», 10 Φεβρουαρίου MRC/325/29/D47 fe) 50. L. Soliman «Egyptian Notes», Forth International7/11 (Νοέμβριος 1946). A. Schwartz (Bookshop Culture), Socialist Appeal, 3 Δεκεμβρίου 1946, DJH/15B/58/1- «Egypt», Forth International 8/7 (Ιούλιος-Αύγουστος 1947) «Loutfallah Soliman», Cahiers Léon Trotsky 61 (1998), σελ Richardson και Fijalkowski, Surrealism Against the Current, σελ Georges Henein, Carnets : L'Esprit Frappeut (Παρίσι: Ecrits, 1980), σελ. 42, Georges Henein, La Prestige de la Terreur (Κάιρο: Éditions Masses, 1945).Το κείμενο είναι διαθέσιμο στην ιστοσελίδα /henein.htm. 53- Η τελευταία γραμμή είναι σχεδόν αμετάφραστη. «Il n'est que temps de redorer le ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l246

248 blason des chimères». ΑυτολεξεΙ σημαίνει: «Είναι η ώρα να ζωγραφίσουμε ξανά με χρυσό τις χίμαιρες». Κεφάλαιο 5 ι. Για τη συζήτηση της πολιτικής της Ομάδας των Ιστορικών του Κομμουνιστικού Κόμματος, βλ. Ε. Χομπσμπάουμ, «The History Group of the Communist Party» στο M. Cornforth, Rebels and their Causes: Essays in Honour of A. L Morton (Λονδίνο, 1978), σελ V. Kiernan, «Making Histories», Our History Journal 8 (1984),σελ D. Parker, «The Communist Party and its Historians », Socialist Party History 12 (1997), σελ Β. Schwarz, «"The People" in History: The Communist Party Historians' Group» στο R. Johnson, Making Histories: Studies in History Writing and Politics (Λονδίνο, Hutchinson 1982), σελ Τα πρακτικά των ιστορικών του κόμματος βρίσκονται στο αρχείο του Κομμουνιστικού Κόμματο (CP), στο Εθνικό Μουσείο Εργατικής Ιστορίας στο Μάντσεστερ, CP/CENT/CULT/s/n. 2. Συνέντευξη με την ΝτόροθιΤόμσον, 23 Σεπτεμβρίου R. First και Α. Scott, Olive Schreiner (Λονδίνο: Andre Deutsch, 1980). 4. Ντ.Τόμπσον, Outsiders: Class, Gender and Nation (Λονδίνο: Verso. 1993), σελ. ιο-ιι συνέντευξη με την ΝτόροθιΤόμσον, 23 Σεπτεμβρίου Τόμπσον, Outsiders, σελ. ιο-ιι J. Callaghan, «The Communists and the Colonies: Antiimperialsim between the Wars», στο G.Andrews, N. Rshman και Κ. Morgan, Opening the Books: Essays on the Cultural History of the British Communist Party (Λονδίνο: Pluto, 1995), σελ. 4-22,8 γράμμα του Chimen Abramsky στο συγγραφέα, 28 Σεπτεμβρίου συνέντευξη με τον Brian Pearce, 4 Οκτωβρίου Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς, Αλληλογραφία : Μια επιλογή με σχόλια και σημειώσεις (Σύγχρονη Εποχή) Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμ. I (Σύγχρονη Εποχή) Φρ. Ένγκελς, Η Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους (Σύγχρονη Εποχή) Καρλ Μαρξ, On China : Articles from the «New York Daily Tribune» (Λονδίνο: Lawrence&Wishart, 1951) Ντ.Τορ, Marxism Nationality and War (1940) Ντ.Τορ και M. Davison, Dimitroffs Letters from Prison (Λονδίνο: Victor Gollancz an Martin Lawrence, 1935). Γράμματα του Ε. Χομπσμπάουμ στο συγγραφέα, 23 Οκτωβρίου C. Hill, The English Revolution 1640 (Λονδίνο: Laurence and Wishart, 1940) Ντ.Τορ στον Β. Pearce, 14 Ιανουαρίου Ευχαριστώ τον Brian Pearce για την πρόσβαση στη διασωθείσα αλληλογραφία τους. 8. Έ.Π.Τόμπσον, William Morris (Λονδίνο: Lawrence and Wishart, 1955) G. Thompson, M. Dobb, C. Hill και J. Saville, στο Saville Democracy and the Labour Movement: Essays in Honour of Dona Torr (Λονδίνο: Lawrence 81 Wishart, 1954), σελ Ντ.Τορ, «Tom Mann and his Times», Our History (1962), σελ. 38. ίο. Γράμμα του Kiernan στο συγγραφέα, 30 Σεπτεμβρίου ιι. Συνέντευξη με την ΝτόροθιΤόμπσον, 23 Σεπτεμβρίου Έ.Π.Τόμπσον, «The Secret State within the State», NewStetesman, 10 Νοεμβρίου Έ.Π.Τόμπσον, The Making of the English Working Class (Penguin, 1968) T. Steele, The 247 I ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

249 Emergence of Cultural Studies: Cultural Politics, Adult Education and the English Question (Λονδίνο: Lawrence & Wishart, 1997), σελ Αυτός ο τύπος θα καθιστούσε τον Αλτουσέρ ως τον παππού του μεταστρουκτουραλισμού και άρα τον προπάππου του μεταμοντέρνου. 15- P.Anderson, «Origins of the Present Crisis», στο R. Blackburn Towards Socialism (Λονδίνο: New Left Books, 1965) T. Nairn, «The British Political Elit», New Left Review 23 (1964), σελ T. Nairn, «The English Working Class», New Left Review 24 (1964), σελ T. Nairn, «The Anatomy of the Labour Party», New Left Review 27 (1964), σελ , και New Left Review 28, σελ ι6. Έ.Π.Τόμπσον, «The Peculiarities of the English» στο The Poverty of Theory and Other Essays (Λονδίνο: Merlin, 1978), σελ , P. Q. Hirst, Marxism and Historical Writing (Λονδίνο: Routledge, 1985), σελ. ι. Η φράση έ- χει παρθεί από την κριτική τουτόμπσον για τον Αλτουσέρ. Όμως οτόμπσον τη χρησιμοποίησε περισσότερο προσεκτικά. Πίσω από τον Αλτουσέρ βρίσκονταν οι συνολικές θέσεις του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, που ήταν προσκολλημένο στο επίσημο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα. Η «αστυνομική δράση» που αναφέρεται εδώ δεν ήταν τελείως θεωρητική. Για τον Τόμπσον οι πιο απειλητικές δυνάμεις ήταν τα κοινωνικά κλαμπ της βρετανικής Νέας Αριστεράς. Για τη χρήση τουτόμπσον βλ. «The Poverty of Theory: or an Orrery of Errors», στο The Poverty of Theory and other Essays, σελ , F. Inglis (επιμ.), E.P. Thompson: Collected Poems (Νιουκάστλ: Bloodaxe Books, 1999), σελ To κείμενο αυτής της συζήτησης υπάρχει στο R. Samuel, People's History and Socialist Theory (Λονδίνο: Routledge & Kegan Paul, 1981), σελ Β. Schwarz, «History on the Move», Radical History Reviews? (1993), σελ M. Newman, John Strachey (Μάντσεστερ: Manchester University Press, 1989), σελ Ευχαριστώ την Anne Alexander που πρότεινε τη σύγκριση. 23- «Love/Welfare of the Object», CP/IND/TORR/01/ «Pity and Gratitude»,CP/IND/TORR/01/ Αυτόθι. 26. Schwarz, «The People in History», σελ Τόμπσον, «The Poverty of Theory», σελ Οι σημειώσεις της ομάδας είναι στο CP/CENT/CULT/5/ Έ.Π.Τόμπσον, «The Poverty of Theory», σελ Αυτόθι, σελ ΐ. Αυτόθι, σελ Madntyre, «Notes from the Moral Wilderness», στο Κ. Knight, The Maclntryre Reader (Κέιμπριτζ: Polity, 1998), σελ To θέμα αυτό αναπτύσσεται περαιτέρω από τον Μαρξ στην κριτική του για ένα πρώιμο πρόγραμμα του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Γερμανίας. Βλ. «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα» στο βιβλίο των Κ. Μαρξ και Φ. Ένγκελς, Επιλεγμένα Έργα, τόμ. 24 (Σύγχρονη Εποχή). 34 H.J. Kaye και Κ. McClelland, E.P. Thompson: Critical Perspectives (Φιλαδέλφεια: Temple University Press, 1990), σελ , Συνέντευξη με την ΝτόροθιΤόμπσον, 23 Σεπτεμβρίου ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l248

250 36. Έ.Π.Τόμπσον, The Making of the English Working Class, σελ Αυτόθι, σελ D. Palmer, Objections and Oppositions (Λονδίνο: Verso, 1994), σελ. 94. Κεφάλαιο 6 ι. Π. Μπάραν, Η Πολιτική Οικονομία της Ανάπτυξης (Αθήνα: Κάλβος 1977) 2. Π. Μπάραν, Mamsm and Phychology (ΝέαΥόρκη: Monthly Review Press, i960). 3. L. Huberman, Paul Baran ( ): A Collective Portrait (ΝέαΥόρκη: Monthly Review Press, 1965), σελ Π. Σουίζι, Four Lectures on Marxism (ΝέαΥόρκη και Λονδίνο: Monthly Review Press, 1981), σελ To μόνο πρόβλημα του να θεωρείται η δεκαετία του 1930 ως δεκαετία του κε'ινσιανισμού έγκειται στο ότι οι θεωρίες του Κέινς ήταν ακόμη ανολοκλήρωτες. Η πιο συνηθισμένη προσέγγιση υποστηρίζει πως οι οικονομικές εκρήξεις ξεκίνησαν αφότου ο Κέινς τις είχε σκεφτεί και ακολούθησαν οι κυβερνήσεις. Είναι προτιμότερο να θεωρήσουμε πως ο Κέινς μετεξέλιξε την πραγματική πρακτική της δεκαετίας του 1930 σε οικονομική θεωρία. 6. J.B. Foster, «Remarks on Paul Sweezy on the Occasion of His Receipt of the Veblen- Commons Award», Monthly Review, Σεπτέμβριος Η πολιτική του άρθρου ερευνάται από τον Renton στο «Albert Einstein's Socialism», Rethinking Marxism 13/2 (2001), σελ Ανώτατο Δικαστήριο ΗΠΑ, «Σουίζι εναντίον New Hampshire», Οκτώβριος 1956, US Reports 354 (1957). σελ Foster, «Remarks on Paul Sweezy». 9. Μια σημαντική συζήτηση που δεν γίνεται να καλυφθεί εκτενώς εδώ είναι η συμβολή του Σουίζι στη μαρξιστική θεωρία για την εμφάνιση του καπιταλισμού. Σε κάποιο βαθμό, αυτή η συζήτηση προϋπήρξε της αμφισβήτησης για τη θεωρία των μονοπωλίων. Η εισαγωγή κεϊνσιανικών εννοιών από τον Σουίζι προκάλεσε τη μεγαλύτερη α- πορριπτική κριτική, ειδικά από τους Βρετανούς μαρξιστές ιστορικούς. Ωστόσο, ακόμη και οι πιο οργισμένοι κριτικοί παραδέχτηκαν πως η παρέμβαση του Σουίζι έδωσε κίνητρα για έναν νέο τρόπο σκέψης. Βλ. R. Hilton, The Transition from Feudalism to Capitalism (Λονδίνο: Verso, 1976). 10. «Happy Birthday Paul», Monthly Review, Απρίλιος Σουίζι, Four Lectures, σελ Davis, Where Did the Forties Go? A Popular History. The Rise and the Fall of the Hopes of a Decade (Λονδίνο: Pluto Press, 1984), σελ Historicus, «Fascism in America», Monthly Review, Οκτώβριος Πολ Μπάραν, «The Commitment of Intellectuals», Monthly Review, Μάιος 1961, στο Σουίζι και Χάμπερμαν, Paul A Baran, σελ. ίο. 15- J. Burnham, The Managerial Revolution (Penguin, i960). 16. Σουίζι και Χάμπερμαν, Paul Α. Baran, σελ Αυτόθι, σελ. 47- ι8. Binns και Μ Gonzales, «Cuba, Castro and Socialism», International Socialism Journal 249 I ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

251 8 (1980), σελ Επίσης, R. Blackburn, «Class Forces in the Cuban Revolution: A Reply to Peter Binns and Mike Gonzales», International Socialism Journal9 (1980), σελ J. L. Anderson, Che Guevara: A Revolutionary Life (Νέα Υόρκη: Bantam Books, 1997). 20. Blackburn, Εισαγωγή στο R. Debray, Strategy for Revolution (Λονδίνο: New Left Books, 1970), σελ. lo-n. 21. Π. Μπάραν και Π. Σουίζι, Μονοπωλιακός Καπιταλισμός: Η Ανατομία του Ιμπεριαλισμού (Αθήνα: Gutenberg, 1978). 22. Μπάραν και Σουίζι, Μονοπωλιακός Καπιταλισμός. 23- J. Eatwell, M. Milgate και P. Newman, The New Palgrave: Marxian Economies (Λονδίνο: Macmillan, 1987), σελ J.B. Foster, «Monopoly Capital at the Turn of the Millennium», Monthly Review, Απρίλιος Καρλ Μαρξ, To Κεφάλαιο, χόμ. 3 (Σύγχρονη Εποχή). 26. Ένας ολόκληρος κλάδος της μαρξιστικής οικονομίας έχει αναπτυχθεί παράλληλα με αυτές τις γραμμές, θέτοντας το ερώτημα τι έγινε με τα ποσοστά κέρδους τα τελευταία εκατό χρόνια. Βλ., π.χ., C. Harman, «Footnotes and Fallacies: A Comment on Robert Brenner's "The Economics of Global Turbulence"», Historical Materialism 4 (1999), σελ. 27. Τα ίδια ζητήματα ερευνώνται στο βιβλίο του Σουίζι, Η Θεωρία της Καπιταλιστικής Ανάπτυξης (Αθήνα: Gutenberg, 1993) 28. Υπάρχει μια καταπληκτική περίληψη για «το πρόβλημα της αλλαγής» στο Α. Callinicos, The Revolutionary Ideals of Karl Marx (Λονδίνο: Bookmarks, 1996). σελ Foster, «Monopoly Capital at the Turn of the Millennium». 30. Harman, Explaining the Crisis: A Marxist Re-appraisal (Λονδίνο: Bookmarks, 1984), σελ Τα παραδείγματα είναι από το άρθρο «Happy Birthday Paul». 32. Μπάραν και Σουίζι, Μονοπωλιακός Καπιταλισμός. 33 Μπάραν, Political Economy, σελ Αυτόθι, σελ Αυτόθι, σελ. 276,403,4ΐ6. Κεφάλαιο η ι. M. Mamdani, «Α Critique of the State and Civil Society Paradigm in Africanist Studies», African Studies in Social Movements and Democracy (Ντακάρ: CODESRIA, 1995), σελ. 6ο2-6Ι6. 2. J. S. Saul, «Ideology in Africa: Decomposition and Recomposition», στο G.M. Carter και P. 0. Meara, Africa Independence: The First Twenty-Five Years (Μπλούμιγκτον: Indiana University Press, 1985), σελ , Β. Moore, Queen's College Reunion Journal, Ιούλιος 2000, heroes/walter_rodney.htm. 4. R. Lewis, Walter Rodney's Intellectual and Political Thought (Ντιτρόιτ: Wayne State University Press, 1999). ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l250

252 5 Οι Θέσεις τελικά εκδόθηκαν: Ουόλτερ Ρόντνεϊ, A History of the Upper Guinea Coast (Οξφόρδη: Clarendon Press, 1970), σελ. i8,21,71,72,259, , Mazrui, «Africa between Ideology and Technology: Two Frustruated Forces of Change», στο Carter και O'Meara, African Independence, σελ , Creighon, «The Walter Rodney Factor in West Indian Literature», Stabroek News, 18 Ιουνίου 2000, 8. Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς, Walter Rodney and the Question of Power (Λονδίνο: Race Today, 1983), σελ L. T. Hector, «Fan the Rame», P. Gilroy, The Black Atlantic: Modernity and Double Consciousness (Λονδίνο: Verso, 1993) 11. W.E.B. Du Bois, Black Reconstruction in America (ΚλΙβελαντ: World Publishing, 1969), σελ Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς, Minty Alley (Λονδίνο: Seeker & Warburg, 1936). 13. Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς, World Revolution : The Rise and Fall of the Communist International (Λονδίνο: Seeker & Warburg, 1937). 14. ΣΑΡ. Τζέιμς, The Black Jacobins: Toussaint L'Overture and the San Domingo Revolution (Λονδίνο: Seeker 81 Warburg, 1938). 15. Σ.Λ.Ρ. Τζέιμς, Nkrumah and the Ghana Revolution (Λονδίνο: Allison 81 Busby, 1977). Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα συζήτηση για το βιβλίο αυτό από τον R.D.G. Kelley, «The World of Diaspora Made: C.L.R. James and the Politics of History», στο G. Farrel, Rethinking C.L.R. James (Οξφόρδη: Blackwell, 1996), σελ ι6. Βλ. «French Intellectuals and Democrats in the Algerian Revolution», στο Fannon, Toward the African Revolution (Penguin, 1970), σελ. 86-ioi. 17. Fannon, Black Skin, White Masks (ΝέαΥόρκη: Grove Press, 1967). 18. D.K. Orwa, The Congo Betrayal: The UN-US and Lumumba (Ναϊρόμπι: Kenya Literature Bereau,i985). 19. R. Segal, African Profiles (Λονδίνο: Penguin, 1962), σελ. 26ο. 20. Ν. wa Thiongo, The First Walter Rodney Memorial Lecture (Λονδίνο: Friends of Bogle, 1987), σελ Τζέιμς, Nkrumah and the Ghana Revolution, σελ. 103,157,169, A. Cabrai, «Revolution in Guinea» στο R.H. Chilcote, Amircal Cabral's Revolutionary Theory and Practice: A Critical Guide (Λονδίνο: Lynne Rienner, 1991), σελ. 29 υπάρχει επίσης μια καταπληκτική περιγραφή του Cabrai στο Β. Davidson, The Liberation of Guine: Aspects of an African Revolution (Penguin, 1969). 23. A.Cabral, «Unity and Struggle», στο Ghilcote, Amilcar Cabral's Revolutionary Theory, σελ. is. 24. Για αυθεντικές μαρτυρίες της επανάστασης της Μοζαμβίκης, βλ. C. Searle, We're Building the New School! Diary of a Teacher in Mozambique (Λονδίνο: Zed Books, 1981). Επίσης, Saul, «Ideology in Africa», σελ Ο. Ρόντνεϊ, How Europe Underdeveloped Africa (Λονδίνο: Bogle L'Overture Publications, 1972), σελ. 2,8o. 26. Αυτόθι, σελ. γ, 13, Ο. Ρόντνεϊ, West America and the Atlantic Slave Trade (Λάγκος: Afrografika, 1969), σελ I ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

253 28. Ο. Ρόντνεϊ, The Groundingw with my Brothers (Λονδίνο: Bogle L'Overture Publications, 1970). 29. E. Williams, Capitalism and Slavery (Λονδίνο: Andre Deutch, 1964). 30. Hector, «Fan the Rame». 31. Ο. Ρόντνεϊ, «The African Revolution» στο P. Buhle C.L.R. James: His Life and Work (Λονδίνο: Allison 81 Busby, 1986) σελ ,30,37,39,40-41, Αυτό ακριβώς ήταν το σημείο που τόνισε ο μη μαρξιστής Eric Williams στο μεγάλο βιβλίο του Capitalism and Slavery. 33 Ε. Bernstein, Evolutionary Socialism (Λονδίνο: Independent Labour Party, 1909), σελ. i6o, 170,177,196, Z. Bacchus, «Walter Rodney», Ο. Ρόντνεϊ, People's Power: No Dictator ([ζύρχζχαουν: Working People's Alliance, 1979), σελ. ι. 36. Κοινωνικό Φόρουμ, And Finally they Killed Him: Speeches and Poems at a Memorial Rally for Walter Rodney (Λάγκος: Socialist Forum, 1980), σελ. ίο. 37. Ο. Ρόντνεϊ, Signs of the Times (Λονδίνο: Working People's Alliance Support Group, 1978), σελ Ρόντνεϊ, People's Power, σελ. 2i. 39. M. Seenarine, «Gender, Culture and Class in Walter Rodney's Writings on Guyana», Ο. Ρόντνεϊ, A History of the Guyanese Working People, (Νέα Υόρκη: Johns Hopkins University Press, 1981), σελ. 141, Αυτόθι, σελ Αυτόθι, σελ Hector, «Fan the Rames». 44. Παρόλο που η ανάλυση σ' αυτό το κεφάλαιο είναι πιο κοντά σε εκείνη του Τ. Cliff, Deflected Permanent Revolution (Λονδίνο: Bookmarks, 1990). 45. AP. Maingot, «The Walter Rodney Affair», New York Revie of Books, 14 Μαΐου Τζέιμς, Walter Rodney and the Question of Power, σελ Ρόντνεϊ, Signs of the Times, σελ Maingot, «The Walter Rodney Affair». Κεφάλαιο 8 ι. «A Model Τ is a room with lock inside / a key is turned to free the world». C. Raine, A Martian Sends a Postcard Home (Οξφόρδη: Oxford University Press, 1979), σελ S. Sayers, «The Need to Work», Radical Philosophy 46 (1987), σελ C. Littler, The Development of the Labour Process in Capitalist Societies (Λονδίνο: Heinemann Educational, 1982), σελ Χ. Μπρέιβερμαν, Labour and Monopoly Capital: The Degradation of Work in the Twentieth Century (ΝέαΥόρκη: Monthly Review Press, 1974), σελ Επίσης, U. Pagano, Harry Braverman (Σιένα: University of Siena, 1990), σελ J.P. Cannon, The Struggle for Socialism in the «American Century» (ΝέαΥόρκη: ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l252

254 Pathfinder, 1977) σελ Αναφορά στο T. Cliff. Trotskyism after Trotsky: The Origins of the International Socialists (Λονδίνο: Bookmarks, 1998), σελ Ε. Baur, «The Roots of the Party Crisis - Its Causes and Solution», κείμενο που υποβλήθηκε στην Πολιτική Επιτροπή του SWP, υπάρχει αντίγραφο στη βιβλιοθήκη του Κόμματος. 7 Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα ιστορία για τον Κάνον, τον ηγέτη του αμερικανικού SWR στο C. Bambery «The Politics of P. Cannon», International Socialism Journal 36 (1987), σελ Μπρέιβερμαν έγραφε στην εφημερίδα του SWP και στο εσωτερικό δελτίο του κόμματος. Ήταν μόλις 20 χρονών. Η δημοσιογραφία του δεν ήταν ακόμη υψηλού επιπέδου και δέχτηκε πολλές κριτικές, έξω και μέσα από το κόμμα για το οξύ και αιρετικό ύφος του. Η. Frankel (Μπρέιβερμαν), «Α Defamer of Marxism», Fourth International, Μάιος 1944, σελ J.T. Farrell, Γράμμα, SWP Internal Bulletin 6/6 (1944) H. Frankel,«Comments on the Letter from James T. Farrell», SWP Internal Bulletin6/8 (1944), και J. Campbell, «The Frankel Article and Our Polemical Method», SWP Internal Bulletin 6/11 (1944). 8. A. Johnson, «The "Special Class" and Social Movement in the Marxism of Hal Draper», Manchester Metropolitan University, Μάρτιος Μεγαλύτερη κριτική για το έργο του Draper γίνεται από τον S. Wright, «Hal Draper's Marxism», International Socialism Journal 47 (1990), σελ T0 σημαντικότερο έργο του Draper είναι το Karl Marx's Theory of Revolution, τόμ. 4 (ΝέαΥόρκη: Monthly Review Press, 1977). 9. H. Frankel, «The New World Reality and the New Confusion, What Hansen's Document Has Revealed», SWP Internal Bulletin 15/10 (1953). Ο Κάνον απάντησε σ' αυτές και σε άλλες δηλώσεις της μειοψηφίας «Cochranite» στο «Background and Issues of the Party Crisis», SWP Internal Bulletin 15/12 (1953). 10. L. Proyect, «Sol Dollinger», RevolutionaryHistoryB/12 (2002), σελ Baur, «The Roots of the Party Crisis». Η Σοσιαλιστική Ένωση περιγράφεται στο βιβλίο του Alexander, International Trotskyism : A Documentary Analysis of the Movement (Λονδίνο: Duke University Press, 1991), σελ Τα κείμενα είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα Για μια αναφορά που φανερώνει τις μεγάλες διαφορές του νεαρού Frankel από τον ώριμο Μπρέιβερμαν βλ. Β. Palmer, «Before Braverman: Harry Frankel and the American Workers' Movement», Monthly Review 50/8 (1999), σελ M. Rose, Industrial Behaviour: Research and Control (Λονδίνο: Penguin, 1988), σελ Μπρέιβερμαν, Labour and Monopoly Capital, σελ «The Immediate Tasks of the Soviet Government», Λένιν, Διαλεχτά Έργα (Αλφειός 1953)' Γκράμσι, Γοάμματα από τη φυλακή (Αθήνα, Ηριδανός). ΐ5 Κάποιοι μαρξιστές και αρκετοί συμπαθούντες προσπάθησαν να διευρύνουν την κατηγοριοποίηση του Μαρξ βλ., π.χ., S. Pollard, The Genesis of Modern Management (Λονδίνο: Edward Arnold, 1965) KaiG. Friedmann, The Anatomy of Work (Λονδίνο: Heinenmann,i96i). 16. C. Bambery, «The Promised Land», Socialist Review 180 (1994), σελ Χ. Μπρέιβερμαν, Labour and Monopoly Capital, σελ. ίο, Αυτόθι, σελ. 53. ΐ9 Π. Μπάραν και Π. Σουίζι, Μονοπωλιακός Καπιταλισμός (Αθήνα: Gutenberg, 1978). 253 I ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

255 20. Μπρέιβερμαν, Labour and Monopoly Capital, σελ Αυτό το σημείο συζητείται και στον Α. Rainnie, Industrial Relations in Small Firms: Small Isn't Beautiful (ΛονδΙvo:Routledge, 1989) σελ , Μπρέιβερμαν, Labour and Monopoly Capital, σελ Αυτόθι, σελ Αυτόθι, σελ Αυτόθι, σελ Η τυπική δήλωση μιας τέτοιας αισιόδοξης άποψης, πως δηλαδή οι υπολογιστές θα άλλαζαν τον τρόπο εργασίας, αναπτύσσεται στο Α. Toffler, The Third Wave (Λονδίνο: Collins, 1980). 26. A. Zimbalast, Case Studies on the Labour Process (Νέα Υόρκη και Λονδίνο: Monthly Review Press, 1979) Brighton Labour Process Group, «The Capitalist Labour Process», Capital and Class 1 (1977), σελ Π. Σουίζι, «Πρόλογος», στο Μπρέιβερμαν, Labour and Monopoly Capital, σελ. ix-xiii, xii. Η άποψη του Heilbroner αναφέρεται από τον D.M. Gordon, «Harry Braverman» στο J. Eatwell, M. Milgate και P. Newman, The New Palgrave: Marxian Economics (Λονδίνο: Macmillan 1990), σελ R. Commbs, «Labour and Monopoly Capital», New Left Reviewi07 (1978), σελ , 79. Μια σύνοψη της συζήτησης που προκάλεσε το Labour and Monopoly Capital αναφέρεται στο Rose, Industrial Behaviour, σελ Επίσης οπην «Εισαγωγή» του S. Wood, The Degradation of Work? (Λονδίνο: Hutchinson, 1982), σελ D. Knights, H. Willmott και D. Collinson, Job Redesign: Critical Perspectives on the Labour Process (Λονδίνο: Heinemann, 1984) S. Dex, The Sexual Division of Labour: Conceptual Revolutions in the Social Sciences (Μπράιτον: Harvester, 1985) W.A.T. Nichols και P. Armsrong, Workers Divide (Γλασκόβη: Fontana, 1976) S. Hill, Competition and Control at Work (Λονδίνο: Heinemann, 1981) T. Watson, Sociology Work and Industry (Λονδίνο.- Routledge, 1980). 29. Rainnie, Industrial Relations, σελ Επίσης, Rose, Industrial Behaviour, σελ A.L. Friedman, Industry and Labour: Class Struggle at Work and Monopoly Capitalism (Λονδίνο: Macmillan, 1977), σελ. 50. Επίσης, A. Friedman, «Responsible Autonomy versus Direct Control over the Labour Process», Capital and Class 1 (1077), σελ V. Beechey, Unequal Work (Λονδίνο: Verso, 1987). 31. Friedman, Industry and Labour, σελ M. Burawoy, The Politics of Production (Λονδίνο και Νέα Υόρκη: Verso, 1985) σελ. ίο, Littler, The Development of the Labour Process, σελ Zimbalast, Case Studies, σελ. ix. 34. S. Cohen, «A Labour Process to Nowhere?», New Left Review 165 (1987), σελ J. West, «Women, Sex and Class», στο A. Kuhn καια,μ. Wölpe, Feminism and Matterialism (Λονδίνο: Routledge 81 Kegan Paul, 1978) Beechey, Unequal Work, σελ F.R. Eliot, The Family: Change or Continuity? (Λονδίνο: Macmillan, 1986). 37. Χ. Μπρέιβερμαν, «Two Comments», Monthly Review, Ιούλιος-Αύγουστος 1976, σελ , Η εξέλιξη της εργασίας των γυναικών περιγράφεται στο L. German, Sex, Class and Socialism (Λονδίνο: Bookmarks, 1989) σελ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l254

256 39 Μπρέιβερμαν, Labour and Monopoly Capital, σελ. 72 Μπρέιβερμαν, «Two Comments», σελ Cohen, «A Labour Process to Nowhere?». 40. Σουίζι στο Μπρέιβερμαν Labour and Monopoly Capital, σελ. ix-xiii, xii. 41. Τόμπσον, «The Labour Process and Deskilling» στο Κ. Thompson, Work, Employment and Unemployment: Perspectives on Work and Society (Φιλαδέλφεια: Open University Press, 1984), σελ ,84. Επίσης,Τόμπσον, The Nature of Work: An Introduction to Debates on the Labour Process (Λονδίνο: Macmillan, 1989), σελ. ιο6 ιο Μπρέιβερμαν, Labour and Monopoly Capital, σελ Μπρέιβερμαν, The Future of Russia (ΝέαΥόρκη: Macmillan, 1963), σελ. xi, 155,158, Κ. Μαρξ, Φ. Ένγκελς, Διαλεχτά Έργα (Αλφειός). Κεφάλαιο 9 ι. Σ. Αμίν, «The Social Movements in the Periphery: An End to National Liberation», στο Σ. Αμίν, Transforming the Revolution: Social Movements and the World System (Νέα Υόρκη, Monthly Review Press, 1990), σελ ,96-97, Σ. Αμίν, The Maghreb in the Modern World (Λονδίνο: Penguin, 1970) Η Συσσώρευση σε Παγκόσμια Κλίμακα: Κριτική της Θεωρίας της Υπανάπτυξης (Αθήνα: Νέα Σύνορα, 1975) Neo-Colonialism in West Africa (Λονδίνο: Penguin, 1973) Unequal Development: An Essay on the Social Formations of Peripheral Capitalism (ΝέαΥόρκη: Monthly Review Press, 1973) Ιμπεριαλισμός και Άνιση Ανάπτυξη (Αθήνα: Καρανόσης, 1978) The Law of Value and Historical Materialism (Λονδίνο: Harvester, 1977) The Arab Nation: Nationalism and Class Struggle (Λονδίνο: Zed Books, 1978) Τάξη και Έθνος (Αθήνα: Ηρόδοτος, 1996) The Arab Economy Today (Λονδίνο: Zed Books, 1989) Capitalism in the Age of Globalization (Λονδίνο: Zed Books, 1997) Spectres of Capitalism: A Critique of Current Intellectual Fashions (ΝέαΥόρκη: Monthly Review Press, 1998). Ο κατάλογος δεν είναι ολοκληρωμένος, όσον αφορά τα βιβλία του Αμίν στα αγγλικά, και επίσης υπάρχουν πολλά βιβλία του Αμίν στα αραβικά και τα γαλλικά. 3 Α. Foster-Carte, «The Empirical Samir Amin: A Notice and Appreciation», The Arab Economy Today, σελ. 1-40, j. 4. Σ.Αμίν, Re-reading the Postwar Period (ΝέαΥόρκη: Monthly Review, 1994). 5. Αυτόθι, σελ Αυτόθι, σελ Αυτόθι, σελ Ισως πρόκειται για αναφορά στο βιβλίο του Μάο, The Chinese Revolution and the Communist Party of China (Πεκίνο: Foreign Languages Press, 1950). 9. Σ.Αμίν, «The first Babu Memorial Lecture», Review of African Political Economy 25/ 77 (1998), σελ T0 κείμενο είναι διαθέσιμο στην ιστοδελίδα: apc.org/memoria.htm. ίο. El Masry, «Où va l'egypte?», Démocratie Nouvelle, Επίσης, P. Dupont, «Problèmes actueles de Γ économie égyptienne», Economie et Politique, 26, Σ.Αμίν, «Les revenus susceptibles d'épargné et leur utilisation en Egypte », These de Statistiques, ISUP, Παρίσι, I ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

257 12. Σ. Αμίν, «Les effects structurels de Γ integration internationale des économies precapitalistes: une étude theorique du mecanisme qui a engendré les économies dites sousdévéloppés», Doctorat d'état des Sciences Économiques, Παρίσι, Αποσπάσματα του διδακτορικού αναφέρονται στο Αμίν, Η Συσσώρευση σε Πασγκόσμια Κλίμακα. ΐ3 S. Pollard, «Economic History. Α Science of Society?», Pastand Present jo (1965), σελ A. Gerschenkon, Economic Backwardness in Historical Perspective (Κέιμπριτζ: Harvard University Press, 1962). W.W. Rostow, The Process of Economic Growth (Νέα Υόρκη: W.W. Norton, 1952). 15. D. Yergin, J. Stanislav, The Commanding Heights: The Battle foe the World Economy (Καλιφόρνια: Touchstone Books, 2002), σελ G. Kohler, «The Future of Global Polarisation», REVIEW (Braudel Centre), 17/3 (1994), σελ , Αμίν, Re-reading, σελ ι8. Σ. Αμίν, Dirasa filtayaratalnaqdia walmaliafimisram 1957 (Κάιρο: Arab League, 1959) Σ. Αμίν, Comptes économiques de la Republique du Malien 1959 (Παρίσι: Ministère du plan et de la coordination des affaires économiques et financierières, 1959). 19. Το κλασικό αγγλικό κείμενο της περιόδου του Αμίν, The Maghreb in the Modem World. 20. Foster-Carter, «The Empirical Samir Amin», σελ Αμίν, Συσσώρευση σε Παγκόσμια Κλίμακα, σελ ο Αμίν, Unequal Development και Συσσώρευση σε Παγκόσμια Κλίμακα Foster-Carter, «The Empirical Samir Amin», σελ C. Ngai-Lung, «Under-development and the World Capitalist System -An Evaluation of Some Present Studies». 23. Ν. Ουίντζερι, The Left in Britain (Penguin, 1976), σελ Τόμπσον και Lewis, The Revolution Unfinished? A Critique of Trotskyism (Big Flame, 1977). Για μια ενδιαφέρουσα αντικριτική, βλ. J. Harber, «Trotskyism and the IS Tradition», Revolutionary Socialism 2 (1979), σελ Σ. Αμίν, L'Avenir du Maoïsme (Παρίσι: Éditions de Minuit, 1982), σελ Ν. Harris, The Mandate of Heaven: Marx and Mao in Modern China (Λονδίνο: Quartet, 1978), σελ. 26i, 28i. 27. Αμίν, Re-reading the Postwar Period, σελ Αμίν, «The First Babu Memorial Lecture». 29. Αυτόθι. 30. Αυτόθι. 31. Αυτόθι. 32. Αμίν, Re-reading the Postwar Period, σελ Σ.Αμίν, L'Avenir du Maoïsme, σελ Αμίν, «The Social Movements in the Periphery», σελ «The Development of the periphery requires the setting up of autocentric national stuctures», Αμίν, Συσσώρευση σε Παγκόσμια Κλίμακα, σελ Αμίν, The Maghreb in the Modern World, σελ. 189, Αμίν, Re-reading the Postwar Period, σελ Οι ισχυρισμοί αυτοί θέτουν το ερώτημα του γιατί συνεχίζει να υπάρχει η ανεπάρκεια της τάξης ακόμη και σε όχι τόσο κρίσιμα μέτωπα. ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l256

258 39 Foster-Carter, «The Empirical Samir Amin», σελ. j Αμίν, Eurocentrism, σελ , Θα πρέπει να σημειώσουμε πως ο Αμίν έχει τη δική του θεωρία σταδίων για την ανθρώπινη ανάπτυξη. Η κοινωνία έχει εξελιχθεί από (ι) πρωτόγονη κοινοβιακή, (2) πρώτες κοινωνίες συναλλαγών (συμπεριλαμβάνεται και ο φεουδαλισμός), (3) μορφές δουλοκρατίας, (4) μικρή παραγωγή, (s) καπιταλισμός. Αμίν, Συσσώρευση σε Παγκόσμια Κλίμακα, σελ Λ.Τρότσκι, History of the Russian Revolution (ΝέαΥόρκη: Pathfinder Press, 1992), σελ Αμίν, Συσσώρευση σε Παγκόσμια Κλίμακα, σελ Για τις πολλές ομοιότητες στη γλώσσα βλ. Αμίν, Συσσώρευση σε Παγκόσμια Κλίμακα, σελ. 9, Αμίν, Unequal Development, σελ Αμίν, Συσσώρευση σε Παγκόσμια Κλίμακα, σελ. ι. 47 Ν. Harris, The End of the Third World: Newly Industrializing Countries and the Decline of an Ideology ( Penguin, 1986) σελ Η. Bernstain, «Sociology of Underdevelopment vs. Sociology of Development?», στο D. Lehmann, Development Theory: Fpur Critical Essays (Λονδίνο: Frank Cass, 1978). 49. S. Smith, «The Ideas of Samir Amin: Theology or Tautology?», Journal of Development Studies 17/1 (1980), σελ Foster-Carter, «The Empirical Samir Amin», σελ Σ. Αμίν, «Not à Happy Ending», Al-Ahram Weekly462 (1999). 52. Σ. Αμίν, Spectres of Capitalism, σελ Επίσης, Σ. Αμίν, «The Political Economy of the Twentieth Century», Monthly Review, Ιούνιος 2000, σελ Κεφάλαιο ίο 1. Ντ. Ουίντζερι, The Lettin Britain (Penguin, 1976) Health in Danger (Λονδίνο: Macmillan, 1979) The Book of the Vear (Λονδίνο: Ink Links, 1980) Beating Time (Λονδίνο: Chatto & Windus, 1986) The National Health: A Radical Perspective (Λονδίνο: Hogarth Press, 1988) Preserving Disorder (Λονδίνο: Pluto, 1989) Some Lives (Λονδίνο: Sinclair- Stevenson, 1991) M. Rosen και Ντ. Ουίντζερι, The Chatto Book of Dissent (Λονδίνο: Chatto & Windus, 1991). Επίσης, περισσότερες πληροφορίες είναι διαθέσιμες στην ι- στοσελίδα 2. ΤαρΙκ Αλί, Street-Fighting Years: An Autobiography of the Sixties (Λονδίνο: Collins, 1987). Η μεγαλύτερη συνεισφορά του Ταρίκ Αλί ήταν η συμβολή του στη δημιουργία της έκδοσης New Left Review, μιας από τις μεγαλύτερες αριστερές εκδόσεις, που ο Ουίντζερι προτίμησε να αγνοήσει. Η άποψη του για τη NLR παρουσιάζεται στο βιβλίο του The Left in Britain: «Πίσω από τη φοβερά εξεζητημένη ανάλυση υπήρχε η φοβερά υπεροπτική πεποίθηση πως ο ρόλος των διανοουμένων είναι να φτιάχνουν τη θεωρία, ο ρόλος των εργατών είναι να κάνουν την επανάσταση και πως αυτό που είναι λάθος στη Βρετανία είναι πως οι τελευταίοι είναι πολύ συντηρητικοί ώστε να κατανοήσουν τις οδηγίες των πρώτων». Ουίντζερι, The Left in Britain, σελ Συνέντευξη με τη Sheila Rowbotham, 13 Ιουνίου 2οσι. 257 I ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

259 ή. Ουίντζερι, The National Health, σελ. xi ν, xv, Ντ. Ουίντζερι, «Against Grown-Up Power», New Statesman, Αύγουστος 1967, στο Ουίντζερι, Preserving Order, σελ. 3-6, j. 6. To επεισόδιο αυτό περιγράφει ένας συμφοιτητής του Ουίντζερι και είναι διαθέσιμο με τον τίτλο «It's My Life» στην ιστοσελίδα: 7 R. Neville, Hippie Hippie Shake: The Dreams, the Trips, the Trials, the Love-ins, the Screw-ups... the Sixties (Λονδίνο: Bloomsbury, 1996), σελ. 173,271 Ν. Fountain, Underground: The London Alternative Press (Λονδίνο και ΝέαΥόρκη: Comedia, 1988), σελ. 43- J. Green, Days in the Life: Voices from the English Underground (Λονδίνο: Minerva, 1988), σελ. 65. Επίσης, περισσότερες πληροφορίες στην ιστοσελίδα: 8. Ουίντζερι, «Against Grown-Up Power», σελ Σε αντίθεση με τα όσα ισχυρίζεται ο Neville, ο Ουίντζερι δεν είχε ποτέ σχέση με αυτή την οργάνωση. ίο. Neville, Hippie Hippie Shake, σελ. 73, ι62, Green, Days in the Life, σελ. 24, Fountain, Underground, σελ. 56 I.H. Birchall, The Smallest Mass Party in the World: Building the Socialist Workers Party, (Λονδίνο: SWP, 1981).Τα γεγονότα του 1968 περιγράφονται στο C. Harman, The Fire Last Time: 1968 and After (Λονδίνο: Bookmarks, 1988). 13. P. Foot, «David Widgery», New Left Review 196 (1992), σελ , P. Sedgwick, Psycho Politics (Λονδίνο: Pluto, 1982). 15. Ντ. Ουίντζερι, Preserving Order, σελ. xiii. 16. Ντ. Ουίντζερι, «When Harrods is Looted», Preserving Order, σελ. 7-13, S. Rowbotham, L. Segal, H. Wainwright, Beyond the Fragments (Μάντσεστερ: Merlin, 1979), σελ Fountain, Underground, σελ G. Greer, The Female Eunuch (Λονδίνο: Granada, 1971) S. Rowbotham, Women, Resistance and Revolution (Penguin, 1972), Woman's Consciousness, Man's World: 300 Years of Women's Oppression and the Fight Against It (Λονδίνο: Pluto, 1973). 20. Greer, The Femake Eunuch, σελ Neville, Hippie Hippie Shake, σελ. 20ΐ Fountain, Underground, σελ Ντ. Ουίντζερι, Preserving Order, σελ Neville, Hippie Hippie Shake, σελ G. Dawson, «The Politics of Pornography», Socialist Worker, 24 Σεπτεμβρίου Ντ. Ουίντζερι, «OZOrbituary», 1972, και Preserving Order, σελ , Fountain, Underground, σελ R. Darlington και D. Lyddon, Glorious Summer: Struggle in Britain 1972 (Λονδίνο: Bookmarks, 2000), σελ Η αυτοβιογραφία της Shiela Rowbotham σταματά το 1968, στην αρχή της γέννησης του κινήματος, αλλά πριν από τη δημιουργικότερη περίοδο της Rowbotham, και πριν αναπτύξει τη σχέση της με τον Ουίντζερι. S. Rowbotham, Promise of a Dream: Remembering the Sixties (Λονδίνο: Penguin, 2000). 29. Ντ. Ουίντζερι, The Left in Britain, σελ. 15. ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l258

260 30. Όργουελ, «Politics and the English Language», στο Όργουελ και Angus, The Collected Essays, Journalism and Letters of George Orwell, τόμ. 4: In Front of Your Nose (Penguin, 1970), σελ , Ντ. Ουίντζερι, «How Did Biko Die?», Temporary Hoarding, 1977, στο Preserving Disorder, σελ , i6i. 32. Όργουελ, «Politics and the English Language», στο βιβλίο The Collected Essays, τόμ. 4, σελ Συνέντευξη μετηντζούλιετας, 5 Δεκεμβρίου Green, Days in the Life, σελ. 256 Ουίντζερι, The Lettin Britain, σελ Foot, «David Widgery», σελ Ντ. Ουίντζερι, Beating Time, σελ. 17 Κ. Leech, Struggle in Babylon: Racism in the Cities and Churches of Britain (Λονδίνο: Sheldon Press, 1988), σελ Bethnal Green και Stepney Trades, Blood on the Streets Trades Council, 1978). (Λονδίνο: Bethnal Green and Stepney 37. C. Coon, «Rebels against the System», Melody Maker, 7 Αυγούστου ). Savage, England's Dreaming: Sex Pistols and Punk Rock (Λονδίνο: Faber & Faber, 1991), σελ Ντ. Ουίντζερι, Temporary Hoarding ι. 40. Savage, England's Dreaming, σελ Ντ. Ουίντζερι, Beating Time, σελ Αυτόθι, σελ C Rosenberg, «Labour and the Fight against Fascism», ISF39 (1998), σελ , Συμπτωματικό, ο Samuel ήταν ο άνθρωπος που στρατολόγησε τουν Sedgwick στην αριστερά, περίπου 25 χρόνια πριν. G. Pearson, «Red Idols: Ralph Samuel and Peter Sedgwick», The Oxford Isis, 22 Φεβρουαρίου R. Samuel, «David Widgery», History Workshop Journal 35 (1993), σελ , Rock Against Racism Edinburgi, Rosenberg, «Labour and the Fight Against Fascism», σελ. 8ι D. Field, «Rashing out the Front», Socialist Review, Μάιος R. Huddle, «Hard Rain», Socialist Review, Ιούλιος-Αύγουστος Ντ. Ουίντζερι, Beating Time, σελ. ιΐ Αυτόθι, σελ Ντ. Ουίντζερι, Temporary Hoarding ι. 5ΐ. Ντ. Ουίντζερι, Preserving Order, σελ Αυτόθι, σελ Ντ. Ουίντζερι, Beating Time, σελ Συνέντευξη με τον John Shemeld, 31 Ιουλίου 1998 Γράμμα από τον Keith Flett, 26 Δεκεμβρίου 1998 Γράμμα από τον Ian Birchall, 18 Αυγούστου Ντ. Ουίντζερι, R. Gregory, S. Shelton και R. Huddle, «Look get it Straight», Socialist Review, Ιούλιος-Αύγουστος 1978, Socialist Worker, 7 Οκτωβρίου Ουίντζερι, Beating Time, σελ P. Stack, Socialist Worker Review, Ιούλιος-Αύγουστος Rentamobi. 58. «Rock Against Racism», στο βιβλίο του Ουίντζερι Preserving Order, σελ , n I ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

261 59 Η θέση του Επίκουρου κατά Μαρξ ερευνάται στο John Belamy Foster, Marx's Ecology: Materialism and Nature (ΝέαΥόρκη: Monthly Review Press, 2000). 60. Π. Λαφάργκ, To Δικαίωμα στην Τεμπελιά. 6ι. Ντ. Ουίντζερι, Preserving Order, σελ T0 βιβλίο λάθος χρονολογεί αυτή τη μελέτη στο καθώς ούτε το περιοδικό ούτε το βιβλίο υπήρχαν. 62. Ντ. Ουίντζερι, The Book of the Year, σελ. j. 63. Συνέντευξη με τους Ruth Gregory και Syd Shelton, 6 Ιανουαρίου Ντ. Ουίντζερι, «Doctoring», New Internationalist, 1983, στο Preserving Order, σελ , ι86. Πιθανότατα, το πρώτο άρθρο του Ουίντζερι για το Εθνικό Σύστημα Υγείας να ήταν το «Unions and Strikes in the National Health Service in Britain», Internationaljournal if Health Services 6/12 (1976), σελ Πρόκειται για μια ημι-ακαδημαϊκή ιστορία της από τα κάτω οργάνωσης των απεργιών στον τομέα της υγείας τα έτη Η μελέτη αυτή δεν ακολουθεί τον αυτοβιογραφικό τρόπο του Ουίντζερι, όπως τα άλλα του βιβλία. 65. «Correspondence», British Medical Journal, 12 Μαρτίου Ντ. Ουίντζερι, «Out East», British Medical Journal, 15 Ιουλίου Ντ. Ουίντζερι, «The Prince and the Psychiatrists», British Medical Journal, 21 Σεπτεμβρίου Συνέντευξη με τηντζούλιετ Ας, 5 Δεκεμβρίου Πέρα από τα άρθρα που αναφέρθηκαν παραπάνω, άλλα άρθρα του Ουίντζερι στην εφημερίδα British Medical Journal, είναι τα παρακάτω: «The New General Practice: The Changing Philosophies of Primary Storms», 3 Οκτωβρίου 1990 «Desert Storms», 11 Ιανουαρίου 1992 «AIDS Farewells», 5 Σεπτεμβρίου 1992 «Practice Reports», 14 Νοεμβρίου Επίσης, βλ. στην «Correspondence», British Medical Journal, 13 Αυγούστου 1988,15 Απριλίου Αυγούστου 1989,26 Αυγούστου 1989,7 Οκτωβρίου 1989,27 Οκτωβρίου 1990, ΐ5 Δεκεμβρίου 1990,2 Νοεμβρίου Φεβρουαρίου 1992,9 Ιανουαρίου V Απριλίου Ντ. Ουίντζερι, The National Health, σελ. xiv. 68. Ντ. Ουίντζερι, Some Lives, σελ Ντ. Ουίντζερι, «Introduction», A Day in the Life of London (Λονδίνο: Cape, 1984), σελ Ντ. Ουίντζερι, Some Lives, σελ Ομοίως, σελ Foot, «David Widgery», σελ Συνέντευξη με τους Ruth Gregory και Syd Shelton, 6 Ιανουαρίου 1999 Ο' απεργίες των λιμενεργατών του Λονδίνου στη δεκαετία του 1970 περιγράφονται στο F. Lindop, «The Dockers and the Industrial Relations Act, Part 2: The Arrest and Release of the "Pentonville Five"», Historical Studies in Industrial Relations 6 (1998), σελ Αυτός ο φανταστικός αριστεριστής εμφανίζεται στο σατυρικό περιοδικό Private Eye. 75 Ο Woolfie (R. Lindsay) ήταν ο ηγέτης του Tooting Popular Front στη φαρσοκωμωδία της τηλεόρασης Citizen Smith. 76. Foot, «David Widgery», σελ Β. Light, «The Human Face of Revolution», Socialist Review, Νοέμβριος Συνέντευξη με τον Ian Birchall, 21 Οκτωβρίου Για όσους δεν συνάντησαν ποτέ τον Ian θα πρέπει να εξηγήσουμε πως αυτό το σχόλιο είναι αστείο. Ακόμη και σήμε- ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l200

262 ρα, στη βρετανική αριστερά υπάρχουν άνθρωποι που πιστεύουν πως πρέπει να υποστηρίζουν μια προηγούμενη «ορθόδοξη» κατάσταση. Ο Ian σίγουρα δεν ανήκει σ* αυτούς! 79- Samuel, «David Widgery», σελ ο. S. Rowbotham, History Workshop Journal 35 (1993), σελ ι. Συνέντευξη με τηντζούλιετ Ας, 5 Δεκεμβρίου Κεφάλαιο ιι ι. Ντ. Ρέντον, Fascism: Theory and Practice (Λονδίνο: Pluto, 1999). 2. Η άποψη του Ενέν για το μυθιστόρημα του Σερζ Midnight in the Century υπάρχει σε μια ειδική έκδοση του Grades Largeurs, φθινόπωρο-χειμώνας 1981, σελ P.Anderson, In the Tracks of Historical Materialism (Λονδίνο: Verso, 1983), σελ I ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

263

264 Ευρετήριο A Α' Παγκόσμιος πόλεμος 25,7ΐ Αγγλική Επανάσταση 115 Αϊνστάιν 24,129 Αλα'ιλί, Ικμπάλ Αλγερία 91, Αλεξάντερ, Σάλι 2ο8 Αλί,Ταρίκ 38, 208, 222 Αλτουσέρ, Λουί 114, ΐ2ο, 124 Αμίν, Σαμίρ 2ΐ, ,237 Αμπντάλα, Αχμάντ 90 Αμπντέλ, Φαντάλι ιοο Άμστερνταμ 37 αναρχικό κίνημα 62 Ανγιούτιν, Ανατόλι 59 Ανοιξη της Πράγας 41 Άντερσον, Πέρι 83, ιΐ Άντζελο ντε Ριτζ 93 Αντιναζιστική Ένωση (ANL) 208, 222,223,227,230 Άντλερ, Φρίντριχ 53 Αραγκάν, Λουί Αριστεροί Εσέροι 34 Αρμάντ, Ινέσα 54 Ας,Τζούλιετ 217, 229, 234 Άτσεσον, Άλεξ 97. ι 3 Αφγανιστάν 35 Αφρικανική Εθνική Ένωση της Τανγκανίκα (TANU) 152 αφρικανικός σοσιαλισμός 19, ΐ45~ 146, Β Β' Διεθνής 69,70, 7* , Β" Παγκόσμιος πόλεμος 113,131 Βαρκελώνη 13,17.62 Βιετνάμ 136 Βολιβία 9ΐ Βόρεια Κορέα 196 Bedaux, σύστημα ι8ο Γ Γ Διεθνής 63 Γένοβα 13 Γερμανία 25,3ΐ Ανεξάρτητο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας (USPD) 73 Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD) ,128 Γιακόβλενα,Αλεξάντρα 57 Γιεσένιν, Σεργκέι 46 Γιουνάν, Ραμσίς 93.96, ιοί Γκάιτσκελ, Χιουγκ 32 Γκάνα Γκάρβεϊ, Μάρκους 149, ΐ5. 152, 153 Γκεβάρα,Τσε 134. ΐ7ΐ Γκέριν, Ντάνιελ 38, 236 Γκέρλαχ, Έριχ 83 Γκερτσένκον,Αλεξάντρ 191 Γκίνσμπεργκ, Άλεν 209 Γκόλανζ, Βίκτορ 131 Γκόλντμπεργκ, ΈλιςΤζέι 90 Γκονζάλες, Μάικ 133 Γκορμπατσόφ, Μιχαήλ 28,35. ΐ7ΐ Γκοροντέτσκι, Σεργκέι 46 Γκουντ, Πάτρικ 83 Γκράμσι, Αντόνιο 30,71.72,184,236 Γκρέγκορι, Ρουθ 208, 226, 228 Γκρίμαν, Ρίτσαρντ 65,66 Γκριρ, Ζερμέν 117,213 Γουάφντ 94. ι 7 Γουιάνα 146, ι6ι. 162, 163,164 Γουίκς,Τζέφρι 2ο8 Γουινέα Γουντ, Έλεν Μέικσινς 131 γυναίκες 24,26, γυναικείο κίνημα 25, I ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

265 ΕΣΣΔ, δικαίωμα ψήφου 26 καταπίεση 179 Clash 222 Δ Δ' Διεθνής 64,89,103 Δημητρόφ ιΐ2 Διαρκής Επανάσταση, θεωρία 36, Διεθνείς Σοσιαλιστές (IS) Βρετανία 2θ8, 2ΐο, 2ΐι, 212, 219, 227,233 ΗΠΑ 171 Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) 165, Διεθνής Αμνηστία 165 Διεθνής Μαρξιστική Ομάδα 222 Δίκες της Μόσχας 93 Ε Εθνική Ένωση για την Ανάπτυξη των Έγχρωμων Ανθρώπων (NAACP) 150 Εθνικό Μέτωπο (NF), Βρετανία ,228 εκβιομηχάνιση 164,185, ι88, ΕΣΣΔ Κίνα 196 κρατική ι88, 2οο Εκστρατεία για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό 40 Έλις, Χάβελοκ 117 Ελλάδα 131 Ένγκελς, Φρίντριχ 15, ι8,2ο, , in, 124, 182 Ενέν, Ζορζ 21, "ΐο8, 237 Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ) 26, 28,32, , Αριστερή Αντιπολίτευση , 66-67,128 γκούλαγκ 33 γραφειοκρατικοποίηση ,63,133 δικαιώματα γυναικών 53* Εργατική Αντιπολίτευση 55 εκβιομηχάνιση ελίτ 28 εξωτερική πολιτική 34 κατάρρευση 32 κολεκτιβοποίηση ,65 Ένωση των Φυλακισμένων του Διεθνούς Ταξικού Πολέμου 169 Επαναστατικό Κομμουνιστικό Κόμμα Βρετανίας (RCP) ιοο, εργατικά συμβούλια 74 Γερμανία 44 Ιταλία 73 Ρωσία 73 Εργατικό και Αγροτικό Κόμμα, Τρινιδάδ 151 Εργατικό Κόμμα, ΗΠΑ 171,185 Έρενραϊχ, Μπάρμπαρα 130 Ζ Ζιμπάμπουε Ζινόβιεφ 55.6ο, 63,77 Ζολά 189 Ζορές, Ζαν 6ο, 75 Η ΗΠΑ 26,128,148,150,194. 2θ6, 210 Αμερικανικός Εμφύλιος 150 απεργίες 174 CIA 152,154 δικαίωμα ψήφου γυκαικών 26 κραχ του New Deal 29,129 Προοδευτικό Κόμμα 129 ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l204

266 στρατιωτικές δαπάνες 136 Hachomer Hatzair 98 Θ Θαλχάιμερ, Αύγουστος 30,236 Θάτσερ, Μάργκαρετ 28, ιι6, 22γ, 228 θατσερισμός 231 I Ιβάνοφ, Βσέρολοντ 46 Ίγκλετον,Τέρι 38 Ινσαναλί, Μοχάμεντ 159 Ισπανία 29,32, 37 Λαϊκό Μέτωπο 37 POUM 37 Σοσιαλιστικό Κόμμα 32 Κ Κάλας, Νικολάς 103 Καλέ, Ανρί ιοί Καλέτσκι, Μάικλ Καλίνιν 63 Καμάλ, Ανουάρ 96,97. ιοί, 104 Κάμενεφ 63 Καμπράλ, Αμίλκαρ 154 Κάνον,Τζέιμς Π. 38, Καντ, Μπομπ 2θ8 Κάουτσκι, Καρλ ι8,69,70, 7ΐ Καρμίκαελ, Στόκλεϊ 42 Κάστρο, Φιντέλ 127,133 Κέινς,Τζον Μάιναρ Κέλνερ, Ντάγκλας Κενιάτα,Τζόμο 150 Κέρουακ,Τζακ 209, 212,2ΐ6 Κέστλερ, Άρθουρ 131 Κίλουεφ, Νικολός 46 Κίρναν, Βίκτορ Τζ. 20,109, ιΐ3 Κλαουντίν, Φερνάντο 2ΐ6 Κλάπτον, Έρικ 220 Κλίβερ, Έλντριτζ 42 Κλιφ, Λάιονελ 148 Κλιφ,Τόνι 38,6γ, 22γ, 237 Κλόουφ, Μπράιαν 222 Κοάμα, Οθέν 165 κοινοβουλευτική αριστερά 14 Κόκκινος Στρατός 36 Κολακόφσκι, Λεσζέκ 84 Κολοντάι, Αλεξάντρα 20, "57 Κομμουνιστική Διεθνής ή «Κομιντέρν» 17, ,203 πέμπτο παγκόσμιο συνέδριο γ8 Κομμουνιστικό Κόμμα 2ΐ, 30,32, 74 86, m. 116,119, 169,195 Αιγύπτου Βρετανίας 2ΐ, 40,95. ΐ09. m. 114,116,119,210 Γαλλίας 92,95 Γερμανίας (KPD) 30,32,74.78,8ι ΗΠΑ ι86 Κίνας Ουγγαρίας 86 Κονγκό Κόνραντ,Τζόζεφ 117 κονστρουκτιβισμός 49 Κορς, Καρλ 2ΐ, 36, Κούβα ,142,164 Κουζμίν 63 Κουν, Καρολάιν 220 Κουριέλ,Ανρί 93 Κόχλερ, Γκέρνοτ 192 Κόχραν, Μπερτ 172 κρατικός καπιταλισμός 2γ, ι Κριστανόφσκαγια, Όλγα 28 Κροστάνδη,εξέγερση Λ Λαβρόφ, Πίτερ 6ο Λαϊκό Εθνικό Κογκρέσο (PNC), 265 I ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

267 Γουιάνα 146,159 Λαϊκό Μέτωπο 92 Γαλλία 92 Ισπανία 37 Λαϊκό Προοδευτικό Κόμμα (ΡΡΡ), Γουιάνα 159 Λάιτ, Μπομπ 232 Λάσκι, Χάρολντ 130 Λαφάργκ, Πολ 227 Λεβί-Στρος, Κλοντ 64 Λέβιν, Καρλ 82 Λένιν, Βλαντιμίρ 17, ι8,31, 33.38, ο, 63, 71, ο, 8ι, 104, ιΐ2, , 207, 2ΐ6, 236, 237 Λένον,Τζον 216 Λιβερία 25 Λίντον, Ντέιβιντ 215 Λιούις, Γουίνταμ 47 Λιούις, Ρούπερτ 147 Λιούις, Σερ Άρθουρ 163 Λίτλερ, Κρεγκ ι68, ι8ο Λίφσουλτζ, Λόρενς 140 Λόκμαν, Ζάκαρι90 ΛΌυβερτούρ,Τουσέν 151 Λούκατς,Τζορτζ Λουμούμπα, Πατρίς 152, Λουνατσάρσκι, Ανατόλι 20, Λούξεμπουργκ, Ρόζα ι8, θ, 118, 212, 237 Μ Μαγιακόφσκι, Βλαντιμίρ 20, Μάγκντοφ, Χάρι 130,131 Μακάρθι 43 μακαρθισμός 129,130,172 Μακίντιρ, Αλασντέρ ΐ2ΐ Μάλι Μάλκολμ Χ156 Μαμντανί, Μαχμούντ 146,148 Μαν, Τομ in, ιΐ2,122,124 Μαντέλ, Έρνεστ 38 ΜάοΤσεΤουνγκ 19,35. ΐ μαοϊκή θεωρία 2ΐ μαοϊσμός , 205 Μαρινέτι, Φίλιπο 47 Μαρξ, Καρλ 15, ι8,31, ΐ ι, 83,85,104, ill, 122,124, , ,186,191, , 206, 227 Θέσεις για τον Φόιερμπαχ ι86 Το Κεφάλαιο 58, ,189,191 μαρξισμός ι6, ι8, 22, , ακαδημαϊκός 173 διαλεκτικός 86 επαναστατικός 76,235 ιστορικός 2οι μη διαλεκτικός 34 ορθόδοξος σχετικιστικός 8ο Μάρτοφ 6ο Μασλόφ, Αρκάντι Μάτικ, Πολ 83 Μαύρη Δύναμη, κίνημα 25, ,156 Μαύροι Πάνθηρες 42,171 Μεγάλη Ύφεση 26 Μέιλερ, Νόρμαν 2ΐ6 Μίλιγκαν, Ντον 213 Μίτσελ, Γουόρεν 222 Μιχα'ιλόφσκι 58 Μοζαμβίκη 155 Μολινέ,Τζον 38, Monthly Review 127, , Μόρις, Ουίλιαμ 20,212 Μουντάρικ, αλ, Γιουσούφ ΐ02 Μουρσί Πασά,Αχμέντ Καμέλ ΐ02 Μουσά, Σαλαμά ιοί Μουσολίνι 29.3U150 Μουσουλμανική Αδελφότητα 94 Μουσταφά, Μοχάμεντ ιοο ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l206

268 Μπαλμόντ, ΚονσταντΙν 46 Μπαμπού,Αμπντουλραχμάν Μοχάμεντ 189 Μπάνα αλ, Χασάν 94 Μπάραν, Πολ 2ΐ, ,132, ,183, Μπελά, Μπεν 152 Μπέμπελ, Αύγουστος 6ο Μπενέν, Ζοέλ 90 Μπένιζαμιν, Ουόλτερ Μπερνστάιν, Έντουαρντ 69,7, Μπερνστάιν, Χένρι 205 Μπέρνχαμ, Τζέιμς 89,132 Μπέρνχαμ, Φορμπς 146,159. ι6ι, ιό4.165 Μπετελέμ, Σαρλ 129 Μπεχάν, Μπράιαν 38 Μπιέλι, Αντρέ 46 Μπίκο, Στιβ 217 Μπίλοου, Σαούλ 38,89 Μπινς, Πέτε 133 Μπίρκαλ, Ίαν 225, 233 Μπίτσι, Βερόνικα ι8ι Μπλάκμπερν, Ρόμπιν 134 Μπλέικ, Ουίλιαμ ιι8 Μπλοκ, Αλεξάντρ 46 Μπογκντάνοφ Μπολσεβίκικο Κόμμα 30,46,5. 55 μπολσεβίκοι 17,26, ,43.48 Μπορντίγκα, Αμαντέο 72,78 Μπότμαν, Σέλμα 90,96,9 8 Μπουά, Ντι 149.ΐ50, 152 Μπουμπόνοφ, Αντρέι 6ι Μπούραγοου, Μάικλ ι8ο Μπουχάριν, Νικολάι Μπρέιβερμαν, Χάρι 2ΐ, 41,43. *30, , 237 Μπρένερ, Ρόμπερτ 38 Μπρετόν, Αντρέ 38,64,89, , 237 Μπρεχτ, Μπέρτολτ 72,78, 237 Μπρουσόφ, Βαλερί 46 Misty in Roots 221 Ν Ναμπουντέρε, Νταν 148 Νάσερ145 νασερισμός ι88,198 Νγκούγκι ούα Θιόνγκο 154 Νέα Αριστερά ι6,17, ι8,19,36. ιΐ3. 118,119,120,173 Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ) 50, 6ι Νέβιλ, Ρίτσαρντ 2ΐο, 212, 214 Νέιρν,Τομ 115 Νιγηρία 155 Νιερέρε,Τζούλιους ,153 Νικολάγεβα, Κλαβντίια 54 Νκρούμαχ, Κουάμε ,152, Νόελ, Κόνραντ 89 Νότια Αφρική 91,146 Ντάμπλιν, Έντουαρντ 164 Ντάρλινγκτον, Ραλφ 215 Ντέιβις, Άντριου 131 Ντελ, Έντμουντ 113 Ντιούι,Τζον 89 Ντόιτσερ, Ισαάκ ι8, Ντομπ, Μορίς 20 Ντρέιπερ, Χαλ 19, Ο Ομοσπονδιακό Εργατικό Κόμμα Δυτικών Ινδιών 151 ομοφυλοφίλων, κίνημα 41. 2θ8, Όργουελ, Τζορτζ ι6, ι8, 215, 2ΐ6, 217 Ουάλας, Χένρι 129 Ουάντορ, Μισελέν 213 Ουγγαρία 39 σοβιετική εισβολή 39 Ουέσκερ, Άρνολντ 222 Ουέστ, Τζάκι ι8ι Ουίλιαμς, Έρικ 151,156, I ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

269 Ουίλιαμς, Ρέιμοντ ΐ2ΐ Ουίλσον, Χάρολνι ΐ2ΐ Ουίνσλοου, Μπάρμπαρα 20δ Ουίντζερι, Ντέιβιντ 2ΐ, 41,44.46, ΟΖ207, 208, 210, 212, 213, π Παγκόσμια Ένωση για τη Βελτίωση της Ζωής των Μαύρων (UNΙΑ) 150 Παγκόσμια Τράπεζα 192, 237 Πάλμερ, Μπράιαν 124 Παναφρικανική Ομοσπονδία 150 Πανκ 221, 223, 225 Πάνκχαρστ, Σίλβια 2ΐ6 Πάντμορ,Τζορτζ 149. ΐ50,152 Παρισινή Κομμούνα 33 Πέρΐ, Λΐ 221 Περόλ, Γκιλ 90 Πικάσο 6ο Πλεχάνοφ, Γκεάργκι 58,70, Πόλιτ, Χάρι m Πόρτο Αλέγκρει88 Πορτογαλική Επανάσταση 195 Ποσάδας, Χουάν 38 Πρέμπις, Ραούλ 191 Πρόγιεκτ, Λούις 172 Προλέτκουλτ 6ο, 6ι, 64 Προυντόν 174 Ρ Ράγια, Ντουναγιέβσκαγια 6γ Ράιχ, Βίλχελμ 30 Ραμλί, αλ Φαδί 99 Ραμπερσαούντ, Άρνολντ 159 Ραμσαμί,Τζόσουα 159 ρέγκε 221 Ρέιγκαν, Ρόναλντ 28,228 Ρέιν, Κρεγκ 167 Ρέινι, Αλ 179 Ρικάρντο, Ντέιβιντ 191 Ριφάι, Σαγιέντ Σουλεϊμάν 97 Ρόζεν, Μάικλ 2θ8 Ρόθορν, Μπομπ 179 Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό (RAR) 21, 208,217,220,221,222,223, 225,226, Ρόμπεσον, Πολ132 Ρόμπινσον,Τζόαν 129,196 Ρόμπινσον,Τομ 221,222 Ρόντνεϊ, Ουόλτερ 2ΐ, 151, , 237 Ρόου, Μάρσα 2ο8 Ρόουζ, Μάικλ 173 Ρόουμποθαμ, Σίλα 38, 2θ8, 212, 213,215,234 Ρόστοου 191, Ρουντέ, Ζορζ 109 Ρούσβελτ 29,129 Ρωσία 20,36,71.89 Εμφύλιος Πόλεμος 36 Επανάσταση ,70 Οκτωβριανή Επανάσταση 20, Rolling Stones 224 Σ Σάβατζ,Τζον 220 Σάβιλ,Τζον 109, no. U3 Σαγκάλ, Μαρκ 6ο Σάμιουελ, Ράφαελ 2θ8, 222,234 Σαμπλιέρ, Ε. ιο2 Σάουλ,Τζον 146,148 Σαρτρ, Ζαν-Πολ Σάτσμαν, Μαξ 169, ΐ7ΐ Σβαρτζ, Χίλελ 95 Σέλτον, Σιντ 2ο8, 226,228 Σέμελντ,Τζον 225 Σενεγάλη 204 Σέντζγουικ, Πίτερ ι6,2ο8,2ΐι, 229, 237 Σέντοβα, Ναταλία 64 Σεράγκ, ελ Ντίνε, Φουάντ 94 ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l268

270 Σερζ, Βίκτορ 2ο, 38,39.45"47.48, 51,62-67, Σιλόνε, Ιγκνάσιο 30 Σιμόν, Εμίλ 93 Σιναράιν, Μόουζες ι6ι Σίχαν, Ελένα 84 Σκάργκίλ, Άρθουρ 222 Σμιθ, Άνταμ 191 Σμιθ, Γκρέγκορι 165 Σμιθ, Μπέτι 2ΐ6 Σμιθ, Στιβ 47 Σο, Μάρτιν ΐ2ΐ Σογίνκα, Ουόλε ι6ο Σολιμάν, Λουτφαλάχ 96,103 Σόντερς, Ρεντ 2ο8, 220,226 σοσιαλδημοκρατία 14,23,3ΐ" σοσιαλδημοκρατικά κόμματα 14 σοσιαλισμός « αφρικανικός 19,146,149" 1 50,155 κινεζικός 2οο, 205 κοινοβουλευτικός 31 Σοσιαλισμός σε μία Χώρα 37 Σοσιαλιστική Διεθνής 69 Σοσιαλιστική Ένωση, ΗΠΑ ι68,169, 171,172 Σοσιαλιστική Εργατική Ένωση Βρετανίας (SLL) 2ΐο Σουίζι, Πολ 21,132,133, , , 237 Σουίφτ,Τζόναθαν 2ΐ6 Σουόρτζ, Μπιλ ιι6,119 Σρέινερ, Όλιβ no Σρι Λάνκα 91 Στακ, Πατ 226 Στάλιν 17, 29, 37, ο. 6ι. 63, Ι σταλινισμός 15, ι6,17, 30, , Στασόβα, Ελένα 52 Στράτσεϊ,Τζον 117 Στρούβε, Πετρ 58 Σύλλογος των Ανεξάρτητων Σοσιαλιστών, ΗΠΑ 171 Συμμαχία Εργαζομένων Ανθρώπων (WPA), Γουιάνα ι6ο, ι6ι, 164,165 Συρία 204 Σχολή της Φρανκφούρτης 75 Sex Pistols 220 Steel Pulse 221, 222 Τ Τάιτ,ΑΑ 57 Τέιλορ, Φ. 175 Τείχος του Βερολίνου 15,28,187 πτώση 15,187 Τέχνη και Ελευθερία/Ψωμί και Ελευθερία 90, ιοο, 104 Τζαγκάν,Τσέντι 159 Τζέιμς, Σ ΑΡ. 38,6γ, 89, , ΐ6, 232, 237 Τζόνσον, Ρίτσαρντ ιι6 Τιλμισανί αλ, Καμάλ 96 Τίπετ, Μάικλ 89 Τίτο 35 Τολιάτι, Παλμίρο 129 Τόμας, Κλάιβ 159 Τόμπσον, Έ.Π. ι8,19, 20,2ΐ, ,112, U H5.116,118, 119,121,122,124,125,200,208, 211, 213, 237 Τόμπσον, Ντόροθι no, 113,121, 208 Τόμσον,Τζορτζ 20 Top, Ντόνα 20, 21,39. ι 9. n ,121,122,124,125,237 Τρινιδάδ Τρότσκι, Λέον ι8, ο, 89, , , 236, 237 Τρούμαν 43. ΐ3ΐ Τσάιλντ, Γκόρντον 2 ο Τσερνίσεφσκι 58 Τσόρτσιλ I ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

271 φ Φαβιανή Εταιρεία 72,73 Φάνον, Φραντς 149. ΐ5 2 Φαρνσγουόρθ, Μπεατρίς Φεν, Μάικλ 232 Φιλοσόφοβα, Αννα 53 Φίσερ, Ρουθ Φλετ, Κιθ 225 Φοιτητές για μια Δημοκρατική Κοινωνία (SDS), ΗΠΑ 42, 209 Φοντέιν, Νάιτζελ 2θ8 Φορμπς, Ροζίτα no Φόρουμ στον Τρίτο Κόσμο ι88,199 Φόστερ,Τζον Μπέλαμι 129, ,139 Φόστερ-Κάρτερ, Αϊντάν ι88,205 Φουτ, Πολ 38, 208, 2ΐι, 219, 232 Φράιερ, Πίτερ 119 Φρίντμαν, Αντριου 179. ι8ο Φρόιντ, Ζίγκμουντ 117 Χ Χαλ, Στιούαρτ ιι6, ΐ2ΐ Χάλας, Ντάνκαν 38 Χάλιντεϊ, Μπίλι 2ΐ6, 224 Χάλιντεϊ, Φρεντ 83 Χάμπερμαν, Αέο 129,130,133. ΐ7ΐ Χαντλ, Ρότζερ 2θ8,220, 223, 225, 226 Χάρις, Νάιτζελ 196, Χάρμαν, Κρις Χέγκελ 71, Χέιστον,Τζοκ 103 Χέκτορ, Λέοναρντ156,163,164 Χέκτορ,Τιμ 149 Χέντριξ,Τζίμι 221 Χέρτφιλντ,Τζόνι 221 Χιλ, Κρίστοφερ 20,109, ιΐ2,113 Χίλι,Τζέρι 38 Χίλμπρονερ, Ρόμπερτ 178 Χίλτον, Ρόντνεϊ 20,109 Χίλφερντινγκ, Ρούντολφ 6η, 75 Χιρστ, Πολ 115 Χίτλερ 27,29,3ΐ Χολμς, Ουόλτερ m Χολτ, Άλιξ 56 Χομπσμπάουμ, Έρικ 20,83,109,129 Χόου,Ίρβινγκ 38 Χόου, Ντάρσους 232 Χουκ, Σίντνεϊ 38,89 Χρουστσόφ, Νικίτα 39. " X-Ray Spex 222 Ψ Ψυχρός Πόλεμος 27, ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I l270

272

273

274