ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΡΟΥΣΙΩΤΙΣΣΑ

Transcript

1 ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΡΟΥΣΙΩΤΙΣΣΑ ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ Ὑπό Ἐπισκόπου Ἰερεμίου, Μητροπολίτου Ἱ. Μ. Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως «Εἰς πόλιν ἤ εἰς Ρούμελην, ὅπου περιπατήσεις, παντοῦ ἀκούεις ὄνομα τό τῆς Προυσιωτίσσης» (Ἆσμα τοῦ εὐσεβοῦς λαοῦ) Kυριακή 5 Ἰουνίου 2011 Κυριακή τῶν Ἁγίων Πατέρων τῆς Α Οἰκουμενικῆς Συνόδου Ἀπολυτίκιον Παναγίας Προυσιωτίσσης Ἦχος α Τῆς Ἑλλάδος ἁπάσης Σύ προΐστασαι πρόμαχος καί τερατουργός ἐξαισίων τῇ ἐκ Προύσσης εἰκόνι Σου. Πανάχραντε Παρθένε Μαριάμ καί γάρ φωτίζεις ἐν τάχει τούς τυφλούς δεινούς τε ἀπελαύνεις δαίμονας καί παραλύτους δέ συσφίγγεις, Ἀγαθή, κρημνῶν τε σῴζεις καί πάσης βλάβης τούς Σοί προσφεύγοντας. Δόξα τῷ Σῷ ἀσπόρῳ τοκετῷ, δόξα τῷ Σέ θαυμαστώσαντι, δόξα τῷ ἐνεργοῦντι διά Σοῦ τοιαῦτα θαύματα. ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΟ ΕΓΚΥΚΛΙΟ ΚΗΡΥΓΜΑ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΗΧΗΣΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ (Σειρά Κηρυγμάτων) 36. ΤΟ «ΦΙΛΙΟΚΒΕ» 1. Μιλώντας, ἀγαπητοί μου, γιά τήν Ἁγία Τριάδα, τόν Θεό μας, σήμερα θά πῶ γιά μιά μεγάλη διαφορά μεταξύ ἡμῶν τῶν Ὀρθοδόξων καί τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν. Θά σᾶς μιλήσω γιά τό Φιλιόκβε. Εἶναι μεγάλη καί σημαντική ἡ διαφορά αὐτή, ἄν καί μερικοί τήν λέγουν μικρή καί ἀσήμαντη. Ξέρουμε ὅτι τά τρία Πρό-

2 σωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὁ Πατέρας, ὁ Υἱός καί τό Ἅγιο Πνεῦμα, εἶναι ὁμοούσια. Ἀλλά ξέρουμε πάλι ὅτι τό καθένα Πρόσωπο ἔχει καί ἕνα ἰδικό του, ἕνα προσωπικό ἰδίωμα, πού τό διακρίνει ἀπό τό ἄλλα Πρόσωπα. Δηλαδή, ἡ Ἁγία Τριάδα εἶναι καί ἀμέριστη, ἀλλά εἶναι καί μερισμένη. Ὅπως τό λέγει ἀκριβῶς ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, «ἀμέριστος ἐν μεμερισμένοις ἡ θεότης»! 1 Τά προσωπικά ἰδιώματα τῶν Προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὅπως λέγαμε στό προηγούμενο κήρυγμά μας, εἶναι τά ἑξῆς: Ὁ Πατέρας εἶναι ἀγέννητος, εἶναι «αὐτογενής», καί εἶναι καί ἡ πηγή γιά τήν ὕπαρξη τῶν δύο ἄλλων Προσώπων. Ὁ Υἱός γεννᾶται ἀπό τόν Πατέρα καί τό Αγιο Πνεῦμα ἐκπορεύεται ἀπό τόν Πατέρα. Δηλαδή, ὁ Υἱός ἔχει διαφορετική σχέση μέ τόν Πατέρα ἀπό αὐτή τήν σχέση πού ἔχει τό Ἅγιο Πνεῦμα μέ τόν Πατέρα. Ὁ μέν Υἱός γεννᾶται ἀπό τόν Πατέρα, τό δέ Ἅγιο Πνεῦμα ἐκπορεύεται ἀπό τόν Πατέρα. Ἄλλο τό «γεννᾶται» καί ἄλλο τό «ἐκπορεύεται» Σ αὐτό τό σημεῖο, ἀδελφοί μου, συγκρουόμαστε ἐμεῖς οἱ Ὀρθόδοξοι μέ τούς Ρωμαιοκαθολικούς γιατί αὐτοί πιστεύουν καί ὁμολογοῦν ὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα ἐκπορεύεται ὄχι μόνο ἀπό τόν Πατέρα, ἀλλά «καί ἀπό τόν Υἱόν». «Φιλιόκβε» (Filioque) λέγεται στήν λατινική γλώσσα ἡ ἔκφραση αὐτή. Τήν πίστη αὐτή, ὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα ἐκπορεύεται καί ἀπό τόν Υἱό, τήν ἐξέφρασε στά γραπτά του ὁ ἅγιος Αὐγουστῖνος καί τήν χρησιμοποίησε ἡ Σύνοδος πού ἔγινε στήν Φλωρεντία τό 1438 γιά τήν ἕνωσή μας μέ τούς Δυτικούς. Δηλαδή, ὁ ἱερός Αὐγουστῖνος, καί μαζί του οἱ Δυτικοί, πιστεύουν δύο προαιώνιες ἐκπορεύσεις τοῦ Ἁγίου Πνεύματος: Μία ἀπό τόν Πατέρα καί μία ἀπό τόν Υἱό. 3. Θά μιλήσω ἀμέσως γιά τήν πλάνη καί τήν αἵρεση αὐτή τῶν Δυτικῶν. Γιά νά τήν νοήσουμε ὅμως καλύτερα τήν πλάνη αὐτή, θέλω νά ξεκαθαρίσω πρῶτα τήν δική μας πίστη γιά τό Ἅγιο Πνεῦμα καί νά πῶ ὅτι: Καί ἐμεῖς οἱ ὀρθόδοξοι πιστεύουμε γιά τό Ἅγιο Πνεῦμα ὅτι, ὅπως ἐκπορεύεται προαιώνια μόνο ἀπό τόν Πατέρα (βλ. Ἰωάν. 15,26), ἔτσι ἀποστέλλεται καί φανερώνεται ἐν χρόνῳ στόν κόσμο ἀπό τόν Υἱό (βλ. πάλι Ἰωάν. 15,26). Ναί, ἀδελφοί μου. Ἀκοῦστε: Γιά τόν Ἰησοῦ Χριστό πιστεύουμε δύο γεννήσεις. Ἡ μία εἶναι ἀπό τόν Θεό Πατέρα προαιώνια, «πρό πάντων τῶν αἰώνων». Ἡ δεύτερη ὅμως γέννηση τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἔγινε ἐν χρόνῳ ἀπό τήν Παναγία Μητέρα Του, στίς ἡμέρες τοῦ βασιλιᾶ Ἡρώδου. Ἔτσι, λοιπόν, καί γιά τό Ἅγιο Πνεῦμα: Πιστεύουμε ὅτι ἐκπορεύεται προαιώνια ἀπό τόν Θεό Πατέρα, ἀλλά στόν κόσμο στέλνεται ἐν χρόνῳ ἀπό τόν Υἱό. Τό λάθος 1. Γρηγ. Ναζιανζηνοῦ, Λόγοι, 31, Γιά τήν διαφορά τῶν δύο ὅρων «γέννησις» καί «ἐκπόρευσις» βλ. Χ. Ἀνδρούτσου, Δογματική τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, σ

3 τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν εἶναι ὅτι αὐτή τήν ἀποστολή τοῦ Ἁγίου Πνεύματος στόν κόσμο ἀπό τόν Υἱό πού γίνεται ἐν χρόνῳ, αὐτοί τήν νομίζουν ὡς αἰώνια ἐκπόρευση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἀπό τόν Υἱό καί μιλᾶνε ἔτσι γιά Φιλιόκβε. 4. Θά ποῦμε λίγα λόγια γιά τήν πλάνη τοῦ Φιλιόκβε, γιά νά φανεῖ πόσο σοβαρή εἶναι. Εἶναι αἵρεση. (α) Ἐνῶ, εἴπαμε, μία εἶναι ἡ ἀρχή θεότητας, ὁ Πατέρας («Μοναρχία» θεότητας, τό λέμε αὐτό), πιστεύοντες οἱ Καθολικοί τό Φιλιόκβε δέχονται δύο ἀρχές στήν θεότητα: καί τόν Πατέρα καί τόν Υἱό, ἀπό τούς ὁποίους ἐκπορεύεται τό Ἅγιο Πνεῦμα. «Διαρχία», λέγεται αὐτό, «διθεϊσμός». Δύο Θεοί! (β) Ἐπειδή ὅμως δέν εἶναι δυνατόν νά δεχθοῦν οἱ Καθολικοί τόν «διθεϊσμό», λέγουν ὅτι ὁ Πατέρας καί ὁ Υἱός, ἀπό τούς ὁποίους, κατ αὐτούς, ἐκπορεύεται τό Πνεῦμα, ἀποτελοῦν μία ἀρχή καί ἑπομένως δέν εἶναι διθεϊστές. Δηλαδή, τώρα μέ αὐτό πού λένε σύγχυσαν καί συγχώνευσαν τά δύο θεῖα Πρόσωπα, πού εἶναι ἀσύγχυτα αὐτό πάλι ἀποτελεῖ ἄλλη αἵρεση τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν, τόν ἡμισαβελλιανισμό, γιά τόν ὁποῖο θά μιλήσουμε ἄλλη φορά. 3 (γ) Πῶς κατάφεραν οἱ Καθολικοί νά συγχύσουν τά δύο θεῖα Πρόσωπα, τόν Πατέρα καί τόν Υἱό (πού εἶναι διαφορετικά Πρόσωπα), γιά νά ποῦν ὅτι αὐτά ἀποτελοῦν μία ἀρχή, καί ἑπομένως τό Ἅγιο Πνεῦμα ἐκπορεύεται καί ἀπό τόν Υἱό; Ἁπλούστατα: Τόνισαν τήν κοινή θεία Οὐσία, γιατί εἶναι ἀλήθεια ὅτι τά Πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος εἶναι ὁμοούσια. Αὐτό πάλι ἀποτελεῖ φοβερό λάθος, πού ἔκανε λανθασμένο τόν θεό τῶν Καθολικῶν. Οἱ Καθολικοί πραγματικά τονίζοντες τήν θεία Οὐσία σέ βάρος τῶν Προσώπων, ὅπως τό εἴπαμε παραπάνω, μετέτρεψαν τόν Θεό σέ μιά ἀφηρημένη οὐσία. Ὁ Θεός γιά τούς Καθολικούς εἶναι ἕνα ἀπόμακρο καί ἀπρόσωπο ὄν καί πρέπει νά ὑπάρξουν ἔξυπνοι στό μυαλό ἄνθρωποι, γιά νά μᾶς πείσουν μέ μεταφυσικά ἐπιχειρήματα ὅτι ὑπάρχει. Ὁ Θεός γιά τούς Καθολικούς εἶναι ὁ θεός τῶν φιλοσόφων καί ὄχι ὁ προσωπικός Θεός, ὁ Θεός τοῦ Ἀβραάμ, τοῦ Ἰσαάκ καί τοῦ Ἰακώβ. Ἐμεῖς οἱ Ὀρθόδοξοι γευόμαστε τόν Θεό μέ τήν καρδιά, νοιώθουμε αὐτό πού λέει ἡ Ἁγία Γραφή γιά τόν Θεό μας, ὅτι δηλαδή, εἶναι αὐτά τά δύο: ΠΡΟΣΩΠΟ καί ΑΓΑΠΗ. (δ) Οἱ Καθολικοί μέ τό Φιλιόκβε ὑποτάσσουν τό Ἅγιο Πνεῦμα στόν Υἱό καί γι αὐτό ἡ Δύση δέν δίνει μεγάλη σημασία στό ἔργο τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, στήν Εκκλησία καί στήν καθημερινή ζωή τοῦ κάθε πιστοῦ. Γι αὐτό ἡ Ἐκκλησία γι αὐτούς εἶναι ἕνας κοσμικός θεσμός καί κυβερνᾶται σάν ἕνας ἀνθρώπινος ὀργανισμός. Γι αὐτό καί τονίζεται ἡ παπική ἐξουσία καί αὐθεντία. 5. Γιά τόν ἱερό Αὐγουστῖνο, πού ἀνέφερα, εἴπαμε καί ἄλλοτε ὅτι ἡ μεγάλη 3. Ὁ Σαβέλλιος ἦταν ἕνας αἱρετικός τοῦ 2ου αἰ., ὁ ὁποῖος ὑποστήριζε ὅτι ὁ Πατήρ, ὁ Υἱός καί τό Ἅγιο Πνεῦμα δέν εἶναι τρία διακεκριμένα πρόσωπα, ἀλλ ἁπλῶς διάφοροι «τρόποι» τῆς Θεότητας. 3

4 ἔλλειψή του ἦταν τό ὅτι δέν γνώριζε τήν ἑλληνική γλώσσα καί δέν ἐμελέτησε λοιπόν τούς Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἡ σωστή ἑρμηνεία τῶν ἁγίων Γραφῶν, λέγουμε οἱ Ὀρθόδοξοι, γίνεται διά τῶν ἁγίων Πατέρων. Στό θέμα ὅμως πού ἀναφερθήκαμε σήμερα ἔχω νά πῶ ὅτι ναί μέν ὁ ἱερός Αὐγουστῖνος δέχεται ἐσφαλμένα τήν ἐκπόρευση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος προαιωνίως καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ, ἀλλά λέγει ὅτι ἡ ἐκπόρευση αὐτή γίνεται «μέσῳ τῆς δωρεᾶς τοῦ Πατρός». Ἀκόμη δέχεται ὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα «πρωταρχικά» καί «κύρια» ἐκπορεύεται ἀπό τόν Πατέρα. 4 Ἡ δοξασία αὐτή τοῦ Ἁγίου Αὐγουστίνου, ἔρχεται πιό κοντά στήν Ὀρθόδοξη πίστη μας. Μέ πολλές εὐχές Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας 4. Ὁ ἱερός Αὐγουστῖνος δέχεται ὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα, ἐνῶ ἐκπορεύεται ἀπό τόν Πατέρα principaliter, «πρωταρχικά» καί «κύρια», ἀπό τόν Υἱό ἐκπορεύεται μόνο per donum Patris, «μέσω τῆς δωρεᾶς τοῦ Πατρός». Ἡ ἐκπόρευση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἀπό τόν Υἱό, δηλαδή, εἶναι κάτι πού ὁ ἴδιος ὁ Πατήρ ἔχει κατά ἰδιαίτερο τρόπο μεταδώσει στόν Υἱό. Ὅπως ἀκριβῶς ὁ Υἱός λαμβάνει τά πάντα ὡς δῶρο ἀπό τόν Πατέρα Του, ἔτσι λαμβάνει καί τήν δύναμη νά «πνευματώνει» καί νά «ἐμφυσᾶ» τό Ἅγιο Πνεῦμα. Κατ αὐτόν τόν τρόπο γιά τόν Αὐγουστῖνο, ὅπως καί γιά τούς Καππαδόκες, ὁ Πατήρ παραμένει ἡ «πηγή τῆς θεότητος», ἡ μοναδική ἀρχή καί ἡ ἐσχάτη ἀφετηρία τῆς Ἁγίας Τριάδος. Ἔτσι ἡ διδασκαλία τοῦ Αὐγουστίνου πώς τό Ἅγιο Πνεῦμα ἐκπορεύεται ἀπό τόν Πατέρα καί τόν Υἱό, ἀλλά μέ τήν ἐπιφύλαξη πώς δέν ἐκπορεύεται ἀπό τόν Υἱό «πρωταρχικά», ἀλλά «μέσω τοῦ δώρου πού ἔλαβε ἀπό τόν Πατέρα», δέν διαφέρει καί τόσο ἀπό τήν ἄποψη τοῦ Γρηγορίου Νύσσης πώς τό Ἅγιο Πνεῦμα ἐκπορεύεται ἀπό τόν Πατέρα μέσω τοῦ Υἱοῦ. Βλ. Ἐπισκόπου Καλλίστου Γουέαρ, Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, Ἔκδ. Ἀκρίτας, σελ

5 Ἑβδομαδιαῖες ραδιοφωνικές ἐκπομπές (Κάθε Τρίτη 12:15-13:00 στόν Ραδιοφωνικό Σταθμό «Πειραϊκή Ἐκκλησία») Τρίτη Θέμα: H ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ ΣΤΗΝ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ (Σειρά μαθημάτων σέ βιβλική ὁμάδα νέων καί νεανίδων) Μάθημα 5ο (Ματθ. 1,20-23) 1. Τό θέμα τῶν μελετῶν μας, ἀγαπητοί μου φίλοι, εἶναι «ἡ Παλαιά Διαθήκη στήν Καινή Διαθήκη». Θέλω νά ἐννοήσετε, νά ἐννοήσετε καλά ὅτι χωρίς τήν γνώση τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης δέν μποροῦμε νά νοήσουμε τήν Καινή Διαθήκη. Καί τήν σειρά αὐτή τήν κάνουμε γι αὐτούς πού λένε ὅτι δέν χρειάζεται ἡ Παλαιά Διαθήκη καί φτάνει μόνο ἡ Καινή. Ἤδη τό κατά Ματθαῖον Εὐαγγέλιο, μ αὐτά τά λίγα πού μελετήσαμε μέχρι τώρα, μᾶς ἔχει ἀποδείξει ὅτι ἡ Καινή Διαθήκη εἶναι ἐντελῶς ἀκατανόητη χωρίς τήν γνώση τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. 2. Στήν μελέτη μας στό κατά Ματθαῖον Εὐαγγέλιο βρισκόμαστε ἐκεῖ πού ὁ ἄγγελος παραγγέλλει στόν Ἰωσήφ νά παραλάβει τήν γυναίκα του Μαριάμ στήν οἰκεία του μέ τήν πληροφορία ὅτι τό συλληφθέν στήν Κοιλία Της εἶναι ἐκ Πνεύματος Ἁγίου (1,20). Τοῦ λέγει μάλιστα ὅτι ὁ υἱός πού θά γεννηθεῖ θά λάβει ἀπό Αὐτόν τό ὄνομα Ἰησοῦς: «Τέξεται δέ υἱόν καί καλέσεις τό ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν». Δέν θά διάλεγε ὁ Ἰωσήφ τό ὄνομα τοῦ Παιδίου, ἀλλά ἁπλῶς θά τό ἀπένειμε αὐτός. «Καί καλέσεις», τοῦ εἶπε. Τό ὄνομα Ἰησοῦς εἶναι αὐτό πού ἐφανέρωσε ὁ ἄγγελος στήν Παρθένο κατά τόν Εὐαγγελισμό (βλ. Λουκ. 1,31). Συγχρόνως δέ ὁ ἄγγελος δίνει στόν Ἰωσήφ καί τήν σημασία τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ: «Αὐτός γάρ σώσει τόν λαόν αὐτοῦ ἀπό τῶν ἁμαρτιῶν αὐτῶν». Ὁ Μεσσίας δέν ἔρχεται σάν πολιτικός ἡγέτης καί ἐπαναστάτης, ἀλλά ὡς Σωτήρας, ἐλευθερωτής μας ἀπό τήν βαρειά δουλεία τῆς ἁμαρτίας. Ἐπειδή τό θέμα μας εἶναι νά σπουδάζουμε τήν Παλαιά Διαθήκη στήν Καινή, θά ἀναφερθοῦμε ἐδῶ στό ἰουδαϊκό ὄνομα Ἰησοῦς, Yehoshua κατά τήν πλήρη μορφή τοῦ ὀνόματος ( βλ. Ἔξοδ. 24,13) ἤ Yeshua κατά τήν συνεπτυγμένη μορφή (βλ. Νεεμ. 7,7). Τό ὄνομα σημαίνει ὁ «Γιαχβέ εἶναι σωτήρας». Στόν Ἰωσήφ ὅμως ὁ ἄγγελος εἶπε ὅτι «Αὐτός», τό Παιδίον πού 5

6 πρόκειται νά γεννηθεῖ, Αὐτός θά σώσει τόν λαό ἀπό τίς ἁμαρτίες. Αὐτός θά εἶναι ὁ Σωτήρας. Ἄς ἀκούσουμε ἐδῶ καί τό σχόλιο τοῦ Henry στό ὄνομα «Ἰησοῦς»: «Ἰησοῦς εἶναι τό ἴδιο ὄνομα μέ τό Joshua (τό ὄνομα τοῦ Ἰησοῦ τοῦ Ναυῆ), μόνο πού ἡ κατάληξη εἶναι παραλλαγμένη σύμφωνα μέ τήν ἑλληνική γλώσσα. Ἀπό τούς Ἑβδομήκοντα (Ο ) ὁ Joshua λέγεται Ἰησοῦς (βλ. Πράξ. 7,45. Ἑβρ. 4,8). Στήν Παλαιά Διαθήκη ὑπάρχουν δυό πρόσωπα μέ αὐτό τό ὄνομα, πού καί τά δυό εἶναι ἐπιφανεῖς τύποι τοῦ Χριστοῦ: Εἶναι ὁ Ἰησοῦς τοῦ Ναυῆ, πού ἦταν ὁ πρῶτος ἀρχηγός τῶν Ἰσραηλιτῶν κατά τήν πρώτη ἐγκατάστασή τους στήν Χαναάν, καί ὁ Ἰησοῦς, πού ἦταν ὁ ἀρχιερέας τους κατά τήν δεύτερη ἐγκατάστασή τους μετά τήν αἰχμαλωσία (Ζαχαρ. 6, 11.12). Ὁ Χριστός εἶναι ὁ Ἰησοῦς μας. Εἶναι καί τά δυό: Καί ὁ ἀρχηγός τῆς σωτηρίας μας καί ἀρχιερέας τῆς ὁμολογίας μας καί στά δυό Σωτήρας μας ἕνας Ἰησοῦς τοῦ Ναυῆ, πού ἔρχεται ἀντί τοῦ Μωυσῆ καί κάνει γιά μᾶς αὐτό τό ὁποῖο ἀδυνατοῦσε νά κάνει ὁ νόμος, στό ὁποῖο ἀσθενοῦσε. Ὁ Ἰησοῦς τοῦ Ναυῆ ὀνομάστηκε «Hosea», ἀλλά ὁ Μωυσῆς πρόταξε τήν πρώτη συλλαβή τοῦ ὀνόματος Jehovah καί ἔτσι ἔκανε τό ὄνομα «Jehoshua» (Ἀριθμ. 13,16), γιά νά ὑποδηλώσει ὅτι ὁ Μεσσίας, πού θά ἔφερνε αὐτό τό ὄνομα, θά εἶναι ὁ Γιαχβέ ἔτσι Αὐτός εἶναι ἄξιος νά σώζει στό παντελές, οὔτε ὑπάρχει σέ κανέναν ἄλλον σωτηρία». 3. Ὁ εὐαγγελιστής Ματθαῖος, ὅπως εἴπαμε, θέλει νά ἀποδείξει στό Εὐαγγέλιό Του, ὅτι στό Πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ ἐκπληρώθηκαν ὅλες οἱ προφητεῖες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης περί τοῦ Μεσσία. Καί εἰδικά στό προηγούμενο καί στο παρόν μάθημά μας ὁ Εὐαγγελιστής μᾶς λέει γιά τήν παρθενική σύλληψη τοῦ Χριστοῦ, γιά νά πεῖ τώρα ὅτι αὐτό ἔγινε γιά νά ἐκπληρωθεῖ ἡ σχετική προφητεία τοῦ Ἠσαΐα. Ὁ προφήτης Ἠσαΐας εἶχε πεῖ γιά τήν παρθενική γέννηση τοῦ Μεσσία λέγοντας, «Ἰδού ἡ παρθένος ἐν γαστρί ἕξει καί τέξεται υἱόν, καί καλέσουσι τό ὄνομα αὐτοῦ Ἐμμανουήλ» (στίχ. 21. Ἡσ. 7,14). Τήν προφητεία αὐτή ὁ Ἠσαΐας τήν εἶπε στόν Ἄχαζ, τόν βασιλέα τοῦ ἰουδαϊκοῦ κράτους, ὅταν αὐτός ἑτοιμαζόταν γιά τόν πόλεμο ἐναντίον τῶν Ἰσραηλιτῶν καί τῶν Ἀραμαίων. Οἱ Ἀραμαῖοι μέ ἀρχηγό τόν βασιλέα τους Ρασείμ συμμάχησαν μέ τόν βασιλιά τοῦ Ἰσραηλιτικοῦ κράτους Φακεέ καί μέ πολλούς ἄλλους ἡγεμόνες Φοινικικῶν καί Φιλισταϊκῶν πόλεων καί διοργάνωσαν κίνημα ἐναντίον τῶν Ἀσσυρίων. Στό κίνημά τους προσκάλεσαν καί τόν Ἄχαζ, τόν βασιλέα τοῦ Ἰουδαϊκοῦ κράτους, καί, ἐπειδή αὐτός ἀρνήθηκε, ἐξερράγη τό 734/733 π.χ. ὁ λεγόμενος Συρο-ἐφραϊμιτικός πόλεμος. Οἱ ἑνωμένοι στρατοί τῶν Ἰσραηλιτῶν καί τῶν Ἀραμαίων εἰσέβαλαν στό ἰουδαϊκό ἔδαφος. Περίτρομος ὁ Ἄχαζ ἤθελε νά προσκαλέσει 6

7 τούς Ἀσσυρίους σέ βοήθεια γιά τήν ἀποτροπή τοῦ κινδύνου. Ἐδῶ ἐπενέβη ὁ προφήτης Ἠσαΐας, γιατί ἔβλεπε σέ κίνδυνο τήν πίστη τοῦ λαοῦ του καί ἤθελε νά ματαιώσει τό σχέδιο τοῦ Ἄχαζ, συμβουλεύοντάς τον νά ἔχει πίστη στόν Θεό καί θά ἀποτραπεῖ ὁ κίνδυνος τοῦ ἔθνους. Ἐπειδή μάλιστα τόν ἔβλεπε δύσπιστο, τοῦ πρότεινε νά ζητήσει ἀπό τόν Θεό ὁποιοδήποτε «σημεῖον», δηλαδή θαῦμα, γιά νά ἀποδειχτεῖ ἡ παντοδυναμία τοῦ Θεοῦ. Μέ τό θαῦμα αὐτό θά ἐπίστευε ὁ βασιλεύς στήν παντοδυναμία τοῦ Θεοῦ, πού θά ἀπέτρεπε καί τόν παρόντα κίνδυνο ἀπό τό ἔθνος του καί δέν θά καλοῦσε, λοιπόν, τούς εἰδωλολάτρες Ἀσσυρίους γιά συμμάχους πρός ἀποτροπή τοῦ κινδύνου, γιατί αὐτοί θά ἔφερναν καί τήν εἰδωλολατρία στήν χώρα. Ὁ Ἄχαζ ὅμως προφασίστηκε τόν εὐσεβῆ, ὅτι τάχα δέν θέλει νά ἐκπειράσει τόν Θεό, καί δέν ζήτησε θαῦμα, ὅπως τοῦ πρότεινε ὁ Προφήτης. Στήν ἄρνηση αὐτή τοῦ βασιλέως, ὁ προφήτης Ἠσαΐας γιά νά δείξει τήν ἀλήθεια τοῦ κηρύγματός του, τῆς πίστης δηλαδή στό Θεό καί στήν παντοδυναμία του, διατυπώνει τό μεγαλύτερο θαῦμα τῆς ἱστορίας, τήν γέννηση τοῦ Ἐμμανουήλ ἀπό τήν Παρθένο, διά τοῦ Ὁποίου θά σωθοῦν ὅσοι θά πιστέψουν (βλ. Ἡσ. 7, 1-16). Ἔτσι στήν διαφωνία ἐκείνη τοῦ Προφήτη καί τοῦ βασιλέως Ἄχαζ χρεωστοῦμε τήν περίφημη προφητεία τοῦ Ἠσαΐα περί τοῦ Μεσσία ἀπό τήν Παρθένο, τό «ἰδού ἡ Παρθένος ἐν γαστρί ἔξει καί τέξεται υἱόν καί καλέσουσι τό ὄνομα αὐτοῦ Ἐμμανουήλ», αὐτό πού ἀναφέρει ὁ στίχος πού ἑρμηνεύουμε. Ἀλλά, ἐπειδή ἡ προφητεία αὐτή τοῦ Ἠσαΐου θέλει παλαιοδιαθηκική μελέτη, αὐτό ἀκριβῶς πού εἶναι τό θέμα μας, σταματᾶμε τό μάθημά μας ἐδῶ καί θά τό συνεχίσουμε στήν ἑπόμενή μας συνάντηση. 7

8 ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ ΚΛΗΡΙΚΟΙ ΕΟΡΤΑΖΟΝΤΕΣ ΤΗΝ 1η ΙΟΥΝΙΟΥ Ὁ ἅγιος ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Μαρτύζ γεννήθηκε τό 1870 στό Τεράτυν τῆς Ποδλασίας καί χειροτονήθηκε πρεσβύτερος τό Ἐργάστηκε ὡς ἱεραπόστολος ἀρχικά στήν Ἀλάσκα, κατόπιν δέ στόν Καναδᾶ καί στήν Πενσυλβανία, στήν ἐπισκοπή Ἀμερικῆς τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας. Ἐπιστρέφοντας στήν Εὐρώπη, ἔγινε ἐνοριακός ἐφημέριος καί μετά τήν ἀνακήρυξη τοῦ αὐτοκέφαλου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Πολωνίας (1924) ἔγινε στρατιωτικός ἱερέας τῶν Ὀρθοδόξων στρατιωτῶν τοῦ πολωνικοῦ στρατοῦ. Συνταξιοδοτήθηκε πρίν τήν κήρυξη τοῦ πολέμου καί ἐπέστρεψε στήν γενέτειρά του, ὅπου ζοῦσε μέ τήν ὑστερότοκη θυγατέρα του Ἑλένη, τόν σύζυγό της καί τήν τετράχρονη κόρη τους Εἰρήνη. Τήν Μεγάλη Παρασκευή τοῦ 1945, πού τήν χρονιά ἐκείνη συνέπεσε στίς 4 Μαΐου, μία γειτόνισσα ἦλθε νά προειδοποιήσει τόν πατέρα Βασίλειο νά φύγει, διότι εἶχε ἀκούσει φῆμες ὅτι μέλη τοῦ κόμματος σχεδίαζαν νά τόν σκοτώσουν. Ὁ πατήρ Βασίλειος δήλωσε ὅτι δέν ἐπρόκειτο νά φύγει, διότι δέν εἶχε κάνει τίποτε κακό καί ὅτι ὁ Χριστός δέν εἶχε φύγει πρό τοῦ θανάτου. Ὅταν νύχτωσε, εἰσέβαλαν στό σπίτι παρτιζάνοι, ἔκλεισαν τήν Εἰρήνη στό ἀνώγι καί κακομεταχειρίστηκαν τήν Ἑλένη πού ἦταν ἔγγυος, ἐνῶ ἄλλοι ἄνδρες βασάνιζαν σέ δωμάτιο τοῦ ἴδιου ὀρόφου τόν πατέρα Βασίλειο, τόν ὁποῖο καί σκότωσαν μετά ἀπό τέσσερεις ὧρες, πυροβολώντας τον. Καθώς ἕνας ἀπό αὐτούς ἑτοιμαζόταν νά πυροβολήσει τήν Ἑλένη, ἐκείνη ἄρχισε νά λέει μεγαλόφωνα τό Πάτερ ἡμῶν καί τό χέρι τοῦ ἄνδρα περέλυσε. Μπόρεσε τότε νά διαφύγει μέ τήν κόρη της στό γειτονικό σπίτι. Ὅταν τήν ἀπαύριο ἐπέστρεψε ὁ σύζυγός της πού εἶχε πάει νά ἀναζητήσει δουλειά, ἀνακάλυψε τό πτῶμα τοῦ πατρός Βασιλείου, τό ὁποῖο δύσκολα ἀναγνώρισε, ἔτσι πού εἶχε παραμορφωθεῖ (Νέος Συναξαριστής τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ὑπό ἱερομονάχου Μακαρίου Σιμωνοπετρίτου, Α Ἰουν. σελ. 21). Ὁ ἅγιος ἱερομάρτυς ΠΑΥΛΟΣ Σβάικο γεννήθηκε στό Ζαμπλότκυ, στήν περιοχή Βολύν (παλαιά Βολυνία) τῆς Οὐκρανίας τό Νυμφεύθηκε τήν Ἰωάννα τό 1923 καί χειροτονήθηκε ἱερέας τό ἑπόμενο ἔτος. Διορίσθηκε ἀρχικά στήν ἐνορία Πότοκ Γκόρνυ, κοντά στό Τάρνογκροντ, καί κατόπιν τοῦ ἀνατέθηκε ἱεραποστολικό ἔργο μεταξύ τῶν οὐνιατῶν τοῦ Λέμκο, στά πολωνικά Καρπάθια. Τό 8

9 1938 μετατέθηκε στήν Σιντλίσκα στήν περιοχή Ζαμόσκ, ὅπου κατά τήν διάρκεια τοῦ πολέμου τόσο αὐτός ὅσο καί ἡ γυναίκα του ἔγιναν συχνά ἀντικείμενο βάρβαρης μεταχείρισης, ἐνῶ τό σπίτι τους λεηλατήθηκε. Τό 1943 μετατέθηκε στό Γκράμποβιτς καί ἀνήμερα τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου δέχθηκαν ἐπίθεση μέσα στό σπίτι τους. Ἐπί μία ὥρα οἱ παρτιζάνοι τούς ὑπέβαλλαν σέ τρομερά βασανιστήρια: ἔσπασαν τούς βραχίονες καί τά σκέλη τῆς πρεσβυτέρας Ἰωάννας καί τῆς ἄνοιξαν τήν κοιλιά, ἐνῶ ξυλοκόπησαν τόν Παῦλο κατακρεουργώντας τον. Οἱ γείτονες ἄκουσαν κρυμμένοι τίς κραυγές τους καί στήν συνέχεια τούς πυροβολισμούς πού τούς προσέφεραν τόν στέφανο τοῦ μαρτυρίου (Νέος Συναξαριστής τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ὑπό ἱερομονάχου Μακαρίου Σιμωνοπετρίτου, Α Ἰουν. σελ. 22). Ὁ ἅγιος ἱερομάρτυς ΠΕΤΡΟΣ Ὀχρύζκο γεννήθηκε τό 1891 κοντά στό Τομάζοφ Λουμπέλσκι, ὁλοκλήρωσε τίς σπουδές του σέ μιά γεωργική σχολή καί κατόπιν ἐργάστηκε γιά ἕνα διάστημα ὡς δάσκαλος. Σέ ἡλικία τριάντα ἐτῶν εἰσῆλθε στό ἱεροδιδασκαλεῖο τοῦ Κρζεμιένιτς καί χειροτονήθηκε πρεσβύτερος μετά τόν γάμο του. Ὑπηρέτησε στήν ἐπισκοπή τοῦ Βολύν στήν Οὐκρανία μέχρι τήν σοβιετική κατοχή, ὁπότε καί ἐπέστρεψε στήν γενέτειρά του, στήν περιοχή τοῦ Χέλμ, παρά τούς κινδύνους πού διέτρεχαν ὅλοι οἱ Ὀρθόδοξοι ἱερεῖς ἀπό τούς κομμουνιστές. Παρά τό γεγονός ὅτι δέχθηκε πολλές ἐπιθέσεις συνέχισε τό λειτούργημά του. Στίς 10 Ἀπριλίου 1944, ἐνῶ βρισκόταν στό χωριό Τζάρτοβιτς, πού ὑπαγόταν στήν ἐνορία του, γιά νά τελέσει τήν θεία Λειτουργία, ὀπαδοί τοῦ κόμματος εἰσέβαλαν στήν Ἐκκλησία, τόν ἅρπαξαν ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα καί τόν ἔσυραν μέσα ἀπό τό χωριό μέχρι ἕναν βάλτο, ὅπου τοῦ ξέσχισαν τά ἄμφια καί τόν βούτηξαν μέσα στήν λάσπη, ἀπολύοντας ἐν συνεχείᾳ κατεπάνω του ἄλογα γιά νά τόν ποδοπατήσουν. Κατόπιν τόν ἀνέσυραν ἀπό τήν λάσπη, τοῦ ἔβγαλαν τά μάτια καί ἔκοψαν τήν μύτη του, τά αὐτιά καί τήν γλώσσα του φωνάζοντας: «Νά, παπά, γιά τήν ἐκκλησία σου καί τήν ὀρθόδοξη πίστη σου»! Ὁ ψάλτης Ρόζακ, πού εἶχε κι αὐτός συλληφθεῖ μαζί μέ τόν πατέρα Πέτρο, ἀλλά ἐπέζησε, παρέστη μάρτυρας στήν σκηνή καί τήν ἀνέφερε (Νέος Συναξαριστής τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ὑπό ἱερομονάχου Μακαρίου Σιμωνοπετρίτου, Α Ἰουν. σελ. 23). Ὁ ἅγιος ἱερομάρτυρας ΣΕΡΓΙΟΣ Ζαχαρτσούκ γεννήθηκε τό 1915 στό 9

10 Ζυχοτσόβιτσε, κοντά στό Χρουμπιεζβώφ. Μετά τίς σπουδές του στό ἱεροδιδασκαλεῖο τοῦ Κρζεμιένιτς παρακολούθησε μαθήματα στήν διακονική σχολή τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Οὐνούφριου στήν Γιαμπλέτζνα. Χειροτονήθηκε ἱερέας στίς ἀρχές τοῦ πολέμου στό Βίλνο καί διορίσθηκε στήν ἐνορία τοῦ Ναμπρόι, ὅπου μετά ἀπό πολλές ἀπειλές δολοφονήθηκε στίς 6 Μαΐου Οἱ κομμουνιστές εἰσέβαλαν στό σπίτι του, τόν ἔρριξαν καταγῆς καί τόν κτυποῦσαν μέ τά κοντάκια τῶν ὅπλων τους μέχρι πού ἔχασε τίς αἰσθήσεις του. Κατόπιν βεβήλωσαν τό παρεκκλήσι πού εἶχε στήν οἰκία του, ἀνέτρεψαν τήν Ἁγία Τράπεζα καί τό Εὐαγγέλιο, ποδοπάτησαν τίς εἰκονες καί φεύγοντας σκότωσαν τόν πατέρα Σέργιο πυροβολώντας τον (Νέος Συναξαριστής τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ὑπό ἱερομονάχου Μακαρίου Σιμωνοπετρίτου, Α Ἰουν. σελ. 23). Ὁ ἅγιος μάρτυς ΙΓΝΑΤΙΟΣ γεννήθηκε τό 1860 καί ἀσπάστηκε ἀπό πολύ νωρίς τόν μοναχικό βίο. Στίς ἀρχές τοῦ πολέμου βρισκόταν στήν Μονή τοῦ Ἁγίου Ὀνουφρίου στήν Γιαμπλέτζνα καί δοκίμασε μεγάλες στερήσεις κατά τήν κατοχή. Τήν νύχτα τῆς 9ης Αὐγούστου 1942, φθάνοντας οἱ Γερμανοί στρατιῶτες στήν μονή γιά νά τήν λεηλατήσουν καί νά τήν κάψουν, ὁ ὀγδοηκοντούτις γέροντας ἀνέβηκε στό καμπαναριό γιά νά σημάνει κίνδυνο. Οἱ στρατιῶτες τόν ἀνάγκασαν μέ τήν βία νά κατέβει καί τόν ξυλοκόπησαν μέχρι θανάτου (Νέος Συναξαριστής τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ὑπό ἱερομονάχου Μακαρίου Σιμωνοπετρίτου, σελ. 23). 10

11 ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ Οἱ ἀρχές τῶν λετουργικῶν τύπων καί κανονική νομοθεσία 1. Σύμβολο τῶν Ἀποστόλων Tό κείμενο τοῦ «Συμβόλου τῶν Ἀποστόλων» στά Λατινικά: Credo in Deum Patrem omnipotentem, Creatorem caeli et terrae, et in Iesum Christum, Filium Eius unicum, Dominum nostrum, qui conceptus est de Spiritu Sancto, natus ex Maria Virgine, passus sub Pontio Pilato, crucifixus, mortuus, et sepultus, descendit ad ínferos, tertia die resurrexit a mortuis, ascendit ad caelos, sedet ad dexteram Patris omnipotentis, inde venturus est iudicare vivos et mortuos. Credo in Spiritum Sanctum, sanctam Ecclesiam catholicam, sanctorum communionem, remissionem peccatorum, carnis resurrectionem, vitam aeternam. Amen. Τό Σύμβολο τῶν Ἀποστόλων εἶναι μιά σύντομη σύνοψη τῶν κυρίων διδασκαλιῶν τοῦ Χριστιανισμοῦ γι αὐτό μπορεῖ νά ὀνομαστεῖ μία ἐπιτομή τῆς θεολογίας τῆς Ἐκκλησίας. Μέ τήν σημερινή του μορφή τό ἔργο αὐτό περιέχει δώδεκα ἄρθρα καί δέν χρονολογεῖται πρίν ἀπό τόν 6ο αἰ. Ἀπό αὐτόν τόν χρόνο καί μετά χρησιμοποιήθηκε στήν Γαλατία, τήν Ἰσπανία, τήν Ἰρλανδία καί τήν Γερμανία σέ σειρές μαθημάτων γιά τούς κατηχουμένους. Ἡ ὀνομασία ὅμως Σύμβολο τῶν Ἀποστόλων εἶναι παλαιότερη. Κατά τά τέλη τοῦ 4ου αἰ. ὁ Ρουφῖνος συνέθεσε ἕνα ἑρμηνευτικό ἔργο στό «Σύμβολο τῶν Ἀποστόλων», στό ὁποῖο ἐξηγεῖ τήν προέλευσή του. Κατ αὐτόν ὑπῆρχε μία παράδοση κατά τήν ὁποία οἱ Ἀπόστολοι, ἀφοῦ ἔλαβαν τό Ἅγιο Πνεῦμα καί προτοῦ νά χωρισθοῦν γιά τήν ἀποστολή τους στά διάφορα ἔθνη, συμφώνησαν σέ μία σύντομη περίληψη τῆς χριστιανικῆς διδασκαλίας, σάν μία βάση γιά τό κήρυγμά τους καί σάν κανόνα πίστεως γιά τούς πιστούς (MPL 21,337). Ὁ Ἀμβρόσιος φαίνεται νά δέχεται τήν γνώμη τοῦ Ρουφίνου, γιατί στήν «Ἑρμηνεία τοῦ Συμβόλου» δείχνει σκόπιμα ὅτι τά δώδεκα ἄρθρα τοῦ Συμβόλου ἀνταποκρίνονται στούς δώδεκα Ἀποστόλους. Λέγει: «Ecce secundum duodecim apostolos et duodecim sententiae comprehensae sunt». 11

12 Δηλαδή: «Ἰδού, κατά τούς δώδεκα Ἀποστόλους καί δώδεκα ἄρθρα ἐπενοήθηκαν». Τόν 6ο αἰ. συναντᾶμε γιά πρώτη φορά τόν ἰσχυρισμό ὅτι κάθε Ἀπόστολος συνέθεσε ἕνα ἀπό τά δώδεκα ἄρθρα τοῦ ἀποστολικοῦ συμβόλου. Μιά ψευδο-αὐγουστίνεια ὁμιλία αὐτοῦ τοῦ αἰώνα ἐξηγεῖ ὡς ἑξῆς τήν προέλευση τοῦ Συμβόλου: «Ὁ Πέτρος εἶπε Πιστεύω εἰς Θεόν, Πατέρα Παντοδύναμο, Ποιητήν οὐρανοῦ καί γῆς...». Ὁ Ἀνδρέας εἶπε «Καί εἰς Χριστόν Ἰησοῦν τόν μονογενῆ Υἱόν του, τόν Κύριον ἡμῶν...» (MPL 39, ) καί κάθε ἕνας λοιπόν ἀπό τούς Ἀποστόλους συνέθεσε ἕνα ἀπό τά δώδεκα ἄρθρα. Σέ ὅλο τόν Μεσαίωνα ἐπικρατοῦσε αὐτή ἡ ἐξήγηση τοῦ 6ου αἰ. γιά τήν προέλευση τοῦ Συμβόλου τῶν Ἀποστόλων. Γι αὐτό δημιούργησε μεγάλη ἔκπληξη ὅταν ὁ ἰδικός μας Μάρκος ὁ Εὐγενικός, ὁ Ἐπίσκοπος Ἐφέσου, εἶπε στήν Σύνοδο τῆς Φερράρας (τό 1438) ὅτι οἱ Ἀνατολικές Ἐκκλησίες δέν γνωρίζουν τίποτε γιά κανένα τύπο Συμβόλου τῶν Ἀποστόλων, πού χρησιμοποιοῦν οἱ Δυτικοί, οὔτε γιά τό ὅτι αὐτός ὁ τύπος προέρχεται ἀπό τούς Ἀποστόλους. Λίγα χρόνια ἀργότερα ὁ Ἰταλός οὐμανιστής Lorenzo Valla ἀρνήθηκε ἔντονα τήν ἀποστολική αὐθεντικότητα τοῦ συμβόλου τῶν Ἀποστόλων. Πρόσφατες ἔρευνες σέ αὐτό τό θέμα ἀπέδειξαν ἐπαρκῶς ὅτι τό Σύμβολο τῶν Ἀποστόλων κατά τό οὐσιαστικό του περιεχόμενο εἶναι ἀποστολικῆς ἐποχῆς. Ἡ παρούσα του μορφή ὅμως, ἀναπτύχθηκε σταδιακά. Ἡ μεγάλη ἱστορία τοῦ Συμβόλου αὐτοῦ εἶναι στενά συνδεδεμένη μέ τήν συνεχῆ ἀνάπτυξη τῆς λειτουργίας τοῦ βαπτίσματος καί τῆς προετοιμασίας τῶν Κατηχουμένων γι αὐτό τό μυστήριο. Τίποτε δέν συνέβαλε περισσότερο στήν σύνδεση ἑνός «Συμβόλου» ἀπό τήν ἀνάγκη μιᾶς ἀκριβοῦς μορφῆς ὁμολογίας πίστεως γιά τούς ὑποψηφίους στό ἱερό μυστήριο τοῦ βαπτίσματος. Ἀπό τήν ἐποχή τῶν Ἀποστόλων καί ἔπειτα ὁ ὑποψήφιος γιά τό βάπτισμα ἀπαιτεῖτο νά κάνει μία σαφῆ ὁμολογία πίστεως στήν οὐσιαστική διδασκαλία τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Οἱ ὑποψήφιοι λοιπόν γιά τό βάπτισμα ἔπρεπε νά μάθουν ἀπ ἔξω μιά σύντομη ὁμολογία πίστεως, τήν ὁποία θά ἀπήγγελλαν στήν σύναξη τῶν πιστῶν. Ἀπό αὐτή τήν τακτική προῆλθε ἡ ἐπίσημη τελετή τῆς traditio (παράδοσης) καί redditio symboli (ἐπιστροφῆς τοῦ Συμβόλου). Ἡ ὁμολογία πίστεως ἦταν ἕνα ἀναπόσπαστο μέρος τῆς λειτουργίας τοῦ μυστηρίου καί μόνον ὅταν γνωρίσουμε αὐτό τό γεγονός θά μπορέσουμε νά νοήσουμε τήν ἱστορία του. Mία σπουδή τῆς ἀρχικῆς ἱστορίας τοῦ Συμβόλου ἀποκαλύπτει δύο διακρινόμενα σημεῖα του: Τήν χριστολογία του καί τήν Τριαδολογία του. 12

13 1. Χριστολογία Ἡ πιό ἀρχική μορφή τοῦ Συμβόλου διατηρεῖται στίς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, 8,37. Ὁ Φίλιππος βάπτισε τόν εὐνοῦχο τῆς Αἰθιοπίας, ἀφοῦ πρῶτα αὐτός ὁμολόγησε τήν πίστη του ὡς ἑξῆς: «Πιστεύω τόν Υἱόν τοῦ Θεοῦ εἶναι τόν Ἰησοῦν Χριστόν». Αὐτή ἡ ὁμολογία ἀποδεικνύει ὅτι τό βασικό σημεῖο τοῦ Συμβόλου ἦταν ἡ ὁμολογία ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χριστός ἦταν ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ. Δέν ὑπῆρχε ἀνάγκη νά ζητηθεῖ τίποτε περισσότερο ἀπό τόν ὑποψήφιο γιά τό βάπτισμα. Ἡ ὁμολογία τοῦ Ἰησοῦ ὡς τοῦ Μεσσία ἀρκοῦσε, ἰδιαίτερα γιά τούς μεταστραφέντες ἀπό τόν Ἰουδαϊσμό. Μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου προσετίθεντο στό Σύμβολο ὅλο καί περισσότερες λέξεις. Λίγο ἀργότερα περιελήφθη στόν τύπο τοῦ Συμβόλου ἡ λέξη «Σωτήρ» καί ἔτσι ἐμφανίστηκε ἡ ἀκροστιχίδα ΙΧΘΥΣ, ἕνα ἀγαπητό Σύμβολο στόν Ἑλληνιστικό κόσμο, γιατί ἡ λέξη ΙΧΘΥΣ περιέχει τά ἀρχικά τῶν πέντε ἑλληνικῶν λέξεων: Ἰησοῦς, Χριστός, Θεοῦ, Υἱός, Σωτήρ. Ὁ Τερτυλλιανός καί ἡ ἐπιγραφή τοῦ Ἀβερκίου πιστοποιοῦν τό πόσο ἀγαπητή ἦταν αὐτή ἡ διατύπωση στά μέσα τοῦ 2ου αἰ. Ἀκόμη ἐνωρίτερα, βρίσκουμε ἐκφράσεις πίστεως στόν Χριστό πιό χτυπητές καί πιό ἐκτεταμένες. Ἤδη ὁ ἀπόστολος Παῦλος στήν Πρός Ρωμαίους Ἐπιστολή του (1,3) ὁρίζει τό Εὐαγγέλιο τοῦ Θεοῦ ὡς τό μήνυμα «τοῦ Υἱοῦ αὐτοῦ, τοῦ γενομένου ἐκ σπέρματος Δαυίδ κατά σάρκα, τοῦ ὁρισθέντος Υἱοῦ Θεοῦ ἐν δυνάμει, κατά πνεῦμα ἁγιοσύνης ἐξ ἀναστάσεως νεκρῶν, Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ Κυρίου ἡμῶν». Ὅμοιες διατυπώσεις μποροῦμε νά βροῦμε εἰς Α Κορ. 15,3 καί Α Πέτρ. 3, Εἶναι πιθανόν ὅτι αὐτές οἱ διατυπώσεις εἶχαν λειτουργική χρήση. Αὐτή τήν ὑπόθεση τήν συμπεραίνουμε ἰδιαίτερα ἀπό τόν λόγο τοῦ ἀποστόλου Παύλου εἰς Φιλ. 2,5-11, ὅπου ἔχουμε μία ἀναφορά τῆς περίληψης τοῦ ἔργου τῆς ἀπολυτρώσεως. Περί τό 100 μ.χ. ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος Ἀντιοχείας ἐξηγεῖ τήν πίστη του στόν Ἰησοῦ Χριστό μέ λόγια πού μᾶς θυμίζουν κατά πολύ τό 2ο ἄρθρο τοῦ Συμβόλου τῶν Ἀποστόλων. Λέγει: «Κωφώθητε οὖν, ὅταν ὑμῖν χωρίς Ἰησοῦ Χριστοῦ λαλῇ τις, τοῦ ἐκ γένους Δαβίδ, τοῦ ἐκ Μαρίας, ὅς ἀληθῶς ἐγεννήθη, ἔφαγέν τε καί ἔπιεν, ἀληθῶς ἐδιώχθη ἐπί Ποντίου Πιλάτου, ἀληθῶς ἐσταυρώθη καί ἀπέθανεν, βλεπόντων τῶν ἐπουρανίων καί ἐπιγείων καί ὑποχθονίων ὅς καί ἀληθῶς ἠγέρθη ἀπό νεκρῶν, ἐγείραντος αὐτόν τοῦ πατρός αὐτοῦ οὗ καί κατά τό ὁμοίωμα ἡμᾶς, τούς πιστεύοντας αὐτῷ, οὕτως ἐγερεῖ ὁ πατήρ αὐτοῦ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, οὗ χωρίς τό ἀληθινόν ζῆν οὐκ ἔχομεν» (Τραλ. κεφ. 9). 13

14 2. Ὁ τριαδολογικός τύπος Ἐκτός ἀπό τόν χριστολογικό τύπο ὑπῆρχε ἀπό τήν ἐποχή τῶν Ἀποστόλων καί μία τριαδολογική ὁμολογία πίστεως γιά τήν τελετή τοῦ βαπτίσματος, ἡ ὁποία τελικῶς ἔγινε ἡ κυρίαρχη μορφή. Ἡ ἐντολή τοῦ Κυρίου στούς Ἀποστόλους νά βαπτίζουν ὅλα τά ἔθνη «εἰς τό ὄνομα τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος» ὑπαινισσόταν αὐτήν τήν ὁμολογία πίστεως. Περί τό ἔτος 150 μ.χ. ὁ μάρτυρας Ἰουστῖνος σημειώνει (Ἀπολ. Α, 61) ὅτι στούς βαπτιζόμενους «ἐπονομάζεται... τό τοῦ Πατρός τῶν ὅλων καί Δεσπότου Θεοῦ ὄνομα... καί ἐπ ὀνόματος δέ Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ σταυρωθέντος ἐπί Ποντίου Πιλάτου καί ἐπ ὀνόματος Πνεύματος Ἁγίου, ὅ διά τῶν προφητῶν προεκήρυξε τά κατά τόν Ἰησοῦν πάντα, ὁ φωτιζόμενος λούεται» (MPG 6,421). Ἐπίσης ἡ λεγομένη Epistula Apostolorum (Ἐπιστολή τῶν Ἀποστόλων), ἡ ὁποία συνετέθη τήν ἴδια περίπου περίοδο, ἤδη ἐπεκτείνει αὐτήν τήν ὁμολογία πίστεως ἀπό τρία σημεῖα σέ πέντε. Τό Πιστεύω της περιέχει ὄχι μόνο τήν πίστη «στόν Πατέρα, τόν κύριο ὅλου τοῦ κόσμου καί στόν Ἰησοῦ Χριστό, τόν Σωτῆρα μας, καί στό Ἅγιο Πνεῦμα, τόν Παράκλητο», ἀλλά ἐπίσης προσθέτει «καί στήν Ἁγία Ἐκκλησία καί στήν ἄφεση τῶν ἁμαρτιῶν». 3. Ὁ συνδυαστικός τύπος Ἐνῶ στήν Epistula Apostolorum ὁ βασικός τριπλός τύπος τῆς ὁμολογίας τῆς πίστεως ἐπεκτάθηκε μέ τήν προσθήκη δύο νέων σημείων, ὅμως μετά ἔχουμε ἕνα συνδυαστικό τύπο, γιατί συνεδύασε καί τήν χριστολογία καί τήν τριαδολογία. Ἡ γενόμενη εἰσαγωγή τῆς διακρινόμενης ὁμολογίας τοῦ Χριστοῦ (ἡ ὁποία ἀκόμη κράτησε τήν ἀνεξάρτητη ὕπαρξή της στήν praefatio [πρόλογο] τῆς εὐχαριστιακῆς λειτουργίας) παρήλλαξε τήν συμμετρία τοῦ ἀρχαίου τριαδολογικοῦ συμβόλου. Τό ἀποτέλεσμα ἦταν ἕνας τύπος ὁμολογίας μέ ὀκτώ ἤ ἐννιά προτάσεις, ἕνας ἐκτεταμένος χριστολογικός κανόνας πίστεως, ὅμοιος μέ αὐτόν ὁ ὁποῖος ἦταν ἐν χρήσει στήν Ρώμη περί τό 200 μ.χ. Ἔτσι ἡ ρωμαϊκή τελετή τοῦ βαπτίσματος πού περιγράφεται στήν Ἀποστολική Παράδοση τοῦ Ἱππολύτου εἶχε αὐτό τό Σύμβολο: 14

15 Credo in Deum patrem omnipotentem Et in Christum Jesum, filium Dei Qui natus de Spiritu Sancto ex Maria Virgine Et crucifixus sub Pontio Pilato et mortuus est et sepultus, Et resurrexit die tertia vivus a mortuis, Et ascendit in caelis, Et sedit ad dexteram patris Venturus judicare vivos et mortuos Et in Spiritum Sanctum et sanctam ecclesiam, et carnis resurrectionem Ὁ Τερτυλλιανός κατά τό τέλος τοῦ 2ου αἰ. γνώριζε ἤδη αὐτό τό ἀρχαῖο Ρωμαϊκό Σύμβολο καί ὑπάρχουν πολλοί λόγοι νά πιστεύσουμε ὅτι αὐτό εἶχε ἐμφανιστεῖ πολύ πρίν ἀπό τήν ἐποχή πού ἐμεῖς μαθαίνουμε γι αὐτό. Βαθειά καί ἐκτεταμένη ἔρευνα ἔχει δείξει ὅτι αὐτή ἡ Ρωμαϊκή μορφή τοῦ Συμβόλου πρέπει νά θεωρεῖται ὡς ἡ μητέρα ὅλων τῶν Δυτικῶν Συμβόλων, ὅπως ἐπίσης καί ἡ ἀρχή τοῦ Ἀποστολικοῦ Συμβόλου. Κατά τόν 3ο αἰ. πέρασε ἀπό τήν μία Ἐκκλησία στήν ἄλλη καί τελικῶς ἐπικράτησε παγκοσμίως. Ἀλλά δέν μπορεῖ νά ἀποδειχθεῖ (ὅπως προσπάθησε νά κάνει ὁ Kattenbusch) ὅτι αὐτό τό Ρωμαϊκό Σύμβολο ἦταν ἐπίσης τό ἀρχέτυπο τῶν ἀνατολικῶν τύπων τοῦ Συμβόλου. Φαίνεται πιθανότερον ὅτι οἱ Ἀνατολικοί τύποι καί τό Ρωμαϊκό Σύμβολο εἶναι δύο ἀνεξάρτητα παρακλάδια ἑνός κοινοῦ κορμοῦ, ὁ ὁποῖος εἶχε τίς ρίζες του στήν Ἀνατολή. Ἐν τούτοις, στήν Ἀνατολή μποροῦμε νά δοῦμε μία διαδικασία ἀναπτύξεως ὅμοια πρός αὐτήν πού ἀκολουθήθηκε στήν Δύση. Σέ μία ἁπλῆ τριαδολογική ὁμολογία προστέθηκαν καί χριστολογικές δηλώσεις. Στήν ἐκ Παρθένου γέννηση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, πού τονιζόταν ἤδη στήν Δύση, ἡ Ανατολή εἰσήγαγε νέες φράσεις σχετικῶς μέ τήν γέννηση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ προαιωνίως, πρίν ἀπό τήν δημιουργία τοῦ κόσμου. Αὐτό ἔγινε βέβαια γιά ἀντίκρουση τῶν ἐμφανισθέντων αἱρέσεων, ἀλλά καί γιά μία πλήρη διδασκαλία τῶν ἀληθειῶν τῆς πίστεως, γιά τήν κατήχηση τῶν πορευομένων πρός τό βάπτισμα. Ἔτσι, τό Σύμβολο τοῦ βαπτίσματος ἀναπτύχθηκε ἀπό μία ἁπλῆ τριαδολογική ὁμολογία σέ μία σύντομη περίληψη τῶν δογμάτων τοῦ Χριστιανισμοῦ, ὅπως ἀκριβῶς ἡ λειτουργία τοῦ βαπτίσματος ἐξελισσόταν ἀπό ἕνα ἁπλό τυπικό σέ μία ἐπίσημη τελετή. Ὑπῆρχαν πολλοί τύποι 15

16 Συμβόλων, ὅπως ὑπῆρχαν καί πολλοί τύποι λειτουργιῶν. Τά καλύτερα γνωστά Σύμβολα στήν Ἀνατολή εἶναι τό Σύμβολο τῆς Ἰερουσαλήμ, τό ὁποῖο διασώζεται στίς Κατηχητικές διδαχές τοῦ Κυρίλλου, καί τό Σύμβολο τῆς Καισαρείας, ὅπως αὐτό δόθηκε ἀπό τόν ἱστορικό Εὐσέβιο. Ἐάν τό Σύμβολο τῆς Νικαίας εἶναι ἕνας ἄλλος τύπος τοῦ Συμβόλου τῆς Καισαρείας ἤ τοῦ τύπου τῆς Ἰερουσαλήμ, εἶναι θέμα πού χρήζει θεολογική ἔρευνα. Εἶναι φανερό λοιπόν ὅτι τό παρόν κείμενο τοῦ Συμβόλου τῶν Ἀποστόλων δέν ἐμφανίζεται πρίν ἀπό τίς ἀρχές τοῦ 6ου αἰ. Πρώτη φορά τό συναντοῦμε στόν Καισάρειο Ἀρελάτης. Ἐν τούτοις, ὅλα τά δογματικά στοιχεῖα τά εὑρισκόμενα σ αὐτό ἐμφανίζονται ἤδη περί τό τέλος τοῦ 1ου αἰ. στούς πολυάριθμους καί ποικίλλους τύπους πίστεως, πού περιέχονται στήν ἀρχαία χριστιανική γραμματεία. 16

17 Η ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ (Κείμενο, μετάφραση, προλογικά σημειώματα καί ὀλιγοστά σχόλια) Πληροφοροῦμε τούς ἀγαπητούς ἀναγνῶστες μας ὅτι τό ἑρμηνευόμενο ἐδῶ βιβλίο τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης παρατίθεται ἄστητο διά πρακτικούς λόγους μετά ὅμως τήν ὁλοκλήρωσή του, ὅταν αὐτό θά ἐκδοθεῖ εἰς βιβλίον, θά εἶναι στημένο μέ τά σχόλια στήν ἴδια σελίδα τῆς ἑρμηνευομένης περικοπῆς. Ο ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΗΣΑΪΑΣ Τέλος τῆς Ἐξορίας (14,1-4α) Ἡ προηγούμενη περικοπή μιλοῦσε γιά τήν πτώση τῆς Βαβυλῶνος καί αὐτό σημαίνει αὐτό πού λέγει ἐδῶ ἡ περικοπή μας, ὅτι ὁ Ἰσραήλ θά λυτρωθεῖ καί θά ἐπιστρέψει στήν πατρίδα του (στίχ. 1). Καί ὄχι μόνο αὐτό, ἀλλά ὁ Ἰσραήλ θά κατακτήσει τούς κατακτητές του καί θά δουλώσει τούς ἀφέντες του (στίχ. 2)! Ἔπειτα, ἐλευθερωμένος πιά ὁ Ἰσραήλ καί ἀναπαυμένος ἀπό τήν σκληρή του δουλεία (στίχ. 3), θά πεῖ ἕνα εἰρωνικό ἆσμα κατά τῆς ὑπερηφάνου Βαβυλῶνος (στίχ. 4α). 14, 1 Καὶ ἐλεήσει Κύριος τὸν Ἰακὼβ καὶ ἐκλέξεται ἔτι τὸν Ἰσραήλ, καὶ ἀναπαύσονται ἐπὶ τῆς γῆς αὐτῶν, καὶ ὁ γειώρας προστεθήσεται πρὸς αὐτοὺς καὶ προστεθήσεται πρὸς τὸν οἶκον Ἰακώβ, 2 καὶ λήψονται αὐτοὺς ἔθνη καὶ εἰσάξουσιν εἰς τὸν τόπον αὐτῶν, καὶ κατακληρονομήσουσι καὶ πληθυνθήσονται ἐπὶ τῆς γῆς τοῦ Θεοῦ εἰς δούλους καὶ δούλας καὶ ἔσονται αἰχμάλωτοι οἱ αἰχμαλωτεύσαντες αὐτούς, καὶ κυριευθήσονται οἱ κυριεύσαντες αὐτῶν. 3 Καὶ ἔσται ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ἀναπαύσει σε Κύριος ἀπὸ τῆς ὀδύνης καὶ τοῦ θυμοῦ σου καὶ τῆς δουλείας σου τῆς σκληρᾶς, ἧς ἐδούλευσας αὐτοῖς. 4α Καὶ λήψη τὸν θρῆνον τοῦτον ἐπὶ τὸν βασιλέα Βαβυλῶνος. 14, 1 Ὁ Κύριος θά ἐλεήσει τόν Ἰακώβ καί θά ἐκλέξει πάλι τόν Ἰσραήλ καί αὐτοί (οἱ Ἰσραηλῖτες) θά ἀναπαυθοῦν στήν χώρα τους (ἐπιστρέφοντες ἀπό τήν αἰχμαλωσία τους) καί ὁ ξένος θά προστεθεῖ σ αὐτούς, θά προστεθεῖ στόν οἶκο τοῦ Ἰακώβ. 2 Οἱ λαοί θά τούς παραλάβουν (τούς Ἰσραηλῖτες) καί θά τούς φέρουν στούς τόπους τῆς κατοικίας τους, ἀλλά (οἱ Ἰσραηλῖτες) θά τούς ἐξουσιάσουν στό ἔδαφος τοῦ Κυρίου ὡς δούλους καί δοῦλες καί θά γίνουν αἰχμάλωτοι (σ αὐτούς) αὐτοί πού τούς αἰχμαλώτευσαν καί θά κυριευθοῦν (ἀπ αὐτούς) αὐτοί πού τούς κυρίευσαν. 3 Τήν ἡμέρα πού ὁ Κύριος θά σέ ἀπαλλάξει ἀπό τήν ὀδύνη σου, τόν φόβο σου καί τήν σκληρή σου δουλεία, μέ τήν ὁποία τούς δούλευσες, 4α θά ἀπευθύνεις αὐτό τό σατυρικό ἆσμα κατά τοῦ βασιλέως τῆς Βαβυλῶνος. 17

18 14,1-4α. Ἐδῶ ἔχουμε μία πεζή μετάβαση. Ἡ πτώση τῆς Βαβυλῶνος σημαίνει ὅτι ὁ Γιαχβέ εὐσπλαγχνίσθη τόν Ἰσραήλ καί πάλι (11,11) θά τόν ἐκλέξει, ὅπως κάποτε, ὅταν βρισκόταν στήν Αἴγυπτο καί τόν ἔφερε στήν πατρίδα του. Πολλοί ξένοι θά ἑνωθοῦν μέ τόν Ἰσραήλ ὡς προσήλυτοι (βλ. 56,1-8. Ζαχ. 8,20-22). Θά συμβεῖ νά ἀντιστραφοῦν οἱ ρόλοι καί ὁ Ἰσραήλ θά κάμει τούς καταπιεστές του δούλους του (βλ. 60, ,15 κ.ἄ.). Ἔπειτα, ὅταν ὁ Ἰσραήλ ἀπαλλαγεῖ ἀπό τήν σκληρά του δουλεία, θά πεῖ τόν παρακάτω σαρκαστικό ὕμνο (lv;m;, «μασάλ») κατά τῆς Βαβυλῶνος. Κατά τό BJ αὐτή ἡ ἀγγελία τῆς ἐπιστροφῆς τῶν ἐξορίστων καί τῆς μεταστροφῆς τῶν ἐθνῶν δέν εἶναι στήν θέση της εὑρισκομένη σ αὐτή τήν συλλογή τῶν προφητειῶν κατά τῶν ξένων λαῶν. Πρέπει νά συνδεθεῖ μέ τούς στίχ. Ἠσ. 49,22 καί 66,20. Βλ. 46,14. Ὁ Herbert ὅμως δικαιολογεῖ τήν θέση του λέγων ὅτι αὐτό τό πεζό τεμάχιο χρησιμεύει ὡς κατάληξη τοῦ προηγουμένου ποιήματος καί αὐτός ὁ τρόπος ἔχει τόν ὅμοιόν του καί σέ ἄλλες περικοπές τοῦ βιβλίου τοῦ προφήτου (49,22 ἑξ. 56, ,10-14). Ἡ σχέση τῆς διαθήκης θά ἀνανεωθεῖ καί ὁ Ἰσραήλ θά ἐκπληρώσει τόν προορισμό του, τό νά ὁδηγήσει τά ἔθνη πρός τόν Θεό (Ἐξ. 19,6). Ὁ Θάνατος τοῦ βασιλέως τῆς Βαβυλῶνος (14,4β-23) 1. Τό ποίημα αὐτό εἶναι θρηνῶδες, εἶναι ἕνα μοιρολόϊ καί ἀπευθύνεται στόν βασιλέα τῆς Βαβυλῶνος. Θά μπορούσαμε νά ποῦμε ὅτι ἀρχικά τό ποίημα ἀπευθυνόταν πρός τόν Σαργών τῆς Ἀσσυρίας, ὁ ὁποῖος φονεύθηκε στήν μάχη τό 705 π.χ. καί δέν ἐτάφη στήν Ἀσσυρία (βλ. στίχ. 19). Σάν θρῆνος τό ποίημα ἀρχίζει μέ τό «πῶς» (ἑβρ. yae, «ἔχ») ἐκφράζοντας τήν ἀπορία γιά τό θάνατο τοιούτου ἐξουσιαστοῦ (στίχ. 4β). Στήν συνέχεια ὁ συνθέτης τοῦ ποιήματος ὁμιλεῖ γιά τά κτυπήματα, μέ τά ὁποῖα ὁ Κύριος ἔπληξε τόν βασιλέα Βαβυλῶνος(στίχ. 5-6), ἀλλά κατά τό Ἑβραϊκό κείμενο αὐτά ἀναφέρονται στούς βαβυλωνίους βασιλεῖς καί τυράννους, πού αὐτοί κτυποῦσαν καί ἔπλητταν σκληρά καί ἄσπλαγχνα τούς λαούς. Θά περίμενε κανείς, ἀφοῦ πρόκειται γιά θάνατο βασιλέως, νά θρηνήσουν οἱ ὑπήκοοι, ἀλλά ἐδῶ, ἀντίθετα, ἀλαλάζουν ἀπό χαρά οἱ λαοί γιά τήν πτώση τοῦ βαβυλωνίου δυνάστου (στίχ. 7), ἀκόμη δέ καί αὐτοί οἱ κέδροι τοῦ Λιβάνου παριστάνονται νά χαίρονται γιά τόν θάνατό του (στίχ. 8), γιατί δέν θά ἔρχονται πιά ξυλοκόποι νά τούς κόπτουν γιά τά παλάτια του. 2. Στήν συνέχεια ὁ σκωπτικός θρῆνος μᾶς μεταφέρει στόν Ἅδη (στό lo av], «Σε ώλ»), ὅπου οἱ σκιές τῶν νεκρῶν τῶν προηγουμένων ἰσχυρῶν βασιλέων καί ἀρχόντων παριστάνονται νά ἐκπλήσσονται καί αὐτές γιά τό τέλος τοῦ μεγάλου καί πεφημισμένου δυνάστου τῆς Βαβυλῶνος, γιά τό πῶς συνέβηκε καί μέ αὐτόν νά κατεβεῖ στόν Ἅδη ἡ δόξα του (στίχ. 9-11). 3. Τό τρίτο μέρος τοῦ ποιήματος χρησιμοποιεῖ τήν γλώσσα ἑνός βαβυλωνιακοῦ μύθου, ἀφοῦ μάλιστα ἀπευθύνεται πρός βαβυλώνιο βασιλέα (στίχ ): «Πῶς ἐξέπεσεν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ὁ ἑωσφόρος, ὁ πρωΐ ἀνατέλλων;». Ὅπως ἔχει ἡ ἔκφραση στό Ἑβρ. κείμενο, παριστάνονται δύο κύρια ὀνόματα θεῶν, τό Ἄστρο τῆς Αὐγῆς (lleyhe, «χελέλ») καί ὁ Υἱός τῆς Αὐγῆς (rj v;, «σαχάρ»), μικρές θεότητος τοῦ βαβυλωνιακοῦ πανθέου, στό ὁποῖο κεφαλή εἶναι ὁ El. Ὁ θεός lleyhe («χελέλ») σκέφθηκε νά ὑψώσει τόν ἑαυτόν του ὑπεράνω τῶν ἄλλων θεῶν καί νά γίνει ἴσος μέ τόν Ὕψιστο. Τότε αὐτός ἔπεσε σάν ἕνας μετεωρίτης στά βάθη τοῦ ld j («χεδέλ»), τοῦ Ἅδου. Ἔτσι, σάν τό Ἄστρο τῆς Αὐγῆς τοῦ μύθου, ἔπεσε διά τήν ὑπερηφάνειά του καί ὁ βαβυλώνιος βασιλεύς τοῦ παρόντος ἄσματος. Γνωστόν ὅτι ἡ μυθική αὐτή ἀντίληψη τῶν Βαβυλωνίων ὑπενθυμίζει τήν ἰδική 18

19 μας πίστη περί τῆς πτώσεως τοῦ πρώτου τάγματος τῶν ἀγγέλων. Δέν πρέπει δέ νά μᾶς παραξενεύει τό ὅτι ἡ ἀλήθεια αὐτή εὑρίσκεται καί σέ ξένο θρήσκευμα μέ μορφή μύθου, ἀντίθετα πρέπει νά μᾶς ἐντυπωσιάζει τό πράγμα ἑρμηνεύεται ἀπό τό ὅτι οἱ πρῶτοι ἄνθρωποι διηγήθηκαν τίς θρησκευτικές παραδόσεις τους στά τέκνα τους καί ἐκεῖνα διασκορπισθέντα τά μετέφεραν στούς διαφόρους λαούς, στούς ὁποίους ὅμως διατηρήθηκαν σέ μυθώδη μορφή, παραλλαγμένα καί ὄχι μέ καθαρότητα, ὅπως διασώζονται στήν Βίβλο. 4. Τό τέταρτο τμῆμα τοῦ ποιήματος εἶναι ἐπίτηδες μακρύτερο ἀπό τά προηγούμενα τρία, γιά νά φανερώσει τό σημεῖο τῆς παραβολῆς. 4 β Καὶ ἐρεῖς ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνη πῶς ἀναπέπαυται ὁ ἀπαιτῶν καὶ ἀναπέπαυται ὁ ἐπισπουδαστής; 5 Συνέτριψε Κύριος τὸν ζυγὸν τῶν ἁμαρτωλῶν, τὸν ζυγὸν τῶν ἀρχόντων 6 πατάξας ἔθνος θυμῷ, πληγῇ ἀνιάτῳ, παίων ἔθνος πληγὴν θυμοῦ, ἣ οὐκ ἐφείσατο, ἀνεπαύσατο πεποιθώς. 7 Πᾶσα ἡ γῆ βοᾷ μετ εὐφροσύνης, 8 καὶ τὰ ξύλα τοῦ λιβάνου εὐφράνθησαν ἐπὶ σοὶ καὶ ἡ κέδρος τοῦ Λιβάνου ἀφ οὗ σὺ κεκοίμησαι, οὐκ ἀνέβη ὁ κόπτων ἡμᾶς. 9 Ὁ ᾅδης κάτωθεν ἐπικράνθη συναντήσας σοι, συνηγέρθησάν σοι πάντες οἱ γίγαντες οἱ ἄρξαντες τῆς γῆς, οἱ ἐγείραντες ἐκ τῶν θρόνων αὐτῶν πάντας βασιλεῖς ἐθνῶν. 10 Πάντες ἀποκριθήσονται καὶ ἐροῦσί σοι καὶ σὺ ἑάλως, ὥσπερ καὶ ἡμεῖς, ἐν ἡμῖν δὲ κατελογίσθης. 11 Κατέβη εἰς ᾅδου ἡ δόξα σου, ἡ πολλὴ εὐφροσύνη σου ὑποκάτω σου στρώσουσι σῆψιν, καὶ τὸ κατακάλυμμά σου σκώληξ. 12 Πῶς ἐξέπεσεν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ὁ ἑωσφόρος ὁ πρωΐ ἀνατέλλων; Συνετρίβη εἰς τὴν γῆν ὁ ἀποστέλλων πρὸς πάντα τὰ ἔθνη. 13 Σὺ δὲ εἶπας ἐν τῇ διανοίᾳ σου εἰς τὸν οὐρανὸν ἀναβήσομαι, ἐπάνω τῶν ἀστέρων τοῦ οὐρανοῦ θήσω τὸν θρόνον μου, καθιῶ ἐν ὄρει ὑψηλῷ, ἐπὶ τὰ ὄρη τὰ ὑψηλὰ τὰ πρὸς Βοῤῥᾶν, 14 ἀναβήσομαι ἐπάνω τῶν νεφῶν, ἔσομαι ὅμοιος τῷ Ὑψίστῳ. 15 Νῦν δὲ εἰς ᾅδην καταβήσῃ καὶ εἰς τὰ θεμέλια τῆς γῆς. 16 Οἱ ἰδόντες σε θαυμάσονται ἐπὶ σοὶ καὶ ἐροῦσιν οὗτος ὁ ἄνθρωπος ὁ παροξύνων τὴν γῆν, ὁ σείων βασιλεῖς; 17 Ὁ θεὶς τὴν οἰκουμένην ὅλην ἔρημον καὶ τὰς πόλεις αὐτοῦ καθεῖλε, τοὺς ἐν ἐπαγωγῇ οὐκ ἔλυσε. 18 Πάντες οἱ βασιλεῖς τῶν ἐθνῶν ἐκοιμήθησαν ἐν τιμῇ, ἄνθρωπος ἐν τῷ οἴκῳ αὐτοῦ 19 σὺ δὲ ῥιφήσῃ ἐν τοῖς ὄρεσιν ὡς νεκρὸς ἐβδελυγμένος μετὰ πολλῶν τεθνηκότων ἐκκεκεντημένων μαχαίραις, καταβαινόντων εἰς ᾅδου. Ὃν τρόπον ἱμάτιον ἐν αἵματι πεφυρμένον οὐκ ἔσται καθαρόν, 20 οὕτως οὐδὲ σὺ ἔσῃ καθαρός, διότι τὴν γῆν μου ἀπώλεσας καὶ τὸν λαόν μου ἀπέκτεινας οὐ μὴ μείνῃς εἰς τὸν αἰῶνα χρόνον, σπέρμα πονηρόν. 21 Ἑτοίμασον τὰ τέκνα σου σφαγῆναι ταῖς ἁμαρτίαις τοῦ πατρὸς αὐτῶν, ἵνα μὴ ἀναστῶσι καὶ κληρονομήσωσι τὴν γῆν καὶ ἐμπλήσωσιν τὴν γῆν πολέμων. 22 Καὶ ἐπαναστήσομαι αὐτοῖς, λέγει Κύριος σαβαώθ, καὶ ἀπολῶ αὐτῶν ὄνομα καὶ κατάλειμμα καὶ σπέρμα τάδε λέγει Κύριος 23 καὶ θήσω τὴν Βαβυλωνίαν ἔρη- 19

20 μον, ὥστε κατοικεῖν ἐχίνους, καὶ ἔσται εἰς οὐδέν καὶ θήσω αὐτὴν πηλοῦ βάραθρον εἰς ἀπώλειαν. 14,4 β Θά πεῖς ἐκείνη τήν ἡμέρα: «Πῶς ἐσίγησε ὁ τύραννος, πῶς σταμάτησε ὁ ἐκβιαστής; 5 Ὁ Κύριος συνέτριψε τόν ζυγό τῶν ἁμαρτωλῶν τόν ζυγό τῶν ἀρχόντων. 6 Πατάξας ἕνα ἔθνος μέ ὀργή μέ ἀθεράπευτη πληγή κτυπώντας ἕνα ἔθνος μέ θυμώδη πληγή, μέ τήν ὁποίαν δέν τούς λυπήθηκε, ἀναπαύθηκε μέ ἡσυχία. α 7 Ὅλη ἡ γῆ κραυγάζει μέ χαρά 8 τά δένδρα ἐπίσης τοῦ Λιβάνου χαίρονται ἐναντίον σου καί οἱ κέδροι τοῦ Λιβάνου (λέγουν:) Ἀπό τότε πού ἐσύ κατέπεσες δέν ἦρθε κανείς γιά νά μᾶς κόψει. 9 Ὁ ἅδης ἀπό κάτω πικράθηκε πού σέ συνάντησε ὅλοι οἱ μεγάλοι πού κυβέρνησαν τήν γῆ σηκώθηκαν ὅλοι ἐναντίον σου ἐγέρθηκαν ἀπό τούς θρόνους τους ὅλοι οἱ βασιλεῖς τῶν ἐθνῶν. 10 Ὅλοι (αὐτοί) θά ἀποκριθοῦν καί θά σοῦ ποῦν: «Ἀκόμη καί ἐσύ κυριεύθηκες (ἀπό τόν θάνατο) ὅπως καί μεῖς. Συγκαταριθμήθηκες καί ἐσύ μαζί μας. 11 Κατέβηκε στόν Ἅδη ἡ δόξα σου ἡ μεγάλη σου εὐφροσύνη. Κάτω ἀπό σένα θά στρώσουν σαπίλα καί σκουλήκια θά εἶναι τά σκέπασμά σου. 12 Πῶς ὁ Ἑωσφόρος, πού ἀνατέλλει τό πρωί, ἔπεσε ἀπό τόν οὐρανό; Αὐτός πού ἔστελνε (ἐντολές) σέ ὅλα τά ἔθνη συντρίφτηκε στήν γῆ. 13 Ἀλλά ἐσύ εἶπες στήν καρδιά σου: 20

21 «Θά ἀνεβῶ στόν οὐρανό, θά θέσω τόν θρόνο μου πάνω ἀπό τούς ἀστέρες τοῦ οὐρανοῦ. Θά καθήσω σέ ἕνα ὑψηλό ὄρος, στά ψηλά βουνά τά πρός τόν Βορρᾶ, 14 θά ἀνεβῶ πάνω ἀπό τά νέφη, θά γίνω ὅμοιος μέ τόν Ὕψιστο. 15 Ἀλλά τώρα θά κατεβεῖς στόν Ἅδη καί στά θεμέλια στῆς γῆς. 16 Αὐτοί πού θά σέ βλέπουν, θά ἀπορρήσουν γιά σένα καί θά ποῦν: Αὐτός εἶναι ὁ ἄνθρωπος πού τρόμαζε τήν γῆ, πού ἀνέτρεπε βασίλεια, 17 πού ἐρήμωνε ὅλη τήν οἰκουμένη καί κατέστρεφε τίς πόλεις καί δέν ἐλευθέρωνε τούς αἰχμαλώτους! 18 Ὅλοι οἱ βασιλεῖς τῶν ἐθνῶν πέθαναν μέ τιμή κάθε ἄνθρωπος στό σπίτι του (πέθανε καί αὐτός μέ τιμή) 19 Ἀλλά ἐσύ θά πεταχθεῖς στά ὄρη σάν ἕνας σιχαμερός νεκρός μέ πολλούς πεθαμένους πού θά ἔχουν διαπεραστεῖ μέ μαχαίρι καί θά κατεβαίνουν στόν ἅδη. 20 Σάν ἕνα ροῦχο πού ἔχει μολυνθεῖ στό αἷμα καί δέν εἶναι καθαρό, ἔτσι, οὔτε καί ἐσύ θά εἶσαι καθαρός γιατί κατέστρεψες τήν γῆ μου καί φόνευσες τόν λαό μου. Δέν θά διαρκέσεις γιά πάντα σπέρμα πονηρό. 21 Ἑτοίμασε τά τέκνα σου νά σφαγοῦν γιά τίς ἁμαρτίες τῶν πατέρων τους γιά νά μήν ἀνδρωθοῦν καί κληρονομήσουν τήν γῆ καί τήν γεμίσουν μέ πολέμους. 22 Ἀλλά ἐγώ θά ἐπιτεθῶ ἐναντίον τους λέγει ὁ Κύριος τῶν Δυνάμεων καί θά καταστρέψω τό ὄνομά τους καί τά ἀπομεινάρια τους καί τό σπέρμα τους. 21

22 Αὐτά λέγει ὁ Κύριος. 23 Καί θά κάνω τό κράτος τῆς Βαβυλώνας ἔρημο, ὥστε νά κατοικοῦν ἀκανθόχοιροι (ἐκεῖ) καί θά ἐκμηδενισθεῖ θά τήν κάνω ἕνα λάκκο ἀπό λάσπη γιά καταστροφή. α. Κατά τό Ἑβρ. ὁ στίχ. ἀναφέρεται στούς «ἁμαρτωλούς» καί τούς «ἄρχοντας» τοῦ στίχ. 5, οἱ ὁποῖοι, κατά τόν στίχ. μας «κτυποῦσαν τόν λαόν μέ ὀργή, μέ ἀκατάπαυστα κτυπήματα καί ἐδυνάστευον τά ἔθνη μέ θυμό, μέ καταπίεση ἀνεξέλεκτο» (κατά τήν μετάφραση τοῦ Ἀθ. Χαστούπη). 14,4β-23. Αὐτή ἡ lv;m; («μασάλ»), ἡ σάτυρα κατά ἑνός νικημένου τυράννου, ἀφορᾶ ἕνα βασιλιᾶ τῆς Βαβυλῶνος, χωρίς ἀμφιβολία τόν Ναβουχοδονόσορα ἤ τόν Nαβονίδη, τοποθετεῖται λοιπόν στά ἀφορῶντα τίς προφητεῖες τῆς Ἐξορίας. Μποροῦμε ὅμως καί νά ποῦμε ὅτι ἐδῶ πρόκειται γιά μία πολύ παλαιά σάτυρα ἀπευθυνόμενη σέ κάποιον βασιλέα τῆς Ἀσσυρίας, τόν Σαργών ἤ τόν Σεναχειρίβ, καί διορθωμένο ἀργότερα γιά νά προσαρμοσθεῖ στήν ἐποχή τῆς Ἐξορίας. 14,8β. Οἱ βασιλεῖς τῆς Ἀσσυρίας καί τῆς Βαβυλῶνος ἐκμεταλλεύονταν τά δάση τοῦ Λιβάνου γιά τίς κατασκευές τους. 14, Οἱ στίχ. αὐτοί φαίνεται νά ἐμπνέονται ἀπό ἕνα φοινικικό πρότυπο. Πάντως παρουσιάζουν πολλά σημεῖα ἐπαφῆς μέ τά ποίηματα τῆς Ras-Shamra: Ὁ «ἑωσφόρος» καί ὁ «πρωΐ ἀνατέλλων» εἶναι δύο θεῖες εἰκόνες τό «ὄρος τό ὑψηλόν» (στίχ. 13) εἶναι ἐκεῖνο ὅπου συναντῶνται οἱ θεοί, ὅπως ὁ Ὄλυμπος τῶν Ἑλλήνων. Οἱ Πατέρες ἑρμήνευσαν τήν πτώση τοῦ «ἑωσφόρου» ὡς τήν πτώση τοῦ ἀρχηγοῦ τῶν δαιμόνων. 14,19. Ὡς νεκρός ἐβδελυγμένος. Τό Ἑβρ. κείμενο λέγει «ὡς ἕνας ἀπαίσιος κλάδος».(rx ne, «νέτσερ»), ὑπαινιγμός στό ὄνομα τοῦ Ναβουχοδονόσορος (ἑβρ. Nebukadnecar). Ἡ στέρηση τῆς ταφῆς ἦταν ἡ ὕστατη κατάρα, βλ. Γ Βασ. 13, Ἰερ. 22,19. 14, Οἱ δύο αὐτοί πεζοί στίχ. φαίνεται νά ἔχουν προστεθεῖ στόν ποίημα γιά νά ὑπογραμμίσουν τό συμπέρασμα. 22