ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΥΡΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΕΣ ΡΟΔΟΠΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ ΝΙΚΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΥΡΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΕΣ ΡΟΔΟΠΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ ΝΙΚΟΣ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΕΓΚΡΙΣΗΣ : 3 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2007 «Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα» 2

3 Στους γονείς μου Λάζαρο και Ελένη 3

4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα μελέτη αποτελεί το τελευταίο στάδιο των σπουδών του Α Μεταπτυχιακού κύκλου. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω τους ανθρώπους εκείνους που με στήριξαν και με βοήθησαν για την επίτευξη αυτού του στόχου. Πρωταρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου Νίκο Ευστρατίου, για την εμπιστοσύνη και τη βοήθεια που μου προσέφερε σε όλα τα χρόνια των σπουδών μου, αλλά και για την ώθηση και υποστήριξη για τη μελέτη του συγκεκριμένου υλικού. Δίχως τις πολύτιμες συζητήσεις και παρατηρήσεις του, η παρούσα εργασία δε θα μπορούσε να έχει ολοκληρωθεί. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στην προϊσταμένη της ΙΘ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Κομοτηνής, Νικολίτσα Κοκκοτάκη και στον ανασκαφέα των Προσκυνητών Διαμαντή Τριαντάφυλλο, για την παραχώρηση της άδειας μελέτης του υλικού. Ταυτόχρονα, πολλές ευχαριστίες οφείλω στην αρχαιολόγο Κων/να Καλλιντζή και σε όλο το προσωπικό του Μουσείου Αβδήρων, για τη φιλοξενία και τη βοήθεια που μου προσέφεραν καθ όλο το διάστημα μελέτης του υλικού στο χώρο του μουσείου. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στην αρχαιολόγο Κατερίνα Σκουρτοπούλου, ειδική στη μελέτη λιθοτεχνιών, η οποία με τη σημαντική εμπειρία της μου μετέδωσε από την πρώτη κιόλας επαφή μου με το πυριτολιθικό υλικό τις βασικές γνώσεις και τον ενθουσιασμό για να συνεχίσω. Η επιστημονική της βοήθεια για την κατανόηση των διαδικασιών παραγωγής των λιθοτεχνιών, αλλά και η ηθική της υποστήριξη, συνέβαλαν στην ενασχόλησή μου με τις προϊστορικές λιθοτεχνίες και στην περάτωση της παρούσας μελέτης. Δίχως την πολύπλευρη βοήθειά της, η ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας θα ήταν αδύνατη. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους φίλους και συναδέλφους που με στήριξαν κατά τη διάρκεια της συγγραφής της παρούσας εργασίας: Κουτάλου Ελένη, Λοστορίδη Σάββα, Καλογηροπούλου Εβίτα, Κορομηλά Γεωργία, Μπεκιάρη Τάσο, Σισμάνη Σάντρα και Κατσικαρίδη Νίκο. Οι παρατηρήσεις τους υπήρξαν πολύτιμες, αλλά ακόμη περισσότερο η ηθική υποστήριξή τους σε κάποιες δύσκολες στιγμές της συγγραφής. Τέλος, θα ήθελα ολόψυχα να ευχαριστήσω τους γονείς μου, Λάζαρο και Ελένη, καθώς και τον αδελφό μου Χαράλαμπο, για την υλική και κυρίως την ηθική τους υποστήριξη, αλλά και συμπαράσταση σε όλα τα χρόνια των σπουδών μου. 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ....8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. Ιστορία της μελέτης των λιθοτεχνιών Η έννοια της εγχειρηματικής αλυσίδας ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 1. Η ιστορία της έρευνας στην προϊστορική Θράκη Η θέση Κοκκινόχωμα στους Προσκυνητές Ροδόπης Η θέση- Γενικά στοιχεία Στρωματογραφία και αρχιτεκτονικά στοιχεία Οικονομία Σύνολα κινητών ευρημάτων Σχέσεις και επαφές Χρονολογικός προσδιορισμός ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΩΝ Προέλευση του υλικού Kριτήρια ταξινόμησης του υλικού Οι πρώτες ύλες Τα προϊόντα Πυρήνες Φολίδες Λεπίδες Μικρολεπίδες Λεπιδοειδείς φολίδες Αδιάγνωστα προϊόντα Προϊόντα θερμικά αλλοιωμένα Προϊόντα με δευτερογενή επεξεργασία Εργαλεία με διατρητικό άκρο Οδοντωτά εργαλεία Εργαλεία με εγκοπή 58 5

6 6.4. Ξέστρα Γλυφίδες Εργαλεία με περιορισμό μήκους Στομωμένα εργαλεία Εργαλεία με στέλεχος στειλέωσης Σύνθετα εργαλεία Ευθύγραμμη δευτερογενής επεξεργασία Τμηματική δευτερογενής επεξεργασία Δρεπάνια ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ Άμεση κρούση Έμμεση κρούση Η τεχνική της πίεσης Τεχνικές κατασκευής στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών Τεχνικές δευτερογενούς διαμόρφωσης στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών...73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Η ΧΡΗΣΗ ΚΑΙ Η ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ Η χρήση των εργαλείων Η ανακύκλωση των εργαλείων.. 77 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ Η ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΩΝ ΚΑΙ Η ΕΓΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΑΛΥΣΙΔΑ Η ανασύνθεση της εγχειρηματικής αλυσίδας.82 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ Η ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΣΤΟΝ ΟΙΚΙΣΜΟ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΩΝ Η κατανομή των προϊόντων λιθοτεχνίας στο χρόνο Η κατανομή των προϊόντων λιθοτεχνίας στο χώρο Χωρική κατανομή των λιθοτεχνικών προϊόντων

7 2.2. Ενδείξεις χώρων για την κατασκευή των εργαλείων Ενδείξεις για τη χρήση των εργαλείων στον οικισμό Ενδείξεις για την απόρριψη των εργαλείων στους λάκκους...89 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ ΔΙΚΤΥΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΛΛΑΓΩΝ. 92 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...96 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ..109 ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ..117 ΣΧΕΔΙΑ ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ 152 7

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση των αποτελεσμάτων της μελέτης των πυριτολιθικών τεχνέργων από τους Προσκυνητές Ροδόπης. Μέσα από αυτό το πόνημα έγινε μια πρώτη απόπειρα να αναδειχτούν οι διαστάσεις της μελέτης των λιθοτεχνιών, αλλά ταυτόχρονα και οι προβληματισμοί, τόσο σε σχέση με το υλικό αυτό καθαυτό, όσο και με τη γενικότερη έρευνα στο Βόρειο Ελλαδικό χώρο. Τα θέματα που πραγματεύεται η μελέτη αυτή αφορούν σε ένα πρώτο επίπεδο στους θεωρητικούς προβληματισμούς που σχετίζονται με τη λιθοτεχνική παραγωγή. Σε ένα δεύτερο επίπεδο εξετάζεται η περίπτωση του πυριτολιθικού υλικού των Προσκυνητών Ροδόπης και γίνεται μια προσπάθεια προσέγγισης των τεχνικών κατασκευής των προϊόντων, των πιθανών χρήσεών τους, αλλά και της ένταξής τους στο χώρο του οικισμού. Έτσι, στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται μια ιστορική αναδρομή του τρόπου μελέτης των λιθοτεχνιών από τις αρχές του 20 ου αι. μέχρι και σήμερα. Ειδικότερα αναπτύσσεται η έννοια της εγχειρηματικής αλυσίδας, καθώς και η χρήση και εφαρμογή της στις τεχνολογικές μελέτες. Στο δεύτερο κεφάλαιο ακολουθεί η ιστορία της έρευνας στην περιοχή της Θράκης, ενώ στη συνέχεια γίνεται λόγος ειδικότερα για την έρευνα στους Προσκυνητές Ροδόπης, με γενικά στοιχεία για την ανασκαφή, αλλά και για την αρχιτεκτονική, τα ευρήματα και το χρονολογικό προσδιορισμό της θέσης. Το τρίτο κεφάλαιο αφορά ουσιαστικά στην παρουσίαση του πυριτολιθικού υλικού των Προσκυνητών που μελετήθηκε. Αναφέρονται η προέλευση του υλικού, η μέθοδος μελέτης που ακολουθήθηκε και η ταξινόμηση των πυριτολιθικών τεχνέργων. Σε υποκεφάλαια παρατίθενται αναλυτικά οι τυπολογικές και τεχνολογικές κατηγοριοποιήσεις. Στο τέταρτο κεφάλαιο βρισκόμαστε πλέον στο μέρος της σύνθεσης των δεδομένων που αναλύθηκαν στο τρίτο κεφάλαιο. Έτσι, γίνεται μια απόπειρα αναγνώρισης των τεχνικών απόσπασης των προϊόντων, αλλά και των τεχνικών κατασκευής των εργαλείων. Παρόμοια, στο πέμπτο κεφάλαιο αναλύεται η πιθανή χρήση των εργαλείων, αλλά και η ανακύκλωσή τους. Στο έκτο κεφάλαιο, παραμένοντας στο επίπεδο της σύνθεσης των δεδομένων, γίνεται μια απόπειρα ανασύνθεσης της εγχειρηματικής αλυσίδας, δηλαδή της πορείας που ακολουθήθηκε για τη λιθοτεχνική παραγωγή στους Προσκυνητές. 8

9 Το έβδομο κεφάλαιο αφορά στην παρουσία των λιθοτεχνικών καταλοίπων στο χρόνο και στο χώρο του οικισμού. Εδώ, ουσιαστικά, συζητώνται η κατακόρυφη και οριζόντια παρουσία των λιθοτεχνικών καταλοίπων. Επιδιώκεται, λοιπόν, να εντοπιστούν οι πιθανοί χώροι κατασκευής, χρήσης και απόρριψης των πυριτολιθικών τεχνέργων στον οικισμό. Στο όγδοο κεφάλαιο γίνεται μια σύντομη αναφορά και παραβολή του υλικού των Προσκυνητών με αυτό της γειτονικής Μάκρης Έβρου, επιχειρώντας τον εντοπισμό δικτύων επαφής και ανταλλαγών. Τέλος, στο ένατο κεφάλαιο συνοψίζονται τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την παρούσα μελέτη. 9

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΩΝ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΩΝ Η μελέτη των προϊόντων απολεπισμένου λίθου ξεκίνησε ήδη από το 15 ο αι., όπου για πρώτη φορά αναγνωρίζεται η ύπαρξη λίθινων εργαλείων που έχουν αποσπαστεί έπειτα από ανθρώπινη επέμβαση. Από τότε μέχρι και το 19 ο αι. περίπου η έμφαση στη μελέτη απολεπισμένων προϊόντων δίνεται στην περιγραφή και ταξινόμησή τους, η οποία στηριζόταν αποκλειστικά στα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους. Αναπτύχθηκαν, λοιπόν, τυπολογίες που στηρίζονταν στα μακροσκοπικά παρατηρούμενα χαρακτηριστικά και έγιναν προσπάθειες ερμηνείας της λειτουργίας τους με βάση τη μορφολογία (Brezillon, 1977: 155). Ακολουθώντας την πορεία που είχε πάρει η αρχαιολογική σκέψη και θεωρία, αναλόγως κινήθηκε και η θεωρητική και μεθοδολογική σκέψη για τη μελέτη των λιθοτεχνιών. Από τα μέσα περίπου του 19 ου αι. μέχρι και τη δεκαετία του 50 η προσέγγιση που επικρατεί για την ερμηνεία των λιθοτεχνικών καταλοίπων, είναι η λεγόμενη ιστορική πολιτισμική προσέγγιση. Σύμφωνα με τις θεωρήσεις αυτής της προσέγγισης, δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην ταξινόμηση των λίθοτεχνικών προϊόντων, η οποία βασίστηκε στην περιγραφή της μορφολογίας τους και στη διάκριση διαφορετικών τύπων εργαλείων. Επιπλέον, έγιναν προσπάθειες για την αναγνώριση των χρήσεων που επιτελούσαν τα συγκεκριμένα τέχνεργα, με έμφαση πάντα στη μορφολογία τους. Έτσι, υιοθετήθηκαν φορμαλιστικά πρότυπα, με βάση τα οποία έγιναν απόπειρες διάκρισης των λειτουργιών αυτών των εργαλείων. Την ίδια περίοδο, άρχισε και η προσπάθεια εντοπισμού των ιχνών χρήσης μικρομορφολογικά και ιδιαίτερα για τον εντοπισμό στίλβης σε λεπίδες (ως ένδειξη για τη χρήση τους στο θερισμό). Ωστόσο, η πλήρης ανάπτυξη των μικρομορφολογικών προσεγγίσεων ακολουθεί στη δεκαετία του 50 (Odell, 1996: 1-2). Αποτέλεσμα της εμμονής στην ταξινόμηση, τα φορμαλιστικά πρότυπα και τη διάκριση τυπολογιών, ήταν η προσπάθεια ερμηνείας των λιθοτεχνικών καταλοίπων ως αποτέλεσμα δράσης ξεχωριστών πολιτισμικών ομάδων, που η καθεμία από αυτές ανέπτυσσε μια ξεχωριστή λιθοτεχνική τυπολογία. Σημαντικός εκπρόσωπος αυτής της άποψης υπήρξε ο Fr. Bordes, ο οποίος απέδιδε τη διαφοροποίηση των λιθοτεχνικών 10

11 καταλοίπων στην ύπαρξη διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων (Bordes & Sonneville Bordes, 1970). Ο τρόπος ερμηνείας των λιθοτεχνικών καταλοίπων αλλάζει κατά τη δεκαετία του 1960, με την εμφάνιση νέων επιστημολογικών τάσεων, της Νέας ή Διαδικαστικής Αρχαιολογίας. Οι εκφραστές της νέας αυτής θεώρησης απέρριψαν την αναζήτηση του παρελθόντος και την ταύτιση συγκεκριμένων τυπολογιών με συγκεκριμένες πολιτισμικές ομάδες, ενώ αναζήτησαν διαφορετικές όψεις της παραγωγής απολεπισμένου λίθου. Τόνισαν, μάλιστα, την αναγκαιότητα αναγνώρισης της ιδεολογίας του ερευνητή και των κριτηρίων ταξινόμησης του υλικού πριν από την ανάλυση (Klejn, 1977: 1-12). Ο L. Binford, εκφραστής των νέων αυτών προσεγγίσεων, μελετώντας τους παράγοντες που προσδιορίζουν τη λιθοτεχνική παραγωγή, στράφηκε στην αναζήτηση και διατύπωση γενικεύσεων για την ανθρώπινη συμπεριφορά ανάλογα με τους φυσικούς νόμους. Δημιούργησε λοιπόν το υποθετικό- παραγωγικό μοντέλο και προσπάθησε να προσεγγίσει τις πραγματικές διαστάσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας, δίνοντας έμφαση στις διαδικασίες που χαρακτηρίζουν την κοινωνική δράση του ανθρώπου (Binford &Binford, 1966). Σημαντικό βήμα για την εξέλιξη των ερμηνευτικών προτάσεων αποτέλεσε η κλασική πια αντιπαράθεση δύο διαφορετικών υποθέσεων για την εξήγηση της ταυτόχρονης παρουσίας δύο διαφορετικών τύπων εργαλείων από τη Μουστέρια περίοδο. Από τη μία πλευρά, οι Bordes υποστήριξαν ότι η παρουσία διαφορετικών τύπων εργαλείων οφειλόταν στην παρουσία δύο διαφορετικών ομάδων, αποδίδοντας, δηλαδή, αυτό το γεγονός σε ιστορική- πολιτισμική διαφοροποίηση και ακολουθώντας μια παραδοσιακή προσέγγιση (Bordes & Sonneville- Bordes 1970). Από την άλλη πλευρά, οι Binford απέδωσαν την ποικιλία των εργαλειακών τύπων σε διαφορετικές λειτουργίες που μπορεί να επιτελούνταν από τα μέλη της ίδιας ομάδας (Binford &Binford, 1966). Έτσι, εισάγεται η λειτουργική ερμηνεία, που θα δώσει ιδιαίτερη ώθηση σε περαιτέρω ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Άλλες σημαντικές παράμετροι των προσεγγίσεων αυτών υπήρξαν η έμφαση στις διαδικασίες που οδηγούν στη δράση του ατόμου, αναγνωρίζοντας την κοινωνική δράση ως αποτέλεσμα προσαρμογής του ανθρώπου στο περιβάλλον. Επιπλέον, με τη συστηματική καταγραφή του υλικού και τη χρήση των φυσικών επιστημών δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στην αντικειμενικότητα της μελέτης των λιθοτεχνιών, απορρίπτοντας τον υποκειμενισμό στον οποίο είχε οδηγήσει η καταγραφή της 11

12 στιλιστικής διαφοροποίησης. Παράλληλα, έγιναν προσπάθειες κατασκευής αναλυτικών τυπολογιών με βάση τη μορφοτεχνολογία των προϊόντων. Η ανάπτυξη της μορφοτεχνολογικής προσέγγισης είχε ως στόχο την καταγραφή τυπολογιών και ομαδοποιήσεων των χαρακτηριστικών με τη βοήθεια πάντα των φυσικών επιστημών και τη χρήση αντικειμενικών κριτηρίων ταξινόμησης (Tixier, 1963). Την ίδια περίοδο, οι ερευνητές προχώρησαν σε συστηματικές μελέτες των μικροϊχνών κατασκευής και χρήσης των εργαλείων, μέσω της μικροσκοπικής εξέτασης. Η συμβολή, μάλιστα, του A. R. Semenov (1964), ο οποίος εισήγαγε τη μέθοδο της ιχνοανάλυσης, υπήρξε καθοριστική για μια πληρέστερη μελέτη των λίθινων και οστέινων εργαλείων. Σύμφωνα με τον Semenov και όπως απέδειξαν οι μέθοδοι ιχνοανάλυσης, έγινε σαφές το γεγονός ότι οι τυπολογίες που στηρίζονταν αποκλειστικά στη μορφολογία των εργαλείων δεν ταυτίζονταν απαραιτήτως και με τη λειτουργία τους. Σημαντική υπήρξε και η συμβολή της πειραματικής ανασύνθεσης της παραγωγικής διαδικασίας για την κατασκευή λίθινων εργαλείων. Πειραματικές προσπάθειες είχαν γίνει και παλιότερα, ωστόσο στη δεκαετία του 60 η δουλειά των Bordes και Don Crabtree έστρεψε το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών στην πειραματική ανασύνθεση των λίθινων εργαλείων. Μέσα από αυτή τη μέθοδο προσπάθησαν να προσεγγίσουν τον τρόπο κατασκευής των λίθινων εργαλείων, τα στάδια που παρεμβάλλονται μέχρι το τελικό αποτέλεσμα και τους παράγοντες που μπορεί να το επηρεάζουν. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο δόθηκε έμφαση όχι μόνο στα ολοκληρωμένα προϊόντα, αλλά σε όλη τη διαδικασία κατασκευής των λίθινων εργαλείων, μελετώντας ταυτόχρονα τους θραυστικούς μηχανισμούς του λίθου και τις μηχανικές ιδιότητες της πρώτης ύλης. Στις επόμενες δεκαετίες, όλο και περισσότεροι ερευνητές ασχολήθηκαν τόσο με την πειραματική ανασύνθεση της παραγωγικής διαδικασίας, όσο και με την ανασύνθεση των ήδη απολεπισμένων κομματιών λίθου (refitting), ενώ δημιουργήθηκαν και πολλά πειραματικά κέντρα για την καλύτερη μελέτη αυτών (Andrefsky, 1998 : 3-4). Ωστόσο, διατυπώθηκαν αρκετές ενστάσεις για την πειραματική ανασύνθεση, που κυρίως αφορούσαν στο γεγονός ότι με τον πειραματισμό μπορούμε να έχουμε μία εικόνα για το πώς κατασκευάζονταν και χρησιμοποιούνταν τα λίθινα εργαλεία, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι έτσι ακριβώς συνέβαινε. Δεν λαμβάνονται, δηλαδή, υπόψη οι χωροχρονικοί παράγοντες που θα μπορούσαν να επηρεάσουν το αποτέλεσμα. Επίσης, η κατασκευή των λίθινων εργαλείων δεν ακολουθεί απαραίτητα τα ίδια πάντα στάδια, αλλά και παράγοντες όπως οι πρώτες ύλες ή η τεχνογνωσία 12

13 των κατασκευαστών δε θα πρέπει να αγνοηθούν. Τέλος, δε θα πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι με την πειραματική ανασύνθεση γίνεται μια προσπάθεια προσέγγισης του τρόπου κατασκευής εργαλείων, εκφράζοντας μερικούς μόνο από τους τρόπους που θα μπορούσε αυτό να συμβαίνει (Andrefsky, 1998: 8). Μία ακόμη καινοτομία αυτήν την εποχή εκφράστηκε από τον G. Frison (1968), ο οποίος κατέστησε σαφές ότι το σχήμα και η μορφολογία των εργαλείων διαμορφώνεται ταυτόχρονα και από τη χρήση του, κατά τη διάρκεια της «ζωής» του εργαλείου. Επομένως, αυτό που οι αρχαιολόγοι αντικρίζουν μελετώντας τα λίθινα εργαλεία είναι αποτέλεσμα της χρήσης του ίδιου του εργαλείου και των αλλαγών που αυτό έχει ήδη υποστεί, όσον αφορά σε λειτουργικούς, χρονικούς αλλά και χωρικούς παράγοντες. Αυτή η διαπίστωση βοήθησε τους αρχαιολόγους να αντιμετωπίσουν τα λίθινα εργαλεία ως δυναμικά στοιχεία που μεταβάλλονται μέσα από τη χρήση τους στο χρόνο και το χώρο. Παράλληλα, την ίδια περίοδο (τέλη δεκαετίας 60) τόσο από τη σκοπιά της αρχαιολογίας, όσο και από τη σκοπιά της ανθρωπολογίας δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στο δομισμό (στρουκτουραλισμός) και σε γλωσσολογικές μελέτες, σε μια προσπάθεια κατανόησης των τεχνικών σταδίων κατασκευής, μέσα από τα οποία πίστευαν ότι μπορούν να δοθούν περαιτέρω ερμηνευτικές προσεγγίσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ουσιαστικά, η προσπάθεια αυτή είχε ως σκοπό τη διεξοδική καταγραφή των τεχνικών σταδίων που μεσολαβούν για την κατασκευή των εργαλείων, ώστε να ανασυνθέσουν τη διαδικασία παραγωγής των προϊόντων, η οποία με τη σειρά της θα μπορούσε να αποκαλύψει σημαντικές ερμηνευτικές διαστάσεις της ανθρώπινης δράσης. Σημαντικότερος εκπρόσωπος αυτών των προσεγγίσεων υπήρξε ο Γάλλος ανθρωπολόγος και εθνολόγος Leroi Gourhan (1964), ο οποίος εισήγαγε και την έννοια της εγχειρηματικής αλυσίδας (βλ. παρακάτω). Επιπλέον, εκφράστηκαν και οικονομικές θεωρίες που αντιμετώπισαν τη λιθοτεχνία ως ένα καθαρά οικονομικό φαινόμενο. Εδώ, δίνεται έμφαση σε παράγοντες που επηρεάζουν και καθορίζουν τη λιθοτεχνική παραγωγή, και αφορούν κυρίως στην προσπάθεια εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων από τον άνθρωπο με σκοπό την επιβίωσή του, αλλά και την αναπαραγωγή κοινωνικών θεσμών στα πλαίσια αυτά. Θέματα όπως ο χρόνος και η ενέργεια για την κατασκευή λίθινων εργαλείων (Torrence 1986, 1989), η διαθεσιμότητα των πρώτων υλών (Andrefsky 1994), οι ανταλλαγές (Renfrew 1989), η τεχνική εξειδίκευση κ.α. απασχόλησαν πολλούς αρχαιολόγους. 13

14 Ωστόσο, στις αρχές της δεκαετίας του 80, νέες εξελίξεις ακολουθούν και θέτουν υπό κριτική θεώρηση τις αρχές που ακολούθησε η Νέα ή Διαδικαστική αρχαιολογία. Βασικό επιχείρημα των νέων προσεγγίσεων που ανήκουν στο χώρο της μετά διαδικαστικής αρχαιολογίας- αποτέλεσε το γεγονός ότι οι προσεγγίσεις της πρώτης έδιναν μεγαλύτερη έμφαση στην καλύτερη οργάνωση της μεθοδολογίας και των διαδικασιών που οδηγούσαν στην αλλαγή, χωρίς όμως να προχωρούν στην ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Μάλιστα, υποστήριξαν ότι η Νέα αρχαιολογία δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις φυσικές επιστήμες και την ανθρωπολογία, απέφυγε να επωμιστεί το βάρος της ερμηνείας από καθαρά αρχαιολογική σκοπιά (Hodder, 2002). Η μετά διαδικαστική αρχαιολογία υποστήριξε ότι θα πρέπει να ακολουθηθεί μια διαλεκτική σχέση με τα αντικείμενα, τα οποία θεωρούνται ότι έχουν κρυμμένα νοήματα και αλληλεπιδρούν με τους εξωτερικούς παράγοντες (φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον). Βασικό ρόλο στην ερμηνευτική διαδικασία παίζει, λοιπόν, η έννοια των συμφραζομένων ή του πλαισίου (context), μέσα στο οποίο εντάσσεται ένα υλικό. Η έννοια αυτή έχει να κάνει τόσο με τους κοινωνικούς, οικονομικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες, όσο και με τη δομή των ίδιων καταλοίπων, που ταυτόχρονα εκφράζουν ιδέες, νοήματα και συλλήψεις. Έτσι, λοιπόν, τα αρχαιολογικά δεδομένα αντιμετωπίζονται ως ένα κείμενο προς ανάγνωση (Hodder, 2002). Η συμβολή της μετά διαδικαστικής αρχαιολογίας στη μελέτη των λιθοτεχνιών υπήρξε εξίσου σημαντική, καθότι έθεσε πολλά ερωτήματα για την κοινωνική δραστηριότητα και δεν περιορίστηκε απλά στη συζήτηση τεχνικών ζητημάτων. Χωρίς να απορρίπτει εξ ολοκλήρου τις προσεγγίσεις της διαδικαστικής αρχαιολογίας, προχώρησε στην προσπάθεια εντοπισμού της γλώσσας και της ιδεολογίας, της γνωστικής διαδικασίας και της τεχνογνωσίας. Ακόμη, τις τελευταίες δεκαετίες γίνεται ολοένα και πιο έντονη η στροφή των μελετητών και σε θέματα που αφορούν στο φύλο, στην ταυτότητα και σε άλλες πτυχές της ανθρώπινης συμπεριφοράς (Dobres 1995, 2000). 14

15 2. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΥΣΙΔΑΣ Η εγχειρηματική αλυσίδα είναι ένα βασικό εργαλείο για τη μελέτη της προϊστορικής τεχνολογίας. Ως εγχειρηματική αλυσίδα (chaîne operatoire) ορίζεται το σύνολο εκείνων των πράξεων (κινήσεων) οι οποίες μεταμορφώνουν την πρώτη ύλη από τη φυσική της κατάσταση σε ένα κατασκευασμένο προϊόν (Lemonnier, 1980: 8). Πρόκειται, λοιπόν, για μια τεχνική αλυσίδα συνεχών υλικών επεμβάσεων, με τις οποίες οι φυσικές πηγές μεταμορφώνονται σε πολιτισμικά προϊόντα (Dobres, 2000: 154). Η έννοια της εγχειρηματικής αλυσίδας (αλλού αναφέρεται και ως «κατασκευαστική ακολουθία» ή «αλυσίδα εργασίας») αναπτύχθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 50 στη Γαλλία από τον Leroi- Gourhan, ο οποίος αναζητούσε μεθόδους ανάλυσης των τεχνικών φαινομένων και ήταν ο πρώτος που συζήτησε τη χρησιμότητα και τις εφαρμογές της. Μέσα από το μοντέλο αυτό επιχείρησε ένα μέσο για να προσεγγίσει τις νοητικές διαδικασίες και αναπαραστάσεις των προϊστορικών ανθρώπων μέσα από την κατασκευή των λίθινων εργαλείων τους. Ωστόσο, η ιδέα μιας κατασκευαστικής ακολουθίας, η οποία περιλαμβάνει πολλά και ποικίλα στάδια μεταμόρφωσης της πρώτης ύλης, ανήκει στον εθνολόγο Marcel Mauss που την ανέπτυξε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 30 (Audouze, 2002: 287). Η σκέψη του Mauss σε σχέση με αυτό που αργότερα ορίστηκε ως εγχειρηματική αλυσίδα, έγκειται στη διαπίστωσή του ότι οι φυσικές και σωματικές πράξεις ακολουθίας στην καθημερινότητα αποτελούν συλλογικές συμπεριφορές που μαθαίνονται (επομένως είναι επίκτητες) και απορρέουν από κοινωνικούς παράγοντες. Με αυτόν τον τρόπο, οι τεχνολογικές επιλογές και δραστηριότητες, αλλά και ο τρόπος κατασκευής και διαμόρφωσης των τεχνέργων, απορρέει από επίκτητα κοινωνικά σχήματα (Dobres, 2000: 154). Σύμφωνα με τον Μauss, η τεχνολογία αντιμετωπίζεται ως ένα απόλυτα κοινωνικό φαινόμενο, και επομένως η γνώση των ανθρώπων για την κατασκευή και τη χρήση της τεχνολογίας, είναι γνώση η οποία αποκτιέται σε ένα καθορισμένο κοινωνικό και ιστορικό περιβάλλον (Edmonds, 1990: 56). Το μοντέλο της εγχειρηματικής αλυσίδας οδήγησε σε συζητήσεις και εφαρμογές από πολλούς Ευρωπαίους και Αμερικανούς μελετητές. Ωστόσο, στη Γαλλία δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην πειραματική εργασία για την καλύτερη κατανόηση των σταδίων κατασκευής εργαλείων (Tixier, Bordes κ.α.), αλλά και αποτέλεσε έναυσμα 15

16 για πολλούς γάλλους ανθρωπολόγους για τη μελέτη των γνωστικών πλευρών της συμπεριφοράς (Bleed, 2001: 105). Κατά κύριο λόγο, η χρήση ενός τέτοιου μοντέλου συσχετίστηκε με τη μελέτη της κατασκευής και χρήσης των λίθινων εργαλείων. Αργότερα όμως επεκτάθηκε και σε άλλες προϊστορικές τεχνολογίες, όπως τα οστέινα εργαλεία, την κεραμική κ.α. Το μοντέλο της εγχειρηματικής αλυσίδας αναφέρεται σε μία σειρά κινήσεων (πράξεων) για την κατασκευή και χρήση των εργαλείων, με συγκεκριμένη διάρκεια, που έχουν αρχή, μέση και τέλος. Πρόκειται λοιπόν, για μια σειρά νοητικών αρχικά σχημάτων, τα οποία μετατρέπονται σε πράξη για να επιφέρουν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Στόχος είναι να περιγράψει όλες τις δραστηριότητες και τα στάδια που διανύονται από την αρχή μέχρι και το τέλος της κατασκευής (Bleed, 2001: 106). Η εγχειρηματική αλυσίδα αποτελεί ένα χρήσιμο αναλυτικό εργαλείο, το οποίο μας επιτρέπει να συσχετίσουμε τα διαφορετικά στάδια της παραγωγής μεταξύ τους, να τα τοποθετήσουμε σε μια σειρά αλληλοδιαδοχής, λαμβάνοντας πάντα υπόψη τους φυσικούς και οικονομικούς παράγοντες, το χώρο, τις κοινωνικές σχέσεις κ.α. Με λίγα λόγια, το μοντέλο της εγχειρηματικής αλυσίδας συμβάλλει στην αναγνώριση των στρατηγικών και τακτικών επιλογής σε κάθε στάδιο της κατασκευαστικής διαδικασίας και αποτελεί ένα μέσο για την προσέγγιση των γνωστικών προβλημάτων (Audouze, 2002: 287). Ως βασικός στόχος της εγχειρηματικής αλυσίδας είναι οι γνωστικές συμπεριφορές που συσχετίζονται με τα τεχνολογικά εγχειρήματα. Αποτελεί μία ολότητα των τεχνικών σταδίων από την απόκτηση των πρώτων υλών μέχρι και την απόρριψή τους και περιλαμβάνει μια ποικιλία διαδικασιών μέσω των οποίων μεταμορφώνονται και χρησιμοποιούνται. Κάθε τεχνικό στάδιο αντανακλά συγκεκριμένες τεχνικές γνώσεις (Boeda, 1995: 26). Επιπλέον, η αποκατάσταση μιας συγκεκριμένης εγχειρηματικής αλυσίδας, μας επιτρέπει ν ανακαλύψουμε τις διαδικασίες που σχετίζονται με τις τεχνικές παραγωγής, αλλά πέρα από αυτό, τα νοητικά σχήματα από τα οποία πηγάζουν (Julien and Julien, 1994: 15). H χρήση της εγχειρηματικής αλυσίδας ενίσχυσε τη λεπτομερή παρατήρηση των τεχνέργων, και σίγουρα αποτέλεσε χρήσιμο συμπλήρωμα των τυπολογικών αναλύσεων που κατείχαν μέχρι πρότινος τα ηνία. Επιπλέον, το μοντέλο παρουσίασε τρόπους περιγραφής των τεχνικών διαδικασιών και μ αυτόν τον τρόπο υποστήριξε τις αναλύσεις του αρχαιολογικού υλικού. Ακόμη, η εγχειρηματική αλυσίδα ενθάρρυνε τους αρχαιολόγους ν ανακαλύψουν την τεχνολογική ποικιλία, όχι μόνο 16

17 στο αρχαιολογικό υλικό, αλλά και στο εθνογραφικό και σύγχρονο υλικό και έδωσε ώθηση για συστηματικότερη ενασχόληση και μελέτη της τεχνολογίας. Επιπρόσθετα, χρησιμοποιήθηκαν σχηματικά διαγράμματα, τα οποία παρουσιάζουν τα βήματα που ακολουθούνται για την κατασκευή συγκεκριμένων εργαλείων και σχετίζονται τόσο με την παραγωγή, όσο και με την ιστορία της χρήσης τους. Η χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών από την πλευρά της ενίσχυσε την ποσοτική και ποιοτική ανάλυση των τεχνολογικών συστημάτων παραγωγής και χρήσης των τεχνέργων. Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί το γεγονός ότι η μέθοδος αυτή δε δίνει έμφαση στους φυσικούς και μεταποθετικούς παράγοντες, οι οποίοι θα μπορούσαν να επηρεάσουν το υλικό που φτάνει στα χέρια των αρχαιολόγων σήμερα (Bleed, 2001: ). Όπως και αν έχει χρησιμοποιηθεί η εγχειρηματική αλυσίδα, η αρχική και ουσιαστική συμβολή της σχετίζεται με την παραγωγή και τη χρήση λίθινων εργαλείων. Η χρήση και εφαρμογή της στη μελέτη των λιθοτεχνιών είναι ιδιαίτερα σημαντική. Στη λιθοτεχνία κάνουμε λόγο για μια αφαιρετική διαδικασία, η οποία περιλαμβάνει συγκεκριμένα βήματα και ουσιαστικά αποτελείται από μια διαδοχή κινήσεων. Η ίδια, λοιπόν, η κατασκευή λίθινων εργαλείων αποτελεί από μόνη της μια αλυσίδα διαδοχικών κινήσεων που επιτρέπουν τη μεταμόρφωση της πρώτης ύλης σε ένα ολοκληρωμένο προϊόν. Η παρουσία απολεπισμάτων που δημιουργούνται κατά τη διαδικασία της αφαίρεσης αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο που θα μπορούσε να βοηθήσει στην αναγνώριση των βημάτων που ακολουθήθηκαν ως το τελικό προϊόν. Εξάλλου, η πειραματική εργασία που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα, έδωσε ώθηση στην ερμηνεία των λίθινων καταλοίπων και στην κατανόηση της τεχνολογίας τους (Bleed, 2001: 119). H εγχειρηματική αλυσίδα, ως μοντέλο, αντιμετωπίστηκε κατά καιρούς με διαφορετικό τρόπο. Η μια περίπτωση την αντιμετωπίζει ως μια σειρά πράξεων (κινήσεων) που υπακούουν σε ένα προκαθορισμένο νοητικό σχεδιασμό. Από την άλλη, κάποιοι αρχαιολόγοι την αντιμετωπίζουν ως μια σειρά αντιδράσεων σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Η πρώτη περίπτωση ανήκει στα λεγόμενα «τελεολογικά μοντέλα», όπου η συνέχεια αντιμετωπίζεται ως μια σειρά προκαθορισμένων κινήσεων που ακολουθούν η μία την άλλη, με σκοπό να οδηγήσουν σ έναν προκαθορισμένο στόχο. Αυτά τα μοντέλα δίνουν έμφαση στο αποτέλεσμα και δεν ανταποκρίνονται σε τυχαίες περιστάσεις που μπορεί να προκύψουν κατά τη διάρκεια μιας διαδικασίας αφαίρεσης. Έτσι, έχουν να κάνουν άμεσα με προκαθορισμένους στόχους και απόλυτη ομοιομορφία κινήσεων, όπου ουσιαστικά ο 17

18 ανθρώπινος παράγοντας και οι ατομικές ιδιαιτερότητες δεν λαμβάνονται υπόψη. Στη δεύτερη περίπτωση, γίνεται λόγος για τα «εξελικτικά μοντέλα», τα οποία δίνουν βάρος στις περιστασιακές ανάγκες που μπορεί να προκύψουν, περιγράφοντας ουσιαστικά το τελικό αποτέλεσμα που απορρέει επιλεκτικά από το συσχετισμό των καταστάσεων και παραγόντων. Θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν περιστασιακά, μιας και δίνουν έμφαση στο περιεχόμενο των πράξεων και στην ποικιλία που μπορεί να προκύψει σ ένα σύστημα. Εφόσον, μάλιστα, βασίζονται στην παρουσία διαφορετικών πράξεων, αποφάσεων και επιλογών, αντιμετωπίζουν τη συνέχεια ως ένα σύνολο υποδιαιρούμενο σε μια σειρά ξεχωριστών βημάτων (Bleed, 2001: 121). Ωστόσο, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι η έννοια της εγχειρηματικής αλυσίδας περιλαμβάνει τόσο τις νοητικές διαδικασίες που εμπλέκονται και αντιστοιχούν σε ένα θεωρητικό επίπεδο, όσο και τις τεχνικές διαδικασίες που αφορούν στην πρακτική εφαρμογή των νοητικών σχημάτων για την πραγματοποίηση του συγκεκριμένου στόχου. Στην περίπτωση των λιθοτεχνιών ξεκινάμε από τη μελέτη του αποτελέσματος (ολοκληρωμένο προϊόν), με σκοπό να φτάσουμε στις νοητικές διεργασίες που οδήγησαν ως εκεί. Πρόκειται, λοιπόν, για την αντίστροφη πορεία, όπου η ανάγνωση των τεχνικών πραγματοποιήσεων και βημάτων θα μπορούσε να μας οδηγήσει στις νοητικές διαδικασίες που προηγήθηκαν. Μ αυτόν τον τρόπο θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε τις νοητικές και γνωστικές πλευρές της ανθρώπινης συμπεριφοράς του παρελθόντος (Dobres, 1999: 167). Η έννοια της εγχειρηματικής αλυσίδας μας επιτρέπει να καταγράψουμε και να αποκαταστήσουμε όλα τα στάδια και τις τεχνικές επιλογές, από την απόκτηση της πρώτης ύλης μέχρι και το ολοκληρωμένο ή απορριφθέν εργαλείο. Πρόκειται στην ουσία για μια προσπάθεια αναγνώρισης και ταξινόμησης των διαφορετικών σταδίων, τα οποία ωστόσο λειτουργούν συμπληρωματικά και με αλληλοδιαδοχή. Στην περίπτωση των λίθινων εργαλείων, η εγχειρηματική αλυσίδα ισοδυναμεί με ένα σύνολο φολίδων ή λεπίδων, που μας επιτρέπει να ανασυνθέσουμε έναν πυρήνα ή να κατανοήσουμε τη διαδικασία απολέπισής του. Αναγνωρίζουμε, λοιπόν, την παρουσία φολίδων με φλοιό που αντιστοιχούν στην πρώτη σειρά ( βήμα ) εξαγωγής προϊόντων από τον πυρήνα. Ακολουθούν επόμενες σειρές φολίδων, λεπίδων και άλλων προϊόντων, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των οποίων μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε ή να ταυτίσουμε το στάδιο της απολέπισης. Είναι σημαντικό να τονίσουμε το γεγονός ότι ο τελικός στόχος μιας διαδικασίας απολέπισης μπορεί να ποικίλλει. Έτσι, μπορεί να αφορά στην κατασκευή ενός μόνο τύπου εργαλείου ή μιας 18

19 σειράς εργαλείων με τα ίδια χαρακτηριστικά. Από την άλλη, μπορεί να αφορά στην ταυτόχρονη και διαδοχική κατασκευή ποικίλων προϊόντων. Εξάλλου, δε θα πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι ορισμένα στάδια μπορεί να είναι τυχαία ή προαιρετικά και άλλα να επιβάλλονται από βασικές επιλογές (Pelegrin, 1990: ). Διαπιστώνεται, λοιπόν, ότι η έννοια της επιλογής αποτελεί μια βασική παράμετρο στην εγχειρηματική αλυσίδα. Πέρα από τους φυσικούς και μηχανικούς παράγοντες που μπορεί να κατέχουν οι πρώτες ύλες, ιδιαίτερα σημαντική είναι και η υιοθέτηση διαφορετικών στρατηγικών για την κατασκευή ενός τεχνέργου. Επομένως, αν και η κατασκευή λίθινων εργαλείων αποτελεί μια κατά βάση αφαιρετική διαδικασία, ωστόσο δε θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε ως απόλυτα ή εξ ολοκλήρου γραμμική (Edmonds, 1990: 57). Είναι απαραίτητο να λάβουμε υπόψη ότι κατά τη διάρκεια μιας διαδικασίας απολέπισης παρεμβάλλεται και η κριτική ικανότητα του ατόμου, το οποίο θα πρέπει να ανταποκριθεί στις καταστάσεις και να πάρει συγκεκριμένες αποφάσεις. Έτσι, λοιπόν, διαπιστώνεται ότι η εμπειρία και η τεχνογνωσία του ατόμου είναι εξίσου σημαντική, κυρίως όταν αυτό καλείται να διορθώσει τυχαία λάθη που μπορεί να προκύψουν κατά τη διάρκεια της απολέπισης, και να επιλέξει κινήσεις οι οποίες θα είναι τόσο πιθανές, όσο και επιθυμητές για τον τελικό σκοπό (Pelegrin, 1990: 117). Τα λιθοτεχνικά κατάλοιπα ως προϊόντα μιας κατασκευαστικής ακολουθίας, αποτελούν ένδειξη μιας διαδικασίας η οποία προϋπάρχει ως νοητικό σχήμα (πριν την κατασκευή), αλλά ταυτόχρονα δημιουργείται και διαμορφώνεται κατά τη διάρκειά της. Όσο απόλυτο και σταθερό μπορεί να είναι ένα νοητικό σχήμα για την κατασκευή συγκεκριμένων τύπων λίθινων εργαλείων, τόσο απρόβλεπτη μπορεί να είναι η πρακτική πλευρά της κατασκευής τους, μιας και είναι πιθανή η παρουσία τεχνικών ατυχημάτων, ατυχών κινήσεων απολέπισης και άλλων παραγόντων που δεν μπορούν να προβλεφθούν, αλλά πρέπει να αντιμετωπιστούν εκείνη τη στιγμή με τις καλύτερες δυνατές τεχνικές επιλογές, ώστε ν αποκατασταθεί η καλή ακολουθία της απολέπισης (Pelegrin, 1990: 122). Σύμφωνα με την Perles, η απολέπιση συνεπάγεται -όπως κάθε τεχνική δραστηριότητα- την ύπαρξη ενός νοητού σχήματος αφηρημένου, που συνίσταται σε αξιώματα δράσης, τα οποία αποκτούν σταθερή μορφή σύμφωνα με το έργο και τις συνθήκες στις διάφορες κατασκευαστικές ακολουθίες (1987: 4). Αυτό το σχήμα χαρακτηρίζεται επιχειρησιακό (operatoire) και ορίζεται ως σύνολο εννοιών 19

20 διαχρονικά οργανωμένο ως προς την πραγματοποίηση της απολέπισης (Pelegrin, 1986: 51). Διαπιστώνεται, λοιπόν, ότι δε συνεπάγεται την τυφλή και πιστή επανάληψη μιας σειράς τεχνικών νοητικών κινήσεων. Δε θα πρέπει να παραβλέπονται οι παράγοντες εκείνοι που μεσολαβούν και παρεμβάλλονται από την έναρξη αλλά και κατά τη διάρκεια μιας διαδικασίας απολέπισης. Επομένως, η διαδικασία αυτή παρουσιάζει αρκετή ελαστικότητα και ταυτόχρονα προσαρμογή ανάλογα με τις συνθήκες, αλλά και τη βασική έννοια της επιλογής για την ομαλή συνέχειά της. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να γίνει λόγος και για τους παράγοντες που επηρεάζουν τις τεχνικές επιλογές, επομένως και το αποτέλεσμα. Από τη μια πλευρά αναγνωρίζεται ο παράγοντας του περιβάλλοντος, είτε φυσικού, είτε κοινωνικού και από την άλλη πλευρά ο παράγοντας του ατόμου, το οποίο διαθέτει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και ικανότητες. Στην πρώτη περίπτωση, λοιπόν, έχουμε να κάνουμε με αντικειμενικά στοιχεία που καθορίζουν κατά κάποιο τρόπο τους παραγωγικούς στόχους, ενώ στη δεύτερη περίπτωση με το υποκειμενικό στοιχείο, που παρουσιάζει ατομική διαφοροποίηση. Η αλληλεπίδραση των δύο αυτών παραγόντων, ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο επηρεάζει το ατομικό στοιχείο με τις ιδιότητές του τις παραγωγικές πραγματοποιήσεις, και το αντίστροφο, συμβάλλει ουσιαστικά στη διαδικασία παραγωγής των προϊόντων. Επομένως, για να κατανοήσουμε την παραγωγική διαδικασία, δε θα πρέπει να αγνοήσουμε την αμφίδρομη αυτή σχέση (Pelegrin, 1990: ). Πέρα από τους περιορισμούς που προκύπτουν από τα ιδιαίτερα ατομικά χαρακτηριστικά και την ποικιλία των νοητικών σχημάτων αλλά και των επιλογών, σημαντικό ρόλο όπως προαναφέρθηκε- παίζουν και οι φυσικοί και κοινωνικοί παράγοντες. Πρόκειται, δηλαδή, για παράγοντες που έχουν να κάνουν όχι με το άτομο αυτό καθαυτό, αλλά για πράξεις και συλλήψεις μέσα στα πλαίσια υλικών, χρονικών ή χωρικών περιορισμών (Edmonds, 1990: 57). Οι φυσικές ιδιότητες των πρώτων υλών, για παράδειγμα, θα μπορούσαν να λειτουργήσουν περιοριστικά, μιας και η ποιότητά τους θα μπορούσε να ευνοήσει ή αντίθετα να δυσκολέψει την απολεπιστική διαδικασία. Επιπλέον, οι κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες θα μπορούσαν να επηρεάσουν με τη σειρά τους τις τεχνικές ανάγκες και επιλογές. Ακόμη, αν υποθέσουμε ότι η εκμάθηση της κατασκευής λίθινων εργαλείων εντάσσεται σε μια παράδοση η οποία ακολουθείται, και αυτή με τη σειρά της θα περιόριζε την επιλογή των γνωστικών σχημάτων και τεχνικών. Διαπιστώνουμε, 20

21 λοιπόν, ότι ο παράγοντας άτομο και οι εξωτερικοί (φυσικοί και κοινωνικοί) παράγοντες αλληλεπιδρούν και αλληλοεπηρεάζονται κατά τη διάρκεια μιας διαδικασίας απολέπισης. Η μέθοδος της εγχειρηματικής αλυσίδας μας παρέχει χρήσιμα και λεπτομερή στοιχεία που σχετίζονται με την «ιστορία» των τεχνέργων, τις συνεχείς αλυσιδωτές στρατηγικές της μεταμόρφωσης των πρώτων υλών, τα προϊόντα, τη σχέση μεταξύ σχεδιασμού, πρώτης ύλης και ολοκληρωμένων προϊόντων και κυρίως τις λύσεις των προβλημάτων που σχετίζονται με την παραγωγή, τη χρήση και την ανακύκλωση των προϊόντων. Εν ολίγοις, μας επιτρέπει να κινηθούμε πέρα από τα σταθερά ερωτήματα της τυπολογίας και λειτουργίας και να εξετάσουμε το κοινωνικό υπόβαθρο όλων αυτών. Ως αναλυτικό εργαλείο, το να γνωρίζουμε τα βήματα των φυσικών δράσεων και υλικών διαδικασιών με τα οποία οι προϊστορικοί τεχνίτες έφταναν στο επιθυμητό αποτέλεσμα, μας τροφοδοτεί με πλήθος πληροφοριών. Αυτές έχουν να κάνουν με τις τεχνικές γνώσεις και τις εναλλακτικές τεχνικές στρατηγικής, με τα επίπεδα δεξιοτήτων, με τις χημικές, μηχανικές ή φυσικές ιδιότητες των πρώτων υλών, αλλά κυρίως με τις ατομικές αλλά και ομαδικές στρατηγικές για τη λύση των προβλημάτων, τις γνωστικές ικανότητες κ.α. Ουσιαστικά με τη χρήση της εγχειρηματικής αλυσίδας, οι αρχαιολόγοι μπορούν να κατανοήσουν τις αλληλεπιδράσεις όλων αυτών των φαινομένων (Dobres, 2000: 168). 21

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 1. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ Η αρχαιολογική έρευνα για την προϊστορία της Θράκης ξεκίνησε συστηματικά τις τελευταίες δεκαετίες. Αν και κανείς θα περίμενε ότι το ενδιαφέρον των ερευνητών θα είχε στραφεί νωρίτερα σ αυτήν την περιοχή, καθώς αποτελούσε μια γέφυρα επικοινωνίας ανάμεσα στα Βαλκάνια και την Ανατολία από την πρώιμη προϊστορική περίοδο, ωστόσο άργησε να δοθεί η απαραίτητη σημασία (Andreou et al., 2001: 313). Τα πρώτα στοιχεία που έγιναν γνωστά για την προϊστορική περίοδο της περιοχής, περιορίζονταν σε δημοσιεύσεις μεμονωμένων οστράκων από επιφανειακές περισυλλογές στις αρχές του 20 ου αι. ( Casson 1926). Αυτές, όπως ήταν αναμενόμενο, δεν μπορούσαν να παρέχουν ουσιαστικές πληροφορίες αλλά αποτελούσαν κάποια ενδεικτικά μόνο στοιχεία για την ύπαρξη προϊστορικών θέσεων στη περιοχή. Η πρώτη ανασκαφική έρευνα πραγματοποιήθηκε στον οικισμό της Παραδημής κατά τη δεκαετία του 30 από τους Στ. Κυριακίδη και Ε. Πελεκίδη, χωρίς όμως να δημοσιευθούν τα αποτελέσματά της. Πολλές ήταν οι επιφανειακές έρευνες που ακολούθησαν κατά τη δεκαετία του Ο D. French (1961) σε μια σύντομη έρευνά του για τις περιοχές της ΒΔ Τουρκίας και του βορείου Αιγαίου, συμπεριέλαβε και την Αιγαιακή Θράκη, ενώ λίγα χρόνια αργότερα (1964) γράφει για την προϊστορική κεραμική που προέρχεται από τη Μακεδονία και τη Θράκη. Ουσιαστική έρευνα στην περιοχή της Θράκης έγινε από τον Γ. Μπακαλάκη, ο οποίος στα τέλη της δεκαετίας του 50 και στις αρχές του 60 έδωσε έμφαση σε μια σειρά επιφανειακών ερευνών κυρίως στο ανατολικό της τμήμα, με αποτέλεσμα τον εντοπισμό αρκετών προϊστορικών θέσεων (Μπακαλάκης, 1961/62). Αρκετοί ακόμη ερευνητές ασχολήθηκαν με επιφανειακές έρευνες και περισυλλογή προϊστορικού υλικού, ανάμεσα στους οποίους ο Δ. Θεοχάρης και ο Δ. Τριαντάφυλλος. Ωστόσο, σε καμία από τις περιπτώσεις αυτές δεν ακολούθησε συστηματική μελέτη για τη διερεύνηση περαιτέρω ζητημάτων της νεολιθικής περιόδου. Το 1971 ο Θεοχάρης έκανε μια προσπάθεια θεωρητικής κατεύθυνσης για την περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης για ζητήματα που αφορούσαν στην εγκατάσταση της περιοχής (Theocharis 1971). 22

23 Το 1965 ο Μπακαλάκης επανέλαβε την ανασκαφή στην Παραδημή, κάτι που ολοκληρώθηκε αρκετά χρόνια αργότερα με τη δημοσίευση του υλικού της θέσης (Bakalakis & Sakellariou, 1981). Η ανασκαφή του Μπακαλάκη αφορούσε σε μια δοκιμαστική τομή, με σκοπό τη μελέτη της στρωματογραφίας και το συσχετισμό όλου του υλικού που είχε προέλθει από την προηγούμενη ανασκαφή, καθότι αυτό είχε ελάχιστες στρωματογραφικές παρατηρήσεις. Η στρωματογραφική τομή της Παραδημής με 4.5m επίχωση, διαχωρίστηκε σε τέσσερις κύριες φάσεις της Νεολιθικής, καλύπτοντας μια περίοδο από το τέλος της Μέσης Νεολιθικής μέχρι και την Τελική Νεολιθική (Σιταγροί Ι-ΙΙΙ) και μια ακόμη φάση που ανήκε στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Η δημοσίευση της Παραδημής βασίζεται κυρίως στην κεραμική, η οποία παρουσιάζει σκουρόχρωμα τροπιδωτά αγγεία, μελανοστεφή και αυλακωτά για τις πρώιμες φάσεις, καθώς και διακόσμηση με γραφίτη και μερικά black on red για τις υστερότερες Νεολιθικές φάσεις. Ωστόσο, σ αυτή τη δημοσίευση δίνονται λίγες πληροφορίες για τον οικισμό. Την ίδια περίοδο με την έρευνα του Μπακαλάκη στην Παραδημή, πραγματοποιήθηκε έρευνα στην προϊστορική θέση Λαφρούδα, κοντά στα Άβδηρα Ξάνθης, από την Αικ. Ρωμιοπούλου (Ρωμιοπούλου, 1965). H έρευνα περιορίστηκε σε μια δοκιμαστική τομή, με σκοπό τη μελέτη και τον έλεγχο της στρωματογραφίας. Σύμφωνα με αυτήν, στη Λαφρούδα διακρίνονται δύο στρώματα σε επίχωση 3m, ενώ από τη μελέτη της κεραμικής η θέση χρονολογείται στη Νεότερη Νεολιθική, παρουσιάζοντας ομοιότητες τόσο με την κεραμική της Ανατολικής Μακεδονίας, όσο και με αυτής των θέσεων της Θράκης. Λίγο αργότερα ακολούθησαν και οι έρευνες στις προϊστορικές επιχώσεις των σπηλαίων της Μαρώνειας και Στρύμης, στη ΝΑ περιοχή της Ροδόπης, από τον τότε έφορο αρχαιοτήτων Ε. Πεντάζο ( Τσιμπίδης-Πεντάζος, 1971). Έχοντας υπόψη τις δυσκολίες που προκύπτουν από την ανασκαφή σε τέτοιου είδους ιδιαίτερες θέσεις (προβληματικές επιχώσεις, μεγάλη διάβρωση κ.τ.λ.), οι προσπάθειες αυτές απέδωσαν ενδιαφέροντα αλλά ενδεικτικά μόνο ευρήματα για τη νεολιθική περίοδο. Κατά τις δεκαετίες ακολούθησε σειρά επιφανειακών ερευνών στην περιοχή της Ροδόπης από την Εφορεία Κομοτηνής, το ΑΠΘ και τον Α. Αmmerman. Οι μελέτες αυτές είχαν ως στόχο την καταγραφή των ενδείξεων της διαχρονικής ανθρώπινης εγκατάστασης στην περιοχή και πρόσθεσαν νέα στοιχεία για την ύπαρξη πολλών ακόμη προϊστορικών θέσεων. Μέσα από αυτές τις έρευνες διαπιστώθηκαν γεωμορφολογικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες που θα 23

24 μπορούσαν να επηρεάσουν την ορατότητα- επομένως και την αναγνώριση- πιθανών θέσεων. Έτσι, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, οι αλουβιακές επιχώσεις και η διαμόρφωση της λίμνης Βιστωνίδας, θεωρήθηκαν ως αρνητικοί παράγοντες για τη διαπίστωση της ύπαρξης ή μη θέσεων που ίσως να καλύφθηκαν από αυτά τα φαινόμενα. Παράλληλα, με αυτές τις έρευνες εντοπίστηκαν συγκεντρώσεις πολλών μικρών θέσεων διαφόρων προϊστορικών περιόδων, μερικές από τις οποίες ανήκουν στη Μέση Παλαιολιθική και αρκετές στη Nεολιθική περίοδο (Ευστρατίου, 1991: , Ευστρατίου, 1992: , Ευστρατίου &Ammerman, 1996: 7-12, Macclennen, Ammerman, Ευστρατίου, 1997: ). Σημαντικό στοιχείο της έρευνας στην περιοχή υπήρξε και ο εντοπισμός μετά από επιφανειακή έρευνα ενός προϊστορικού λατομείου πυριτόλιθου στα Πετρωτά του Νομού Ροδόπης, 20 Km ΝΑ της Κομοτηνής (Ευστρατίου Ν. & Φωτιάδης Μ., 1998 &Φωτιάδης Μ., Παπαγιάννη Δ. & Ευστρατίου Ν., 2001). Οι περίοδοι που αντιπροσωπεύονται από τις λιθοτεχνίες που εντοπίστηκαν δείχνουν ότι βρισκόταν σε χρήση κατά τη Μέση Παλαιολιθική περίοδο και πιθανότατα κατά τη Νεολιθική, εντοπίζοντας δραστηριότητες όπως η προμήθεια και η κατεργασία πρώτης ύλης για λίθινα εργαλεία. Σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, διαπιστώνεται ένα μεγάλο κενό στην προϊστορική έρευνα της Θράκης. Οι επιφανειακές έρευνες και οι μικρής κλίμακας δοκιμαστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν κατά καιρούς, είχαν ως αποτέλεσμα να στρέψουν το ενδιαφέρον των ερευνητών ναι μεν στον εντοπισμό θέσεων και σε κάποιες στρωματογραφικές παρατηρήσεις, αλλά από την άλλη παρέμειναν στον απλό χαρακτηρισμό μιας νεολιθικής τυπολογίας με σαφείς χρονολογικούς και πολιτιστικούς προσδιορισμούς. Με λίγα λόγια, η έμφαση δόθηκε στην αποκατάσταση κυρίως της κεραμικής τυπολογίας, κάτι που θα επέτρεπε τη σχετική χρονολόγηση των εγκαταστάσεων στην περιοχή και τη συσχέτιση των πολιτιστικών χαρακτηριστικών τους με άλλες θέσεις της βαλκανικής, της Ανατολίας και της Ν. Ελλάδας ( Ευστρατίου, 1991: 425). Την αδυναμία της έρευνας να δώσει απαντήσεις σε πιο ουσιαστικά ερωτήματα σχετικά με την καθημερινή ζωή των προϊστορικών κατοίκων, την κοινωνική οργάνωση και τις οικονομικές δραστηριότητές τους, ήρθε να ξεπεράσει η προσπάθεια διεξαγωγής συστηματικών ανασκαφών. Κατά τη δεκαετία του 1980 η Εφορεία Κομοτηνής προχώρησε στη διενέργεια συστηματικών ανασκαφών. Στα πλαίσια αυτής της προσπάθειας εντάσσεται και η ανασκαφή στη θέση Κοκκινόχωμα, κοντά στους Προσκυνητές Ροδόπης (Εικ. 1), που 24

25 ξεκίνησε το 1986 (Τριαντάφυλλος, 1987: 50-53). Μιας και το θέμα της παρούσας εργασίας αφορά στις λιθοτεχνίες από τη συγκεκριμένη θέση, ιδιαίτερη αναφορά γι αυτήν ακολουθεί παρακάτω. Ωστόσο, μία άλλη ανασκαφή, αυτή της Μάκρης Έβρου, αποτελεί μέχρι σήμερα την κύρια αναφορά για τη νεολιθική εξέλιξη της Θράκης (Ευστατίου & Καλλιντζή 1994). Η ανασκαφή ξεκίνησε το 1988 από την εφορεία Κομοτηνής σε συνεργασία με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στόχος της ήταν να μελετηθεί και να συζητηθεί αναλυτικότερα ο χαρακτήρας της Νεολιθικής περιόδου στη Θράκη. Ο προϊστορικός τομέας με επικεφαλής τον Ν. Ευστρατίου ανασκάφτηκε συστηματικά και η ανασκαφή συνεχίζεται ακόμη και σήμερα. Τα 4 m επίχωσης του ανασκαμμένου χώρου, υποδηλώνουν δύο φάσεις εγκατάστασης, τη Μάκρη Ι και ΙΙ, οι οποίες χωρίζονται από ένα στρώμα καταστροφής (Efstratiou, 1998: 13-17). Η μονόχρωμη κεραμική επικρατεί και στις δύο φάσεις, ενώ η υστερότερη φάση αντιστοιχεί στις φάσεις Ι-ΙΙ των Σιταγρών και Ι-ΙΙΙ της Παραδημής. Έχει προταθεί ότι η φάση Μάκρη Ι προηγείται χρονολογικά αυτής των Σιταγρών Ι και πιθανότατα ανάγεται στην Πρώιμη Νεολιθική, υποδηλώνοντας έναν εγγύτερο συσχετισμό με τα πρόσφατα στοιχεία που προέρχονται από την Ανατολική Θράκη και την Ανατολία (Urem - Kotsos, 1998: 29-36). Η φάση Μάκρη ΙΙ με τα εκτεταμένα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, δίνει ένα σημαντικό έναυσμα για τη μελέτη της Νεολιθικής κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης. Τα κτίσματα της φάσης ΙΙ ήταν πασσαλόκτιστα, με περιστασιακή χρήση πλιθιών και λίθου. Σημαντικό στοιχείο για την κατανόηση της κοινωνικής οργάνωσης είναι η συγκέντρωση των αποθηκευτικών δραστηριοτήτων με τη μορφή πολλών πήλινων λάκκων και ενός μεγάλου επιχρισμένου λάκκου στο κεντρικό τμήμα του οικισμού. Ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα αποτελούν τα πολλά δάπεδα που αποκαλύφθηκαν - συνήθως με επικάλυψη ασβεστοκονιάματος- τα οποία διατηρούν μια πλούσια ποικιλία στοιχείων της χρήσης του χώρου και ευρημάτων. Επιπλέον, υπάρχουν στοιχεία για την ταφή ενηλίκων εντός του οικισμού (Efstratiou, 1998: 24-29). Το πλήθος των κινητών ευρημάτων που αποκαλύφθηκε αποτέλεσε αντικείμενο πολλών εξειδικευμένων μελετών, δίνοντας σημαντικές πληροφορίες για την προϊστορική εγκατάσταση στην περιοχή, η οποία τοποθετείται από το πρώτο τέταρτο της 6 ης χιλιετίας ως τις αρχές της 5 ης χιλ. (Καλλιντζή &Ευστρατίου 1988, 1991, Ευστρατίου 1989, 1990, 1992, Ούρεμ- Κώτσος & Ευστρατίου 1993, Ευστρατίου & Καλλιντζή 1994, 1996, Yiouni 1995, Efstratiou 1996, Agellarakis &Efstratiou 1996, 25

26 Efstratiou et al. 1998, Χαντζητουλούσης 1998, Καρκάνας &Ευστατίου 2001, Μέλφος κ.α. 2001, Νtinou & Badal 2001, Ntinou 2002, Curci & Tagliacozzo, 2003, Γιαγκούδη 2005). 26

27 2. Η ΘΕΣΗ ΚΟΚΚΙΝΟΧΩΜΑ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΕΣ ΡΟΔΟΠΗΣ 2.1. Η θέση Γενικά στοιχεία Η ανασκαφή στη θέση Κοκκινόχωμα κοντά στο χωριό Προσκυνητές Ροδόπης διεξήχθη από τη ΙΘ Εφορία Προϊστορικών και Κλασικών αρχαιοτήτων Κομοτηνής κατά τα έτη 1986 και Η ανασκαφή πραγματοποιήθηκε από τον τότε έφορο Αρχαιοτήτων κ. Διαμαντή Τριαντάφυλλο και τους αρχαιολόγους Νίκο Ευστρατίου και Κων/να Καλλιντζή. Η ανασκαφική έρευνα εντάχθηκε στα πλαίσια του πενταετούς προγράμματος ανασκαφών Μαρώνειας και ΝΑ περιοχής Νομού Ροδόπης της Αρχαιολογικής Εταιρίας, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Νομαρχιακό Ταμείο Ροδόπης. Πρέπει να σημειωθεί ότι ήταν η πρώτη φορά που επιχειρήθηκε έρευνα σε Νεολιθικό οικισμό της Αιγαιακής Θράκης, μετά τις ανασκαφές στην τούμπα της Παραδημής (Τριαντάφυλλος, 1987: 50). Ωστόσο, τα αποτελέσματά της παραμένουν αδημοσίευτα. Η θέση του οικισμού βρίσκεται στην τοποθεσία Κοκκινόχωμα, 400m ΝΔ των Προσκυνητών και 5Km περίπου Β της ακτής. Πρόκειται για μια μεγάλη τούμπα -τη μεγαλύτερη ίσως στο Ν τμήμα της πεδιάδας της Ροδόπης με έκταση 8 περίπου εκταρίων, όπως φάνηκε και από την εντυπωσιακή ποσότητα της επιφανειακής κεραμικής. Το κέντρο του οικισμού βρίσκεται πάνω σε χαμηλό τραπεζοειδή γήλοφο, που δεσπόζει στη γύρω περιοχή. Η ανασκαφή αποκάλυψε 3m επιχώσεων που καλύπτουν μέρος της 6 ης και 5 ης χιλιετίας, αντιπροσωπεύοντας τη Μέση και Ύστερη Νεολιθική μέχρι και την Τελική Νεολιθική (Εfstratiou, 1996: 570) Στρωματογραφία και αρχιτεκτονικά στοιχεία Η έρευνα του 1986 περιορίστηκε στην ανασκαφή ενός μόνο τετραγώνου - συμβατικά εδώ θα ονομάζεται Τομή ΑΒΓΔ (Σχ. 1) - με διαστάσεις 4x4 m στην κορυφή της τούμπας, με στόχο τον έλεγχο της επίχωσης, την ανίχνευση και τη μελέτη της στρωματογραφίας ως το φυσικό έδαφος και τη συστηματική συλλογή και καταγραφή του υλικού κατά συμβατικές ενότητες στρωματοποίησης (Τριαντάφυλλος, 1987: 51). Από την έρευνα αυτού του τετραγώνου διαπιστώθηκε ότι το πάχος της αρχαιολογικής επίχωσης είναι περίπου 1.70 m και ότι τα στρώματα 27

28 παρουσιάζουν κλίση προς τα Ν και ΝΔ. Κάτω από το επιφανειακό στρώμα 20 cm περίπου, αρχίζουν να εμφανίζονται τα αδιατάρακτα στρώματα της τομής, τα οποία παρουσιάζουν πλήθος ευρημάτων. Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία που εντοπίστηκαν κατά την ανασκαφή της τομής ΑΒΓΔ αφορούν κυρίως σε τμήματα επάλληλων εστιών από πηλό, σε δύο δάπεδα, δύο λιθόστρωτους χώρους,, σε τρεις λάκκους διανοιγμένους στο φυσικό στρώμα και σε πιθανές πασσαλότρυπες. Σε αυτό το σημείο θα ήταν χρήσιμο να αναφερθούμε και σε ορισμένα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά αυτών των αρχιτεκτονικών. Όσον αφορά στο τμήμα επάλληλης εστίας, στα ημερολόγια της ανασκαφής αναφέρεται η ύπαρξη ενός στρώματος πηλού, κάτω από το οποίο εντοπίστηκε στρώση από μικρές πέτρες και πιθανότατα αποτελεί την υποθεμελίωσή της. Κάτω από το στρώμα με τις μικρές πέτρες, μερικά εκατοστά χαμηλότερα, εντοπίστηκε και δεύτερη στρώση πηλού, η οποία ανήκει στην προηγούμενη φάση της ίδιας εστίας, και εμφανίζει παρομοίως υποθεμελίωση από μικρές πέτρες. Το δάπεδο 1 αποτελούνταν από λευκό ασβεστολιθικό υλικό και ελάχιστες μικρές πέτρες, ενώ στα Δ του παρατηρήθηκε μικρό στρώμα πηλού. Το πάχος του έφτανε τα 0,25 cm και παρουσίαζε έντονη κλίση προς τα ΝΔ. Το δάπεδο 2 αναφέρεται ότι αποτελούνταν από κονίαμα πηλού με λεπτό χαλίκι, ενώ παρουσίαζε επίσης κλίση, αλλά προς τα ΝΑ. Το πρώτο λιθόστρωτο (Λιθ. 1) αποτελούνταν από μικρές και μεγαλύτερες πέτρες διαστάσεων cm και ανάμεσά τους βρέθηκαν πολλά «στρωμένα» όστρακα κάτω από τα οποία υπήρχε κατά τόπους κονίαμα με λεπτό χαλίκι και ελάχιστο καμένο χώμα. Βορειότερα από το «λιθόστρωτο» εντοπίστηκε μικρή επιφάνεια στρωμένη με κονίαμα από λεπτό χαλίκι, μικρά όστρακα και πηλό. Κάτω από αυτήν ακολουθούσε μια λεπτή στρώση από τελείως καθαρό πηλό και έπειτα σκληρό καστανό χώμα με όστρακα. Σύμφωνα με τους ανασκαφείς, το λιθόστρωτο ίσως να ανήκει σε κάποιο ακάλυπτο χώρο, ενώ η χαλικόστρωτη επιφάνεια αρμόζει καλύτερα σε εσωτερικό χώρο. Ωστόσο, το κενό των cm που μεσολαβεί ανάμεσά τους δε δικαιολογεί την ύπαρξη τοίχου ή άλλου χωρίσματος (δε βρέθηκαν πασσαλότρυπες), ενώ οι επιφάνειες είναι πολύ ανόμοιες ώστε να ανήκουν στο ίδιο σύνολο. Το δεύτερο λιθόστρωτο (Λιθ. 2) αποτελούνταν από μεσαίες (1-1.5 cm) και μικρότερες πέτρες ( cm), πάνω από τις οποίες υπήρχε κονίαμα από πηλό και λεπτό χαλίκι, ώστε να παρουσιάζει μια επίπεδη επιφάνεια. Κοντά στη Β προέκταση του λιθόστρωτου 2 εντοπίστηκε κυκλική κατασκευή διαμέτρου 1m, που 28

29 χαρακτηρίζεται από μια λεπτή στρώση πηλού (5 cm) και ένα γκρίζο χώμα πάχους περίπου 10 cm που εφαρμόζει επάνω στον πηλό. Η σχέση των δαπέδων με τα λιθόστρωτα και τις υπόλοιπες κατασκευές δεν είναι ιδιαίτερα σαφής. Η επίχωση των cm που μεσολαβεί ανάμεσα σ αυτά, θα μπορούσε ίσως να δικαιολογηθεί από την κλίση του εδάφους. Από την άλλη, η απουσία πασσαλοτρυπών ή κάποιων άλλων στοιχείων που θα μπορούσαν να διαχωρίσουν το χώρο σε εσωτερικό και εξωτερικό, δυσχεραίνει ακόμη περισσότερο το συσχετισμό για μια υποτυπώδη εικόνα της οργάνωσης του χώρου. Σημαντικό στοιχείο του χώρου αποτελούν και τρεις λάκκοι, οι οποίοι ήταν διανοιγμένοι στο φυσικό έδαφος. Από ότι φαίνεται έφεραν περιχείλωμα από πηλό, ενώ στο εσωτερικό τους εντοπίστηκαν σημαντικές ποσότητες οστράκων, οστών ζώων, οστρέων, πυριτολιθικών εργαλείων και θραύσματα μυλόλιθων. Η χρήση των λάκκων είναι αρκετά προβληματική. Η στεγανοποίηση ενός από αυτούς (Λ2) με στρώμα καθαρού πηλού και άφθονες ποσότητες ευρημάτων όλων των κατηγοριών που αναφέρθηκαν παραπάνω, υποδηλώνει αρχικά την πιθανή χρήση του ως αποθηκευτικού και αργότερα ίσως ως λάκκο απορριμμάτων. Οι υπόλοιποι λάκκοι μάλλον χρησιμοποιήθηκαν ως καθαρά απορριμματικοί χώροι, όπως διακρίνεται και από τα ευρήματα που εντοπίστηκαν μέσα σ αυτούς (Τριαντάφυλλος, 1987: 51). Οι λάκκοι αποτελούν τα μόνα σταθερά στοιχεία στο χώρο, αλλά η συσχέτισή τους με τα δάπεδα και τα λιθόστρωτα είναι ασαφής. Το πιο πιθανό είναι οι δύο από αυτούς (Λ1 και Λ2) να έχουν κάποια σχέση με τα αρχιτεκτονικά στοιχεία που αναφέρθηκαν παραπάνω. Ο τρίτος όμως λάκκος (Λ3) φαίνεται ότι έχει ανοιχτεί σε πιο χαμηλό επίπεδο και ίσως να σχετίζεται με άλλα στοιχεία, όπως μερικές βαθιές τρύπες στα τοιχώματα της Β και Α πλευράς του τετραγώνου ανοιγμένες επίσης στο φυσικό έδαφος (που ωστόσο, με μεγάλη επιφύλαξη θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως πασσαλότρυπες, εκτός από μία). Αυτά τα στοιχεία δίνουν την εντύπωση ότι ανήκουν σε ένα διαφορετικό σύνολο, προγενέστερο ίσως αυτού των δαπέδων και λοιπών αρχιτεκτονικών στοιχείων. Η ανασκαφή του 1988 αφορούσε στη διάνοιξη επτά επιπλέον τομών (Σχ. 1), μία κοντά στο κέντρο της τούμπας (Τομή 1) και έξι περιφερειακών τομών (Τομές 2-7), εκ των οποίων οι Τομές 2,3,4 και 5 αντιστοιχούν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα (Ν,Α, Β,Δ ), ενώ οι Τομές 6 και 7 βρίσκονται στην Α πλευρά της τούμπας. Οι τομές 2-6 είχαν διαστάσεις 2x3 m, η τομή 1 4x4 m, ενώ η τομή 7 είχε μέγεθος 5x6 m. Στόχος ήταν να εντοπιστούν τα όρια του οικισμού, ενώ με την επιπλέον κεντρική τομή 29

30 (Τομή 1) να δοθεί έμφαση στη διερεύνηση των αρχιτεκτονικών μορφών, αλλά και στην περαιτέρω μελέτη της στρωματογραφίας. Οι περιφερειακές τομές αφορούσαν κυρίως σε «νεκρά» στρώματα, με ελάχιστα ευρήματα -κυρίως επιφανειακά- τα οποία από ότι φαίνεται είχαν μετακινηθεί από την κορυφή της τούμπας. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι κατά μήκος της ανατολικής πλευράς της τούμπας υπάρχουν μερικά γεωλογικά χαρακτηριστικά που δε συναντώνται στις τομές της κορυφής της τούμπας. Έτσι, στις τομές της Α πλευράς (Τομή 3,6 και 7) συναντάται ένα στρώμα από λευκά ψήγματα -χωρίς ευρήματα- που προμηνύει το φυσικό έδαφος, κάτι που δε συναντάται στις υπόλοιπες τομές. Όσον αφορά στην Τομή 1, κοντά στην κορυφή της τούμπας, η ανασκαφή της έδωσε στοιχεία για τον οικισμό που ήρθαν να προστεθούν σ αυτά της Τομής ΑΒΓΔ κατά την ανασκαφή του Στα ημερολόγια της ανασκαφής γίνεται και εδώ λόγος για τμήματα δαπέδων κατασκευασμένων από στρώματα πηλού και χαλικιών. Μεγάλο τμήμα δαπέδου (Δ1) κατασκευασμένο από λεπτόκοκκο καθαρό λευκό πηλό εντοπίστηκε στη ΒΑ πλευρά του τετραγώνου, χωρίς να περιέχει κάποιο εύρημα. Κάτω ακριβώς από το Δ1 εντοπίστηκε δεύτερο δάπεδο (Δ2)από κόκκινο πηλώδες πατημένο σκληρό χώμα. Ανάμεσα στα δύο δάπεδα μεσολαβεί μαύρο χώμα που περιέχει μεγάλη ποσότητα οστράκων, οστών και οστρέων. Στην ίδια περιοχή της τομής (ΒΑ) εντοπίστηκε και μια εστία, όχι ιδιαίτερα επιμελημένη. Λαμβάνοντας υπόψη τα στοιχεία που εντοπίστηκαν στη ΒΑ πλευρά της τομής, οι ανασκαφείς θεώρησαν ότι επρόκειτο για το εσωτερικό ενός σπιτιού, το οποίο διαχωρίζεται από το εξωτερικό με μια λωρίδα σταχτί-άσπρου πηλώδους χώματος. Αυτό το «όριο» ανάμεσα στους δύο χώρους ήταν τελείως καθαρό, χωρίς να παρουσιάζει κανένα εύρημα. Η περιοχή που χαρακτηρίστηκε ως «εσωτερικός χώρος» περιλαμβάνει την εστία, τα δύο δάπεδα και έναν λάκκο (Λ1). Αντίθετα στον «εξωτερικό χώρο» ανήκουν τρεις λάκκοι που βρέθηκαν σκαμμένοι στο φυσικό χώμα της τούμπας. Ένας από αυτούς (Λ2) φέρει περιχείλωμα από κόκκινο άψητο πηλό και τα εσωτερικά του τοιχώματα είναι επιχρισμένα με πολύ καθαρό λεπτόκοκκο πηλό. Το βάθος του ως τον πυθμένα φτάνει τα 0,95 m, ενώ στο εσωτερικό του εντοπίστηκαν πολλά οστέινα εργαλεία και θραύσματα από μυλόλιθους. Οι υπόλοιποι λάκκοι δε φέρουν περιχείλωμα, αλλά στο εσωτερικό τους εντοπίστηκαν επίσης αρκετά ευρήματα, όπως όστρακα, οστά ζώων, όστρεα, θραύσματα μυλόλιθων, οστέινα και πυριτολιθικά εργαλεία. Προβληματική είναι και εδώ η χρήση των λάκκων. Το πιθανότερο είναι να αποτελούν χώρους 30

31 απόρριψης, με πιθανή εξαίρεση τον λάκκο 2, ο οποίος θα μπορούσε να είναι αποθηκευτικός, μιας και εσωτερικά είναι επιχρισμένος. Σύμφωνα με τα δεδομένα που παρατέθηκαν παραπάνω, διαπιστώνουμε ότι λόγω της περιορισμένης έκτασης της ανασκαφής, και της απουσίας μελέτης των αρχιτεκτονικών μορφών, είναι φυσικό να απουσιάζουν πληροφορίες σχετικές με την οργάνωση του χώρου. Όσον αφορά στην αρχιτεκτονική του οικισμού, από τα αποσπασματικά στοιχεία που προέκυψαν, διαπιστώνουμε ότι για μια ακόμη φορά επιβεβαιώνεται η λεγόμενη βαλκανική παράδοση, με αποκλειστική χρήση πηλού και ξύλων για την κατασκευή πασσαλόπηκτων κτισμάτων. Επίσης, πρέπει να σημειωθεί ότι η προβληματική αναγνώριση των αρχιτεκτονικών στοιχείων (δαπέδων, λιθόστρωτων) σε συνδυασμό με την κακή διατήρησή τους, καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη την αποκατάσταση της στρωματογραφίας της θέσης. Έτσι, δεν είναι δυνατόν να προχωρήσουμε σε ευδιάκριτους συσχετισμούς αυτών των στοιχείων με τους λάκκους, ενώ δυσχεραίνει ακόμη περισσότερο την προσπάθεια διαχωρισμού εσωτερικών εξωτερικών χώρων. Μέσα σε όλη αυτή την προβληματική δε θα μπορούσαμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι πρόκειται για μια ανασκαφή με περιορισμένες δοκιμαστικές τομές, έχοντας ως αποτέλεσμα την αποσπασματικότητα των πληροφοριών, οι οποίες μόνο ενδεικτικές θα μπορούσαν να είναι για το νεολιθικό τρόπο ζωής των κατοίκων του οικισμού (Ευστρατίου, 1991: ). Μια ακόμη διαπίστωση αποτελεί το γεγονός ότι η σημερινή έκταση της τούμπας πιθανότατα δεν ανταποκρίνεται στην έκταση που είχε εκείνη την εποχή ο οικισμός. Προφανώς, η τούμπα θα ήταν μικρότερη σε έκταση και αρκετά ψηλότερη, ενώ με το πέρασμα του χρόνου διάφοροι φυσικοί και τεχνητοί παράγοντες (διάβρωση, καλλιέργεια κ.α.) πιθανότατα μετέφεραν τις επιχώσεις και δημιούργησαν το έξαρμα που αντικρίζουμε σήμερα. Αυτό γίνεται ορατό από την αρκετά μεγάλη επίχωση του επιφανειακού στρώματος στην Τομή 7 (1,5 m), τη στιγμή που η επίχωση του επιφανειακού στρώματος στην κορυφή της τούμπας έχει πάχος λίγων εκατοστών Οικονομία Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία υποθέτουμε ότι ο προϊστορικός οικισμός στους Προσκυνητές θα διέθετε την τυπική οικονομία της περιόδου. Η γεωργοκτηνοτροφία πρέπει να θεωρηθεί η βασική ενασχόληση των κατοίκων, κάτι που γίνεται εμφανές 31

32 μέσα από τις ποσότητες των οστών ζώων κυρίως αιγοπροβάτων- που προέκυψαν από την ανασκαφή. Επιπρόσθετα στοιχεία αποτελούν και τα εργαλεία κυρίως τα λίθινα (μυλόλιθοι, γουδιά, αξίνες), τα οποία με τη σειρά τους υποδηλώνουν χρήσεις που σχετίζονται με γεωργοκτηνοτροφικές δραστηριότητες. Δε θα μπορούσαμε να παραλείψουμε την εκμετάλλευση των θαλάσσιων πόρων, μιας και ο οικισμός βρισκόταν σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα. Η παρουσία σημαντικών ποσοτήτων οστρέων αποδεικνύει την ποικιλία στις διατροφικές συνήθειες των προϊστορικών κατοίκων του οικισμού (Efstratiou, 1996: 571). Η μελλοντική μελέτη του αρχαιοζωολογικού, αρχαιοβοτανολογικού και μαλακολογικού υλικού, αλλά και η μελέτη των λίθινων εργαλείων θα μπορούσε να μας δώσει πλήθος πληροφοριών για τη διατροφή των προϊστορικών κατοίκων του οικισμού Σύνολα κινητών ευρημάτων Τα σύνολα των κινητών ευρημάτων για μια τόσο περιορισμένη σε έκταση ανασκαφή είναι πολλά και ενδιαφέροντα. Από τα λίθινα αντικείμενα αναφέρονται αξίνες σε διάφορα σχήματα και μεγέθη, στιλβωτήρες, θραύσματα τριπτήρων και μυλόλιθων, θραύσματα λίθινων αγγείων κ.α. Επίσης, σημαντικός είναι ο αριθμός των οστρέων -πράγμα αναμενόμενο για μια θέση τόσο κοντά στη θάλασσα- πολλά από τα οποία χρησιμοποιήθηκαν και ως κοσμήματα, καθώς φέρουν διάτρηση. Ο αριθμός των πήλινων αντικειμένων είναι μικρός και περιλαμβάνει λίγα σφονδύλια και ελάχιστα θραύσματα ειδωλίων (Τριαντάφυλλος, 1987: 52). Από τα σύνολα κινητών ευρημάτων δε λείπουν και τα οστέινα εργαλεία, που περιλαμβάνουν πολλούς οστέινους οπείς, σπάτουλες κ.α. (για τα οστέινα εργαλεία των Προσκυνητών βλ. Αραμπατζής 2006). Σημαντική είναι η ποσότητα του πυριτολιθικού υλικού, που περιλαμβάνει πλήθος πυρήνων, φολίδων, λεπίδων και άλλων προϊόντων, η αναλυτική μελέτη των οποίων ακολουθεί σε επόμενο κεφάλαιο. Η κεραμική της θέσης παρουσιάζει μεγάλη συγγένεια και ως προς τα σχήματα και ως προς την ποιότητα των αγγείων με την κεραμική της γειτονικής Παραδημής, αλλά και άλλων χαρακτηριστικών θέσεων, όπως των Σιταγρών (Renfrew et al., 1986), του Παραδείσου (Hellstrom, 1987), της Λαφρούδας και της Μάκρης. Έτσι, συναντώνται μονόχρωμα αγγεία κυρίως μαύρα- μελανοστεφή, αμφικωνικά 32

33 σχήματα, τράπεζες προσφορών με τέσσερα κυλινδρικά πόδια, μικρές φιάλες με γωνιώδες περίγραμμα, αγγεία με υψηλή και ανοικτή βάση, χαρακτηριστικές κομβιόσχημες αποφύσεις στις λαβές και πολλά όστρακα με εγχάρακτη γραμμική διακόσμηση και ένθετη λευκή πάστα (Efstratiou, 1996: 571) Σχέσεις και επαφές Οι κάτοικοι του οικισμού φαίνεται ότι είχαν επαφές και σχέσεις με άλλους γειτονικούς ή και μακρινούς οικισμούς. Από επιφανειακές έρευνες εντοπίστηκαν πολλοί σύγχρονοι οικισμοί της 5 ης χιλ. κυρίως στο ΝΑ τμήμα της πεδιάδας της Ροδόπης και στην περιοχή της Μαρώνειας. Πρόκειται για θέσεις σε χαμηλούς γηλόφους και σε σπηλιές, που όπως φαίνεται οι κάτοικοί τους εξασκούσαν το κυνήγι και τη γεωργοκτηνοτροφία. Μιας και ο οικισμός των Προσκυνητών βρισκόταν ανάμεσα στις λοφώδεις περιοχές του Ίσμαρου και στις Πλειστοκαινικές ταράτσες κοντά στην ακτή, θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελεί το κέντρο ενός δικτύου μικρών κυρίως οικισμών που αναπτύσσονταν γύρω από την πλούσια και μεγαλύτερη θέση των Προσκυνητών (Εfstratiou, 1996: 571). Μελλοντική έρευνα των οικισμών αυτών θα μπορούσε να μας δώσει πληροφορίες για τις διακοινοτικές σχέσεις που αναπτύσσονταν ανάμεσά τους, αλλά και για το ρόλο που έπαιζε ο οικισμός των Προσκυνητών μέσα στο δίκτυο αυτό Χρονολογικός προσδιορισμός Η εγκατάσταση στον προϊστορικό οικισμό των Προσκυνητών τοποθετείται χρονικά με βάση τις τρεις ραδιοχρονολογήσεις στο β μισό της 6 ης χιλιετίας π.χ. ( BC, BC και BC σε διορθωμένες τιμές). Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, σύμφωνα με την κεραμική τυπολογία συμφωνεί με τους ορίζοντες των Σιταγρών Ι-ΙΙ της Ανατολικής Μακεδονίας, Παραδημής Ι-ΙΙ της Θράκης, ενώ παρουσιάζει ομοιότητες με τη φάση Karanovo III- Veselinovo της γειτονικής Βουλγαρίας (Εfstratiou, 1996: 571). 33

34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΩΝ 1. ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Η μελέτη της λιθοτεχνίας των Προσκυνητών αφορά σε ένα σύνολο που ανέρχεται σε 573 προϊόντα. Όλο το υλικό που μελετήθηκε προέρχεται από την Τομή ΑΒΓΔ (όπως ορίστηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο) της ανασκαφικής χρονιάς του 1986 και αφορά στο σύνολο των λιθοτεχνικών προϊόντων από όλα σχεδόν τα στρώματα, στα οποία έχουμε ενδείξεις για ανθρωπογενείς επιχώσεις. Η Τομή ΑΒΓΔ αποτελεί τη μια από τις δύο βασικές τομές στην κορυφή της τούμπας. Δυστυχώς, η μελέτη της δεύτερης βασικής τομής Τομή 1 της ανασκαφικής περιόδου 1988 δεν ήταν δυνατή, καθώς ήταν διαθέσιμο για μελέτη μόνο ένα μικρό τμήμα του ανασκαφικού υλικού. Με αυτά τα δεδομένα, αποφασίστηκε να μελετηθεί μόνο το υλικό της Τομής ΑΒΓΔ του 1986, μιας και η αποσπασματικότητα του υλικού του 1988 θα επέτρεπε μόνο την τυπολογική εξέταση των προϊόντων, χωρίς αυτά να μπορούν να τοποθετηθούν σε χωρικό πλαίσιο για να ακολουθήσουν περαιτέρω συσχετισμοί και συμπεράσματα. Ωστόσο, ακόμη και στην περίπτωση της Τομής ΑΒΓΔ, όπως έχουμε προαναφέρει, τα στρωματογραφικά δεδομένα είναι περιορισμένα και ο στρωματογραφικός συσχετισμός στην ίδια αυτή τομή είναι ιδιαίτερα προβληματικός. Το ίδιο συμβαίνει και σε κάθε προσπάθεια στρωματογραφικού συσχετισμού των δεδομένων και σε επίπεδο τομών. Είναι σαφές, λοιπόν, ότι οι αντικειμενικές δυνατότητες που παρέχουν τα ανασκαφικά δεδομένα είναι αρκετά περιορισμένες, με αποτέλεσμα η έμφαση στην παρούσα μελέτη να δίνεται στα τυπολογικά και τεχνολογικά κυρίως χαρακτηριστικά του υλικού. 34

35 2. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗΣ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Η μέθοδος μελέτης του υλικού αφορά κυρίως στη μελέτη των μορφοτεχνολογικών χαρακτηριστικών των λιθοτεχνικών καταλοίπων, όπως αυτά αναγνωρίστηκαν μακροσκοπικά. Μικροσκοπική εξέτασή τους δεν επιχειρήθηκε, καθώς κάτι τέτοιο βρίσκεται έξω από τους στόχους της παρούσας εργασίας. Έτσι, η ταξινόμηση των προϊόντων έχει να κάνει με το σύνολο του υλικού και τις κατηγορίες στις οποίες αυτό διαχωρίζεται. Οι κατηγορίες αυτές ακολουθούν τη διαδοχή των προϊόντων μέσα σε μια εγχειρηματική αλυσίδα, ακολουθούν δηλαδή τη σειρά της απόσπασής τους από τον αρχικό όγκο πρώτης ύλης. Τα λιθοτεχνικά προϊόντα, λοιπόν, διαχωρίζονται σε πυρήνες, σε φολίδες, σε λεπίδες, σε λεπιδοειδείς φολίδες και σε μικρολεπίδες, αλλά και στα θραύσματα των παραπάνω κατηγοριών. Επίσης, γίνεται λόγος ξεχωριστά για τα θερμικά αλλοιωμένα προϊόντα, αλλά και για τα αδιάγνωστα προϊόντα. Σε ένα δεύτερο επίπεδο ακολουθεί η παρουσίαση όσων από τα προϊόντα έχουν υποστεί δευτερογενή επεξεργασία και έχουν διαμορφωθεί ως εργαλεία. Προτού περάσουμε στην παράθεση των κατηγοριών που αναφέρθηκαν, θα ήταν χρήσιμο να γίνει λόγος για τα χαρακτηριστικά που μελετήθηκαν και καταγράφηκαν σε κάθε ένα προϊόν. Αρχικά, θα αναφερθούμε στα ειδικότερα μορφοτεχνολογικά χαρακτηριστικά που μελετήθηκαν στους πυρήνες (Σχ. 2). Έτσι, γίνεται λόγος για το είδος και την ποιότητα της πρώτης ύλης, για το ποσοστό φλοιού όπου αυτός υπάρχει αλλά και για το ποσοστό επιφάνειας εκμετάλλευσης του πυρήνα. Επίσης, μελετήθηκε το αν οι πυρήνες υπακούουν σε κάποιο συγκεκριμένο στερεομετρικό σχήμα, όπως ακόμη και το είδος του αρχικού όγκου, δηλαδή αν πρόκειται για πυρήνες που δημιουργήθηκαν σε ακατέργαστους όγκους πρώτης ύλης, ή αν δημιουργήθηκαν σε μεγάλες και παχιές φολίδες. Άλλα χαρακτηριστικά που καταγράφηκαν είναι η παρουσία στεφάνης (συνεχής, ασυνεχής, ευδιάκριτη, μη διακριτή), ο συσχετισμός της επιφάνειας εφαρμογής της δύναμης με την/ τις επιφάνειες απολέπισης, ο αριθμός και το είδος των επιφανειών εφαρμογής της δύναμης, ο αριθμός των επιφανειών απολέπισης, αλλά και ο προσανατολισμός τους (δηλαδή αν η επιφάνεια απολέπισης έχει μία ή περισσότερες κατευθύνσεις). Τέλος, μελετήθηκε ο αριθμός των αρνητικών που διακρίνονται σε κάθε πυρήνα, το είδος των προϊόντων που έχουν αποσπαστεί (φολίδες, λεπίδες, μικρολεπίδες κ.α.) και 35

36 φυσικά οι διαστάσεις τόσο των πυρήνων, όσο και των αρνητικών που φέρουν στην επιφάνειά τους (Σκουρτοπούλου, 1993). Όσον αφορά στα προϊόντα απολέπισης (Σχ. 3), πέρα από το χαρακτηρισμό της πρώτης ύλης, μελετήθηκε η παρουσία φλοιού, πατίνας, στίλβης ή θερμικής επίδρασης, όπου αυτό παρατηρήθηκε. Επίσης, γίνεται λόγος για την ακεραιότητα του προϊόντος αλλά και για τις διαστάσεις του. Καταγράφηκαν, επιπλέον, και τα χαρακτηριστικά της φτέρνας του προϊόντος, όπου αυτή υπάρχει. Η γωνία που σχηματίζει η φτέρνα (απότομη, ημι- απότομη, οξεία), το είδος βάσης του προϊόντος, αλλά και ο χαρακτηρισμός του βολβού (έντονα ή ελαφρά διογκωμένος, επίπεδος, διπλός κ.τ.λ.), είναι στοιχεία τα οποία μας δίνουν χρήσιμες πληροφορίες για τον τρόπο και τις τεχνικές απόκρουσης των προϊόντων από τον πυρήνα. Έτσι, ένας έντονα διογκωμένος βολβός σε συνδυασμό με μια απότομη φτέρνα υποδηλώνει ότι η απόσπαση του προϊόντος έγινε πιθανότατα με άμεση κρούση και ίσως με σκληρό κρουστήρα. Σε αυτές τις πληροφορίες θα μπορούσε να συμβάλλει και η παρατήρηση των κυματισμών που σχηματίζονται στην πίσω όψη του προϊόντος από την απόσπαση (Σκουρτοπούλου, 1993). Μία ακόμη σειρά ειδικών χαρακτηριστικών, έχει να κάνει επίσης με τη μορφολογία των προϊόντων. Μελετήθηκε, λοιπόν, η αξονικότητα, δηλαδή το κατά πόσο ο άξονας απολέπισης ταυτίζεται με το μορφολογικό άξονα μήκους των προϊόντων. Όσο μικρότερη είναι η γωνία που σχηματίζουν οι δύο αυτοί άξονες, τόσο μικρότερη είναι και η απόκλισή τους, οπότε έχουμε και καλύτερο έλεγχο της μορφολογίας της πρώτης ύλης. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό που μελετήθηκε είναι η καμπυλότητα στο προφίλ, δηλαδή η κλίση του προφίλ του προϊόντος, η οποία με τη σειρά της υποδηλώνει την κλίση του πυρήνα και της επιφάνειας απολέπισης, το στάδιο της απολέπισης, αλλά και την ικανότητα ελέγχου της πρώτης ύλης. Πέρα από αυτό όμως, δηλώνει και την παρουσία ελαστικότητας της πρώτης ύλης, αλλά και την ιδιαίτερη δεξιότητα των προϊστορικών τεχνιτών, για τον καλύτερο δυνατό χειρισμό της (Σκουρτοπούλου, 1993). Επιπλέον, η κατανομή των ακμών είναι ένα χαρακτηριστικό που συσχετίζει τον αριθμό των ακμών απολέπισης με τον αριθμό των αρνητικών που φέρει το απολέπισμα στην εξωτερική επιφάνειά του. Έτσι, η παρουσία μιας ακμής στην εξωτερική επιφάνεια υποδηλώνει δύο προηγούμενες απολεπίσεις, η παρουσία δύο ακμών υποδηλώνει τρεις προηγούμενες απολεπίσεις κ.ο.κ. Η παρατήρηση του προσανατολισμού που έχουν τα αρνητικά των προϊόντων, δηλαδή των προϊόντων 36

37 που αφαιρέθηκαν προηγουμένως, είναι ενδεικτική της ύπαρξης μιας επιφάνειας απόσπασης ή δύο, με διαφορετικές ή αντίθετες κατευθύνσεις. Όσο περισσότερες κατευθύνσεις απολέπισης διακρίνονται στα αρνητικά του προϊόντος, τόσο μικρότερος είναι ο έλεγχος και η διατήρηση της καλής συνέχειας της απολέπισης (ο.π.). Επιπρόσθετα, η πρισματικότητα είναι ένα ακόμη χαρακτηριστικό, που δηλώνει την ύπαρξη πρισματικών όψεων στην επάνω όψη του απολεπίσματος και συσχετίζεται με την παραγωγή κυρίως των λεπίδων, η παραλληλία των ακμών των οποίων κατά τη διαδικασία απολέπισης δημιουργεί πρισματική όψη. Κατ επέκταση, συσχετίζεται με την ύπαρξη κανονικής ακολουθίας της απολέπισης (ο.π.). Ο σχηματισμός του κάτω άκρου, επίσης, είναι ενδεικτικός για τη διατήρηση του ελέγχου κατά τη διάρκεια απόσπασης των προϊόντων. Μπορεί να γίνεται λόγος για συγκλίνουσες, αποκλίνουσες ή παράλληλες πλευρές στο σχηματισμό του κάτω άκρου. Η ύπαρξη σε μεγάλο βαθμό τυχαίων καταλήξεων του κάτω άκρου, υποδηλώνει πυρήνα χωρίς συγκεκριμένο γεωμετρικό σχήμα και ακολουθία απολέπισης χωρίς αυστηρά διαχωρισμένα στάδια από τη σκοπιά της παραγωγής των προϊόντων (ο.π.). Η συμμετρία που μπορεί να αναφέρεται στο προφίλ των προϊόντων, έχει να κάνει με το προφίλ που μας δίνει τα εργαλείο όσον αφορά στο πάχος και στην κόψη του απολεπίσματος. Η παρουσία συμμετρικού προφίλ (δηλαδή μιας γραμμής που διαχωρίζει εύκολα τις δύο όψεις ) υποδηλώνει ευκρινή και καλή κόψη και μέτριο ή μικρό πάχος. Αντίθετα, η ασυμμετρία του προφίλ (όταν δε διακρίνεται εύκολα η γραμμή που διαχωρίζει τις δύο όψεις) δηλώνει μεγάλο πάχος του απολεπίσματος και όχι τόσο καλή κόψη (ο.π.). Ένα τελευταίο χαρακτηριστικό που μελετήθηκε ήταν το κατά πόσο εντοπίστηκαν προϊόντα ανανέωσης, η παρουσία των οποίων υποδηλώνει μια σκόπιμη διαδικασία διόρθωσης αδυναμιών ή λαθών με στόχο τη συνέχιση της απολέπισης ενός πυρήνα. Διακρίνονται τρεις κατηγορίες προϊόντων ανανέωσης: α) προϊόντα ανανέωσης της επιφάνειας εφαρμογής της δύναμης, που φέρουν πολυγωνικό περίγραμμα σχηματισμένο από τα αρνητικά των προϊόντων και τη στεφάνη του πυρήνα, β) προϊόντα ανανέωσης της επιφάνειας απολέπισης, που ουσιαστικά έχουν αποχωριστεί σκόπιμα κατά τη διαδικασία απολέπισης, με στόχο να συμπαρασύρουν ολόκληρη ή τμήμα μιας επιφάνειας απολέπισης. Αυτά διακρίνονται για τις μεγάλες διαστάσεις τους, χαρακτηριστικά μεγαλύτερες των αρνητικών των προϊόντων που φέρουν στην 37

38 εξωτερική όψη τους και γ) προϊόντα έναρξης μιας ακολουθίας απολέπισης με τη δημιουργία αρχικής ακμής. Σ αυτήν την περίπτωση, είτε πρόκειται για μια φυσική ακμή της πρώτης ύλης, είτε για την τεχνητή διαμόρφωσης μιας ακμής. Στην πρώτη περίπτωση, τα προϊόντα αυτά συνήθως αντιστοιχούν σε μεγάλες φολίδες που φέρουν ποσοστό φλοιού και ανήκουν στην πρώτη σειρά προϊόντων που έχουν αποσπαστεί από τον πυρήνα. Στη δεύτερη περίπτωση, συνήθως έχουμε λεπίδες που αφαιρούν μια ακμή, η οποία έχει σχηματιστεί από εναλλασσόμενες απολεπίσεις μικρών διαστάσεων. Η σειρά αυτών των προεξοχών που σχηματίζονται με τον παραπάνω τρόπο δημιουργούν κορυφές που χαρακτηρίζονται ως ακμές με κορυφές, ενώ οι λεπίδες ως λεπίδες με κορυφές (Tixier et al., 1999: 73). Η μελέτη των παραπάνω χαρακτηριστικών, όπως ήδη αναφέρθηκε, θεωρήθηκε σκόπιμη, καθώς οι πληροφορίες που αντλούμε από αυτά είναι ενδεικτικές για το κατά πόσο υπάρχει έλεγχος και καλή διατήρηση της διαδικασίας απολέπισης. Κατ επέκταση, μας βοηθούν να διαπιστώσουμε τη δεξιοτεχνία των προϊστορικών τεχνιτών, τις δυνατότητες της πρώτης ύλης, αλλά και τις ανάγκες που τα συγκεκριμένα προϊόντα καλούνταν να ικανοποιήσουν. Στις επόμενες σελίδες ακολουθεί η παράθεση των χαρακτηριστικών κάθε κατηγορίας λιθοτεχνικών προϊόντων των Προσκυνητών όπως ορίστηκαν παραπάνω. Έτσι, εξετάζονται χωριστά οι πυρήνες, οι φολίδες, οι λεπίδες, οι μικρολεπίδες και οι λεπιδοειδείς φολίδες. Ακόμη, γίνεται λόγος για τα αδιάγνωστα προϊόντα που εντοπίστηκαν, όπως επίσης και για τα προϊόντα εκείνα που έχουν ήδη ενταχθεί στις παραπάνω κατηγορίες, αλλά ταυτόχρονα φέρουν ως επιπλέον χαρακτηριστικό τους τη θερμική επίδραση. 38

39 3. ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ Το μεγαλύτερο ποσοστό του πυριτολιθικού υλικού των Προσκυνητών αποτελείται από καλής ποιότητας πυριτόλιθο (Εικ. 2). Αφορά σε υλικό που απαντάται τόσο σε συμπαγή μορφή, όσο και ημιδιαφανή. Το χρώμα του παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία από υπόλευκο και πορτοκαλόχρωμο μέχρι γκριζωπό, φαιοκάστανο και μελανό (Συγκεκριμένα, έχουμε παρουσία: υπόλευκος, ημιδιαφανής, λευκός, εκρού, πορτοκαλόχρωμος, μελί, ανοιχτό καστανό, καστανό, καστανό με φλεβώσεις, κοκκινωπό, γκρίζο, γκριζωπό, γκριζοκίτρινο, γκριζοκάστανο, φαιό, φαιοκάστανο, μελανό). Αν και δεν έχουν γίνει οι απαραίτητες μελέτες και αναλύσεις για τις πρώτες ύλες, θα επιχειρηθεί μια πρώτη κατηγοριοποίηση. Έτσι, από μακροσκοπικής πλευράς διακρίνονται τρεις βασικοί τύποι. Ο πρώτος αφορά σε ένα είδος πυριτόλιθου αρκετά συμπαγούς και ομοιογενούς, με λεία επιφάνεια και με παντελή έλλειψη προσμίξεων. Δίνει την εντύπωση καθαρού υλικού καλής ποιότητας, που δουλεύεται εύκολα και με ακρίβεια. Σ αυτήν την κατηγορία συναντάμε συνήθως τον γκρίζο, γκριζωπό, φαιοκάστανο, καστανό και ανοιχτό καστανό πυριτόλιθο, αλλά και τον λευκό ή εκρού. Στη δεύτερη κατηγορία θα μπορούσαμε να εντάξουμε ένα άλλο είδος πυριτόλιθου, ο οποίος είναι κατά κύριο λόγο ημιδιαφανής, με φλεβώσεις και μερικές φορές με εγκλείσματα. Η ποιότητά του μοιάζει να είναι κατώτερη από αυτόν της πρώτης κατηγορίας, μιας και η παρουσία εγκλεισμάτων δυσχεραίνει την απόκρουση. Εδώ συναντάμε το μελανό πυριτόλιθο, το φαιοκάστανο, το γκριζοκίτρινο γκριζοκάστανο και τον πορτοκαλόχρωμο. Η τρίτη κατηγορία αφορά σε πυριτόλιθο σχεδόν διαφανή, χωρίς προσμίξεις, η ποιότητα του οποίου από άποψη ομοιογένειας πρέπει να είναι αρκετά υψηλή. Ωστόσο, δίνει την εντύπωση αρκετά εύθραυστου υλικού. Από το υλικό των Προσκυνητών που μελετήθηκε, φαίνεται ότι τα μεγαλύτερα ποσοστά από την άποψη της πρώτης ύλης, αντιπροσωπεύονται από την πρώτη κυρίως κατηγορία (66% -Γραφ. 1). Η πλειοψηφία του αντιστοιχεί στον καστανό, γκρίζο και γκριζωπό πυριτόλιθο, ο οποίος είναι ιδιαίτερα συμπαγής και τις περισσότερες φορές χωρίς προσμίξεις. Ακολουθεί η δεύτερη κατηγορία (23%) ημιδιαφανούς πυριτόλιθου με αρκετές φλεβώσεις και εγκλείσματα. Σε μικρότερο ποσοστό καταλήγει η τρίτη κατηγορία (11%) του σχεδόν διαφανούς καθαρού πυριτόλιθου. Πρέπει να σημειωθεί ότι αναλογικά με τα ποσοστά επί του συνόλου του 39

40 υλικού, κυμαίνεται και η ποσοστιαία κατανομή και στις ιδιαίτερες κατηγορίες που θα αναφερθούν παρακάτω. Έτσι, η κυριαρχία της πρώτης κατηγορίας πυριτόλιθου (κυρίως γκρίζου, γκριζωπού και καστανού), παρατηρείται τόσο στις φολίδες και τις λεπίδες, όσο και στα υπόλοιπα προϊόντα. Το γεγονός αυτό θα μπορούσαμε ίσως να το αποδώσουμε στην πιθανή ανθεκτικότητα που εμφανίζει το συγκεκριμένο υλικό, αλλά και στην πιο εύκολη απόκρουσή του, μιας και δε φέρει μεγάλη παρουσία εγκλεισμάτων. Η πλειοψηφία του πυριτολιθικού υλικού πρέπει να προέρχεται από ντόπιο υλικό, το οποίο οι προϊστορικοί κάτοικοι του οικισμού θα προμηθεύονταν από τη γύρω περιοχή σε μια ακτίνα αρκετών χιλιομέτρων (Dimitriadis & Skourtopoulou, 2001). Ο εντοπισμός λατομείου πυριτόλιθου στα Πετρωτά, σε μικρή απόσταση από τον οικισμό, θα μπορούσε να αποτελεί μια τέτοια πηγή για την προμήθεια των πρώτων υλών. Έρευνες στο χώρο του λατομείου έδειξαν ότι βρισκόταν σε χρήση και κατά τη Νεολιθική εποχή (Φωτιάδης, Παπαγιάννη, Ευστρατίου, 2001). Μάλιστα, η μελέτη του πυριτολιθικού υλικού από το Νεολιθικό οικισμό της Μάκρης Έβρου, πιθανολογεί τη χρήση του λατομείου από τους προϊστορικούς κατοίκους του οικισμού αυτού (Σκουρτοπούλου, 1998). Από την άλλη, έχουμε την παρουσία σε πολύ μικρότερο ποσοστό χαλαζιακού υλικού, διαμορφωμένο κυρίως σε φολίδες, η μελέτη του οποίου δεν εντάσσεται στα πλαίσια της παρούσα εργασίας. Εντοπίστηκαν ακόμη, τρία τέχνεργα από οψιανό, τα οποία φυσικά πρέπει να υποθέσουμε ότι εισήχθησαν στον οικισμό ως ολοκληρωμένα προϊόντα, μιας και δεν εντοπίστηκε πυρήνας οψιανού ή άλλα προϊόντα από αυτό το υλικό. Η προέλευση των προϊόντων οψιανού θα μπορούσε να αναζητηθεί τόσο στο Αιγαίο (Μήλος), όσο και σε πηγές αυτού του πετρώματος στα Βαλκάνια ή την Ανατολία. Ωστόσο, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ως πιθανότερη πηγή αυτήν της Μήλου. 40

41 4. ΤΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ 4.1. Πυρήνες Από το πυριτολιθικό υλικό των Προσκυνητών που μελετήθηκε, εντοπίστηκαν 10 πυρήνες, που καταλαμβάνουν το 2% του συνόλου των λιθοτεχνικών καταλοίπων (Γράφ. 2-3). Οι πυρήνες προέρχονται στο σύνολό τους από ντόπιο υλικό, όπως και η πληθώρα των πυριτολιθικών τεχνέργων. Το χρώμα τους ποικίλλει όπως αναφέρθηκε και παραπάνω- και ταυτίζεται με το μεγαλύτερο μέρος των προϊόντων που μελετήθηκαν. Η παρουσία εξωτερικού φλοιού στους πυρήνες εντοπίστηκε μόνο σε δύο από αυτούς, σε ποσοστό 25% στη μία περίπτωση και >50% στη δεύτερη (Σχ. 4, Εικ. 3). Οι υπόλοιποι 8 πυρήνες δε φέρουν φλοιό. Σ αυτούς μάλιστα το ποσοστό επιφάνειας εκμετάλλευσης φτάνει το 25%, ενώ σε δύο περιπτώσεις φαίνεται ότι έχουν εξαντληθεί οι δυνατότητες εκμετάλλευσης του πυρήνα. Το μεγαλύτερο ποσοστό των πυρήνων υπακούει σε κάποιο συγκεκριμένο στερεομετρικό σχήμα που συνήθως αφορά σε πυραμιδοειδείς (Εικ. 4) ή τραπεζιόσχημους (Εικ. 5), αλλά εντοπίστηκαν και πυρήνες που δεν υπακούουν σε συγκεκριμένο στερεομετρικό σχήμα (Εικ. 6). Έτσι, λοιπόν, οι 6 πυρήνες είναι πυραμιδοειδείς, ένας ημισφαιρικός, δύο τραπεζιόσχημοι και ένας με ακανόνιστο σχήμα. Επίσης, η πλειοψηφία των πυρήνων δημιουργήθηκε σε ακατέργαστους όγκους α ύλης, με εξαίρεση δύο από αυτούς οι οποίοι δημιουργήθηκαν σε μεγάλες και παχιές φολίδες. Ένα άλλο χαρακτηριστικό των πυρήνων που μελετήθηκε είναι η παρουσία στεφάνης. Ως στεφάνη χαρακτηρίζεται το περίγραμμα της επιφάνειας κρούσης, το οποίο συνήθως έχει προεξέχουσες ράχες. Οι 7 πυρήνες φέρουν συνεχή και ευδιάκριτη στεφάνη, δύο φέρουν ευδιάκριτη αλλά ασυνεχή στεφάνη, ενώ σε μία περίπτωση η στεφάνη δε διακρίνεται. Επιπλέον, η πλειοψηφία των πυρήνων φέρει περισσότερες από μία επιφάνειες εφαρμογής της δύναμης (μ.ο. 2) για περισσότερες από μια επιφάνειες απολέπισης (μ.ο. 2-3). Το είδος της επιφάνειας εφαρμογής δύναμης σε τέσσερις περιπτώσεις είναι λείο, σε μία περίπτωση φέρει εξωτερικό φλοιό, ενώ στους υπόλοιπους πυρήνες υπάρχουν αρνητικά προηγούμενων αφαιρέσεων. Ο προσανατολισμός της επιφάνειας απολέπισης ποικίλλει. Σε μία περίπτωση είναι κοινός, σε 2 περιπτώσεις είναι αντίθετος, ενώ στις υπόλοιπες παρουσιάζει πολλές κατευθύνσεις. 41

42 Όσον αφορά στις πληροφορίες που οι πυρήνες μας παρέχουν για τα προϊόντα της απολέπισης, διαπιστώνουμε ότι η πλειοψηφία των πυρήνων (6) φέρει μόνο αρνητικά φολίδων, ενώ οι υπόλοιποι τέσσερις φέρουν ανάμικτα αρνητικά φολίδων, λεπίδων και μικρολεπίδων. Ο αριθμός των αρνητικών που φέρουν οι πυρήνες ποικίλλει από 4 12, με μ.ο. τα 7-8 αρνητικά. Οι διαστάσεις, επίσης, των αρνητικών παρουσιάζουν ποικιλία από cm με μ.ο. τα 2.5 cm Φολίδες Ως φολίδα χαρακτηρίζεται κάθε προϊόν που προκύπτει από τη διαδικασία απολέπισης, είτε από ένα μπλοκ, είτε από έναν πυρήνα, είτε από ένα εργαλείο. Κριτήριο για το χαρακτηρισμό αποτελεί μια συμβατική διάκριση, σύμφωνα με την οποία χαρακτηρίζεται ως φολίδα το απολέπισμα του οποίου το μήκος δεν ξεπερνά το διπλάσιο του πλάτους του (Σχ. 5). Χαρακτηριστικά ανάγνωσής τους αποτελεί ο βολβός και η φτέρνα του προϊόντος, τα οποία ωστόσο μπορεί και να απουσιάζουν. Το σχήμα τους μπορεί να ποικίλλει, όπως και το μέγεθός τους (Andrefsky, 1998: 77). Η λιθοτεχνία των Προσκυνητών αποτελείται κατά το μεγαλύτερο μέρος της από φολίδες. Αποτελούν το 67% (383) του συνόλου των προϊόντων που εξετάστηκαν. Η πλειοψηφία τους αποτελείται από ακέραια προϊόντα με ποσοστό 57% (220), έναντι των θραυσμένων φολίδων που αποτελούν το 43% (163) του συνόλου. Όσον αφορά στις πρώτες ύλες των φολίδων, συνολικά μπορούμε να πούμε ότι καλύπτουν μια ευρεία γκάμα ντόπιου πυριτολιθικού υλικού με μεγάλη ποικιλία και αποκλίσεις στα χρώματα που συναντάμε. Πολλά από αυτά συνάδουν με τους πυρήνες που έχουν καταγραφεί, έχοντας ωστόσο, και ένα θραύσμα φολίδας από οψιανό. Από το συνηθέστερο πυριτολιθικό υλικό είναι ο γκρίζος γκριζωπός, ο καστανός, ο υπόλευκος και ο μελανός, που παρουσιάζουν μεγάλη χρωματική ποικιλία. Η παρουσία εξωτερικού φλοιού στο σύνολο των φολίδων αφορά σε 22 ακέραια προϊόντα και 3 θραύσματα σε ποσοστό 25% και >25% (Σχ. 6), με εξαίρεση πέντε από αυτά, τα οποία καλύπτονται με εξωτερικό φλοιό κατά το ήμισύ τους (50%) και ένα με παρουσία φλοιού <75% (Σχ. 7-8). Παρουσία πατίνας εντοπίστηκε σε 2 ακέραιες φολίδες και 3 θραύσματα, εκ των οποίων στις 2 καταλαμβάνει το 25%, σε δύο το 50%, ενώ μόνο σε μία περίπτωση καλύπτει όλο το προϊόν (100%). Επίσης, σε 14 φολίδες (8 42

43 ακέραιες και 6 θραύσματα) εντοπίστηκαν χαρακτηριστικά που υποδηλώνουν την παρουσία θερμικής επίδρασης. Έτσι, σ αυτά τα προϊόντα παρατηρούμε έντονες ρωγμές και σκασίματα στην επιφάνειά τους, χρωματική αλλοίωση και διάβρωση. Το μήκος των φολίδων ποικίλλει από cm (μ.ο. 2.7 cm), το πλάτος τους από cm (μ.ο. 1.9 cm), ενώ το πάχος τους κυμαίνεται από cm (μ.ο. 0.7 cm). Στην περίπτωση των θραυσμάτων φολίδων το μήκος κυμαίνεται από cm (μ.ο. 2.5cm), το πλάτος τους από cm (μ.ο cm), ενώ το πάχος τους από cm (μ.ο. 0.7 cm). Το πλάτος της φτέρνας των προϊόντων όπου σώζεται αυτή κυμαίνεται από cm (μ.ο. 0.8 cm) και το πάχος της από cm (μ.ο. 0.4 cm). Όσον αφορά στο είδος της βάσης των φολίδων, επικρατεί κυρίως η απλήεπίπεδη βάση που συναντάται σε 123 φολίδες, ακολουθεί η δίεδρη βάση σε 48 φολίδες, η πολυεδρική σε 24, η κοίλη σε 14, η βάση με εξωτερικό φλοιό σε 7, η κυματοειδής σε 10, η γραμμική σε 10, η επεξεργασμένη σε 10, η κυρτή σε 2και 1 διαβρωμένη. Η γωνία που σχηματίζει η φτέρνα των φολίδων αφορά κυρίως σε απότομη (90 ο ) που καταλαμβάνει και την πλειοψηφία των φολίδων (176 προϊόντα). Η ημι-απότομη γωνία (>75 ο -<90 0 ) συναντάται σε 67 φολίδες, ενώ μόνο σε ελάχιστες φολίδες έχουμε οξεία γωνία, δηλαδή μικρότερη των 45 ο. Όσον αφορά στο βολβό των φολίδων, οι περισσότερες (89 προϊόντα) φέρουν διογκωμένο βολβό, 71 φολίδες φέρουν ελαφρά διογκωμένο, 35 έντονα διογκωμένο, 14 επίπεδο βολβό, ενώ σε 39 φολίδες ο βολβός απουσιάζει. Επιπλέον, σε 6 φολίδες συναντάμε διπλό διογκωμένο βολβό, κάτι που αν το συνδυάσουμε με την απότομη γωνία της φτέρνας, υποδεικνύει πιθανότατα ότι η αφαίρεση των συγκεκριμένων φολίδων έγινε με άμεση κρούση και πιθανώς με σκληρό κρουστήρα. Η εξέταση της απόκλισης του άξονα απολέπισης από τον άξονα μέγιστου μήκους των φολίδων έδειξε ότι στη συντριπτική πλειοψηφία του συνόλου οι δύο άξονες δεν ταυτίζονται (274 προϊόντα), ενώ η ταύτιση των δύο αξόνων αφορά μόλις σε 58 φολίδες. Επίσης, η πλειοψηφία των φολίδων έχει ασύμμετρο προφίλ (253 προϊόντα), ενώ μόνο 92 φολίδες φέρουν συμμετρικό προφίλ. Επιπλέον, σε 24 φολίδες συναντάμε καμπύλο προφίλ, σε 132 μη τοξωτό, ενώ οι υπόλοιπες φέρουν ελαφρά κυρίως καμπυλότητα στο κάτω άκρο τους. Η πλειοψηφία των φολίδων (198 προϊόντα) φέρει συγκλίνουσες πλευρές, ακολουθούν 106 φολίδες με αποκλίνουσες πλευρές, ενώ μόλις 9 φολίδες φέρουν παράλληλες πλευρές για το σχηματισμό του κάτω άκρου. Όσον αφορά στην κατανομή των ακμών, παρατηρήθηκε ότι η πλειοψηφία των φολίδων φέρει 1-2 ακμές που συνεπάγονται 2-3 προηγούμενες αφαιρέσεις. Ωστόσο, δε λείπουν 43

44 και φολίδες που φέρουν περισσότερες ακμές στην εξωτερική τους επιφάνεια, αλλά είναι λιγότερες αριθμητικά. Επιπρόσθετα, σε 195 φολίδες ο προσανατολισμός των αρνητικών είναι κοινός, ενώ στις υπόλοιπες είναι διαφορετικός και σε ελάχιστες περιπτώσεις σημειώνεται ως αντίθετος. Η συντριπτική πλειοψηφία των φολίδων (335 προϊόντα) δε φέρει πρισματική εμφάνιση, ενώ μόνο σε 26 φολίδες έχουμε μέτρια κυρίως πρισματικότητα. Σε 25 φολίδες εντοπίστηκαν χαρακτηριστικά τα οποία υποδηλώνουν ότι πρόκειται για φολίδες έναρξης της διαδικασίας απολέπισης. Έτσι, σ αυτές εντοπίζεται τμήμα του εξωτερικού φλοιού κάτι που αποτελεί ένδειξη ότι ανήκουν στην πρώτη ή δεύτερη σειρά φολίδων ανάλογα με το ποσοστό φλοιού που φέρουν. Επίσης, 68 φολίδες αποτελούν προϊόντα ανανέωσης της επιφάνειας απολέπισης, όπως προδίδει η μεγάλη φτέρνα τους, το πάχος τους και τα αρνητικά των προηγούμενων αφαιρέσεων. Φολίδες για την ανανέωση της επιφάνειας εφαρμογής της δύναμης εντοπίστηκαν ελάχιστες (12) και μοιάζουν να έχουν συμπαρασύρει τμήμα του πυρήνα, φέροντας στην επιφάνειά τους ακμές του πυρήνα (Σχ. 9- Εικ. 7: 2-4) Λεπίδες Μια άλλη κατηγορία προϊόντων που συναντάται στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών είναι οι λεπίδες. Ως λεπίδα χαρακτηρίζεται εκείνο το προϊόν απολέπισης το οποίο είναι επίμηκες και έχει μήκος τουλάχιστον το διπλάσιο του πλάτους του (Σχ. 10). Για να διαχωριστούν οι λεπίδες από τις λεπιδοειδείς φολίδες (βλ. παρακάτω), στα διαγνωστικά χαρακτηριστικά των λεπίδων προστίθενται η παρουσία ιχνών προηγούμενων παράλληλων αφαιρέσεων στη μπροστά τους όψη, καθώς και η παρουσία παράλληλων πλευρών στο ίδιο το προϊόν (Tixier et al., 1999: 71). Η παρουσία λεπίδων στο υλικό των Προσκυνητών είναι αρκετά σημαντική, καθώς αποτελούν το 17% (97 προϊόντα) του συνόλου των προϊόντων που μελετήθηκε. Από αυτές το 22% (21 προϊόντα) καταλαμβάνουν τα ακέραια προϊόντα, ενώ το 78% (76 προϊόντα) αφορούν σε θραύσματα λεπίδων (Σχ. 11). Τα θραύσματα συνήθως προέρχονται από το μεσαίο και επάνω ή κάτω τμήμα των λεπίδων, ενώ σε 25 περίπου προϊόντα σώζεται μόνο το μεσαίο τμήμα τους. Η επικράτηση των θραυσμάτων στην 44

45 κατηγορία των λεπίδων είναι πιθανό να οφείλεται στην εύκολη θραύση τους λόγω του σχήματος και του μήκους τους. Όσον αφορά στην πρώτη ύλη των λεπίδων, η συντριπτική πλειοψηφία τους προέρχεται από ντόπιο υλικό των γύρω περιοχών. Τα χρώματα ποικίλλουν και ταυτίζονται σε αρκετές περιπτώσεις με αυτά των πυρήνων που εντοπίστηκαν, με συχνότερη την παρουσία λεπίδων από γκρίζο γκριζωπό πυριτόλιθο, καστανό αλλά και μελανό. Ωστόσο, εντοπίστηκαν και δύο θραύσματα λεπίδων από πρασινωπό σχιστόλιθο,επίσης ντόπιο υλικό. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι εντοπίστηκε και ένα θραύσμα λεπίδας από οψιανό, η προέλευση του οποίου θα πρέπει ν αναζητηθεί είτε στη Μήλο, είτε σε κάποια πηγή των Βαλκανίων ή της Ανατολίας. Φυσικά, η παρουσία του «εξωτικού» αυτού υλικού αποδεικνύει την ύπαρξη σχέσεων και ανταλλαγών σε ένα ευρύτερο πλαίσιο πέραν του τοπικού. Προϊόντα με παρουσία εξωτερικού φλοιού δεν εντοπίστηκαν. Εξαίρεση αποτελεί ένα θραύσμα λεπίδας από φαιοκάστανο πυριτόλιθο, το οποίο φέρει εξωτερικό φλοιό σε ποσοστό 50%. Πρόκειται μάλλον για απόσπαση λεπίδας με στόχο την έναρξη ή ανανέωση της επιφάνειας απολέπισης, μιας και η μεγάλη φτέρνα του προϊόντος, ο έντονα διογκωμένος βολβός, αλλά και οι έντονοι κυματισμοί που παρατηρήθηκαν στο πίσω μέρος της, δείχνουν ότι συμπαρέσυρε τμήμα του πυρήνα. Επίσης, παρουσία πατίνας εντοπίστηκε μόνο σε τρία προϊόντα σε ποσοστό που υπερβαίνει το 50% και φτάνει μέχρι και 75%. Αν και η μακροσκοπική μελέτη του υλικού δεν ευνοεί ιδιαίτερα τον εντοπισμό μικροϊχνών χρήσης, σε μία λεπίδα εντοπίστηκε παρουσία στίλβης. Η στίλβη χρήσης καλύπτει το δεξί τμήμα της λεπίδας και από τις δύο πλευρές (διπρόσωπη), είναι συνεχής, ελαφρά και δημιουργεί μέτρια άμβλυνση του ενεργού άκρου. Τέλος, εντοπίστηκαν τρεις λεπίδες οι οποίες έχουν υποστεί θερμική επίδραση. Και στις τρεις περιπτώσεις πρόκειται για θραύσματα λεπίδων που φέρουν ρωγμές, σκασίματα και διάβρωση της επιφάνειάς τους, καθώς και τη χαρακτηριστική υαλώδη μορφή, αλλά και χρωματική αλλοίωση. Το μήκος των λεπίδων κυμαίνεται από cm (μ.ο. 2,8 cm), το πλάτος τους από cm (μ.ο. 1.4 cm), ενώ το πάχος τους από cm (μ.ο. 0.5 cm). Το πλάτος της φτέρνας των προϊόντων ποικίλλει από cm (μ.ο. 0.7 cm), ενώ το πάχος της από cm (μ.ο. 0.4 cm). Το είδος της βάσης που επικρατεί στις λεπίδες είναι η επίπεδη απλή που συναντάται σε 29 προϊόντα. Σε τρεις λεπίδες έχουμε κοίλη βάση, σε έξι έχουμε δίεδρη, σε μία περίπτωση η βάση έχει υποστεί επεξεργασία, σε μία παρουσιάζεται γραμμική, ενώ σε μία ακόμη μάλλον είναι καλυμμένη με πατίνα. Η 45

46 γωνία που σχηματίζει η φτέρνα στην πλειοψηφία αντιστοιχεί σε 30 προϊόντα με απότομη (90 ο ) γωνία, ενώ 13 λεπίδες φέρουν ημι- απότομη γωνία (>75 ο -<90 ο ). Όσον αφορά στο βολβό, σε 27 λεπίδες είναι ελαφρά διογκωμένος, σε 10 απλά διογκωμένος, ενώ σε μία περίπτωση είναι έντονα διογκωμένος. Επίσης, σε 3 λεπίδες ο βολβός είναι επίπεδος, σε 3 λείπει, κάτι που πιθανόν να προκλήθηκε από ισχυρό χτύπημα, ενώ σε μία ακόμη περίπτωση δε διακρίνεται. Η μελέτη της αξονικότητας των λεπίδων, δηλαδή το κατά πόσο ταυτίζεται ο άξονας απολέπισης με τον άξονα μέγιστου μήκους του εργαλείου, έδειξε ότι σε 37 λεπίδες ο άξονας αυτός ταυτίζεται, ενώ σε 36 λεπίδες δεν υπάρχει ταύτιση των δύο αξόνων. Η πλειοψηφία, επίσης, των λεπίδων (70 προϊόντα) φέρει συμμετρικό προφίλ, ενώ 25 προϊόντα φέρουν ασύμμετρο προφίλ. Σε δύο μόνο περιπτώσεις έχουμε παρουσία στριφτού προφίλ. Τα μισά σχεδόν προϊόντα δε φέρουν καμπύλο προφίλ, ενώ τα άλλα μισά φέρουν ελαφρά και μέτρια καμπυλότητα κυρίως στο μεσαίο και κάτω τμήμα τους και μόνο σε ελάχιστες λεπίδες (4) συναντάμε πραγματικά τοξωτό προφίλ. Όσον αφορά στο σχηματισμό του κάτω άκρου, παρατηρήθηκε ότι οι περισσότερες λεπίδες (66 προϊόντα) διατηρούν τις πλευρές τους παράλληλες, 17 λεπίδες συγκλίνουν στο τελείωμά τους, ενώ στις υπόλοιπες οι πλευρές αποκλίνουν. Οι μισές σχεδόν λεπίδες (48) φέρουν στην εξωτερική τους όψη 2 ακμές, που αντιστοιχούν σε 3 προηγούμενες αφαιρέσεις, ενώ δεν είναι λίγες και αυτές που φέρουν μόνο μία ακμή (37 προϊόντα) και παρουσιάζουν τριγωνική διατομή. Στις υπόλοιπες λεπίδες έχουμε την παρουσία περισσότερων από 2 ακμών στην εξωτερική τους επιφάνεια. Ο προσανατολισμός των αρνητικών στην εξωτερική επιφάνεια των λεπίδων, είναι κατά κανόνα κοινός. Μόνο σε 10 λεπίδες έχουμε την παρουσία διαφορετικού προσανατολισμού. Μη πρισματική όψη διατηρούν 45 λεπίδες, 29 έχουν μέτρια πρισματικότητα, ενώ πραγματικά καλή και ευδιάκριτη πρισματικότητα παρουσιάζουν μόνο 21 λεπίδες. Τέλος, όσον αφορά στα προϊόντα έναρξης ή ανανέωσης της απολέπισης, εντοπίστηκαν 5 λεπίδες για την ανανέωση της επιφάνειας απολέπισης, ενώ εντοπίστηκαν και 3 λεπίδες ακμών με «κορυφές» (crested blades) που φέρουν απολεπίσεις και από τις δύο πλευρές και πιθανότατα ανήκουν στην πρώτη σειρά εξαγωγής λεπίδων (Εικ. 7: 1). 46

47 4.4. Μικρολεπίδες Σε όλες σχεδόν τις μελέτες λιθοτεχνιών γίνεται διάκριση των λεπίδων από τις μικρολεπίδες. Όπως γίνεται εμφανές και από την ονομασία των δεύτερων, η ουσιαστική διαφορά τους έγκειται στο μέγεθος και πιο συγκεκριμένα στο πλάτος που αυτές έχουν. Έτσι, ως μικρολεπίδες χαρακτηρίζονται συμβατικά οι λεπίδες των οποίων το πλάτος είναι μικρότερο του 1cm (Εικ. 20). Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις, το συμβατικό αυτό όριο πλάτους μπορεί να είναι μικρότερο ή λίγο μεγαλύτερο (Tixier et al., 1999: 71). Στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών εντοπίστηκαν συνολικά 28 μικρολεπίδες, οι οποίες αντιστοιχούν στο 5% του συνόλου του υλικού που μελετήθηκε. Από αυτές 16 είναι ακέραιες και 12 αποτελούν θραύσματα. Στην περίπτωση των θραυσμάτων 6 σώζουν το μεσαίο και κάτω τμήμα τους, 4 σώζουν το επάνω και μεσαίο, ένα θραύσμα σώζει μόνο το επάνω και ένα ακόμη μόνο το κάτω τμήμα του. Όσον αφορά στην πρώτη ύλη από την οποία αποσπάστηκαν οι μικρολεπίδες, φαίνεται μια ιδιαίτερη προτίμηση στο γκρίζο και γκριζωπό πυριτόλιθο, τον οποίο ακολουθεί και ο καστανός πυριτόλιθος. Ωστόσο δε λείπουν και προϊόντα από υπόλευκο και πορτοκαλόχρωμο πυριτόλιθο. Σε μία περίπτωση μάλιστα, έχουμε θραύσμα μικρολεπίδας από οψιανό (Α.Γ.Κ. 5898β- Εικ. 10), το οποίο σώζει το μεσαίο και κάτω τμήμα του. Από τη μελέτη του συνόλου των μικρολεπίδων δεν εντοπίστηκε παρουσία φλοιού σε κανένα προϊόν, με μοναδική εξαίρεση την παρουσία σε ποσοστό >25% σε μία ακέραιη μικρολεπίδα από πορτοκαλόχρωμο πυριτόλιθο. Το γεγονός αυτό θα μπορούσε να υποδηλώνει την ύπαρξη πυρήνα για την εξαγωγή μικρολεπίδων, μιας και η συγκεκριμένη μικρολεπίδα πιθανότατα ανήκει στην 1 η ή 2 η σειρά εξαγωγής προϊόντων. Παρουσία στίλβης ή πατίνας δεν εντοπίστηκε σε καμία μικρολεπίδα, και επιπλέον καμία δε φέρει εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα υποδήλωναν παρουσία θερμικής επίδρασης. Το μήκος των μικρολεπίδων κυμαίνεται από cm (μ.ο. 3 cm), το πλάτος τους από cm (μ.ο. 0.7 cm), ενώ το πάχος τους από cm (μ.ο. 0.3cm). Επίσης, το πλάτος της φτέρνας των 21 μικρολεπίδων που διαθέτουν κυμαίνεται από cm (μ.ο. 0.5 cm) και το πάχος της φτέρνας από cm (μ.ο. 0.3 cm). Το είδος βάσης που επικρατεί είναι η απλή και τη συναντάμε σε 12 μικρολεπίδες, σε 3 έχουμε δίεδρη βάση, σε 2 επίπεδη, σε 1 κοίλη, σε 1 πολυεδρική και σε μία ακόμη περίπτωση η 47

48 βάση έχει υποστεί δευτερογενή επεξεργασία. Η γωνία που σχηματίζει η φτέρνα στη συντριπτική της πλειοψηφία είναι απότομη ( 90 ο ), ενώ σε 4 περιπτώσεις έχουμε την παρουσία ημι- απότομης γωνίας (>75 ο ). Όσον αφορά στο βολβό, 14 μικρολεπίδες έχουν ελαφρά διογκωμένο το βολβό τους, σε 3 είναι επίπεδος, ενώ σε μια περίπτωση δε διακρίνεται. Όσον αφορά στα υπόλοιπα χαρακτηριστικά που μελετήθηκαν, πρέπει να σημειώσουμε ότι σχεδόν στις μισές μικρολεπίδες (14 προϊόντα) ο άξονας απολέπισης δεν ταυτίζεται με το μορφολογικό άξονα των προϊόντων, ενώ στις υπόλοιπες περιπτώσεις (14 προϊόντα) παρατηρήθηκε πλήρης αξονικότητα. Επιπλέον, σε 9 μικρολεπίδες το προφίλ τους είναι ασύμμετρο, ενώ στις υπόλοιπες 19 παρουσιάζει συμμετρία. Ακόμη, σε 10 μικρολεπίδες παρατηρήθηκε ελαφρά καμπυλότητα του προφίλ- κυρίως στο κάτω άκρο, σε 4 έχουμε έντονη καμπυλότητα που αφορά στο μεσαίο τμήμα τους, ενώ οι υπόλοιπες δεν παρουσιάζουν καμπύλο προφίλ. Επιπρόσθετα, ο σχηματισμός του κάτω άκρου αφορά σε 17 μικρολεπίδες που εμφανίζουν συγκλίνουσες πλευρές, σε 10 με παράλληλες πλευρές και μόνο σε μία περίπτωση το κάτω άκρο παρουσιάζει αποκλίνουσες πλευρές. Η κατανομή των ακμών στην εξωτερική τους επιφάνεια σε 17 μικρολεπίδες αντιστοιχεί στην παρουσία 2 ακμών, που υποδηλώνουν τρεις προηγούμενες απολεπίσεις. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις εμφανίζεται μια μόνο ακμή, η οποία προϋποθέτει τουλάχιστον δύο προηγούμενες αφαιρέσεις. Ο προσανατολισμός των αρνητικών στην πλειοψηφία του είναι κοινός (23 προϊόντα), ενώ σε λίγες περιπτώσεις είναι διαφορετικός. Σε δύο μικρολεπίδες σημειώνεται και ως αντίθετος. Όσον αφορά στην πρισματικότητα των μικρολεπίδων, 16 προϊόντα δεν παρουσιάζουν πρισματική όψη, 8 μικρολεπίδες εμφανίζουν μέτρια πρισματικότητα, ενώ 4 εμφανίζουν καλή πρισματική όψη. Τέλος, όσον αφορά στα προϊόντα για την ανανέωση της απολέπισης, εντοπίστηκαν δύο μικρολεπίδες που φέρουν ακμές του πυρήνα και ίσως να αποτελούν προϊόντα για την ανανέωση της επιφάνειας εφαρμογής της δύναμης. Επίσης, μία μικρολεπίδα (Α.Γ.Κ η) φέρει τα χαρακτηριστικά των «λεπίδων με κορυφές» (crested blade) και πιθανότατα να λειτούργησε ως προϊόν για την έναρξη μιας ακολουθίας αφαιρέσεων. 48

49 4.5. Λεπιδοειδείς φολίδες Η κατηγορία των λεπιδοειδών φολίδων αφορά σε φολίδες που είναι επιμήκεις, αλλά δεν παρουσιάζουν τα χαρακτηριστικά των λεπίδων (Σχ. 17). Όπως προαναφέρθηκε, η λεπίδα φέρει μήκος τουλάχιστον δύο φορές το διπλάσιο του πλάτους της, στην μπροστινή της όψη φέρει παράλληλα ίχνη άλλων προηγούμενων απολεπισμένων λεπίδων και οι πλευρές της είναι λίγο πολύ παράλληλες. Η λεπιδοειδής φολίδα,από την άλλη, είναι μια μακριά φολίδα που δε φέρει αυτά τα χαρακτηριστικά των λεπίδων (Tixier et al., 1999: 33-34). Στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών εντοπίστηκαν 19 λεπιδοειδείς φολίδες που αποτελούν το 3% του συνόλου του υπό μελέτη υλικού. Από αυτές, οι 10 (53%) είναι ολόκληρες, ενώ οι υπόλοιπες 9 (47%) είναι θραυσμένες. Από τα θραυσμένα προϊόντα συνήθως συναντάμε το επάνω και μεσαίο τμήμα τους, ενώ δε λείπουν και αυτές στις οποίες σώζεται το κάτω μόνο τμήμα. Όσον αφορά στην πρώτη ύλη από την οποία προέρχονται οι λεπιδοειδείς φολίδες, όπως και στο υπόλοιπο υλικό, η πλειοψηφία τους προέρχεται από ντόπιες πηγές. Τα χρώματα του πυριτόλιθου ποικίλουν, με συχνότερο το γκριζωπό πυριτόλιθο, τον καστανό και το φαιό, ενώ εντοπίστηκαν και 3-4 λεπιδοειδείς φολίδες από λευκό, λευκοκίτρινο και υπόλευκο πυριτόλιθο. Προϊόντα με παρουσία εξωτερικού φλοιού δεν εντοπίστηκαν, ενώ σε μία μόνο περίπτωση έχουμε παρουσία πατίνας που καλύπτει μεγαλύτερο του 25% της επιφάνειας του προϊόντος. Επίσης, δύο προϊόντα φαίνεται να έχουν υποστεί τη θερμική επίδραση, καθώς φέρουν στην επιφάνειά τους ρωγμές και σκασίματα. Το μήκος των λεπιδοειδών φολίδων κυμαίνεται από cm ( μ.ο. τα 3.7 cm), το πλάτος τους από cm ( μ.ο. τα 1.4 cm), ενώ το πάχος από cm (μ.ο. 0.6 cm). Το πλάτος της φτέρνας των προϊόντων κυμαίνεται από cm, ενώ το πάχος της από cm. Το είδος της βάσης που επικρατεί στις λεπιδοειδείς φολίδες των οποίων διατηρείται το επάνω τμήμα, είναι η απλή, με εξαίρεση μία περίπτωση όπου η βάση είναι δίεδρη και μία ακόμη, όπου η βάση έχει προετοιμαστεί με επεξεργασία. Η γωνία που σχηματίζει η φτέρνα συνήθως είναι απότομη (90 ο ), ενώ σε δύο περιπτώσεις έχουμε ημι-απότομες γωνίες μικρότερες των 75 ο. Όσον αφορά στο βολβό των προϊόντων στις περισσότερες λεπιδοειδείς φολίδες είναι ελαφρά διογκωμένος, σε μία λείπει, σε δύο είναι ιδιαίτερα διογκωμένος, ενώ σε μια περίπτωση είναι επίπεδος. 49

50 Η μελέτη της απόκλισης του άξονα απολέπισης από τον άξονα του μέγιστου μήκους των λεπιδοειδών φολίδων έδειξε ότι ως επί το πλείστον οι δύο άξονες δεν ταυτίζονται μεταξύ τους, καθώς μόνο σε τέσσερις περιπτώσεις έχουμε ταύτιση αυτών. Επίσης, η πλειοψηφία των λεπιδοειδών φολίδων (12 προϊόντα) έχουν ασύμμετρο προφίλ, τέσσερις συμμετρικό, ενώ σε δύο περιπτώσεις παρατηρήθηκε στριφτό προφίλ. Όσον αφορά στην καμπυλότητα των προϊόντων, τα μισά σχεδόν φέρουν καμπύλο προφίλ, μερικά φέρουν μέτρια καμπυλότητα κυρίως στο μεσαίο και κάτω άκρο, ενώ λίγα είναι αυτά που δεν παρουσιάζουν καμία κλίση. Για το σχηματισμό του κάτω άκρου παρατηρήθηκε ότι 10 προϊόντα φέρουν συγκλίνουσες πλευρές, 2 φέρουν παράλληλες, ενώ τα υπόλοιπα σχηματίζουν αποκλίνουσες πλευρές του κάτω άκρου. Επιπλέον, η κατανομή των ακμών έδειξε την κυριαρχία 1-2 σε κάθε προϊόν, κάτι που προϋποθέτει 2-3 προηγούμενες απολεπίσεις. Ο προσανατολισμός αυτών των προηγούμενων αφαιρέσεων κατά κανόνα είναι κοινός, με εξαίρεση 2 περιπτώσεων όπου είναι διαφορετικός και μιας όπου είναι αντίθετος. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι η πρισματικότητα σχεδόν απουσιάζει από τις λεπιδοειδείς φολίδες που μελετήθηκαν, με εξαίρεση τεσσάρων οι οποίες παρουσιάζουν μέτρια πρισματικότητα. Τέλος, σε ένα θραύσμα λεπιδοειδούς φολίδας εντοπίστηκαν εκείνα τα χαρακτηριστικά που μας οδηγούν στη σκέψη ότι πρόκειται για προϊόν με σκοπό την ανανέωση και διατήρηση της συνέχειας της διαδικασίας απολέπισης Αδιάγνωστα προϊόντα Από το σύνολο της λιθοτεχνίας των Προσκυνητών εντοπίστηκε ένα μικρό ποσοστό (6% - 36 προϊόντα) που αντιστοιχεί σε αδιάγνωστα προϊόντα. Αυτά δεν ήταν δυνατόν να ενταχθούν σε καμία από τις προηγούμενες κατηγορίες, καθώς είτε το μέγεθός τους, είτε η πολύ κακή διατήρησή τους τα καθιστούσε δυσανάγνωστα. Σχεδόν όλα τα αδιάγνωστα προϊόντα αφορούν σε θραύσματα, χωρίς να μπορεί να διακριθεί το τμήμα από το οποίο έχουν αποσπαστεί. Το είδος του πυριτόλιθου είναι αντίστοιχο με αυτό των προηγούμενων κατηγοριών, εμπεριέχοντας τη μεγάλη χρωματική και ποιοτική ποικιλία που διακρίνει τη λιθοτεχνία των Προσκυνητών. Όσον αφορά στα υπόλοιπα χαρακτηριστικά των προϊόντων, όπως είναι 50

51 αναμενόμενο, αυτά δεν ήταν δυνατόν να εντοπιστούν. Η έντονη παρουσία ιζήματος, η έντονη θραύση, αλλά και η θερμική αλλοίωση που εντοπίστηκε σε κάποιες περιπτώσεις, είχαν σαν αποτέλεσμα την αδυναμία εξαγωγής συμπερασμάτων από αυτά τα προϊόντα. 51

52 5. ΘΕΡΜΙΚΑ ΑΛΛΟΙΩΜΕΝΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ Η κατηγορία των θερμικά αλλοιωμένων προϊόντων περιλαμβάνει τέχνεργα σχεδόν όλων των κατηγοριών που αναφέρθηκαν παραπάνω και έχουν υποστεί τη θερμική επίδραση. Η μέθοδος αυτή φαίνεται ότι ήταν αρκετά γνωστή στους προϊστορικούς τεχνίτες. Πρόκειται για τη χρήση θερμότητας με σκοπό να βελτιωθεί η ποιότητα ορισμένων πρώτων υλών και να διευκολυνθεί η διαδικασία απολέπισης. Προφανώς, σημαντικό ρόλο για το επιθυμητό κάθε φορά αποτέλεσμα θα έπαιζε ο βαθμός και ο έλεγχος της θερμότητας, αλλά και η διαδικασία μεταφοράς του προϊόντος μακριά από την πηγή θερμότητας. Πειραματικά, έχει αποδειχτεί ότι η θερμότητα μπορεί να προκαλέσει τη βελτίωση της ποιότητας ορισμένων υλικών, αλλά και σίγουρα διευκολύνει τη διαδικασία απολέπισης, κυρίως στην περίπτωση της αφαίρεσης με πίεση (Tixier et al., 1999: 23). Διαγνωστικά χαρακτηριστικά των τεχνέργων που έχουν υποστεί θερμική επίδραση αποτελεί αρχικά η χρωματική αλλοίωση ορισμένων πετρωμάτων, κάτι που βέβαια εξαρτάται από την ποσότητα αλλά και τον τύπο των μεταλλικών οξειδίων που αυτά περιέχουν. Επιπλέον, αποτέλεσμα της θερμικής επίδρασης είναι η παρουσία ρωγμών, σχισμών ή σκασιμάτων στην επιφάνεια του προϊόντος, το οποίο αρχίζει ν αποκτά μια ιδιαίτερη γυαλάδα (ο.π.: 24). Στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών έχουν εντοπιστεί συνολικά 21 προϊόντα που έχουν υποστεί τη θερμική επίδραση (Εικ. 8 Γραφ. 4). Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω σε κάθε κατηγορία προϊόντων ξεχωριστά, πρόκειται για 3 λεπίδες, 2 λεπιδοειδείς φολίδες, 14 φολίδες και 2 αδιάγνωστα προϊόντα (Γραφ. 5). Σ αυτές τις περιπτώσεις έχουμε την παρουσία ρωγμών, σπασίματος ή και απόκρουσης ενός μικρού κομματιού από το προϊόν λόγω της θερμότητας. Τα χαρακτηριστικά αυτά εμφανίζονται στη μία μόνο ή και στις δύο πλευρές του προϊόντος. Δε λείπει φυσικά και η χρωματική αλλοίωσή τους, που ορισμένες φορές τους προσδίδει ένα κοκκινωπό χρώμα ή τα κάνει να μοιάζουν καμένα. Ωστόσο, η παρουσία προϊόντων που έχουν υποστεί θερμική αλλοίωση δε θα πρέπει να μας οδηγεί άμεσα στην υπόθεση ότι σε όλες τις περιπτώσεις αυτό γινόταν εσκεμμένα οπότε μιλάμε για θερμική κατεργασία. Είναι πολύ πιθανό σε ορισμένες περιπτώσεις η θερμική αλλοίωση των προϊόντων να έχει προκληθεί όχι με σκοπό την καλύτερη κατασκευή τους, αλλά από άλλους λόγους, όπως π.χ. στην περίπτωση που βρέθηκαν δίπλα σε μια εστία, ή σε ένα επεισόδιο φωτιάς. 52

53 6. ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΜΕ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ Ένας πρώτος διαχωρισμός των λιθοτεχνικών καταλοίπων των Προσκυνητών έγινε στις προηγούμενες σελίδες (πυρήνες, φολίδες, λεπίδες, λεπιδοειδείς φολίδες, μικρολεπίδες). Σ αυτό το υποκεφάλαιο θα εξεταστούν τα προϊόντα τα οποία έχουν υποστεί δευτερογενή επεξεργασία (retouche), δηλαδή έχουν σχηματοποιηθεί μετά την αρχική τους απόσπαση από τον πυρήνα και έχουν μετατραπεί σε εργαλειακό εξοπλισμό. Σε αρκετά εγχειρίδια μελέτης λιθοτεχνιών δίνεται έμφαση σε επτά χαρακτηριστικά που αφορούν στη δευτερογενή επεξεργασία (Tixier et al., 1999: 81-87, Andrefsky, 1998: ). Αυτά έχουν να κάνουν με τη θέση, τον εντοπισμό, την κατανομή, το περίγραμμα, την έκταση, τη γωνία και τη μορφολογία της. Στην παρούσα εργασία μελετήθηκαν αυτά τα χαρακτηριστικά σε κάθε ένα προϊόν που έφερε δευτερογενή επεξεργασία. Έτσι, για την κατανόηση των δευτερογενώς επεξεργασμένων προϊόντων, θα ήταν χρήσιμο να επεξηγήσουμε τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Το πρώτο χαρακτηριστικό είναι η θέση της επεξεργασίας, που αναφέρεται στη θέση που έχουν οι αφαιρέσεις σχετικά με την όψη ή τις όψεις του προϊόντος. Έτσι, η επεξεργασία μπορεί να χαρακτηριστεί ευθεία, αντίστροφη, εναλλασσόμενη, εναλλάξ, διασταυρούμενη, αμφιπρόσωπη κ.τ.λ. Άλλο χαρακτηριστικό που μελετήθηκε ήταν ο εντοπισμός της επεξεργασίας, δηλαδή σε ποιο σημείο του προϊόντος εντοπίστηκε αυτή και συνήθως αναφερόμαστε στο άνω, κάτω, μέσο τμήμα του προϊόντος, όπως και στη βάση, αριστερά ή δεξιά. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό είναι αυτό της κατανομής της επεξεργασίας, όπου ουσιαστικά παρατηρείται ο τρόπος κατανομής των αφαιρέσεων επάνω στο προϊόν. Έτσι, η επεξεργασία μπορεί να θεωρηθεί συνεχής, όταν οι αφαιρέσεις καταλαμβάνουν ολόκληρο τμήμα μιας πλευράς, ασυνεχής όταν αυτές διακόπτονται και μερική, όταν οι αφαιρέσεις δεν καταλαμβάνουν το πλήρες μήκος μιας πλευράς. Επίσης, στο χαρακτηρισμό της επεξεργασίας λαμβάνουμε υπόψη και το περίγραμμα που αυτή σχηματίζει με μια σειρά αφαιρέσεων. Συνήθως, οι τύποι περιγραμμάτων που συναντάμε είναι ορθογώνιο, κοίλο, κυρτό, με εγκοπές, με οδοντώσεις, με ώμο, με μίσχο, ακανόνιστο ή και κανονικό. Άλλο χαρακτηριστικό της δευτερογενούς επεξεργασίας είναι η έκταση που αυτή καταλαμβάνει. Έτσι, η δευτερογενής επεξεργασία μπορεί να είναι κοντή, όταν αφορά σε αφαιρέσεις που καλύπτουν μικρή επιφάνεια του άκρου, ή στην αντίθετη 53

54 περίπτωση μπορεί να χαρακτηριστεί ως μακριά. Επίσης, χαρακτηρίζεται επιδρομική αν καλύπτει ένα μεγάλο μέρος της όψης του προϊόντος, ενώ ως επικαλύπτουσα καταλαμβάνει όλη την όψη του προϊόντος. Επιπρόσθετα, μελετήθηκε και η γωνία που σχηματίζουν οι αφαιρέσεις σε σχέση με την επιφάνεια πάνω στη οποία αναπτύσσονται. Έτσι, συναντάμε απότομη γωνία (90 ο ), ημι-απότομη (<90 ο ) ή επικλινής (>45 ο ). Τέλος, ένα χαρακτηριστικό που μελετήθηκε όσον αφορά στη δευτερογενή επεξεργασία, είναι αυτό της μορφολογίας, και σχετίζεται με το σχηματισμό που παρουσιάζουν συνολικά οι αφαιρέσεις στην επιφάνεια του προϊόντος. Χαρακτηρίζεται, λοιπόν, ως φολιδωτή όταν πρόκειται για πλατιές και κοντές αφαιρέσεις στις άκρες,που όσο πλησιάζουν προς το κέντρο γίνονται ακόμη πιο πλατιές και μακριές. Άλλο είδος μορφολογίας είναι η βαθμιδωτή, που χαρακτηρίζεται από παρόμοιες αφαιρέσεις, οι οποίες ωστόσο δίνουν την εντύπωση βαθμίδων. Ακολουθεί η παράλληλη μορφολογία, στην οποία έχουμε μια σειρά όμοιων ως προς το μέγεθος και τη γωνία αφαιρέσεων, ενώ τέλος έχουμε και την ημιπαράλληλη, όπου όμως οι αφαιρέσεις ποικίλουν ως προς το μέγεθος και την έκτασή τους. Τα χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν παραπάνω μας δίνουν χρήσιμες πληροφορίες για την κατανόηση της επεξεργασίας των εργαλείων, αλλά και για τον τρόπο με τον οποίο οι προϊστορικοί άνθρωποι εκμεταλλεύονταν και σχηματοποιούσαν τα προϊόντα που είχαν αφαιρεθεί από τον αρχικό όγκο, ώστε να τα μετατρέψουν σε κατάλληλο εργαλειακό εξοπλισμό για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους. Οι πληροφορίες σε σχέση με τη δευτερογενή επεξεργασία, υποδεικνύουν συγκεκριμένες κινήσεις (αφαιρέσεις) που γίνονταν με συγκεκριμένο τρόπο, ώστε να επιφέρουν την επιθυμητή σχηματοποίηση στα αποσπασμένα προϊόντα. Πιο συγκεκριμένα, στο υλικό των Προσκυνητών παρουσία δευτερογενούς επεξεργασίας εντοπίστηκε στο μεγαλύτερο ποσοστό του συνόλου των προϊόντων (57% προϊόντα), ενώ δεν εντοπίστηκε κανενός είδους δευτερογενούς επεξεργασίας στο 43% (244 προϊόντα) του συνολικού αριθμού (Γράφ. 6-7). Αναλυτικά, από το σύνολο των φολίδων δευτερογενής επεξεργασία εντοπίστηκε στο 54% (232 προϊόντα), από το σύνολο των λεπίδων που μελετήθηκαν στο 65% (63 προϊόντα), από τις μικρολεπίδες στο 68% (19 προϊόντα), ενώ από τις λεπιδοειδείς φολίδες στο 79% (15 προϊόντα). Σύμφωνα, λοιπόν, με τη δευτερογενή επεξεργασία 54

55 που έχουν υποστεί τα 329 προϊόντα που μελετήθηκαν, αναγνωρίστηκαν οι παρακάτω κατηγορίες εργαλείων (Γραφ. 8-9): 1. Εργαλεία με διατρητικό άκρο (60 προϊόντα) 2. Οδοντωτά εργαλεία (35 προϊόντα) 3. Εργαλεία με εγκοπή (37προϊόντα) 4. Ξέστρα (41 προϊόντα) 5. Γλυφίδες (5 προϊόντα) 6. Εργαλεία με περιορισμό μήκους (8 προϊόντα) 7. Στομωμένα εργαλεία (3 προϊόντα) 8. Εργαλεία με στέλεχος στειλέωσης (7 προϊόντα) 9. Σύνθετα εργαλεία (30 προϊόντα) 10. Ευθύγραμμη δευτερογενής επεξεργασία (19 προϊόντα) 11. Τμηματική δευτερογενής επεξεργασία (84 προϊόντα) 12. «Δρεπάνια» (1 προϊόν) Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινιστεί το γεγονός ότι οι παραπάνω κατηγορίες εργαλείων είναι συμβατικές και ανταποκρίνονται κυρίως στα μορφοτεχνολογικά χαρακτηριστικά των προϊόντων, που μας οδηγούν σε αυτές τις κατηγοριοποιήσεις. Η ταύτιση ορισμένων από αυτά τα εργαλεία με τη χρήση που η ονομασία τους αποδίδει, δε θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Σε επόμενο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τη χρήση τους και για τα κριτήρια απόδοσης συγκεκριμένων λειτουργιών. 55

56 6.1. Εργαλεία με διατρητικό άκρο Τα εργαλεία με διατρητικό άκρο δεν αποτελούνται από ένα συγκεκριμένο τύπο, αλλά από τα εργαλεία πολλών υποομάδων, με κοινό χαρακτηριστικό το σκόπιμο με δευτερεύουσα επεξεργασία σχηματισμό μιας μύτης ή αιχμής, η οποία είναι δυνατό να χρησίμευε σε διάτρηση. Πρόκειται για εργαλεία των οποίων το ένα άκρο ή και μεγαλύτερο τμήμα τους έχει υποστεί δίπλευρες αφαιρέσεις. Υπάρχει ποικιλία όσον αφορά στο πάχος της μύτης, την κλίση και την αξονικότητά της, καθώς και τα ίχνη χρήσης που συναντάμε (Σκουρτοπούλου, 2004: 368). Η χρήση των εργαλείων αυτών έχει συσχετιστεί κατά κανόνα με τη διάτρηση σκληρών συνήθως οργανικών υλικών, όπως όστρεο, οστό ή ελαφόκερας. Η κατεργασία λίθου για την κατασκευή χανδρών είναι αρκετά πιθανή, όπως και η χρήση τους για την κατεργασία δέρματος (Kozlowsky et al, 1996: 324). Στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών εντοπίστηκαν 28 διατρητικά εργαλεία σε φολίδα και 22 σε θραύσματα φολίδων. Επιπλέον, βρέθηκαν 3 διατρητικά εργαλεία που σχηματίζονται σε λεπίδα και 3 που σχηματίζονται σε θραύσματα λεπίδων, ενώ 2 εντοπίστηκαν σε μικρολεπίδα και ακόμη 2 σε θραύσματα μικρολεπίδων. Τα περισσότερα από αυτά χαρακτηρίζονται από κοντές και χοντρές μύτες και πολλά έχουν υποστεί «φάγωμα», τυχαίες απολεπίσεις και ελαφρά σύνθλιψη, προφανώς λόγω χρήσης. Οι φολίδες πάνω στις οποίες διαμορφώθηκαν διατρητικά εργαλεία, φέρουν κατά κανόνα 3-4 αφαιρέσεις και στις δύο πλευρές ή μόνο στη μία, οι οποίες συχνά είναι απότομες ή ημι-απότομες. Σε ελάχιστες περιπτώσεις έχουμε οξείες αφαιρέσεις, οι οποίες ωστόσο δε βοηθούν στη δημιουργία ιδιαίτερα αιχμηρού άκρου. Επίσης, είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι τα περισσότερα διατρητικά εργαλεία δεν παρουσιάζουν αξονικότητα και είναι ασύμμετρα ως προς τον κεντρικό άξονα του ενεργού άκρου διάτρησης. Στην περίπτωση των λεπίδων και μικρολεπίδων (Σχ , Εικ. 9) συναντάμε συνήθως 2-3 απότομες ή ημι-απότομες αφαιρέσεις για το σχηματισμό του ενεργού άκρου, ενώ δε λείπει και η παρουσία μιας μόνο απότομης αφαίρεσης στην άκρη της λεπίδας για το σχηματισμό μύτης. Σε μία περίπτωση θραύσματος μικρολεπίδας από οψιανό (Α.Γ.Κ. 5898β Εικ. 10) το ενεργό άκρο σχηματίζεται από δύο αντωπές απότομες αφαιρέσεις στο κάτω τμήμα του προϊόντος, δημιουργώντας ένα λεπτό άκρο, που ωστόσο δεν είναι ιδιαίτερα αιχμηρό. 56

57 Σε αρκετές μελέτες λιθοτεχνικών καταλοίπων οι αιχμές εντάσσονται ως υποκατηγορία στα εργαλεία με διατρητικό άκρο. Ουσιαστικά η διαφοροποίηση των αιχμών από τα διατρητικά εργαλεία ορίζεται με βάση το τριγωνικό σχήμα τους και τη γεωμετρικότητά τους που επιτρέπει βλητική χρήση (Σκουρτοπούλου,2004: 369). Από το σύνολο των φολίδων που αναγνωρίστηκαν ως διατρητικά εργαλεία, 11 αποτελούν αιχμές. Ένα μέρος τους χαρακτηρίζεται από γεωμετρικά σχήματα τριγωνικά (Σχ. 14, Εικ. 11), αλλά και μερικά στα οποία δεν παρουσιάζεται ιδιαίτερη γεωμετρικότητα. Μερικές από αυτές χαρακτηρίζονται από αμφιπρόσωπη επεξεργασία στα πλευρικά άκρα με κοντές κατά κανόνα απολεπίσεις. Το μεγαλύτερο μέρος τους είναι ασύμμετρο ως προς τον άξονα του ενεργού άκρου και χαρακτηρίζεται από μονόπλευρες ασύμμετρες ή δίπλευρες συμμετρικές προεξοχές «ώμων», οι οποίες στις περισσότερες περιπτώσεις είναι υποτυπώδεις και ελάχιστες δημιουργούν μίσχο (Σχ , Εικ ). Μία ακόμη παρατήρηση είναι το γεγονός ότι στην πλειοψηφία των αιχμών η φτέρνα ισοδυναμεί με τη βάση τους. Η χρήση των αιχμών πέρα από τις κυνηγετικές δραστηριότητες, μπορεί να σχετίζεται και με την κοπή ή την επεξεργασία και άλλων υλικών (Andrefsky, 1998: 192). Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει και την παρουσία στρογγυλεμένων διατρητικών άκρων σε ορισμένες από αυτές με κοντές και απότομες απολεπίσεις στο άλλοτε ενεργό άκρο της αιχμής, κάτι που ίσως να συνέβαινε μετά τη χρήση και τη φθορά τους Οδοντωτά εργαλεία Τα οδοντωτά εργαλεία διαμορφώνονται πάνω σε όλων των τύπων τα υπόβαθρα (λεπίδες, φολίδες, μικρολεπίδες, λεπιδοειδείς φολίδες). Σ αυτήν την κατηγορία ανήκουν τα εργαλεία στα οποία η μία πλευρά φέρει συνεχή πλευρική επεξεργασία από απολεπίσεις διαδοχικές που δημιουργούν σειρά βαθιών εγκοπών (Σκουρτοπούλου, 2004: 366). Στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών βρέθηκαν 19 ακέραια προϊόντα σε φολίδα, 9 σε θραύσματα φολίδων, 1 σε θραύσμα λεπίδας, 2 σε θραύσματα μικρολεπίδας, 3 σε λεπιδοειδή φολίδα και 1 σε θραύσμα λεπιδοειδούς φολίδας. Όσον αφορά στα οδοντωτά εργαλεία που σχηματίστηκαν σε φολίδα, σ αυτά συναντάμε συνήθως απότομες ή ημιαπότομες αφαιρέσεις, τις περισσότερες φορές στο εμπρός τμήμα 57

58 του εργαλείου, οι οποίες κατά κανόνα αφορούν σε τμηματικές και κοντές απολεπίσεις που σχηματίζουν την οδόντωση (Εικ. 14). Η πλειοψηφία τους δεν παρουσιάζει αξονικότητα σε σχέση με το μορφολογικό άξονα, ενώ δεν παρουσιάζουν ούτε συμμετρικό προφίλ. Τα οδοντωτά εργαλεία που εντοπίστηκαν σε λεπίδα και μικρολεπίδα ανήκουν σε θραύσματα και φέρουν κοντή, ημιαπότομη και συνεχή επεξεργασία, η οποία σχηματίζει τις οδοντώσεις. Τα προϊόντα διατηρούν την αξονικότητά τους, καθώς και το συμμετρικό προφίλ τους. Στις λεπιδοειδείς φολίδες οι οδοντώσεις σχηματίζονται κυρίως με κοντές και απότομες αφαιρέσεις στη μία πλευρά του υποβάθρου (Σχ. 17). Ο άξονας απολέπισης των προϊόντων αυτών δεν ταυτίζεται με το μορφολογικό άξονά τους, ενώ κατά κανόνα το προφίλ που επικρατεί είναι το ασύμμετρο Εργαλεία με εγκοπή Πρόκειται για εργαλεία που φέρουν μεμονωμένες κοίλες αφαιρέσεις, οι οποίες έχουν δημιουργηθεί από πολύ μικρές απολεπίσεις. Μπορεί να έχουμε την παρουσία μιας τέτοιας αφαίρεσης, ή και την παρουσία ασυνεχούς σειράς κοίλων αφαιρέσεων, δηλαδή μιας σειράς εγκοπών στο ίδιο εργαλείο. Επίσης, υπάρχει και το ενδεχόμενο της δημιουργίας μιας τέτοιας εγκοπής, η οποία σχηματίζεται με ένα μόνο χτύπημα. Τα εργαλεία με εγκοπή τα συναντάμε και αυτά σε όλων των ειδών τα υπόβαθρα (ο.π.). Στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών εντοπίστηκαν 11 τέτοια εργαλεία σε φολίδα,13 σε θραύσματα φολίδας,2 σε λεπίδα, 8 σε θραύσματα λεπίδας, 1 σε θραύσμα μικρολεπίδας, 1 σε λεπιδοειδή φολίδα και 1 σε θραύσμα λεπιδοειδούς φολίδας. Στις περισσότερες περιπτώσεις των φολίδων επικρατούν οι κοντές και απότομες συνεχείς αφαιρέσεις για το σχηματισμό της εγκοπής. Ωστόσο, καμιά φορά 1-2 απότομες απολεπίσεις είναι αρκετές για τη δημιουργία εγκοπής, κάτι που εξαρτάται από το βάθος και τη έκταση που επιδίωκαν να δώσουν κάθε φορά. Ο εντοπισμός των εγκοπών ποικίλλει και έτσι τις περισσότερες φορές τις συναντάμε στο μέσο του εργαλείου (Σχ ), δηλαδή σε μια από τις πλάγιες πλευρές του και άλλες φορές τις συναντάμε στο κάτω άκρο του. Η αξονικότητα και η συμμετρία του προφίλ αυτών των εργαλείων στην πλειοψηφία τους 58

59 απουσιάζει. Μόνο στην περίπτωση των λεπίδων και μικρολεπίδων παρατηρήθηκε συμμετρικό προφίλ και αρκετές περιπτώσεις όπου ο άξονας απολέπισης ταυτίζεται με το μορφολογικό άξονα Ξέστρα Ως ξέστρα χαρακτηρίζονται τα εργαλεία που φέρουν συνεχή δευτερογενή επεξεργασία, ώστε να δημιουργηθεί μια πλευρά που η κλίση της να υπονοεί ότι το εργαλείο χρησιμοποιούνταν με κίνηση προς τα εμπρός με την κοιλιακή όψη μπροστά (Semenov, 1964: 67). Τα εργαλεία αυτά συχνά χαρακτηρίζονται από στόμωση του άκρου χρήσης τους ή ακόμα και από στίλβη χρήσης. Η δευτερογενής επεξεργασία τους αναφέρεται τόσο σε ένα από τα επάνω ή κάτω άκρα (ξέστρα όψεως), όσο και σε μία από τις μακριές πλευρές του απολεπίσματος (πλάγιο ξέστρο). Ακόμη, μπορεί να πρόκειται για εργαλείο με δύο τέτοια άκρα (διπλό ξέστρο). Τέλος, σε μερικές περιπτώσεις το άκρο χρήσης αποκτά χαρακτηριστικό κυκλικό περίγραμμα. Τα ξέστρα διαμορφώνονται σε φολίδες και λεπίδες και η χρήση που τους αποδίδεται συχνότερα είναι η επεξεργασία του δέρματος, αλλά και άλλων υλικών όπως το ξύλο και ο πηλός (Σκουρτοπούλου, 2004: 370). Από τη λιθοτεχνία των Προσκυνητών εντοπίστηκαν 27 ξέστρα σε φολίδα και 8 σε θραύσματα φολίδων,2 ξέστρα σε λεπίδα και 4 σε θραύσματα λεπίδας. Συναντάμε όλες σχεδόν τις κατηγορίες ξέστρων. Έτσι, έχουμε ξέστρα όψεως, πλάγια ξέστρα, συνδυασμό ξέστρου όψεως και πλάγιου, διπλά ξέστρα, αλλά και ξέστρα με το χαρακτηριστικό κυκλικό περίγραμμα. Πιο συγκεκριμένα, σε 10 φολίδες συναντάμε διαμόρφωση ξέστρου όψεως με κοντές,αλλά συνηθέστερα μακριές απότομες και συνεχείς αφαιρέσεις. Σε 5 από αυτά η συνεχής επεξεργασία και χρήση έχουν αποδώσει το χαρακτηριστικό κυκλικό περίγραμμα ( Σχ. 22, Εικ ). Επιπλέον, σημαντικό είναι το γεγονός ότι εντοπίστηκαν 3 ξέστρα όψεως σε φολίδα, τα οποία στην άλλη πλευρά τους (την αντίθετη από το ενεργό τους άκρο) σχηματίζουν τριγωνική απόληξη άλλοτε μυτερή και άλλοτε ιδιαίτερα αιχμηρή- η οποία πιθανότατα έχει δημιουργηθεί με την «τεχνική του κοπέα», δηλαδή με μια απότομη εγκάρσια κόψη στον κεντρικό 59

60 άξονα του υποβάθρου (Σχ , Εικ ). Η τριγωνική αυτή απόληξη θα μπορούσε να λειτουργήσει για τη στειλέωση του εργαλείου (κυρίως στις περιπτώσεις όπου αυτή είναι πλατιά και μυτερή, με αρκετό πάχος), αλλά ίσως να αποτελεί σύνθετο εργαλείο, όπου στη μια του πλευρά είναι διαμορφωμένο το ξέστρο και στην άλλη η αιχμηρή απόληξη που θα λειτουργούσε και ως διατρητικό εργαλείο. Αυτός ο τύπος ξέστρου, όπως θα δούμε και παρακάτω, είναι ιδιαίτερα συχνός στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών. Στα πλάγια ξέστρα σε φολίδα (7 προίόντα) συναντάμε πάλι τον ίδιο τύπο επεξεργασίας, μόνο που εδώ υπερισχύουν οι μακριές απολεπίσεις και σε μια περίπτωση εντοπίστηκε επικαλύπτουσα επεξεργασία, που καταλαμβάνει σχεδόν όλη την εμπρός όψη του εργαλείου. Σε 6 φολίδες συναντάμε τον συνδυασμό ξέστρου όψεως και πλάγιου μαζί. Σ αυτήν την περίπτωση συνηθέστερα η επεξεργασία είναι κοντή, απότομη και συνεχής και διαμορφώνεται περιμετρικά του εργαλείου. Έτσι, έχουμε και το σχηματισμό κυκλικού περιγράμματος. Ωστόσο, δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου η διαμόρφωση του ξέστρου όψεως δεν επικοινωνεί με αυτήν στα πλάγια του εργαλείου, δηλαδή έχουμε κατά κάποιον τρόπο ανεξάρτητη διαμόρφωση. Στην περίπτωση του διπλού ξέστρου (2 σε φολίδα), έχουμε την κανονική διαμόρφωση ξέστρου όψεως στην εμπρός πλευρά του εργαλείου με συνεχείς, κοντές και απότομες αφαιρέσεις, ενώ η δεύτερη επιφάνεια ξέστρου σχηματίζεται στο πίσω και αντίθετο άκρο του εργαλείου. Επιπλέον, δε λείπει ο συνδυασμός ξέστρου με έναν ακόμη τύπο δευτερογενούς επεξεργασίας, όπως ξέστρο και παρουσία τμηματικής δευτερογενούς επεξεργασίας, ή ξέστρου και οδοντωτού ή διατρητικού εργαλείου μαζί. Μία τέτοια περίπτωση αφορά σε ένα θραύσμα φολίδας, το οποίο στη μία του πλευρά φέρει δύο μεγάλες συνεχείς αφαιρέσεις που σχηματίζουν οδόντωση, ενώ στο κάτω τμήμα της συνεχείς, απότομες και μακριές αφαιρέσεις σχηματίζουν ξέστρο όψεως (Εικ. 18). Επίσης, σε μία ακόμη περίπτωση φολίδας εντοπίστηκε διαμόρφωση ξέστρου όψεως και πλάγιου μαζί, ενώ στην αντίθετη πλευρά του (επάνω τμήμα) σχηματίζει μίσχο στη μία πλευρά με οδοντώσεις και στην άλλη με εγκοπή κάτι που μας οδηγεί στη σκέψη ότι η φολίδα αυτή αρχικά ίσως λειτουργούσε ως αιχμή και έπειτα μετατράπηκε σε ξέστρο, εφόσον έσπασε ή έπεσε σε αχρηστία. Στην περίπτωση των λεπίδων, εντοπίστηκαν 3 ξέστρα όψεως (Σχ. 25), τα οποία με μακριές, απότομες και συνεχείς αφαιρέσεις στο κάτω άκρο τους 60

61 διαμορφώνουν ξέστρο, αλλά παράλληλα φέρουν και τμηματική δευτερογενή επεξεργασία σε μία από τις πλάγιες πλευρές τους, λειτουργώντας ταυτόχρονα και ως εργαλεία για κοπή. Ο συνδυασμός αυτός εντοπίστηκε και στη μοναδική λεπίδα που φέρει διαμόρφωση πλάγιου ξέστρου στη μία πλευρά της, ενώ στην άλλη φέρει συνεχή δευτερογενή επεξεργασία, λειτουργώντας ως εργαλείο για κοπή. Επίσης, σε μια λεπίδα έχουμε το συνδυασμό πλάγιου ξέστρου και όψεως μαζί, όπου πρόκειται ουσιαστικά για συνεχή, μακριά και απότομη δευτερογενή επεξεργασία, που ξεκινάει από το κάτω άκρο της λεπίδας και συνεχίζει καλύπτοντας και τη μια πλάγια πλευρά της λεπίδας (Σχ. 26). Χαρακτηριστικός τύπος διπλού ξέστρου σε λεπίδα, είναι ένα προϊόν το οποίο στα δύο άκρα της μπροστινής πλευράς του σχηματίζει ξέστρο με απότομες και συνεχείς αφαιρέσεις, ενώ στην πίσω πλευρά του φέρει συνεχή δευτερογενή επεξεργασία και στις δύο πλαϊνές πλευρές, λειτουργώντας ταυτόχρονα και ως εργαλείο για κοπή (Εικ. 17). Σε αντίθεση με τις παρατηρήσεις για τα ξέστρα που σχηματίζονται σε φολίδα, τα ξέστρα σε λεπίδα φαίνεται ότι παρουσιάζουν συμμετρία, όσον αφορά στο προφίλ τους, ενώ ταυτόχρονα ο άξονας απολέπισης ταυτίζεται τις περισσότερες φορές με το μορφολογικό άξονα του εργαλείου Γλυφίδες Ως γλυφίδες χαρακτηρίζονται τα προϊόντα που φέρουν μια χαρακτηριστική επιμήκη, κάθετη στο επάνω άκρο της φολίδας, αφαίρεση, η οποία δημιουργεί «δόντι» στο πλευρό του εργαλείου (Tixier, 1999: 84). Σε λίγες περιπτώσεις τις συναντάμε ως τη μόνη δευτερογενή επεξεργασία σε ένα εργαλείο και αφορά σε ένα χτύπημα που δίνεται στη μία γωνία του εργαλείου και μπορεί να επαναληφθεί με διάφορους τρόπους. Τις περισσότερες φορές, ωστόσο, η αφαίρεση γλυφίδας συνδυάζεται και με άλλους τύπους δευτερογενούς επεξεργασίας σε σύνθετα εργαλεία, και καμιά φορά όχι τόσο για λόγους λειτουργικούς, όσο για την καλύτερη διαμόρφωση και υποστήριξη του εργαλείου. Από το υλικό που μελετήθηκε εντοπίστηκαν 1 φολίδα, 1 θραύσμα φολίδας, 1θραύσμα λεπίδας,1 μικρολεπίδα και 1 θραύσμα μικρολεπίδας στις οποίες παρατηρήθηκε αφαίρεση γλυφίδας, ως μεμονωμένης παρέμβασης και 61

62 επεξεργασίας. Στην περίπτωση των φολίδων η αφαίρεση έχει γίνει κάθετα στο επάνω άκρο (αυτό με το βολβό) και έχει την ίδια κατεύθυνση με αυτή του προϊόντος. Τα προϊόντα δεν παρουσιάζουν κανενός είδους συμμετρία, ούτε και υπάρχει ταύτιση του άξονα απολέπισης με το μορφολογικό άξονα του εργαλείου. Όσον αφορά στη λεπίδα και τις μικρολεπίδες, στη μία περίπτωση η αφαίρεση έχει γίνει και εδώ κάθετα στο επάνω άκρο, έχοντας την ίδια κατεύθυνση με αυτήν του προϊόντος. Παρόμοια είναι και η περίπτωση της μικρολεπίδας. Στη δεύτερη, ωστόσο, μικρολεπίδα η αφαίρεση έχει γίνει στο κάτω άκρο της, σχηματίζοντας ένα δόντι (Εικ. 20). Εδώ,λοιπόν, η αφαίρεση της γλυφίδας ακολουθεί την αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν που ακολούθησε το προϊόν κατά την απόσπασή του από τον αρχικό όγκο α ύλης. Όπως παρατηρήθηκε, η λεπίδα και οι μικρολεπίδες έχουν συμμετρικό προφίλ. Επίσης, ο άξονας απολέπισης ταυτίζεται με το μορφολογικό άξονα των προϊόντων. Πέρα από τα εργαλεία με αφαίρεση γλυφίδας που προαναφέρθηκαν, εντοπίστηκαν αρκετά τα οποία συνδυάζουν την αφαίρεση γλυφίδας και με άλλα είδη δευτερογενούς επεξεργασίας (οδόντωση, διάτρηση κ.α.) για τα οποία γίνεται λόγος παρακάτω, καθώς θεωρήθηκε σκόπιμο να ενταχθούν στην κατηγορία των σύνθετων εργαλείων Εργαλεία με περιορισμό μήκους Πρόκειται για εργαλεία των οποίων το επάνω ή το κάτω τμήμα τους έχει αφαιρεθεί και η δευτερογενής επεξεργασία σχηματίζει ευθεία συνεχών αφαιρέσεων, απότομων που σχηματίζουν γωνία με τα πλευρά του προϊόντος (Tixier et al., 1980: 106). Στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών εντοπίστηκαν 1 θραύσμα λεπιδοειδούς φολίδας, 1 φολίδα, 2 ακέραιες λεπίδες, 2 θραύσματα λεπίδων και 2 θραύσματα μικρολεπίδων, τα οποία έχουν υποστεί δευτερογενή επεξεργασία με σκοπό τον περιορισμό του μήκους τους. Συγκεκριμένα, σε όλα τα προϊόντα η δευτερογενής επεξεργασία εντοπίστηκε στο κάτω άκρο τους και αφορά σε μικρές, κοντές, απότομες και συνεχείς αφαιρέσεις που σχηματίζουν ορθογώνιο περίγραμμα, δηλαδή γωνία με τις πλευρές του προϊόντος. Σε δύο θραύσματα λεπίδων, έχουμε ταυτόχρονα και την 62

63 παρουσία τμηματικής δευτερογενούς επεξεργασίας σε μια από τις μακριές πλευρές. Επίσης, ένα ακόμη θραύσμα λεπίδας φέρει απόλυτα γεωμετρικό σχήμα (σχηματίζει ορθογώνιο με τα πλευρά του προϊόντος -Σχ. 27), ενώ μια ολόκληρη λεπίδα αποτελεί ταυτόχρονα «λεπίδα κορυφών» (crested blade) και πιθανότατα ανήκει στην 1 η σειρά λεπίδων. Όσον αφορά στη συμμετρία των προϊόντων αυτών, τα περισσότερα φέρουν συμμετρικό προφίλ, αλλά μιας και η πλειοψηφία τους αφορά σε λεπίδες και θραύσματα λεπίδων- παρουσιάζουν επίσης και σχετικά καλή αξονικότητα, δηλαδή ο άξονας απολέπισης τις περισσότερες φορές ταυτίζεται με το μορφολογικό άξονα των προϊόντων Στομωμένα εργαλεία Πρόκειται για εργαλεία στα οποία η δευτερογενής επεξεργασία εντοπίζεται στη μία πλευρά του εργαλείου με απολεπίσεις αρκετά απότομες, ώστε να περιορίζει το πλάτος τους και συμβάλλει στο να χάσουν την κοφτερή τους ιδιότητα (Tixier et al., 1980: 73). Εντοπίστηκε μία λεπιδοειδής φολίδα και δύο θραύσματα λεπίδων που φέρουν δευτερογενή επεξεργασία με σκοπό τη στόμωση του άκρου τους. Στην περίπτωση της λεπιδοειδούς φολίδας, η επεξεργασία εντοπίζεται στη δεξιά πλευρά και χαρακτηρίζεται από συνεχείς, απότομες και κοντές αφαιρέσεις. Στα θραύσματα λεπίδων η επεξεργασία είναι όμοια, μόνο που εντοπίζεται και στις δύο πλευρές, περιορίζοντας έτσι και το πλάτος των λεπίδων (Σχ. 34). Η στόμωση στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών συναντάται συχνότερα σε εργαλεία που φέρουν και άλλους τύπους δευτερογενούς επεξεργασίας και έτσι αρκετές περιπτώσεις αναφέρονται στα σύνθετα εργαλεία Εργαλεία με στέλεχος στειλέωσης Πρόκειται για εργαλεία που το κάτω τμήμα τους έχει διαμορφώσει στέλεχος με την αφαίρεση εγκοπής σε σχήμα V. Δεν μπορούν να συμπεριληφθούν στις αιχμές, 63

64 καθώς το επάνω άκρο τους είναι δουλεμένο με τρόπο που σχηματίζει κυκλικό ή οδοντωτό περίγραμμα, υπονοώντας χρήσεις άλλες από εκείνες της αιχμής. Σ αυτήν την κατηγορία όπως προαναφέρθηκε μπορούμε να εντάξουμε την κατηγορία εκείνη των ξέστρων που στο κάτω τμήμα τους (αντίθετα από το ενεργό άκρο) σχηματίζουν τριγωνική απόληξη, κάτι που παραπέμπει στη στειλέωσή τους. Σε περίπτωση μικροσκοπικής παρατήρησης, τα ίχνη από τη στειλέωση θα ήταν εμφανή, αλλά στην παρούσα μελέτη που περιορίζεται σε μακροσκοπική παρατήρηση αυτό δεν ήταν εφικτό. Εντοπίστηκαν 5 φολίδες, 1 λεπιδοειδής φολίδα και 1 θραύσμα φολίδας στις οποίες η παρουσία στελέχους στειλέωσης είναι ιδιαίτερα πιθανή. Στη μια περίπτωση έχουμε την παρουσία μιας μεγάλης φολίδας, η οποία στο ενεργό της άκρο σχηματίζει αιχμηρή απόληξη, ενώ στο επάνω τμήμα της σχηματίζονται πλευρικά 2 εγκοπές οι οποίες παραπέμπουν σε πιθανή στειλέωση του διατρητικού (;) αυτού εργαλείου. Με εγκοπή έχουμε το σχηματισμό ώμου για στειλέωση σε μια ακόμη φολίδα, η οποία λειτουργεί ως εργαλείο για κοπή, που στηρίζεται μάλλον σε στέλεχος. Παρόμοια περίπτωση έχουμε και για ένα ακόμη εργαλείο κοπής, χωρίς ωστόσο να φέρει κάποια εγκοπή. Επιπλέον, σε ένα θραύσμα φολίδας, στο οποίο σώζεται μόνο το κάτω άκρο, έχουμε την αφαίρεση εγκοπής σε σχήμα V, κάτι που παραπέμπει στη στειλέωση του εργαλείου. Σε δύο φολίδες και μια λεπιδοειδή φολίδα (Εικ. 21), έχουμε ένα διαφορετικό τρόπο στειλέωσης, όπου στις δύο μακριές πλευρές των φολίδων σχηματίζεται συνεχής, κοντή και απότομη δευτερογενής επεξεργασία με αποτέλεσμα τη στόμωση, η οποία δημιουργεί ένα λεπτό στέλεχος στο οποίο θα μπορούσε να στηριχθεί ένα ξύλινο ή οστέινο υπόβαθρο. Γενικότερα, η παρουσία στελέχους για τη στειλέωση των εργαλείων είναι αρκετά συχνή και τις περισσότερες φορές τη συναντάμε σε συνδυασμό με άλλου είδους δευτερογενούς επεξεργασίας. Μεγαλύτερη ποικιλία αναφέρεται στα σύνθετα εργαλεία. 64

65 6.9. Σύνθετα εργαλεία Πρόκειται για εργαλεία που συνδυάζουν δύο ή τρία είδη δευτερογενούς επεξεργασίας. Συνολικά αφορούν σε 10 φολίδες, 10 θραύσματα φολίδων, 3 ακέραιες λεπίδες, 3 θραύσματα λεπίδων και 4 μικρολεπίδες. Ένας από τους συνηθέστερους τύπους σύνθετων εργαλείων που συναντάμε στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών είναι αυτός που συνδυάζει διατρητικό άκρο και εγκοπές (Εικ. 22, 24). Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για 10 τέτοια εργαλεία, τα 9 εκ των οποίων έχουν σχηματιστεί σε φολίδα και μόνο ένα σε λεπίδα. Οι εγκοπές συνήθως σχηματίζονται στην αριστερή ή δεξιά πλευρά του εργαλείου, ενώ το διατρητικό άκρο καταλαμβάνει την κάτω πλευρά του. Η επεξεργασία χαρακτηρίζεται από συνεχείς, κοντές, απότομες ή ημι- απότομες αφαιρέσεις στην μπροστά πλευρά του εργαλείου, με αποτέλεσμα το σχηματισμό τόσο των εγκοπών, όσο και του αιχμηρού άκρου. Κατά κανόνα, το προφίλ αυτών των εργαλείων είναι ασύμμετρο και ο άξονας απολέπισης δεν ταυτίζεται με το μορφολογικό άξονα. Μόνο στην περίπτωση της λεπίδας έχουμε συμμετρία στο προφίλ και παρουσία αξονικότητας. Άλλος τύπος σύνθετου εργαλείου που εντοπίστηκε είναι αυτός που συνδυάζει οδοντώσεις και εγκοπές. Εντοπίστηκαν 5 τέτοια εργαλεία, που αφορούν σε 4 φολίδες και ένα θραύσμα λεπίδας. Σε αυτές τις περιπτώσεις η επεξεργασία εμφανίζεται στην αριστερή, δεξιά ή και κάτω πλευρά του εργαλείου, συνήθως στην μπροστά πλευρά άλλα και στην πίσω. Η επεξεργασία,επίσης, είναι ευθεία, συνεχής και απότομη ή ημι- απότομη, κοντή κατά κανόνα που σχηματίζει οδοντώσεις ανάμεσα στις οποίες παρεμβάλλονται μία ή περισσότερες εγκοπές. Και σε αυτήν τη περίπτωση, απουσιάζει η συμμετρία στο προφίλ των εργαλείων, όπως επίσης και η αξονικότητα. Συχνή είναι η παρουσία του συνδυασμού διατρητικού άκρου και αφαίρεσης γλυφίδας (Σχ. 28). Τον συναντάμε σε 7 σύνθετα εργαλεία, 5 εκ των οποίων σχηματίζονται σε λεπίδα και 2 σε φολίδα. Ο σχηματισμός του αιχμηρού άκρου εντοπίζεται στο κάτω και εμπρός τμήμα του εργαλείου με απότομες, κοντές και συνεχείς αφαιρέσεις, ενώ η αφαίρεση γλυφίδας εντοπίζεται στην αριστερή ή δεξιά πλευρά του εργαλείου, καταλαμβάνοντας αρκετή έκταση και τις περισσότερες φορές βοηθώντας στο σχηματισμό του αιχμηρού άκρου. Όσον αφορά στη συμμετρία, οι λεπίδες εμφανίζουν συμμετρικό προφίλ, σε αντίθεση με τις δύο 65

66 φολίδες, των οποίων το προφίλ είναι ασύμμετρο. Επίσης, οι λεπίδες παρουσιάζουν αξονικότητα, ενώ οι φολίδες όχι. Σε δύο περιπτώσεις φολίδων συναντάμε την παρουσία οδοντώσεων και διατρητικού άκρου μαζί. Εδώ η επεξεργασία για το σχηματισμό των οδοντώσεων εντοπίζεται είτε στην αριστερή, είτε στη δεξιά πλευρά του εργαλείου, ενώ οι απότομες, κοντές και συνεχείς αφαιρέσεις στην κάτω πλευρά του σχηματίζουν διατρητικό άκρο. Δεν έχουμε παρουσία συμμετρίας στο προφίλ ή αξονικότητας σ αυτές τις φολίδες. Τέλος, σε ορισμένες περιπτώσεις συναντάμε την παρουσία ευθύγραμμης ή τμηματικής δευτερογενούς επεξεργασίας σε συνδυασμό με εγκοπή ή οδοντώσεις (Σχ , Εικ. 23), αλλά και στόμωσης σε συνδυασμό με ευθύγραμμη δευτερογενή επεξεργασία (Σχ. 34), με περιορισμό του μήκους του εργαλείου ή στόμωσης με διάτρηση ή οδόντωση, ή ακόμη αφαίρεση γλυφίδας και περιορισμό μήκους μαζί Ευθύγραμμη δευτερογενής επεξεργασία Η ευθύγραμμη δευτερογενής επεξεργασία αφορά σε εργαλεία των οποίων η μία ή και άλλη πλευρά τους φέρουν συνεχείς ευθείες αφαιρέσεις, και τις έχουν μετατρέψει σε ευθύγραμμες αφαιρώντας την καμπυλότητά τους. Στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών εντοπίστηκαν 4 θραύσματα φολίδας, 2 ακέραιες λεπίδες, 9 θραύσματα λεπίδων, 2 μικρολεπίδες και 2 θραύσματα λεπιδοειδούς φολίδας. Η δευτερογενής επεξεργασία αφορά κατά κύριο λόγο σε ημι-απότομες αφαιρέσεις, κοντές, συνεχείς και ευθύγραμμες, οι οποίες καταλαμβάνουν τη μια πλευρά των προϊόντων. Στην περίπτωση των λεπίδων και των μικρολεπίδων η επεξεργασία καταλαμβάνει συνήθως και τις δύο παράλληλες πλευρές (Σχ , Εικ ), ενώ σε κάποια προϊόντα συναντάται περιμετρικά. Και εδώ, όπως και στις φολίδες, οι αφαιρέσεις είναι κυρίως κοντές, ημι-απότομες, με συνεχή και ευθύγραμμη επεξεργασία παράλληλων απολεπίσεων, που δημιουργούν ορθογώνιο περίγραμμα. Ορισμένες φορές μάλιστα, η επεξεργασία μπορεί να είναι και εναλλασσόμενη και να αφορά και τις δύο όψεις του 66

67 προϊόντος. Επιπλέον, στις περισσότερες περιπτώσεις βασικά των λεπίδων και μικρολεπίδων- παρατηρείται πολύ καλή αξονικότητα και συμμετρία Τμηματική δευτερογενής επεξεργασία Πρόκειται για εργαλεία που φέρουν σε περιορισμένο τμήμα τους δευτερογενή επεξεργασία. Εντοπίστηκαν 29 ακέραιες φολίδες, 32 θραύσματα φολίδων, 3 ακέραιες λεπίδες, 15 θραύσματα λεπίδων,3 ακέραιες λεπιδοειδείς φολίδες και 2 θραύσματα. Η τμηματική δευτερογενής επεξεργασία των παραπάνω προϊόντων αφορά τόσο στην παρουσία 2-3 αφαιρέσεων, όσο και σε μια σειρά συνεχών ή ασυνεχών αφαιρέσεων στη μία ή και σε περισσότερες πλευρές του εργαλείου. Η επεξεργασία συνηθέστερα είναι απότομη ή ημι-απότομη, κοντή ή και μακριά, ενώ σε ελάχιστες περιπτώσεις παρατηρήθηκε επιδρομική ή επικαλύπτουσα. Επίσης, η τμηματική δευτερογενής επεξεργασία εντοπίζεται συνηθέστερα στην μπροστά πλευρά του εργαλείου, αλλά δε λείπουν και περιπτώσεις στις οποίες έχουμε αφαιρέσεις και στις δύο όψεις του. Το μεγαλύτερο μέρος των φολίδων και των θραυσμάτων φολίδων παρουσιάζει μια ποικιλία σε σχέση με τη θέση, την έκταση και τον εντοπισμό της δευτερογενούς επεξεργασίας, η οποία κατά κανόνα έχει ως σκοπό να δημιουργήσει κοφτερές επιφάνειες για χρήση. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις διακρίνονται εύκολα τα ίχνη χρήσης στις επιφάνειες κοπής. Επιπλέον, η πλειοψηφία τους έχει ασύμμετρο προφίλ, ενώ ο άξονας απολέπισης τις περισσότερες φορές δεν ταυτίζεται με το μορφολογικό άξονα των προϊόντων. Ομοίως συμβαίνει και με τις λεπιδοειδείς φολίδες που μελετήθηκαν. Όσον αφορά στις λεπίδες και στα θραύσματα λεπίδων, η επεξεργασία είναι κατά κανόνα ευθεία και τις περισσότερες φορές εντοπίζεται και στις δύο παράλληλες πλευρές, κυρίως στην μπροστά πλευρά του εργαλείου (Σχ. 37, Εικ ). Δε λείπουν βέβαια και περιπτώσεις όπου η επεξεργασία εντοπίζεται σε μία μόνο πλευρά ή και όψη της λεπίδας. Επίσης, συνήθως η δευτερογενής επεξεργασία αφορά σε κοντές και απότομες, ημι- απότομες, αλλά και συχνά οξείες αφαιρέσεις, αρκετές φορές ασυνεχείς, με μορφολογία παράλληλη κατά κανόνα, αλλά και βαθμιδωτή. Ακόμη, δε λείπει και ο συνδυασμός ευθύγραμμης και τμηματικής δευτερογενούς επεξεργασίας (Σχ , Εικ ). Επίσης, στην 67

68 περίπτωση των λεπίδων, η πλειοψηφία τους παρουσιάζει συμμετρικό προφίλ, καλή πρισματικότητα, ενώ ο άξονας απολέπισης τις περισσότερες φορές ταυτίζεται με το μορφολογικό άξονα «Δρεπάνια» Ως δρεπάνια χαρακτηρίζονται τα προϊόντα εκείνα που φέρουν στίλβη χρήσης συνήθως σε συνδυασμό με ευθύγραμμη επεξεργασία κατά μήκος της μιας πλευράς. Πρόκειται για σύνθετο εργαλείο με ξύλινο, οστέινο ή κεράτινο στέλεχος στο οποίο προσαρμόζεται ένα ή περισσότερα λίθινα εξαρτήματα. Τα τελευταία ξεχωρίζουν από την παρουσία στίλβης, λόγω της συνεχούς χρήσης για το θέρισμα των δημητριακών ή την επαφή τους με φυτικό υλικό. Αυτά που φέρουν μόνο μία λεπίδα στο στέλεχος είναι μακριά και έχουν μήκος αρκετών εκατοστών. Υπάρχουν άλλα στα οποία προσαρμόζονται πολλά τμήματα λεπίδων, μικρολεπίδων ή φολίδων, τα οποία έχουν κοντύνει σκόπιμα με θραύση, ή δευτερογενή επεξεργασία ( Tringham, 2003: 121). Αν και η μακροσκοπική μελέτη του υλικού δεν ευνοεί ιδιαίτερα τον εντοπισμό μικροϊχνών χρήσης, εντοπίστηκε μία λεπίδα δρεπανιού με στίλβη (Α.Γ.Κ. 5912θ- Σχ. 41) η οποία δε φέρει δευτερογενή επεξεργασία. Ωστόσο, εντάσσεται στην κατηγορία των εργαλείων από λειτουργικής πλευράς, μιας και η παρουσία στίλβης παραπέμπει στη χρήση της ως εργαλείο. Η λεπίδα αποτελεί θραύσμα μεσαίου τμήματος, από ανοιχτό καστανό- πορτοκαλόχρωμο πυριτόλιθο, με μήκος 2.7 cm, πλάτος 1.2 cm και πάχος 0.3 cm. Η στίλβη χρήσης καλύπτει το δεξί τμήμα της λεπίδας και από τις δύο πλευρές (διπρόσωπη), είναι συνεχής, ελαφρά και δημιουργεί μέτρια άμβλυνση του ενεργού άκρου. Επιπλέον, η λεπίδα παρουσιάζει συμμετρικό προφίλ, καλή πρισματικότητα, ενώ ο άξονας απολέπισης ταυτίζεται με το μορφολογικό άξονα του εργαλείου. Ωστόσο, το γεγονός ότι απουσιάζει η δευτερογενής επεξεργασία από το εργαλείο αυτό, υποδηλώνει ότι δεν έχει υποστεί επιπλέον ακόνισμα, δηλαδή δε δημιουργήθηκε η ανάγκη για νέα επεξεργασία σ αυτό. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η λεπίδα αυτή βρίσκεται εν ενεργεία. 68

69 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ Οι τεχνικές κατασκευής των προϊόντων που προκύπτουν σε μια διαδικασία απολέπισης ποικίλλουν. Στη βιβλιογραφία έχουν διατυπωθεί διάφορες μέθοδοι και τεχνικές κατασκευής, κάτι που προκύπτει από συνεχή πειραματισμό, αλλά και από εθνοαρχαιολογικές μελέτες (Semenov 1964, Pelegrin 1986, Grabtree 1972,Tixier 1984). Οι βασικότερες τεχνικές κατασκευής που αναφέρονται είναι η άμεση κρούση, η έμμεση κρούση και η απόσπαση προϊόντων με πίεση (Σχ. 42). Οι τεχνικές αυτές μπορεί να εφαρμόζονται ταυτόχρονα σε μια λιθοτεχνία, αλλά μπορεί και να έχουμε συνδυασμό αυτών στην ίδια διαδικασία απολέπισης. Σημαντικοί παράγοντες για την εφαρμογή της κάθε τεχνικής σε κάθε περίπτωση είναι το είδος και τα χαρακτηριστικά της πρώτης ύλης (ομοιογένεια, ελαστικότητα κ.α.), το μέγεθος και το σχήμα των επιθυμητών προϊόντων, αλλά φυσικά η δεξιότητα και οι τεχνικές γνώσεις των κατασκευαστών. 1. Άμεση κρούση Η άμεση κρούση αφορά σε απόσπαση προϊόντων από τον αρχικό πυρήνα με άμεσο χτύπημα, που μπορεί να γίνει είτε με σκληρό, είτε με μαλακό κρουστήρα. Η τεχνική της άμεσης κρούσης αναμένεται να έχει χρησιμοποιηθεί σε αρκετά σκληρές πρώτες ύλες, στις οποίες δεν υπάρχει ο κίνδυνος για θραύση ή θρυμματισμό του αρχικού όγκου. Αντίθετα, η άμεση κρούση με μαλακό κρουστήρα θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε λίγο πιο «μαλακές» πρώτες ύλες. Στην περίπτωση αυτή, ο μαλακός κρουστήρας θα μπορούσε να είναι από ξύλο, από κέρατο ή οστό. Διαγνωστικά χαρακτηριστικά που θα μας επέτρεπαν να ταυτίσουμε έστω πιθανολογώντας την παραγωγή προϊόντων με την εφαρμογή της τεχνικής της άμεσης κρούσης, θα πρέπει να αναζητηθούν τόσο στα ίδια τα προϊόντα που έχουν αποσπαστεί, όσο και στον πυρήνα. Έτσι, η μελέτη συγκεκριμένων χαρακτηριστικών που συναντάμε στα προϊόντα, θα ήταν ενδεικτικά της χρήσης αυτής της τεχνικής. Πιο συγκεκριμένα, τα χαρακτηριστικά αυτά σχετίζονται με το βολβοειδές τμήμα του 69

70 απολεπίσματος, με τη βάση του, με τον τρόπο διάδοσης των κυματισμών θραύσης και γενικότερα με την εμφάνιση του απολεπίσματος και στις δύο όψεις του. Στην περίπτωση της άμεσης κρούσης, και με δεδομένη την παρουσία ισχυρού χτυπήματος για την απόσπαση του απολεπίσματος, θα αναμέναμε έντονα διογκωμένο βολβό, παρουσία κογχοειδών τμημάτων, λεία και ιδιαίτερα φαρδιά βάση (κατά κανόνα επίπεδη) χωρίς ίχνη για την προετοιμασία του πυρήνα, έντονα κοίλα αρνητικά στην μπροστά όψη του απολεπίσματος από τις προηγούμενες αφαιρέσεις, παρουσία έντονων κυματισμών κρούσης στην πίσω όψη του απολεπίσματος, μεγάλο πάχος του προϊόντος κ.τ.λ. Παρομοίως, στην επιφάνεια του πυρήνα δεν εντοπίζονται ίχνη για την προετοιμασία της στεφάνης, ενώ στην επιφάνειά του εντοπίζονται έντονα κοίλα αρνητικά των προηγούμενων αφαιρέσεων (Tixier et al, 1999: 74). 2. Έμμεση κρούση Στην περίπτωση της έμμεσης κρούσης, όπως είναι ευνόητο, η διαδικασία της απόσπασης δε γίνεται άμεσα, αλλά με έμμεσο τρόπο. Είναι απαραίτητη, λοιπόν, η παρουσία ενός ενδιάμεσου εργαλείου, που παρεμβάλλεται ανάμεσα στον κρουστήρα και στον όγκο πρώτης ύλης. Το ενδιάμεσο αυτό εργαλείο μπορεί να είναι κατασκευασμένο από λίθο, οστό, κέρατο ή ξύλο, θυμίζοντας κατά κάποιον τρόπο την άμεση κρούση με μαλακό κρουστήρα, η διάκριση των οποίων δεν είναι πάντοτε εμφανής (Pelergin, 1986: 200). Τα χαρακτηριστικά που «διαβάζουμε» στα προϊόντα απολέπισης που έχουν προκύψει από την τεχνική της έμμεσης κρούσης, τα εντοπίζουμε στα ίδια σημεία, όπως και στην προηγούμενη τεχνική. Έτσι, στην περίπτωση αυτή συναντάμε βολβούς που προεξέχουν ελαφρά, βάσεις που έχουν μικρό μέγεθος και είναι λείες, ενώ το σημείο εφαρμογής της δύναμης είναι αρκετά ευδιάκριτο, η γωνία που σχηματίζεται με την κρούση είναι κατά κανόνα 90 ο, οι κυματισμοί κρούσης είναι λιγότεροι και όχι ιδιαίτερα έντονοι και τα εργαλεία φέρουν μικρότερο πάχος, πιο σταθερό μέγεθος και περίγραμμα. Γενικότερα, η εφαρμογή αυτής της τεχνικής συμβάλει στον καλύτερο έλεγχο των προϊόντων, τόσο από άποψη μεγέθους, όσο και σχήματος (Moundrea- Agrafioti, 1981: 76, 97, 103). 70

71 3. Η τεχνική της πίεσης Στην τεχνική της πίεσης η απόσπαση του απολεπίσματος επιτυγχάνεται με την εφαρμογή πίεσης από το στενό άκρο ενός εργαλείου, φτιαγμένου από ξύλο, οστό ή κέρατο. Στην περίπτωση αυτή που κατά κανόνα αφορά κυρίως σε λεπίδες και μικρολεπίδες ο σχηματισμός του βολβού είναι σχετικά κανονικός, οι βάσεις απλές και μικρού μήκους, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις με επεξεργασία. Επίσης, παρατηρείται έλλειψη έντονων αρνητικών και σταδιακή μείωση του πάχους των προϊόντων. Το βασικότερο, ωστόσο, χαρακτηριστικό είναι η παρουσία κανονικού ραβδωτού χαρακτήρα τόσο στους πυρήνες, όσο και στα απολεπίσματα. Πολλές φορές αναφέρεται και η εφαρμογή της θερμικής επίδρασης, ώστε να διευκολυνθεί η απόσπαση των προϊόντων με πίεση. Σημαντικό είναι να σημειώσουμε ότι η τεχνική της πίεσης εφαρμόζεται κυρίως σε πρώτες ύλες καλής ποιότητας, τόσο από άποψη ομοιογένειας της πρώτης ύλης (καθαρή πρώτη ύλη, χωρίς εγκλείσματα), αλλά και από άποψη ελαστικότητάς της. Η τεχνική της πίεσης θα λέγαμε ότι συμβάλλει στην ακριβή παραγωγή τυποποιημένων προϊόντων, ενώ είναι μια μέθοδος που μπορεί να επιτρέψει την ολοκληρωτική χρήση του πυρήνα, μέχρι αυτός να εξαντληθεί (Tixier,1984: 146, Tixier et al, 1999: 76-77). 4. Τεχνικές κατασκευής στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών Σύμφωνα με όσα αναφέραμε παραπάνω για τις τεχνικές κατασκευής των πυριτολιθικών τεχνέργων, αλλά και με όσα αναφέρθηκαν σε προηγούμενο κεφάλαιο για το υλικό των Προσκυνητών και των χαρακτηριστικών τους, οδηγούμαστε στα ακόλουθα συμπεράσματα. Η παρουσία της άμεσης κρούσης (Γραφ. 10) κυρίως με σκληρό κρουστήρα είναι σχεδόν βέβαιη, τουλάχιστον στις κατηγορίες των φολίδων (146 προϊόντα) και ορισμένες φορές των λεπίδων (14 προϊόντα). Αυτό γίνεται ορατό με την παρουσία διογκωμένων και έντονα διογκωμένων βολβών, με τις απλές, λείες και αρκετά φαρδιές φτέρνες, την απότομη (90 ο ) κατά κανόνα γωνία, τους έντονους κυματισμούς που δημιουργούνται σε αρκετές περιπτώσεις στην πίσω όψη των προϊόντων, αλλά και τη συχνή παρουσία έντονων αρνητικών στην μπροστά όψη τους. Επιπλέον, και οι ίδιοι οι πυρήνες συνηγορούν στην εφαρμογής αυτής της 71

72 τεχνικής, μιας και στις περισσότερες περιπτώσεις δεν έχουμε στοιχεία που να υποδηλώνουν την προετοιμασία της στεφάνης του πυρήνα. Η εφαρμογή της έμμεσης κρούσης (Γραφ. 11) με σκληρό ή μαλακό κρουστήρα θα μπορούσε να είναι πιθανή στην περίπτωση τόσο των φολίδων (138 προϊόντα), όσο και των λεπίδων (31 προϊόντα) και μικρολεπίδων (17 προϊόντα). Έτσι, η παρουσία λείων και μικρών βάσεων, ελαφρά διογκωμένων βολβών, απότομης γωνίας κρούσης και οι πιο χαλαροί κυματισμοί στην πίσω όψη των προϊόντων, υποδηλώνουν την εφαρμογή της έμμεσης κρούσης με μαλακό κρουστήρα. Αν και στο υπό μελέτη υλικό δεν εντοπίστηκαν εργαλεία από πυριτόλιθο που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως ενδιάμεσα για την εφαρμογή αυτής της τεχνικής με σκληρό κρουστήρα, ωστόσο, η μελέτη και των άλλων κατηγοριών λίθινων εργαλείων θα μπορούσε να είναι αρκετά διαφωτιστική. Σε αυτές τις υποθέσεις θα μπορούσαν να συμβάλλουν και τα στοιχεία που προέκυψαν από τη μελέτη των οστέινων εργαλείων των Προσκυνητών (βλ. Αραμπατζής 2006). Έτσι, η παρουσία ορισμένων οστέινων εργαλείων με αμβλύ ενεργό άκρο, πιθανολογείται ότι έδρασαν δια κρούσεως και σε επαφή με σκληρά υλικά. Το ενδεχόμενο, λοιπόν, να χρησιμοποιήθηκαν και ως ενδιάμεσα εργαλεία έμμεσης κρούσης, είναι αρκετά πιθανό. Τέλος, σχεδόν απόλυτα, θα λέγαμε ότι η τεχνική της πίεσης απουσιάζει από τη λιθοτεχνία των Προσκυνητών (τουλάχιστον απ ό,τι μας πληροφορεί το υπό μελέτη υλικό), κάτι το οποίο επιβεβαιώνεται τόσο από τα ίδια τα απολεπίσματα, όσο και από τους πυρήνες. Η απουσία κανονικού ραβδωτού χαρακτήρα τόσο στους πυρήνες όσο και στις λεπίδες και μικρολεπίδες, αλλά και η έλλειψη τυποποίησης ως ένα βαθμό των προϊόντων αυτών, επιβεβαιώνει αυτήν την υπόθεση. Μόνο στην περίπτωση μιας μικρολεπίδας από οψιανό, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε τη χρήση της τεχνικής της πίεσης. Οι ίδιες οι ιδιότητες αυτής της πρώτης ύλης (ελαστικότητα, ομοιογένεια κ.α.), αλλά και οι μελέτες λεπίδων και μικρολεπίδων από οψιανό, υποδεικνύουν την εφαρμογή της τεχνικής της πίεσης (Renfrew &Aspinall, 1989). Ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, πρόκειται για τρία προϊόντα από οψιανό τα οποία μάλλον έφτασαν έτοιμα στη θέση, οπότε μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η σχηματοποίησή τους άρα και η εφαρμογή της τεχνική της πίεσης δεν ήταν αποτέλεσμα των προϊστορικών κατοίκων του οικισμού. 72

73 5.Τεχνικές δευτερογενούς διαμόρφωσης στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών Όπως προαναφέρθηκε, στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών εντοπίστηκαν χαρακτηριστικά που υποστηρίζουν την άμεση κρούση με σκληρό κρουστήρα, αλλά και την έμμεση κρούση με σκληρό και μαλακό κρουστήρα. Πέρα από την αναγνώριση αυτών των τεχνικών για την απόσπαση των προϊόντων από τους όγκους της πρώτης ύλης, εδώ θα κάνουμε λόγο για τις τεχνικές δευτερογενούς διαμόρφωσης των προϊόντων, δηλαδή για τον τρόπο με τον οποίο τα αποσπασμένα πλέον προϊόντα μετατράπηκαν σε εργαλειακό εξοπλισμό. Σε προηγούμενο κεφάλαιο αναφερθήκαμε στα προϊόντα που έχουν υποστεί δευτερογενή επεξεργασία και στους εργαλειακούς τύπους που αυτά αντιπροσωπεύουν. Η έμφαση στη μελέτη των δευτερογενώς επεξεργασμένων προϊόντων δόθηκε σε επτά βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία σχετίζονται με τη θέση, την έκταση, τον εντοπισμό, την κατανομή, το περίγραμμα, τη γωνία και τη μορφολογία της επεξεργασίας. Οι τεχνικές που ακολουθήθηκαν για τη διαμόρφωση της δευτερογενούς επεξεργασίας των προϊόντων, δηλαδή ο σχηματισμός της, προκύπτει από πολύ μικρές απολεπίσεις (retouche). Αυτές οι απολεπίσεις ή αφαιρέσεις σχηματίζονται με την τεχνική της άμεσης κρούσης, της έμμεσης κρούσης ή μέσω πίεσης. Γενικά, επειδή πρόκειται για διαμόρφωση στην οποία είναι απόλυτα απαραίτητος ο έλεγχος της δύναμης ή της πίεσης που ασκείται, αλλά και η προσοχή και συνέπεια της κίνησης, ώστε να αποδοθεί η απαραίτητη γωνία, το περίγραμμα και η μορφολογία της επεξεργασίας, οι πιο πιθανές τεχνικές είναι της έμμεσης κρούσης με μαλακό κρουστήρα και ίσως της πίεσης. Με αυτού του είδους τις τεχνικές θα μπορούσαν να προκαθοριστούν και να διαμορφωθούν τα επιθυμητά χαρακτηριστικά των εργαλείων (Tixier et al, 1999: 81-82). Πέρα από τη δημιουργία δευτερογενούς επεξεργασίας με μικρές απολεπίσεις, στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών συναντάμε και κάποιες άλλες ειδικές τεχνικές και τρόπους σχηματοποίησης των προϊόντων. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η τεχνική της γλυφίδας (Εικ. 20). Εδώ ουσιαστικά πρόκειται για μια χαρακτηριστική επιμήκη και κάθετη στο επάνω άκρο της φολίδας αφαίρεση, η οποία δημιουργεί δόντι στο πλευρό του εργαλείου (Tixier et al, 1999: 84). Η τεχνική αυτή θα μπορούσε να βοηθήσει στην καλύτερη σχηματοποίηση του εργαλείου, ενώ η εφαρμογή της στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών συχνότερα με διατρητικά εργαλεία, έχει ως πιθανό στόχο να συμβάλλει στη διαμόρφωση του αιχμηρού άκρου. 73

74 Εκτός από τα παραπάνω, θα μπορούσαμε σ αυτό το σημείο να αναφέρουμε το γεγονός ότι κάποιες μορφές δευτερογενούς επεξεργασίας έχουν ως σκοπό την καλύτερη σχηματοποίηση των εργαλείων, τη βελτίωση ή και εξάλειψη των αδυναμιών του υλικού. Έτσι, ο εντοπισμός προϊόντων που έχουν υποστεί περιορισμό του μήκους τους (Σχ. 27), μερικών ακόμη με ευθύγραμμη ή τμηματική επεξεργασία, υποδηλώνει την προσπάθεια των προϊστορικών τεχνητών να ελέγξουν ή να τροποποιήσουν το μέγεθος και το σχήμα των προϊόντων, ανάλογα με τις ανάγκες που αυτά καλούνταν να ικανοποιήσουν (Tringham, 2003:91-93). Επιπρόσθετα, η παρουσία της ευθύγραμμης ή τμηματικής δευτερογενούς επεξεργασίας σε πολλές περιπτώσεις εφαρμόζεται για να ανανεώσει την κόψη των προϊόντων, κάτι που επιτυγχάνεται κυρίως με συνεχείς και οξείες ή ημι-απότομες αφαιρέσεις. Από την άλλη, η ανάγκη να χάσει την κοφτερή του ιδιότητα ένα προϊόν, οδηγεί πολλές φορές σε εσκεμμένη στόμωση των εργαλείων (Σχ. 34). Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται με απότομες συνεχείς και μακριές αφαιρέσεις (ο.π.: 97). Στην περίπτωση των ξέστρων, για παράδειγμα, συναντάμε τη δημιουργία τέτοιων απολεπίσεων με γωνία 75 ο -90 ο, με αποτέλεσμα να χάσει το προϊόν την κοφτερή του ιδιότητα. Τέλος, στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών σε ορισμένες περιπτώσεις συναντάμε και τη στειλέωση των εργαλείων. Αν και τα περισσότερα εργαλεία φαίνεται ότι χρησιμοποιούνταν ανεξάρτητα, σε ορισμένα εντοπίζουμε χαρακτηριστικά που παραπέμπουν στη στειλέωσή τους. Στα περισσότερα ξέστρα έχουμε την παρουσία τριγωνικής απόληξης στην αντίθετη από το ενεργό άκρο πλευρά του εργαλείου, κάτι που υποδηλώνει την πιθανή υποστήριξή του από ένα οστέινο ή ξύλινο στέλεχος (Εικ ). Επιπλέον, σε ορισμένες περιπτώσεις έχουμε την παρουσία δευτερογενούς επεξεργασίας που σκοπό έχει να διαμορφώσει το ένα άκρο συνήθως λεπίδας, ώστε να δεχτεί το στέλεχος. Τέλος, η στειλέωση θεωρείται σχεδόν βέβαιη στις αιχμές, μιας και η παρουσία ώμου ή μίσχου υποστηρίζει αυτήν την άποψη, αλλά και η βλητική χρήση τους την καθιστά απαραίτητη (Andrefsky, 1998: 191). Φυσικά, η επιβεβαίωση της στειλέωσης εργαλείων, θα μπορούσε να υποστηριχθεί με σιγουριά μέσω της μικροσκοπικής παρατήρησης. 74

75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Η ΧΡΗΣΗ ΚΑΙ Η ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ Η χρήση και η λειτουργία που επιτελούσαν τα προϊόντα από απολεπισμένο λίθο, εξαρτάται τόσο από το περιβάλλον (φυσικό και κοινωνικό), όσο και από τις δραστηριότητες των προϊστορικών κατοίκων που ανέπτυσσαν μέσα σ αυτό. Η κατασκευή συγκεκριμένων τύπων εργαλείων γινόταν για να εξυπηρετηθούν συγκεκριμένες ανάγκες και δραστηριότητες της καθημερινής ζωής των κατοίκων. Η αναγνώριση, λοιπόν, της χρήσης των εργαλείων μας δίνει χρήσιμες πληροφορίες για τις δραστηριότητες που λάμβαναν χώρα στον οικισμό. Αν και η παρούσα εργασία περιορίζεται στη μακροσκοπική μελέτη των πυριτολιθικών τεχνέργων αποκλείοντας ταυτόχρονα τόσο τη μικροσκοπική παρατήρηση όσο και την πειραματική απόπειρα, στο κεφάλαιο αυτό θα γίνει μια προσπάθεια για την αναγνώριση των πιθανών χρήσεων των εργαλείων που μελετήθηκαν. 1. Η χρήση των εργαλείων Τα μορφοτεχνολογικά χαρακτηριστικά των προϊόντων θα μπορούσαν να μας δώσουν κάποιες πληροφορίες για την πιθανή χρήση των εργαλείων. Η απομόνωση συγκεκριμένων τύπων εργαλείων λαμβάνοντας υπόψη τη μορφολογία τους, αποτελεί ένα πρώτο βήμα για την πιθανή αναγνώριση της δυνάμει χρηστικότητάς τους. Φυσικά, η μελέτη των ιχνών χρήσης, αλλά και ο πειραματισμός θα μπορούσαν να επιβεβαιώσουν ή να απορρίψουν κάποιες από τις πιθανές λειτουργίες των εργαλείων αυτών. Ξεκινώντας από τα ίδια τα εργαλεία και τις πληροφορίες που παίρνουμε από αυτά, διαπιστώνουμε ότι στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών συναντώνται εργαλεία που τα μορφοτεχνολογικά χαρακτηριστικά τους, αλλά και η μελέτη των ενεργών άκρων τους παραπέμπει σε δραστηριότητες που βασικά σχετίζονται με την κοπή και τη διάτρηση (Γραφ ). 75

76 Η μεγαλύτερη ποσοτικά παρουσία εργαλείων είναι αυτή που συνδέεται με την κοπή (54%). Πλήθος λεπίδων, μικρολεπίδων, αλλά και φολίδων παρουσιάζουν στη μία ή και σε περισσότερες πλευρές τους κοφτερές άκρες. Μάλιστα, η χρήση μιας ποικιλίας δευτερογενούς επεξεργασίας όπως η παρουσία οδοντώσεων, εγκοπών σε συνδυασμό με τμηματική ή ευθύγραμμη επεξεργασία με σκοπό τη δημιουργία άλλοτε έντονων και άλλοτε όχι ιδιαίτερα κοφτερών ακμών, υποδεικνύει τη χρήση αυτών των εργαλείων για κοπή, τόσο μαλακών όσο και σκληρών υλικών. Έχει υποστηριχθεί ότι τα εργαλεία κοπής θα μπορούσαν να αφορούν σε κόψιμο ξύλου, δέρματος ή και κρέατος, ενώ προτείνεται και η χρήση του ίδιου επεξεργασμένου υποβάθρου σε διαφορετικά υλικά. Από την άλλη, η διαφοροποίηση που παρατηρείται στα είδη των απολεπίσεων επεξεργασίας, θα μπορούσε να υποδηλώνει και τηn επαφή των υποβάθρων με διαφορετικά υλικά (Kozlowski et al, 1996: 324, Perles, 2001: 205). Φυσικά, η μελέτη των ιχνών χρήσης στην περίπτωση αυτή θα ήταν ιδιαίτερα αποκαλυπτική, μιας και θα μπορούσαμε να έχουμε χρήσιμες πληροφορίες για τα υλικά με τα οποία έρχονταν σε επαφή αυτά τα εργαλεία. Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν οι λεπίδες με τη χαρακτηριστική στίλβη χρήσης. Αυτές συνήθως συνδέονται με τις αγροτικές εργασίες (θερισμός) που πιθανόν να λάμβαναν χώρα εκτός του οικισμού. Ωστόσο, μικροσκοπικές παρατηρήσεις και μελέτη ιχνών χρήσης αναφέρουν ότι η στίλβη χρήσης μπορεί να συνδεθεί τόσο με την κοπή όσο και τον περιστασιακό θερισμό ποικιλίας φυτών, δημητριακών κ.α. (Perles, 2001: 205, Kozlowsky et al., 1996, Grace, 1996). Αν και εντοπίστηκε μόνο μία τέτοια λεπίδα, ωστόσο, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε τη χρήση της σε τέτοιου είδους δραστηριότητες. Μία ακόμη κατηγορία εργαλείων που συναντάμε, είναι αυτά που πιθανόν να χρησιμοποιούνταν για διάτρηση (18%). Πρόκειται για τα διατρητικά εργαλεία, τα οποία σχηματίζουν αιχμηρό άκρο και θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τη διάτρηση μαλακών ή και σκληρών υλικών, όπως λίθινων χαντρών, οστών, οστρέων, δερμάτων κ.τ.λ. (Kozlowsky et al, 1996: 324). Η μελέτη μάλιστα των οστέινων εργαλείων του οικισμού, έδωσε στοιχεία για την ύπαρξη πολλών οστέινων διατρητικών εργαλείων, που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν αναλόγως, επιβεβαιώνοντας την κάλυψη τέτοιου είδους αναγκών (Αραμπατζής 2006). Επιπλέον, η παρουσία αιχμηρού άκρου στις αιχμές, παραπέμπει στη βλητική χρήση τους και θα μπορούσε να συσχετιστεί κυρίως με κυνηγετικές δραστηριότητες. 76

77 Ωστόσο, έχει υποστηριχθεί η χρήση των αιχμών και για άλλου είδους δραστηριότητες όπως η κοπή υλικών (Andrefsky, 1998: 192). Πέρα από τις δύο προηγούμενες κατηγορίες εργαλείων, σημαντική είναι και η αντιπροσώπευση των εργαλείων που χαρακτηρίζονται ως ξέστρα (12%). Η μορφολογία των εργαλείων αυτών παραπέμπει σε μια κίνηση προς τα εμπρός με την κοιλιακή όψη μπροστά, κάτι που τα συνδέει συνήθως με την κατεργασία δέρματος (Semenov, 1964: 87). Η δραστηριότητα αυτή αποδεικνύεται και από τα οστέινα εργαλεία της θέσης, ανάμεσα στα οποία πολλά θεωρούνται ότι σχετίζονται με την κατεργασία των δερμάτων. Ωστόσο, δε θα μπορούσε να αποκλειστεί η χρήση τους και σε άλλα υλικά όπως ο πηλός, ή το ξύλο (Σκουρτοπούλου, 2004: 370). Παραπάνω έγινε λόγος για τις πιθανές χρήσεις των εργαλείων, δηλαδή των προϊόντων που έχουν υποστεί δευτερογενή επεξεργασία. Ωστόσο, δε θα πρέπει να παραβλέψουμε και το ενδεχόμενο χρήσης των ακατέργαστων προϊόντων. Έτσι, το πλήθος των φολίδων, λεπίδων και άλλων προϊόντων, που δεν έχουν υποστεί δευτερογενή επεξεργασία, δεν αποκλείεται να χρησιμοποιούνταν, χωρίς κάποια συγκεκριμένη διαμόρφωση. Την άποψη αυτή ενισχύει η παρουσία κοφτερών ακμών σε πολλά από αυτά τα προϊόντα, που σε συνδυασμό με ορατά μερικές φορές ίχνη χρήσης (γραμμίδια), παραπέμπουν σε εργασίες κοπής. Εξάλλου, η παρουσία μη επεξεργασμένων λεπίδων, λεπιδοειδών φολίδων και μικρολεπίδων που διατηρούν ακόμη κοφτερή την κόψη τους, υποδεικνύουν προϊόντα με σαφή χρηστικό χαρακτήρα (Σκουρτοπούλου 2004: 371). 2. Η ανακύκλωση των εργαλείων Με τον όρο ανακύκλωση (recycling) αποδίδεται η επαναχρησιμοποίηση (reuse) των εργαλείων εκείνων, που λόγω φθοράς έχουν χάσει τη λειτουργικότητά τους. Η ανακύκλωση αυτών των εργαλείων σχετίζεται τόσο με την ανανέωση του ενεργού τους άκρου με περαιτέρω απολεπίσεις, ώστε να γίνουν και πάλι χρηστικά, όσο και με τη διαμόρφωση ενός νέου ενεργού άκρου σε άλλη πλευρά του υποβάθρου, χωρίς αυτό να διατηρεί υποχρεωτικά την ίδια λειτουργία με αυτήν που είχε πρωταρχικά (Skourtopoulou, 1999: 124). 77

78 Η παρουσία σύνθετων εργαλείων θα μπορούσε να μας δώσει πληροφορίες για την ανακύκλωση των εργαλείων. Ο συνδυασμός δύο ή και περισσότερων ειδών δευτερογενούς διαμόρφωσης των εργαλείων θα μπορούσε να δικαιολογηθεί με την ανάγκη εξοικονόμησης της πρώτης ύλης (Skourtopoulou, 1999: 124). Σε πολλές περιπτώσεις έχουμε εργαλεία που συνδυάζουν δύο διαφορετικές λειτουργίες, ενώ δεν είναι λίγα εκείνα στα οποία έχουμε νέα διαμόρφωση, εφόσον έπαψαν να χρησιμοποιούνται για τον αρχικό τους σκοπό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί μια βλητική αιχμή η οποία πιθανότατα έπεσε σε αχρηστία όταν έσπασε το ενεργό άκρο της, το οποίο στη συνέχεια διαμορφώθηκε ως ξέστρο (Εικ. 12). Παρόμοιες περιπτώσεις συναντάμε σε εργαλεία κοπής, όπου πολλές φορές εντοπίζεται ανανέωση της κόψης με επιπρόσθετες απολεπίσεις, αλλά και σε ορισμένα εργαλεία τα οποία στην πορεία διαμορφώθηκαν ως διατρητικά ή ως ξέστρα. Τα στοιχεία αυτά υποδηλώνουν την ανακύκλωση των προϊόντων με ανανέωση των ενεργών άκρων τους και όταν αυτό δεν ήταν πλέον δυνατό, τη διαμόρφωση νέας επεξεργασίας ή νέου ενεργού άκρου, εφόσον το επέτρεπε ακόμη το υλικό. Παρόμοιες περιπτώσεις ανακύκλωσης των εργαλείων συναντάμε τόσο στον ελλαδικό χώρο, όσο και στα Βαλκάνια (Elster, 1989: 298, Voytek, 1990: , Voytek, 1992: ). Μελλοντική μελέτη των ιχνών χρήσης και απόπειρες πειραματισμού, θα μπορούσαν να μας δώσουν μια ολοκληρωμένη εικόνα για τη χρήση των λιθοτεχνικών προϊόντων των Προσκυνητών. Η μελέτη, μάλιστα, και άλλων εργαλειακών κατηγοριών από διαφορετικά υλικά, τα οποία ίσως να σχετίζονται και με τις χρήσεις των πυριτολιθικών τεχνέργων, θα βοηθούσαν στην καλύτερη κατανόηση των δραστηριοτήτων που πιθανόν να λάμβαναν χώρα στον οικισμό. 78

79 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ Η ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΩΝ ΚΑΙ Η ΕΓΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΑΛΥΣΙΔΑ Σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παρέχει το ίδιο το υλικό των Προσκυνητών, μπορούμε να προχωρήσουμε σε κάποιες διαπιστώσεις που έχουν να κάνουν κατά κύριο λόγο με τη διαδικασία παραγωγής εργαλείων. Σε ένα πρώτο επίπεδο, θα εξετάσουμε τα στοιχεία που μας δίνονται από τους πυρήνες. Ένα βασικό στοιχείο είναι το γεγονός ότι έχουμε την παρουσία δύο πυρήνων οι οποίοι φέρουν ποσοστό φλοιού στην επιφάνειά τους. Η παρουσία του φλοιού σε αυτές τις περιπτώσεις υποδηλώνει ότι οι πυρήνες αυτοί όχι μόνο δεν είχαν εξαντληθεί, αλλά ότι μάλλον εγκαταλείφθηκαν σε ένα πρώιμο στάδιο. Η πιθανότητα να ευθύνεται για το γεγονός αυτό η κακή ποιότητα της πρώτης ύλης και η έλλειψη ελαστικότητάς της, είναι αρκετά υψηλή. Ωστόσο, στους υπόλοιπους πυρήνες παρατηρήθηκε ότι το ποσοστό της επιφάνειας εκμετάλλευσης που διαθέτουν περιορίζεται κατά κύριο λόγο στο 25-50%, ενώ σε δύο περιπτώσεις οι πυρήνες φαίνεται ότι έχουν εξαντληθεί. Φαίνεται, λοιπόν, ότι στην περίπτωση που οι πρώτες ύλες είναι καλής ποιότητας, οι προϊστορικοί κάτοικοι του οικισμού προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν όσο το δυνατό περισσότερο τη διαθέσιμη επιφάνειά τους, ακόμη και μέχρι να εξαντληθεί ο αρχικός όγκος πρώτης ύλης. Εξάλλου, η επικράτηση ενός όσο το δυνατόν στερεομετρικού σχήματος στους πυρήνες, υποδηλώνει την προσπάθεια να διατηρηθεί η καλή συνέχεια της απολέπισης. Επίσης, στην προσπάθεια της διατήρησης της καλής συνέχειας της απολέπισης, μας οδηγεί και μια ακόμη παρατήρηση. Αυτή έχει να κάνει με την παρουσία κατά κύριο λόγο ευδιάκριτης συνεχούς ή έστω ασυνεχούς στεφάνης. Η προσπάθεια,δηλαδή, να διατηρηθεί μια σειρά συνεχών απολεπίσεων χωρίς διακοπές ή ατυχείς και λανθασμένες κινήσεις, η οποία είναι ενδεικτική του ελέγχου και της καλής συνέχειας της απολέπισης. Στην περίπτωση των πυρήνων, αν και επικρατεί η ευδιάκριτη στεφάνη (συνεχής και ασυνεχής), ωστόσο εντοπίζουμε τις περισσότερες φορές δύο επιφάνειες εφαρμογής της δύναμης για περισσότερες από μία επιφάνειες απολέπισης, κάτι που σημαίνει ότι η απόσπαση των προϊόντων γίνεται από δύο διαφορετικές πλευρές του πυρήνα. Ακόμη, κάτι τέτοιο θα μπορούσε να σημαίνει ότι στην περίπτωση που διακόπηκε η συνέχεια στη μια επιφάνεια εφαρμογής της 79

80 δύναμης, δοκιμάστηκε η απόσπαση προϊόντων από άλλο σημείο του πυρήνα. Η παρουσία αρκετών προϊόντων που φέρουν στην εξωτερική τους επιφάνεια αρνητικά διαφορετικών κατευθύνσεων, ενισχύει την παραπάνω άποψη. Συμπερασματικά, κάτι τέτοιο θα μπορούσε να εκφράσει και την εντατική εκμετάλλευση των πυρήνων, όπου έχουμε πολλές επιφάνειες εφαρμογής δύναμης και πολλές επιφάνειες απολέπισης, με σκοπό την εξαγωγή όσο το δυνατό περισσότερων προϊόντων. Αν λάβουμε μάλιστα υπόψη το γεγονός ότι δύο από τους πυρήνες διαμορφώθηκαν σε μεγάλες φολίδες, τότε θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε την προσπάθεια εξοικονόμησης των πρώτων υλών. Επιπλέον, οι περισσότεροι πυρήνες φέρουν αρνητικά μόνο φολίδων, κάτι που επιβεβαιώνει το χαρακτήρα της λιθοτεχνίας των Προσκυνητών ως λιθοτεχνίας κατά βάση φολίδων και σε μικρότερο βαθμό λεπίδων και μικρολεπίδων. Αυτή η άποψη ενισχύεται και από τα ίδια τα προϊόντα, όπου η κυριαρχία των φολίδων είναι καθοριστική. Μάλιστα, το γεγονός ότι η πλειοψηφία των φολίδων (232 προϊόντα) έχει υποστεί δευτερογενή επεξεργασία, υποδηλώνει ότι η παρουσία των φολίδων δεν είναι απλά ένα στάδιο προετοιμασίας του πυρήνα για απόσπαση λεπίδων, αλλά ότι οι φολίδες αυτές αποσπάστηκαν με σκοπό τη χρησιμοποίησή τους ως εργαλεία. Επιπλέον, η παρουσία αρνητικών λεπίδων και μικρολεπίδων συνοδεύεται πάντα και από αρνητικά φολίδων, υποδεικνύοντας μια συνδυασμένη παραγωγή των τριών κατηγοριών προϊόντων. Δεν μπορούμε να κάνουμε, λοιπόν, λόγο για πυρήνες που μοναδικό στόχο τους έχουν την εξαγωγή λεπίδων ή μικρολεπίδων. Εξαίρεση αποτελεί ένα θραύσμα λεπίδας, με παρουσία φλοιού σε ποσοστό 50% και μια μικρολεπίδα με ποσοστό φλοιού >25%. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις θα λέγαμε ότι τα προϊόντα αυτά ανήκουν στην 1 η ή 2 η σειρά της απολεπιστικής διαδικασίας, χωρίς ωστόσο να μπορούμε να πιστοποιήσουμε ότι προέρχονται από πυρήνα εξαγωγής αποκλειστικά λεπίδων ή μικρολεπίδων. Επιπρόσθετα, η παρουσία αρκετών ποσοτικά αρνητικών στους πυρήνες, αλλά και τα μεγέθη που αυτά τα αρνητικά αντιπροσωπεύουν σε σχέση με το μέγεθος των πυρήνων, ενισχύει την άποψη για μια εντατική εκμετάλλευση των πυρήνων, όταν το επιτρέπει η ποιότητα της πρώτης ύλης. Διαπιστώνουμε, δηλαδή, ότι τα μεγέθη των αρνητικών στους πυρήνες ουσιαστικά τα αρνητικά των τελευταίων προϊόντων που αποσπάστηκαν από αυτούς- φέρουν αρκετή απόκλιση από τα μεγέθη των μεγαλύτερων προϊόντων. Αυτό με τη σειρά του υποδηλώνει ότι το αρχικό μέγεθος 80

81 των πυρήνων ήταν μεγαλύτερο και επέτρεπε την απόσπαση μεγαλύτερων προϊόντων, ώσπου να φτάσει στη μορφή που τους εντοπίζουμε σήμερα. Από την πλευρά των προϊόντων τώρα, έχει γίνει ήδη λόγος για την παρουσία φολίδων με ποσοστό φλοιού τέτοιο που θα μπορούσε να τις κατατάξει στην 1 η και 2 η σειρά της απολεπιστικής δραστηριότητας. Οι φολίδες αυτές έχουν ως στόχο την έναρξη της διαδικασίας απολέπισης, αφαιρώντας το φλοιό του πυρήνα και προετοιμάζοντάς τον για τη διαδικασία της αφαίρεσης. Ωστόσο, δεν είναι λίγες οι φολίδες με παρουσία φλοιού που έχουν υποστεί δευτερογενή επεξεργασία, κάτι το οποίο παραπέμπει και στη χρήση τους ως εργαλεία. Από την άλλη, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που εντοπίστηκαν και κυριαρχούν στις φολίδες, υποδηλώνουν έναν όχι και τόσο προσεγμένο έλεγχο της απολέπισης. Η απουσία αξονικότητας στο μεγαλύτερο ποσοστό τους, το ασύμμετρο προφίλ, η απουσία καμπυλότητας και η έλλειψη πρισματικής εμφάνισης στην πλειοψηφία τους, υποδηλώνουν μικρό έλεγχο της διαδικασίας απολέπισης και όχι ιδιαίτερα κανονική ακολουθία. Επιπλέον, η παρουσία προϊόντων για την ανανέωση τόσο της επιφάνειας εφαρμογής της δύναμης, όσο και για την ανανέωση της απολέπισης, δείχνουν την ανάγκη για διόρθωση λαθών που προέκυψαν από τη μια πλευρά, αλλά και την προσπάθεια διατήρησης της διαδικασίας απολέπισης από την άλλη. Εν ολίγοις, δίνεται η εντύπωση ότι οι προϊστορικοί τεχνίτες είχαν σκοπό την εντατική εκμετάλλευση της πρώτης ύλης και δε δίσταζαν να βρουν λύσεις για την ομαλοποίηση και επαναφορά της απολεπιστικής διαδικασίας, όταν αυτή έφτανε σε σημείο που δυσκόλευε την απόσπαση των προϊόντων. Σε αυτό συνηγορεί και η παρουσία πολλών ακμών στην εξωτερική τους επιφάνεια - τις περισσότερες φορές ο αριθμός τους υπερβαίνει τις τρεις υποδηλώνοντας εντατική εκμετάλλευση των πυρήνων. Στην περίπτωση των λεπίδων και των μικρολεπίδων, η κατάσταση είναι λίγο διαφορετική από αυτή των φολίδων. Το μεγαλύτερο ποσοστό τους παρουσιάζει αξονικότητα, συμμετρικό προφίλ και μέτρια ή καλή πρισματικότητα. Τα στοιχεία αυτά μας δείχνουν καλό έλεγχο της διαδικασίας απολέπισης, αλλά και προσπάθεια για τη διατήρηση της καλής συνέχειάς της. Επίσης, το γεγονός ότι το 50% των λεπίδων, αλλά και των μικρολεπίδων φέρουν μία ακμή στην εξωτερική τους επιφάνεια και σχεδόν το υπόλοιπο 50% φέρει δύο ακμές, πιστοποιούν την ύπαρξη τουλάχιστον δύο σειρών λεπίδων και μικρολεπίδων στην απολεπιστική διαδικασία. Μάλιστα, η επικράτηση του κοινού προσανατολισμού των αρνητικών στην εξωτερική επιφάνεια των προϊόντων υποδηλώνει καλύτερο έλεγχο της διαδικασίας 81

82 απολέπισης. Σ αυτό συμφωνεί και η κυριαρχία των παράλληλων πλευρών στις λεπίδες, υποδεικνύοντας την καλή διατήρηση της ακολουθίας. Γενικότερα, δίνεται η εντύπωση ότι η απόσπαση των λεπίδων και μικρολεπίδων είναι πιο προσεγμένη, όπως θα απαιτούσε και κάθε τέτοια προσπάθεια για την επιτυχημένη παραγωγή αυτών των εργαλείων. Τέλος, η παρουσία και εδώ προϊόντων για την ανανέωση κυρίως της επιφάνειας απολέπισης, ενισχύουν την προσπάθεια διατήρησης της ακολουθίας με διορθωτικές κινήσεις. 1. Η ανασύνθεση της εγχειρηματικής αλυσίδας Σύμφωνα με τα παραπάνω στοιχεία θα μπορούσε να γίνει μια απόπειρα ανασύνθεσης της εγχειρηματικής αλυσίδας, των σταδίων δηλαδή που ακολουθήθηκαν από την πρόσκτηση της πρώτης ύλης μέχρι και τη διαμόρφωση των τελικών προϊόντων. Τα στοιχεία που μας δίνει το υπό μελέτη υλικό υποδηλώνουν την προμήθεια των πρώτων υλών από κοντινές στον οικισμό περιοχές. Οι πρώτες ύλες μάλλον έφταναν στον οικισμό με τη μορφή κονδύλων πυριτόλιθου και χωρίς να έχουν υποστεί κάποια προετοιμασία. Η προετοιμασία του πυρήνα γινόταν εντός του οικισμού, με την απόσπαση φολίδων για την έναρξη της διαδικασίας απολέπισης που έφεραν ποσοστό φλοιού τέτοιο (25-75%) που τις κατατάσσει στην πρώτη και δεύτερη σειρά εξαγωγής προϊόντων. Αυτές οι φολίδες συνήθως έχουν αρκετό πάχος και μεγάλο μήκος. Οι επόμενες σειρές προϊόντων που ακολουθούσαν εφόσον ο πυρήνας είχε αποφλοιωθεί, αφορούσαν και πάλι σε φολίδες, αλλά ταυτοχρόνως σε τουλάχιστον δύο σειρές λεπίδων και μικρολεπίδων. Η μελέτη των πυρήνων έδειξε ότι τα αρνητικά φολίδων είναι παρόντα σε όλες τις περιπτώσεις και σε αρκετές από αυτές έχουμε συνύπαρξη αρνητικών φολίδων με αρνητικά λεπίδων και μικρολεπίδων. Γενικότερα, η παραγωγή των λεπίδων και μικρολεπίδων στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών συνδέεται με το τελικό στάδιο εκμετάλλευσης των πυρήνων. Σε ενδιάμεσα στάδια θα μπορούσε να γίνει η απόσπαση προϊόντων για την ανανέωση της επιφάνειας απολέπισης ή της επιφάνειας εφαρμογής της δύναμης, όταν αυτό θεωρούνταν απαραίτητο για την καλή συνέχεια της διαδικασίας απολέπισης. Σε λίγες περιπτώσεις, μάλιστα, εντοπίστηκαν λεπίδες με «ακμές κορυφής» (crested blades), που υποδηλώνουν την τεχνητή δημιουργία ακμών στον 82

83 πυρήνα, ώστε να τον καταστήσουν ξανά ικανό προς εκμετάλλευση. Τέλος, όταν οι δυνατότητες του πυρήνα είχαν εξαντληθεί ή όταν η διαδικασία απολέπισης δεν μπορούσε να συνεχιστεί με επιτυχημένο πια τρόπο, τον απέρριπταν. Η απόρριψη του πυρήνα, ωστόσο, μαρτυράται και σε πρωιμότερες φάσεις, μιας και έχουμε την παρουσία δύο πυρήνων με ποσοστό φλοιού, που δείχνουν ωστόσο προσπάθειες απόσπασης προϊόντων. Σε αυτές τις περιπτώσεις μάλλον η κακή ποιότητα της πρώτης ύλης οδήγησε στην πρώιμη απόρριψη αυτών των πυρήνων. Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών γινόταν εντατική εκμετάλλευση των πρώτων υλών με στόχο την εξαγωγή όσο το δυνατόν περισσότερων προϊόντων από τους πυρήνες. Ωστόσο, η παρουσία κάποιων αρνητικών παραμέτρων θα μπορούσε να είναι αποτρεπτική ως προς αυτό. Η κακή ποιότητα της πρώτης ύλης θα μπορούσε να οδηγήσει στην απόρριψη του όγκου, μιας και δε θα επέτρεπε την επιτυχημένη εξαγωγή προϊόντων. Από την άλλη, σημαντικό ρόλο παίζει και η δεξιοτεχνία των προϊστορικών κατοίκων του οικισμού, η ικανότητα δηλαδή να διαχειριστούν με όσο το δυνατό πιο αποτελεσματικό τρόπο την πρώτη ύλη, αλλά και να αντεπεξέλθουν σε τυχόν αδυναμίες ή λάθη που θα μπορούσαν να προκύψουν κατά τη διάρκεια της διαδικασίας απολέπισης. Ως προς αυτό, το ίδιο το υλικό μαρτυρά την παρουσία τέτοιων διορθωτικών κινήσεων, κάτι που ενισχύει την καλή γνώση και δεξιοτεχνία των τεχνιτών από τη μία πλευρά, αλλά ταυτόχρονα μαρτυρά και την προσπάθεια να εξαντληθούν όλα τα δυνατά περιθώρια εκμετάλλευσης των πρώτων υλών, όσο αυτό ήταν δυνατό. 83

84 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ Η ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΣΤΟΝ ΟΙΚΙΣΜΟ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΩΝ Έπειτα από την παρουσίαση και μελέτη των λιθοτεχνικών καταλοίπων, όπως και την τυπολογική και τεχνολογική τους ανάλυση, σ αυτό το κεφάλαιο θα ακολουθήσει η μελέτη της κατανομής τους στο χρόνο και το χώρο του οικισμού. 1. Η κατανομή των προϊόντων λιθοτεχνίας στο χρόνο Σε προηγούμενο κεφάλαιο έγινε αναφορά στη θέση και στα ανασκαφικά αποτελέσματα. Όπως προαναφέρθηκε, ο όγκος της λιθοτεχνίας που μελετήθηκε προέρχεται από την κύρια τομή που ανασκάφτηκε το 1986 (Τομή ΑΒΓΔ). Ωστόσο, το να επιχειρήσουμε την κατακόρυφη συσχέτιση των λιθοτεχνικών προϊόντων στη συνολική επίχωση της τομής, θα ήταν μια προσπάθεια όχι ιδιαίτερα αποτελεσματική. Έχουμε ήδη αναφερθεί στα προβλήματα που παρουσιάζει η στρωματογραφία, τόσο της συγκεκριμένης τομής, όσο και των υπολοίπων. Εξάλλου, η έλλειψη μέχρι τώρα διαχωρισμού οικιστικών φάσεων μας αποθαρρύνει από οποιαδήποτε προσπάθεια να εντάξουμε τις εργαλειακές ομάδες σε πιθανές οικιστικές φάσεις ή να αναζητήσουμε πιθανή διαφοροποίηση λιθοτεχνικών τύπων στο χρόνο. 2. Η κατανομή των προϊόντων λιθοτεχνίας στο χώρο Το γεγονός ότι το υπό μελέτη υλικό προέρχεται αποκλειστικά από την Τομή ΑΒΓΔ της ανασκαφικής χρονιάς του 1986, αυτόματα μας περιορίζει, όσον αφορά στο χωρικό συσχετισμό των λιθοτεχνικών καταλοίπων. Αν και η μελέτη του πυριτολιθικού υλικού των υπολοίπων τομών δεν περιλαμβάνεται στην παρούσα εργασία, ωστόσο, είναι χρήσιμο να αναφέρουμε ότι πληθώρα λιθοτεχνικών 84

85 καταλοίπων εντοπίστηκε τόσο στα επιφανειακά στρώματα σε όλη την έκταση της τούμπας, αλλά και στις υπόλοιπες τομές, όπως πληροφορούμαστε από τα ημερολόγια της ανασκαφής. Η παρουσία πυριτολιθικού υλικού επιφανειακά, αλλά και στις περιφερειακές τομές οφείλεται σε πιθανή μεταφορά τους από την κορυφή της τούμπας λόγω γεωλογικών ή άλλων μεταποθετικών διαδικασιών. Όσο για τη δεύτερη κύρια τομή στην κορυφή της τούμπας (Τομή 1) της ανασκαφικής χρονιάς του 1988, πέρα από τα επιφανειακά ευρήματα, φαίνεται ότι υπάρχουν αρκετά λιθοτεχνικά σύνολα σε όλα τα στρώματα, που θα μπορούσαν να συσχετισθούν με την παρουσία δαπέδων, λιθόστρωτων και λάκκων, όπως έχει ήδη αναφερθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο (βλ. Κεφ. 2). Η μελλοντική μελέτη των λιθοτεχνικών καταλοίπων από αυτήν την τομή θα μπορούσε να συμβάλλει σε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για την λιθοτεχνική παραγωγή στους Προσκυνητές. Ωστόσο, μιας και το πυριτολιθικό υλικό της Τομής 1 δεν εντάσσεται στα πλαίσια της παρούσας εργασίας, θα περιοριστούμε σε παρατηρήσεις που αφορούν στην τομή ΑΒΓΔ της ανασκαφικής χρονιάς Χωρική κατανομή των λιθοτεχνικών προϊόντων Όσον αφορά στην Τομή ΑΒΓΔ της ανασκαφικής χρονιάς 1986, απ όπου προέρχεται και το υπό μελέτη υλικό, παρατηρήθηκε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του συνόλου των προϊόντων προέρχεται από τις επιχώσεις που αφορούν κυρίως στα δάπεδα και τα λιθόστρωτα (Γράφ. 14). Πιο συγκεκριμένα, 329 (69%) προϊόντα από το σύνολο του υλικού προέρχονται από τα στρώματα που αφορούν στα λεγόμενα δάπεδα (Δάπεδο 1 και 2). Ακολουθούν 84 (16%) προϊόντα που προέρχονται από τις δύο φάσεις επάλληλης εστίας. Μικρότερος είναι ο αριθμός των προϊόντων που εντοπίστηκαν στις επιχώσεις των δύο λιθόστρωτων (Λιθόστρωτο 1 και 2) και αφορούν σε 65 (13%) προϊόντα. Τέλος, ένας μικρός αριθμός προϊόντων προέρχεται από τους τρεις λάκκους που εντοπίστηκαν σκαμμένοι στο φυσικό στρώμα, αλλά και από κάποιες επιχώσεις στις οποίες εντοπίστηκαν οπές και συγκεντρώσεις από λίθους (2%). Αντίστοιχα με τη γενική κατανομή των προϊόντων, ακολουθεί και η κατανομή των συγκεκριμένων κατηγοριών στις οποίες αυτά διακρίνονται (Γράφ. 15). Έτσι, η μεγαλύτερη παρουσία πυρήνων εντοπίζεται στις επιχώσεις των επάλληλων εστιών και των δαπέδων, ενώ εξαίρεση αποτελεί η παρουσία ενός πυρήνα στο Λάκκο 1. Η 85

86 περίπτωση των φολίδων δε διαφέρει, καθώς τα μεγαλύτερα ποσοστά συναντώνται στις επιχώσεις των δαπέδων, ενώ αρκετά μικρότερη είναι η εκπροσώπησή τους στις επιχώσεις των λιθόστρωτων και των λάκκων. Όμοια είναι η εικόνα που έχουμε για την παρουσία των λεπίδων, των μικρολεπίδων και των λεπιδοειδών φολίδων. Παρομοίως, από τα προϊόντα που έχουν υποστεί δευτερογενή επεξεργασία, υπερισχύουν αριθμητικά αυτά που προέκυψαν από τα στρώματα των δαπέδων και πολύ λιγότερο από τα στρώματα των λιθόστρωτων (Γράφ. 16). Μάλιστα, η κατανομή των διαφορετικών εργαλειακών τύπων, φαίνεται να ακολουθεί τη γενικότερη κατανομή των προϊόντων αριθμητικά. Δε διακρίνονται λοιπόν, χωρικές διαφοροποιήσεις σε σχέση με συγκεκριμένους εργαλειακούς τύπους, κάτι που πιθανότατα να μας έδινε πληροφορίες και για τη λειτουργία ή τη χρήση ορισμένων χώρων του οικισμού, ίσως ως χώρων ειδικευμένης παραγωγής εργαλειακού εξοπλισμού (Σκουρτοπούλου, 2004: ). Ως αποτέλεσμα, απουσιάζουν εκείνα τα στοιχεία που θα μπορούσαν να στηρίξουν την ύπαρξη χωρικής εξειδίκευσης. Σύμφωνα με τις παραπάνω παρατηρήσεις, διαπιστώνουμε ότι η κατανομή των διαφόρων κατηγοριών προϊόντων ακολουθεί την κατανομή του συνόλου αυτών (αναλογικά), χωρίς ιδιαίτερες αποκλίσεις Ενδείξεις χώρων κατασκευής των εργαλείων Ένα από τα βασικά ερωτήματα που έχουν να κάνουν με την παρουσία των λιθοτεχνικών καταλοίπων είναι ο χώρος ή οι χώροι κατασκευής τους. Όπως προαναφέρθηκε, οι πρώτες ύλες από τις οποίες έχει κατασκευαστεί η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων προέρχονται από ντόπιο υλικό, το οποίο οι προϊστορικοί κάτοικοι του οικισμού θα προμηθεύονταν εύκολα και γρήγορα από κοντινές περιοχές. Οι περιοχές αυτές θα μπορούσαν να βρίσκονται σε ακτίνα λίγων χιλιομέτρων από τον οικισμό και στις οποίες θα υπήρχε εύκολη πρόσβαση. Η μορφή με την οποία έφταναν οι πρώτες ύλες στον οικισμό, θα μπορούσε να αφορά είτε σε ακατέργαστη πρώτη ύλη, δηλαδή με τη μορφή κονδύλων πυριτόλιθου, είτε σε πυρήνες οι οποίοι είχαν ήδη υποστεί μια πρώτη επεξεργασία στο χώρο απ όπου τους προμηθεύονταν. Ωστόσο, το ίδιο το υλικό συνηγορεί μάλλον στην πρώτη άποψη, μιας και η παρουσία πυρήνων εντός του οικισμού, αλλά και δύο πυρήνων οι οποίοι φέρουν φλοιό στην εξωτερική τους επιφάνεια, υποδηλώνουν ότι η σχηματοποίηση 86

87 των πυρήνων, αλλά και η απόσπαση των προϊόντων γινόταν εντός του οικισμού. Την άποψη αυτή έρχεται να ενισχύσει και η παρουσία προϊόντων έναρξης της απολέπισης, που αφορά κυρίως σε φολίδες με ποσοστό φλοιού τέτοιο, που τις κατατάσσει στην 1 η και 2 η σειρά εξαγωγής προϊόντων. Όσο για τους χώρους στους οποίους θα μπορούσε να κατασκευαστεί ο εργαλειακός εξοπλισμός, από τα λίγα στρωματογραφημένα στοιχεία που μας παρέχει η Τομή ΑΒΓΔ, ακολουθούμαστε στις εξής σκέψεις. Αν θεωρήσουμε ότι στις περιοχές όπου συναντάμε τους πυρήνες, οι οποίοι απ ότι φαίνεται δεν έχουν εξαντληθεί ακόμη άρα δεν έχουν απορριφθεί γινόταν η επιτόπου απόσπαση των προϊόντων και η κατασκευή των εργαλείων, τότε θεωρητικά θα ήταν δυνατός ο εντοπισμός αυτών των περιοχών. Τρεις από τους πυρήνες που μελετήθηκαν, εντοπίστηκαν σε στρώμα που αφορούσε σε υπόλειμμα κατασκευής και περιελάμβανε την αφαίρεση των δύο φάσεων της εστίας. Επομένως ένας πιθανός χώρος κατασκευής εργαλείων ίσως να ήταν δίπλα στην εστία ή σε κάποια κατασκευή. Οι υπόλοιποι πυρήνες που εντοπίστηκαν βρέθηκαν σε επιχώσεις πιθανών δαπέδων και σε μία περίπτωση στο λεγόμενο Λιθόστρωτο 2. Η έντονη παρουσία προϊόντων έναρξης της απολέπισης στα ίδια αυτά στρώματα όπου συναντάμε τους πυρήνες, ενισχύει την άποψη της επιτόπου κατασκευής εργαλείων. Τα στοιχεία αυτά μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η κατασκευή των εργαλείων μάλλον γινόταν σε εσωτερικούς χώρους, χωρίς ωστόσο να αποκλείονται και οι εξωτερικοί, όπως για παράδειγμα το λιθόστρωτο, που μάλλον αντιστοιχεί σε εξωτερικό χώρο. Ωστόσο, αυτά τα συμπεράσματα μόνο υποθετικά μπορούν να είναι, μιας και όπως έχουμε αναφέρει ο συσχετισμός των δαπέδων, λιθόστρωτων, εστιών και άλλων στοιχείων του χώρου είναι αρκετά προβληματικός, όπως επίσης και η αναγνώριση εσωτερικών εξωτερικών χώρων. Παρόλα αυτά, σύμφωνα με τα διαθέσιμα δεδομένα, μπορούμε να υποστηρίξουμε το γεγονός ότι η κατασκευή των εργαλείων γινόταν σε χώρους που σχετίζονταν με συγκεκριμένες οικιστικές δραστηριότητες, όπως μαρτυρά η παρουσία των δαπέδων, των εστιών και των λιθόστρωτων, αλλά και των συνευρημάτων που εντοπίστηκαν σε αυτούς τους χώρους. Έτσι, η παρουσία τριπτήρων, οστέινων εργαλείων, κεραμικής, ειδωλίων και άλλων ευρημάτων, ενισχύει την εικόνα των οικιστικών δραστηριοτήτων σε αυτές τις περιοχές. Παρόμοια εικόνα για την κατασκευή των λίθινων εργαλείων έχουμε και από άλλες θέσεις της Κεντρικής- Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, όπως από τη Μάκρη 87

88 Έβρου (Skourtopoulou 1998), τους Σιταγρούς (Trringham 2003), τη Θέρμη (Σκουρτοπούλου 1993), τη Σταυρούπολη (Σκουρτοπούλου 2004) κ.α. Η κατασκευή των εργαλείων σε χώρους που μαρτυρούν οικιστικές δραστηριότητες και αποτελούν ένα γρήγορο τρόπο για την ικανοποίηση των καθημερινών αναγκών είναι μια συνήθης πρακτική. Μάλιστα, στις περισσότερες από αυτές τις περιπτώσεις οι χώροι κατασκευής των εργαλείων εντοπίζονται σε δάπεδα και περιοχές με κατασκευές ή εστίες, που ανήκουν σε εσωτερικούς χώρους, χωρίς ωστόσο να αποκλείονται και οι εξωτερικοί χώροι ή τα λιθόστρωτα Ενδείξεις για τη χρήση των εργαλείων στον οικισμό Κάθε προσπάθεια για την αναγνώριση της χρήσης των λιθοτεχνικών καταλοίπων στο χώρο του οικισμού, θα συναντούσε το ίδιο στρωματογραφικό πρόβλημα. Όπως προαναφέρθηκε, η μεγαλύτερη ποσότητα προϊόντων λιθοτεχνίας εντοπίστηκε στα στρώματα των δαπέδων, των εστιών και των λιθόστρωτων. Στα ίδια αυτά στρώματα συναντάται και η μεγαλύτερη παρουσία εργαλείων, δηλαδή προϊόντων που έχουν υποστεί δευτερογενή επεξεργασία. Το ερώτημα που δημιουργείται είναι εάν ο χώρος όπου βρέθηκαν αυτά τα εργαλεία, είναι και ο χώρος χρησιμοποίησής τους. Η απουσία διάκρισης συγκεκριμένων εργαλειακών τύπων, υποδηλώνει δραστηριότητες όλων των ειδών, που θα μπορούσαν να καλύψουν και να εξυπηρετήσουν συνολικά τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων του οικισμού. Έτσι, η παρουσία των εργαλείων σε στρώματα που σχετίζονται με οικιστικές δραστηριότητες (δάπεδα, εστίες, λιθόστρωτα κ.α.), πιθανότατα υποδεικνύει και τους χώρους όπου αυτά χρησιμοποιούνταν. Με αυτή την άποψη συνηγορεί και το γεγονός ότι τα εργαλεία που βρέθηκαν σε αυτά τα στρώματα δεν παρουσιάζουν χαρακτηριστικά τέτοια, που θα οδηγούσαν στη διαπίστωση ότι πρόκειται για εργαλεία που βρίσκονται στο τελικό στάδιο χρήσης ή απόρριψής τους. Αντίθετα, η μελέτη των χαρακτηριστικών τους έδειξε ότι πρόκειται για εργαλεία εν ενεργεία, μερικά από τα οποία έχουν ανακυκλωθεί, ώστε να συνεχίσουν να χρησιμοποιούνται. Έτσι, η παρουσία ελάχιστων στομωμένων από τη χρήση εργαλείων, η παρουσία ενεργών ακόμη άκρων, αλλά και η διατήρηση κοφτερών ακμών στην πλειοψηφία των λεπίδων και λεπιδοειδών προϊόντων, υποδηλώνουν τη δυνατότητα χρήσης τους και μάλιστα στους χώρους όπου αυτά εντοπίστηκαν. 88

89 Γενικότερα, η εντύπωση που δίνεται είναι ότι τόσο στα στρώματα των δαπέδων, όσο και στα στρώματα των λιθόστρωτων οι ενδείξεις που έχουμε από τα λιθοτεχνικά κατάλοιπα μας οδηγούν στη σκέψη ότι η παραγωγή, η διαμόρφωση, αλλά και η χρήση των εργαλείων γινόταν εντός του οικισμού και μάλλον στις ίδιες περιοχές όπου αυτά εντοπίστηκαν. Μάλιστα, τα συνευρήματα που προέκυψαν από τους ίδιους αυτούς χώρους, θα μπορούσαν να δώσουν μια καλύτερη εικόνα, τόσο για τη λειτουργία των χώρων, όσο και των εργαλείων μέσα σ αυτούς. Παραπάνω αναφέρθηκαν ορισμένες κατηγορίες ευρημάτων που εντοπίστηκαν στις ίδιες επιχώσεις με προϊόντα λιθοτεχνίας. Τα περισσότερα από αυτά αφορούν σε εργαλεία άλλων υλικών (οστέινα, λίθινα κ.α.), σε κεραμική και σε ειδώλια, ενισχύοντας την άποψη ότι πρόκειται για χώρους οικιστικών δραστηριοτήτων. Επιπρόσθετα, η παρουσία διάτρητων οστρέων και χαντρών με την ταυτόχρονη παρουσία διατρητικών εργαλείων, υποδηλώνει την επιτόπια κατασκευή και χρήση των εργαλείων για την ικανοποίηση των καθημερινών αναγκών, χωρίς να υπάρχουν στοιχεία που θα υποδείκνυαν εξειδικευμένους χώρους εργαστηριακής δραστηριότητας Ενδείξεις για την απόρριψη των εργαλείων στους λάκκους Περισσότερο συγκεκριμένες είναι οι ενδείξεις που έχουμε για την παρουσία των λιθοτεχνικών προϊόντων μέσα στους λάκκους (Γράφ ). Σε προηγούμενο κεφάλαιο (βλ. Κεφ. 2) έχει γίνει λόγος για την παρουσία τριών λάκκων στην Τομή ΑΒΓΔ. Αυτοί οι λάκκοι φαίνεται ότι είναι σκαμμένοι στο φυσικό στρώμα και αποτελούν τα μόνα προς το παρόν στρωματογραφημένα στοιχεία στο χώρο. Ωστόσο, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι τρεις λάκκοι ήταν σύγχρονοι μεταξύ τους, όπως επίσης, είναι αβέβαιη και η λειτουργία τους στο χώρο. Οι ανασκαφείς υποστηρίζουν ότι τουλάχιστον ο ένας από αυτούς ίσως είχε χρησιμοποιηθεί ως βοηθητικός ή αποθηκευτικός και έπειτα ίσως να απέκτησε απορριμματικό χαρακτήρα (Τριαντάφυλλος, 1987: 51). Στην περίπτωση του πρώτου λάκκου (Λάκκος 1) έχουμε την παρουσία 25 πυριτολιθικών τεχνέργων, ανάμεσα στα οποία εντοπίστηκε 1 πυρήνας. Η πλειοψηφία των προϊόντων αφορά σε θραύσματα τόσο φολίδων, όσο και λεπίδων. Ο 89

90 πυρήνας φέρει φλοιό σε ποσοστό μεγαλύτερο του 25%, ενώ η επιφάνεια εκμετάλλευσής του φτάνει το 75%. Ανάμεσα στα προϊόντα εντοπίστηκαν και 5 αδιάγνωστα, δύο μάλιστα που φαίνεται να έχουν υποστεί έντονη θερμική επίδραση. Η πρώτη ύλη αυτών των προϊόντων δε φαίνεται να είναι ιδιαίτερα καλή (παρουσία πολλών εγκλεισμάτων), ενώ ο πρώιμα εγκαταλελειμμένος πυρήνας μαρτυρά ίσως ένα υλικό που δε δουλευόταν εύκολα και γι αυτό απορρίφθηκε. Ο χαρακτήρας του λάκκου είναι, λοιπόν, μάλλον απορριμματικός και σ αυτό συνηγορούν και τα υπόλοιπα ευρήματα που εντοπίστηκαν στο εσωτερικό του. Έτσι, η παρουσία εντός του λάκκου αρκετών οστράκων, θραυσμάτων τριπτών, αλλά και αρκετών οστρέων, θα μπορούσε να ενισχύσει τον απορριμματικό χαρακτήρα του. Όσον αφορά στο δεύτερο λάκκο (Λάκκος 2 ), εδώ γίνεται λόγος τόσο για την ύπαρξη περιχειλώματος, όσο και για εσωτερική επάλειψή του με πηλό. Το σύνολο των 18 προϊόντων λιθοτεχνίας που εντοπίστηκαν στο εσωτερικό του αφορούν σε όλων των ειδών τα υπόβαθρα, εκ των οποίων τα περισσότερα και εδώ αφορούν σε θραύσματα. Οι φολίδες δε φέρουν κανενός είδους δευτερογενή επεξεργασία, ενώ η λεπιδοειδής φολίδα που βρέθηκε είναι στομωμένη. Αν και τα προϊόντα δε φέρουν ίχνη θερμικής επίδρασης, τα υπόλοιπα ευρήματα του λάκκου (οστά, μεγάλα τμήματα αγγείων, 2-3 θραύσματα τριπτών) αναφέρονται στα ημερολόγια της ανασκαφής ως καμένα. Μια πιθανή ερμηνεία αυτού του λάκκου θα ήταν αρχικά να είχε αποθηκευτικό χαρακτήρα όπως μαρτυρά και το επιμελημένο εσωτερικό του με την επάλειψη πηλού και αργότερα ίσως να χρησιμοποιήθηκε ως απορριμματικός (Τριαντάφυλλος, 1987: 51). Τέλος, ο τρίτος λάκκος της Τομής ΑΒΓΔ (Λάκκος 3) περιείχε μόνο 2 πυριτολιθικά προϊόντα. Πρόκειται για μια φολίδα ανανέωσης της επιφάνειας απολέπισης και για ένα αδιάγνωστο προϊόν, το οποίο φαίνεται ότι έχει υποστεί έντονη θερμική επίδραση. Το υπόλοιπο υλικό του λάκκου αναφέρεται ως απανθρακωμένο και περιλαμβάνει οστά και όστρεα. Ο απορριμματικός χαρακτήρας και αυτού του λάκκου είναι πολύ πιθανός. Σύμφωνα με τα παραπάνω στοιχεία, διαπιστώνουμε ότι οι τρεις λάκκοι που εντοπίστηκαν στην Τομή ΑΒΓΔ θα μπορούσαν να αποτελούν χώρους απόρριψης και των λιθοτεχνικών καταλοίπων. Η παρουσία εντός των λάκκων κυρίως θραυσμένων προϊόντων, προϊόντων που έχουν υποστεί έντονη θερμική επίδραση και αλλοίωση, όπως και στομωμένων εργαλείων που δίνουν την εντύπωση ότι αυτά βρίσκονται σε τελικό στάδιο χρήσης, υποδηλώνουν το τέλος χρήσης τους 90

91 υποδεικνύοντας και τον απορριμματικό χαρακτήρα των λάκκων. Εξάλλου, τα συνευρήματα που προέκυψαν από αυτούς, όπως θραύσματα τριπτών εργαλείων, αρκετά όστρακα, οστά και όστρεα, που σε ορισμένες περιπτώσεις αναφέρονται ως απανθρακωμένα, ενισχύουν την παραπάνω άποψη. Η περίπτωση των λάκκων αποτελεί ένα χωρικό στοιχείο όπου έχουμε την απόρριψη των λιθοτεχνικών καταλοίπων του οικισμού. Δυστυχώς, η απουσία στρωματογραφικών ενδείξεων, αλλά και η αποσπασματική ανασκαφή της τούμπας, μας αποτρέπει από την αναζήτηση και ταύτιση και άλλων χώρων όπου θα μπορούσαν να καταγράφονται όλα τα στάδια της «ζωής» των λιθοτεχνικών προϊόντων που αναφέρθηκαν παραπάνω, από την κατασκευή των εργαλείων μέχρι και την τελική τους απόρριψη. 91

92 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ ΔΙΚΤΥΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΛΛΑΓΩΝ Η λιθοτεχνία των Προσκυνητών, όπως παρουσιάστηκε στις παραπάνω σελίδες, ακολουθεί το παράδειγμα των λιθοτεχνιών που συναντάμε και σε άλλες νεολιθικές θέσεις στο χώρο της Κεντρικής - Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, όπως της Θέρμης (Σκουρτοπούλου, 1993), των Βασιλικών (Κυριακίδου, 1990), των Σιταγρών (Tringham, 2003), του Ντίκιλι Τας (Treuil, 1992), της Μάκρης Έβρου (Skourtopoulou, 1998) κ.α. Πρόκειται για οικισμούς που καλύπτουν το χρονικό πλαίσιο από τη Μέση Νεολιθική έως και την Τελική Νεολιθική και συμπίπτουν χρονολογικά με την κατοίκηση στη θέση των Προσκυνητών. Εντοπίστηκαν ομοιότητες, αλλά και ορισμένες διαφορές σε σχέση με ζητήματα που αφορούν στην προμήθεια των πρώτων υλών, τις τεχνικές κατασκευής, τους εργαλειακούς τύπους, τη χρήση των εργαλείων κ.τ.λ. Ωστόσο, στις επόμενες σελίδες θα επιχειρηθεί ενδεικτικά η παραβολή της λιθοτεχνίας της γειτονικής Μάκρης Έβρου με το υλικό των Προσκυνητών, σε μια προσπάθεια ένταξης του οικισμού των Προσκυνητών σε πιθανά τοπικά δίκτυα παραγωγής και διακίνησης εργαλειακού εξοπλισμού. Η προμήθεια των πρώτων υλών από τις κοντινές περιοχές των οικισμών είναι ένας βασικός παράγοντας, ο οποίος εξυπηρετούσε τους προϊστορικούς κατοίκους στην εύκολη και γρήγορη απόκτηση πρώτης ύλης. Η επιδίωξη να καλυφθούν άμεσα καθημερινές ανάγκες των προϊστορικών κατοίκων τους ωθούσε στην αναζήτηση πηγών πυριτόλιθου στη γύρω περιοχή του οικισμού. Η προτίμηση των προϊστορικών κατοίκων για τοπικής προέλευσης πυριτολιθικό υλικό για την πλειοψηφία των λίθινων τεχνέργων, μαρτυράται τόσο στην περίπτωση των Προσκυνητών όσο και της Μάκρης. Τα μεγαλύτερα ποσοστά πρώτων υλών προέρχονται από ντόπιες πηγές. Στην περίπτωση της Μάκρης αναφέρονται πηγές πυριτόλιθου γύρω από τον οικισμό σε ακτίνα έως και 30km, όπου εντοπίστηκαν επιφανειακές συγκεντρώσεις και ζώνες αυτού του υλικού απ όπου οι προϊστορικοί κάτοικοι θα μπορούσαν να προμηθευτούν πρώτες ύλες για την κατασκευή εργαλείων (Skourtopoulou 1998: 40). Μάλιστα, πιθανολογείται η προμήθεια πρώτων υλών από το λατομείο πυριτόλιθου στα Πετρωτά, το οποίο βρισκόταν σε χρήση και αυτή την περίοδο(φωτιάδης, Παπαγιάννη, Ευστρατίου, 2001). Το λατομείο πυριτόλιθου στα Πετρωτά πιθανότατα 92

93 να εξυπηρετούσε και τους κατοίκους των Προσκυνητών. Ωστόσο, στην περίπτωση της Μάκρης έχουμε ταυτόχρονα και την παρουσία πρώτων υλών που δεν προέρχονται από ντόπιες πηγές πυριτόλιθου. Πέρα από τη μικρή παρουσία οψιανού, οι πηγές του οποίου θα μπορούσαν να αναζητηθούν τόσο στο Αιγαίο, όσο και στα Βαλκάνια ή την Ανατολία, αναφέρονται και ορισμένα είδη πυριτόλιθου (γκριζωπός και μελί πυριτόλιθος), που επίσης μπορεί ενδεχόμενα να προέρχονταν από μακρινές πηγές, ίσως των Βαλκανίων, μιας και δεν έχουν εντοπιστεί πηγές αυτού του είδους πυριτόλιθου στη γύρω περιοχή. Πρόκειται για καλής ποιότητας υλικό, το οποίο έφτανε με τη μορφή προετοιμασμένων πυρήνων ή έτοιμων προϊόντων στους οικισμούς, κάτι που με τη σειρά του υποδηλώνει την ύπαρξη μηχανισμών επαφής και ανταλλαγών σε ένα ευρύτερο πλαίσιο πέραν του τοπικού (ο.π.: 40). Η κατασκευή των εργαλείων από τοπικής προέλευσης πυριτόλιθο τόσο στους Προσκυνητές όσο και στη Μάκρη εντοπίζεται σε χώρους εντός του οικισμού και μάλιστα πιθανότατα σε εσωτερικούς χώρους, καθώς μεγάλο μέρος πυρήνων, αλλά και προϊόντων απολέπισης σχετίζονται με δάπεδα, εστίες και κατασκευές (ο.π.: 43-44). Η παρουσία πυρήνων και προϊόντων με φλοιό, ενισχύουν την παραπάνω υπόθεση. Στην περίπτωση της Μάκρης αναφέρεται και μια πιθανή εξειδίκευση όσον αφορά στο χώρο κατασκευής των εργαλείων, κάτι που εντοπίζεται στα περιφερειακά κυρίως κτίσματα (ο.π.: 44). Αντίθετα, με τα παρόντα δεδομένα, στους Προσκυνητές δε θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για εξειδικευμένους χώρους παραγωγής εργαλείων, μιας και όπως προαναφέρθηκε η κατασκευή των εργαλείων μάλλον γινόταν σε οικιακούς χώρους. Επιπλέον, στην περίπτωση της Μάκρης αναφέρεται η παρουσία πρώτης ύλης υψηλής ποιότητας με τη μορφή ολόκληρων πυρήνων, που πιθανόν να φυλάσσονταν για μελλοντική χρήση (ο.π.: 40). Τόσο στους Προσκυνητές, όσο και στη Μάκρη παρατηρήθηκε ότι οι πυρήνες χρησιμοποιούνταν μέχρι να εξαντληθούν, ενώ σε περίπτωση εγκατάλειψής τους φαίνεται να ευθύνεται κυρίως η κακή ποιότητα της πρώτης ύλης, που θα δυσχέραινε την απόσπαση προϊόντων από τον πυρήνα. Όσον αφορά στις τεχνικές απόσπασης των προϊόντων, στην περίπτωση της Μάκρης αναφέρεται η χρήση της έμμεσης κρούσης με μαλακό κρουστήρα και πιθανόν της εφαρμογής της πίεσης (ο.π.: 42). Η εφαρμογή της τεχνικής της πίεσης πρέπει να σχετίζεται και με την κατά κύριο λόγο παραγωγή λεπίδων. Στη λιθοτεχνία της Μάκρης δίνεται η εντύπωση ότι απώτερος σκοπός είναι η παραγωγή λεπίδων και μικρολεπίδων και όχι τόσο η παραγωγή φολίδων, οι οποίες ορισμένες φορές μετατρέπονται σε εργαλεία, αλλά κατά βάση αποτελούν στάδιο προετοιμασίας του 93

94 πυρήνα για την απόσπαση λεπίδων. Στην ιδιαίτερη προτίμηση της παραγωγής λεπίδων και μικρολεπίδων συνηγορεί και η παρουσία αρκετών πυρήνων για την εξαγωγή αποκλειστικά αυτών των προϊόντων. Ταυτόχρονα, σημαντικό είναι το γεγονός ότι παρατηρείται συσχέτιση της παραγωγής ορισμένων λεπίδων -δρεπανιών (κυρίως αυτών που φέρουν τη χαρακτηριστική στίλβη χρήσης) με συγκεκριμένο είδος καλής ποιότητας πυριτόλιθου, οι οποίες απ ότι φαίνεται εισάγονταν στο οικισμό ως έτοιμα προϊόντα (ο.π.: 43). Αντίθετα, όπως διαπιστώθηκε παραπάνω, στη λιθοτεχνία των Προσκυνητών επικρατούν οι φολίδες, ενώ η παραγωγή λεπίδων δεν παρουσιάζεται τόσο ακριβής και εξειδικευμένη. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι στη λιθοτεχνία της Μάκρης το ποσοστό των δευτερογενώς επεξεργασμένων προϊόντων είναι σχετικά μικρό (14,6%), σε αντίθεση με τους Προσκυνητές, όπου τα προϊόντα που έχουν υποστεί δευτερογενή επεξεργασία (58%) υπερτερούν κατά πολύ των ακατέργαστων προϊόντων. Ωστόσο, η τυπολογική και τεχνολογική ομοιότητα των εργαλειακών ομάδων των Προσκυνητών, με αυτές της Μάκρης είναι εμφανείς (Σχ. 43). Η παρουσία διατρητικών εργαλείων, ξέστρων διαμορφωμένων τόσο σε φολίδες, όσο και σε λεπίδες, αιχμών, εργαλείων με ευθύγραμμη ή τμηματική δευτερογενή επεξεργασία, με εγκοπές, οδοντώσεις, η αφαίρεση γλυφίδων κ.α. αποτελούν ενδείξεις μιας κοινής «παράδοσης» εργαλειακών τύπων, που μάλλον ικανοποιούσαν αντίστοιχες καθημερινές ανάγκες. Εδώ θα μπορούσαν να προστεθούν και οι ποικίλες τεχνικές για τη δευτερογενή διαμόρφωση των εργαλείων. Έτσι, και στις δύο θέσεις συναντάμε την προσπάθεια ελέγχου του μεγέθους και του σχήματος των εργαλείων με τεχνικές όπως της στόμωσης, του περιορισμού του μήκους των προϊόντων, ενώ δε λείπει και η στειλέωση πολλών από αυτά (ο.π.: 43). Μια σημαντική διαφοροποίηση των λιθοτεχνιών των δύο θέσεων αποτελεί η έντονη παρουσία στη Μάκρη λεπίδων θερισμού (δρεπάνια) και λεπιδοειδών τμημάτων που φέρουν εμφανή τη στίλβη χρήσης. Μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις, αναφέρεται ανακύκλωση και ανανέωση της κόψης των εργαλείων αυτών, κάτι που υποδηλώνει μια συνεχή φροντίδα για τη διατήρησή τους (ο.π.: 43). Αντίθετα, όπως προαναφέρθηκε, στο υλικό των Προσκυνητών εντοπίστηκε μια μόνο λεπίδα με στίλβη χρήσης. Η απουσία άλλων τέτοιων προϊόντων από τους Προσκυνητές, δε θα πρέπει βέβαια να μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δραστηριότητες που σχετίζονται με αυτά τα προϊόντα δεν ήταν μέρος της ζωής των προϊστορικών κατοίκων. Ας μην ξεχνάμε το γεγονός ότι πρόκειται για μια περιορισμένη ανασκαφή και ότι το υπό 94

95 μελέτη υλικό για την παρούσα εργασία αποτελεί ένα μικρό μόνο δείγμα του συνόλου των πυριτολιθικών τεχνέργων των Προσκυνητών. Μελλοντική μελέτη του συνόλου του υλικού θα μπορούσε να μας διαφωτίσει σε σχέση με την παρουσία και τη χρήση των προϊόντων με στίλβη χρήσης. Σύμφωνα με τα παραπάνω, διαπιστώνουμε ότι η λιθοτεχνία των Προσκυνητών παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τα λιθοτεχνικά σύνολα της γειτονικής Μάκρης. Φυσικά, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για απόλυτη τυποποίηση της παραγωγής απολεπισμένου λίθου, καθώς κάθε οικισμός θα διατηρούσε τον «προσωπικό χαρακτήρα» του, όπως διαφαίνεται και από ορισμένες διαφορές που εντοπίστηκαν. Οι διαφορές αυτές θα μπορούσαν να οφείλονται σε παράγοντες που σχετίζονται με την προσβασιμότητα στις πηγές πρώτης ύλης, το είδος της διαθέσιμης πρώτης ύλης, την τεχνογνωσία και δεξιότητα των τεχνιτών, αλλά και με τις ιδιαίτερες ανάγκες και επιλογές των προϊστορικών κατοίκων σε κάθε περίπτωση. Από την άλλη πλευρά, οι εμφανείς ομοιότητες θα μπορούσαν να ενισχύσουν το ενδεχόμενο ύπαρξης σχέσεων μέσα από ένα δίκτυο ανταλλαγών πιθανά σε τοπικό επίπεδο, που θα αφορούσε στην προμήθεια ή και ανταλλαγή «εξωτικών» πρώτων υλών (οψιανός, κάποια είδη πυριτόλιθου), αποκλείοντας κατά κάποιο τρόπο την απευθείας προμήθειά τους από την πηγή προέλευσης. Φυσικά, τα συστήματα ανταλλαγών θα μπορούσαν να σχετίζονται τόσο με την παραγωγή όσο και με τη διακίνηση εργαλειακού εξοπλισμού. Στην περίπτωση των Προσκυνητών θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε την ύπαρξη δικτύου ανταλλαγών σε τοπικό επίπεδο, λαμβάνοντας, βέβαια, υπόψη και την παρουσία των ελάχιστων προϊόντων οψιανού που εντοπίστηκαν και προφανώς έφτασαν στον οικισμό ως ολοκληρωμένα προϊόντα. Από το υλικό που μελετήθηκε δεν εντοπίστηκαν άλλα προϊόντα πιθανώς «εισαγόμενα», αν και οι αναλύσεις των πρώτων υλών μελλοντικά θα μπορούσαν να υποστηρίξουν ή όχι μια τέτοια υπόθεση με βεβαιότητα. Η αναγνώριση, ωστόσο, ομοιοτήτων συγκεκριμένων εργαλειακών τύπων, κυρίως με τον οικισμό της Μάκρης, ενισχύει την ένταξη του οικισμού των Προσκυνητών σε ένα δίκτυο επικοινωνίας και αλληλεπιδράσεων. 95

96 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στα κεφάλαια που προηγήθηκαν έγινε η τυπολογική και τεχνολογική μελέτη του πυριτολιθικού υλικού των Προσκυνητών, αλλά και μια προσπάθεια σύνθεσης των αποτελεσμάτων, τόσο σε σχέση με τα προϊόντα αυτά καθαυτά, όσο και σε σχέση με την κατανομή τους στο χρόνο και στο χώρο. Στο τελευταίο αυτό κεφάλαιο συνοψίζονται τα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης, η οποία παρά τις όποιες ελλείψεις και αδυναμίες, θα μπορούσε να συνδράμει στη γενικότερη συζήτηση σε σχέση με τη λιθοτεχνική παραγωγή κατά τη Νεολιθική περίοδο στη Β. Ελλάδα. Από τη μελέτη του ίδιου του υλικού διαπιστώθηκε ότι η λιθοτεχνία των Προσκυνητών στηρίζεται κατά βάση στην παραγωγή φολίδων και λιγότερο στην παραγωγή λεπίδων και μικρολεπίδων. Η πλειοψηφία μάλιστα των φολίδων που έχουν υποστεί δευτερογενή επεξεργασία, πιστοποιεί το γεγονός ότι η απόσπασή τους δεν αποτελεί απλά ένα προστάδιο για τη σχηματοποίηση και προετοιμασία του πυρήνα, αλλά έχει ως σκοπό τη δημιουργία εργαλείων. Το πλήθος των διαμορφωμένων εργαλείων σε φολίδα ενισχύει την παραπάνω άποψη. Από την άλλη, η παρουσία αρνητικών λεπίδων και μικρολεπίδων στους πυρήνες συνοδεύεται πάντα από την παρουσία και αρνητικών φολίδων. Κάτι τέτοιο μας οδηγεί στη σκέψη ότι η αποκλειστική παραγωγή λεπιδοειδών προϊόντων δεν αποτελούσε βασικό στόχο, ενώ τα προϊόντα αυτά σχετίζονται με τα τελικά κυρίως στάδια εκμετάλλευσης των πυρήνων. Η παρουσία όλων των σταδίων απόσπασης των προϊόντων από τον πυρήνα πιστοποιείται τόσο από τα προϊόντα έναρξης της απολέπισης, τα οποία φέρουν ποσοστό φλοιού, όσο και από το βαθμό εκμετάλλευσης των ίδιων των πυρήνων. Έχει διαπιστωθεί, ωστόσο, ότι η κακή ποιότητα της πρώτης ύλης θα μπορούσε να αποτελεί αρνητικό συντελεστή για την πλήρη εκμετάλλευση του πυρήνα, με αποτέλεσμα την πρώιμη απόρριψή του. Πέρα από δύο τέτοιες περιπτώσεις που εντοπίστηκαν στο υλικό των Προσκυνητών, γενικότερα θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε την εντατική εκμετάλλευση των πρώτων υλών από τους κατοίκους του οικισμού, με στόχο την εξαγωγή όσο το δυνατόν περισσότερων προϊόντων από τους πυρήνες. Η παρουσία πολλών προϊόντων ανανέωσης, τόσο της επιφάνειας εφαρμογής της 96

97 δύναμης στους πυρήνες, όσο και της επιφάνειας απολέπισης, ενισχύουν την παραπάνω άποψη και υποδηλώνουν την πρόθεση των προϊστορικών τεχνιτών να προβούν σε διορθωτικές κινήσεις εξασφαλίζοντας έτσι την ομαλή συνέχεια της απολεπιστικής δραστηριότητας. Ταυτόχρονα, με αυτόν τον τρόπο διαπιστώνουμε την καλή γνώση και δεξιοτεχνία των προϊστορικών κατοίκων του οικισμού, την ικανότητα δηλαδή να διαχειριστούν με όσο πιο αποτελεσματικό τρόπο την πρώτη ύλη, αλλά και να ανταπεξέλθουν σε τυχόν αδυναμίες ή λάθη που θα μπορούσαν να εμποδίσουν την ομαλή πορεία της απολέπισης. Οι τεχνικές κατασκευής των προϊόντων που θα μπορούσαν να εντοπιστούν, αφορούν τόσο στην απόσπαση των προϊόντων με άμεση όσο και με έμμεση κρούση. Όσον αφορά στον εργαλειακό εξοπλισμό των Προσκυνητών, παρατηρούμε δευτερογενή διαμόρφωση σε όλων των ειδών τα υπόβαθρα, χωρίς ιδιαίτερες προτιμήσεις. Έτσι, τόσο οι φολίδες, όσο και τα λεπιδοειδή προϊόντα δέχονται δευτερογενή επεξεργασία. Τα εργαλεία που σχηματίζονται ακολουθούν τους τύπους και την ποικιλία που συναντάται και σε άλλες νεολιθικές λιθοτεχνίες της Β. Ελλάδος. Αριθμητικά, ωστόσο, υπερισχύουν τα εργαλεία κοπής και διάτρησης, τα οποία προφανώς καλούνταν να εξυπηρετήσουν τις αντίστοιχες καθημερινές ανάγκες των κατοίκων του οικισμού. Μάλιστα, η ανακύκλωση πολλών από αυτά τα προϊόντα και η ανανέωση των ενεργών άκρων τους υποδηλώνει εντατική χρήση αυτών των εργαλείων μέχρι αυτά να χάσουν τη χρηστικότητά τους. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να ενταχθεί στα πλαίσια της εξοικονόμησης των πρώτων υλών και να ενισχύσει την υπόθεση εντατικής εκμετάλλευσής τους. Τα στοιχεία που μας παρέχει το υλικό των Προσκυνητών, μας οδηγούν στην υπόθεση ότι τόσο η κατασκευή, όσο και η χρήση και απόρριψη των προϊόντων γινόταν εντός του οικισμού. Οι χώροι στους οποίους εντοπίζονται τα προϊόντα υποδεικνύουν χώρους οικιστικών δραστηριοτήτων, όπου οι προϊστορικοί κάτοικοι του οικισμού θα κατασκεύαζαν επιτόπου τα εργαλεία τους για την εξυπηρέτηση των καθημερινών αναγκών. Υποθέτουμε ότι σχετίζονται κυρίως με το εσωτερικό των οικημάτων (παρουσία δαπέδων, εστιών κ.α.), αλλά και με λιθόστρωτους εξωτερικούς χώρους. Με τα παρόντα δεδομένα δε θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε την ύπαρξη εξειδικευμένων χώρων για την κατασκευή των εργαλείων, ούτε φυσικά την ύπαρξη εργαστηριακών χώρων. Τέλος, είναι σχεδόν βέβαιο ότι η απόρριψη των πυριτολιθικών εργαλείων -εφόσον αυτά έχουν χάσει τη χρηστικότητά τους- γινόταν σε απορριμματικούς λάκκους, όπου εντοπίστηκαν και άλλα απορριφθέντα εργαλεία. 97

98 Στο σημείο αυτό θα ήταν χρήσιμο να αναφερθούμε στη δραστηριότητα των προϊστορικών κατοίκων του οικισμού, σε σχέση με τη λιθοτεχνική παραγωγή. Η προμήθεια των πρώτων υλών από κοντινές στον οικισμό περιοχές, αποτελεί τη στρατηγική μιας ομάδας ατόμων, με σκοπό την εκμετάλλευση και μετατροπή τους σε εργαλειακό εξοπλισμό. Η εντύπωση, βέβαια, που μας δίνεται από το ίδιο το υλικό για εντατική εκμετάλλευση των πρώτων υλών έρχεται σε αντίθεση με την εύκολη πρόσβαση στις πηγές πυριτόλιθου. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να μας οδηγήσει στη σκέψη ότι οι προϊστορικοί κάτοικοι του οικισμού, λειτουργώντας σε ένα πλαίσιο οικονομίας, ίσως επιδίωκαν ως ένα βαθμό τον έλεγχο των πρώτων υλών. Από την άλλη, μιλάμε για μια ομάδα ατόμων που δρουν μέσα σε ένα φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον αναπτύσσοντας συλλογικές παραγωγικές δραστηριότητες. Με τα παρόντα δεδομένα δε θα ήταν εύκολο να υποστηριχθεί η τεχνική εξειδίκευση κάποιων μελών της ομάδας, που μοναδική τους ενασχόληση θα ήταν η παραγωγή λίθινων εργαλείων. Κάτι τέτοιο δε διαφαίνεται ούτε από τη χωρική κατανομή των προϊόντων, ούτε από τα ίδια τα προϊόντα. Οι ενδείξεις που έχουμε από τη μελέτη των πυριτολιθικών τεχνέργων υποδηλώνουν την ανάγκη κατασκευής εργαλείων για την άμεση κάλυψη καθημερινών αναγκών. Έτσι, η όχι ιδιαίτερα επιμελημένη δευτερογενής επεξεργασία των περισσοτέρων προϊόντων, η χρήση ακατέργαστων απολεπισμένων προϊόντων, η απουσία έντονων γεωμετρικών σχημάτων τόσο στους πυρήνες, όσο και σε ορισμένα εργαλεία (π.χ. αιχμές), αλλά και η έλλειψη τυποποίησης στα λεπιδοειδή προϊόντα, αποτελούν αρνητικούς παράγοντες για τη στήριξη μιας τέτοιας υπόθεσης. Ωστόσο, η ένταξη του οικισμού των Προσκυνητών σε ένα δίκτυο επικοινωνίας και ανταλλαγών θα μπορούσε να υποστηριχθεί. Η παρουσία τριών τεχνέργων από οψιανό, αποτελεί σημαντική ένδειξη επαφών. Η προμήθεια αυτής της «εξωτικής» πρώτης ύλης προϋποθέτει την παρουσία ενός δικτύου επικοινωνίας και ανταλλαγών τόσο σε υλικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο ανταλλαγής ιδεών. Η παραβολή του οικισμού των Προσκυνητών με αυτόν της Μάκρης θα μπορούσε να μας δώσει περισσότερα στοιχεία για την ύπαρξη τέτοιων σχέσεων. Όπως φάνηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, οι ομοιότητες σε σχέση με το πυριτολιθικό υλικό των δύο θέσεων είναι αρκετές. Τόσο σε επίπεδο τυπολογίας και τεχνικών κατασκευής, όσο και στο επίπεδο προμήθειας και εκμετάλλευσης των πρώτων υλών, οι δύο οικισμοί φαίνεται ότι ως κάποιο βαθμό ακολουθούν όμοιες στρατηγικές σε σχέση με την παραγωγή των λιθοτεχνιών τους. Φυσικά, αυτό δεν υπονοεί απόλυτη ταύτιση, μιας 98

99 και κάθε οικισμός αναπτύσσεται σε διαφορετικό περιβάλλον (φυσικό και κοινωνικό), κάτι που φυσικά επηρεάζει τόσο τη συμπεριφορά, όσο και τις επιλογές της κάθε ομάδας. Θα μπορούσαμε, ωστόσο, να μιλήσουμε για ομοιότητες που παραπέμπουν σε επικοινωνία και αλληλεπίδραση μεταξύ των οικισμών, διατηρώντας βέβαια ο καθένας τον «προσωπικό του χαρακτήρα». 99

100 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Agelarakis, A. & Efstratiou, N., 1996, Skeletal remains from the Neolithic site of Makri Thrace. A Preliminary report, Proceedings of the 2 nd Symposium of the Hellenic Archaeometrical Society (26 28 March 1993), Thessaloniki, p Andrefsky, Jr., W, 1994, Raw Material Availability and the Organization of Technology, American Antiquity 59, p Andrefsky, W. Gr., 1998, Lithics. Macroscopic approaches to analysis. Cambridge University Press. Cambridge. Andreou S., Fotiadis M. & Kotsakis K., 2001, Review of Aegean Prehistory V: The Neolithic and Bronze Age of northern Greece, in: Cullen T., Aegean Prehistory. A review, AJA Supplement I. Archaeological Institute of America, Αραμπατζής, Χ., 2006, Οστέινα εργαλεία από τους Προσκυνητές Ροδόπης, Μεταπτυχιακή εργασία, ΑΠΘ. Audouze, F., 2002, Leroi- Gourhan, A philosopher of Technique and Evolution, Journal of Archaeological Research 10 (4), p Bakalakis G. &Sakellariou A., 1981, Paradimi. Mainz. Binford, L. & Binford S., 1966, A Preliminary Analysis of Functional Variability in the Mousterian of Levallois Facies, American Anthropologist 68 (2), p Bleed, P., 2001, Trees of Chains, Links of Branches: Conceptual Alternatives for Consideration of Stone Tool Production and Other Sequential Activities, Journal of Archaeological Method and Theory 8 (1), p

101 Boeda, E., 1995, Levallois: A volumetric construction, methods, a technique. In Dibble, h. and Bar- Yosef, O. (eds.), The Definition and Interpretation of Levallois Technology, Prehistory Press, Madison, p Bordes, F & Sonneville Bordes, D., 1970, The significance of variability in Paleolithic assemblages, World Archaeology 2 (1). Brezillon, M., 1977, La Denomination des objets de pierre taillee, Editions du CNRS. Casson, S., 1926, Macedonia, Thrace and Illyria. Oxford Γιαγκούδη, Ε., 2005, Κοσμήματα από τη Νεολιθική Μάκρη Έβρου, Μεταπτυχιακή εργασία, ΑΠΘ. Crabtree, D., 1972, An Introduction to Flintknapping. Occasional Papers of the Idaho State University Museum, no 28, Pocatello, Idaho. Curci, A. & Tagliacozzo, A., 2003, Economic and ecological evidence from the vertebrate of the Neolithic site of Makri (Thrace Greece). In Kotzabopoulou, E., Hamilakis, Y., Halstead, P., Gamble, C. & Elefanti, P. (eds), Zooarchaeology in Greece, Recent advances, BSA studies 9, Dimitriadis, S. &Skourtopoulou K., 2001, Characterization of lithic materials by petrographic and SEM techniques : towards suggestions on chipped stone provenance from Neolithic sites of Northern Greece. In Y. Bassiakos, E. Aloupi, Y. Facorellis (eds.), Archaeometry issues in Greek Prehistory and Antiquity. A publication of the Hellenic Society for Archaeometry and the Society of Messenean Archaeological Studies, Athens, p Dobres, M A., 1995, Gender and Prehistoric Technology : On the Social Agency of Technical Strategies, World Archaeology 27 (1), p

102 Dobres, M- A., 1999, Technology links and chains : The processual unfolding of the technique and technician. In Dobres, M-A. and Hoffman, C.R. (eds.), Making Culture: Essays on Technological Practice and World Views, MIT Press, Washington, DC., p Dobres, M- A., 2000, Technology and Social Agency. Outlining Practice Framework for Archaeology. Blackwell Publishers. Edmonds, M. R., 1990, Description, Understanding and the Chaine Operatoire, Archaeological Review from Cambridge 9 (1), p Εfstratiou, N., 1996, New investigations in Thrace. Ιn: Alram- Stern, E. (ed.) Die Agaische fruhzeit, Osterreichische Akademie der Wissenschaften, Wien, Efstratiou, N., Fumanal, M.P., Ferrer, C., Urem-Kotsos, D., Curci, A., Tagliacozzo, A., Stratouli, G., Valamoti, S.M., Ntinou, M., Badal, E., Mandella, M. &Skourtopoulou, K., 1998, Excavations at the Neolithic settlement of Makri, Thrace, Greece ( )- A preliminary report, Saguntum 31, Efstratiou, N., 1998, Arrangement and Use of Space. In Efstratiou, N., Fumanal, M.P., Ferrer, C., Urem-Kotsos, D., Curci, A., Tagliacozzo, A., Stratouli, G., Valamoti, S.M., Ntinou, M., Badal, E., Mandella, M. &Skourtopoulou, K., 1998, Excavations at the Neolithic settlement of Makri, Thrace, Greece ( )- A preliminary report, Saguntum 31, Efstratiou, N., 1998, The Excavation The Stratigraphy. In Efstratiou, N., Fumanal, M.P., Ferrer, C., Urem-Kotsos, D., Curci, A., Tagliacozzo, A., Stratouli, G., Valamoti, S.M., Ntinou, M., Badal, E., Mandella, M. &Skourtopoulou, K., 1998, Excavations at the Neolithic settlement of Makri, Thrace, Greece ( )- A preliminary report, Saguntum 31, Ευστρατίου Ν., 1989, Ανασκαφή Μάκρης. Ανασκαφική περίοδος 1989, ΑΕΜΘ 3,

103 Ευστρατίου Ν., 1990, Νεότερες έρευνες στο νεολιθικό οικισμό της Μάκρης. Ανασκαφική περίοδος 1990, ΑΕΜΘ 4, Ευστρατίου, Ν., 1991, Νεότερες ενδείξεις για την προϊστορική εγκατάσταση στη Θράκη, ΑΕΜΘ 5, Ευστρατίου, Ν., 1992, Προνεολιθικά ευρήματα από την Αιγαιακή Θράκη, ΑΕΜΘ 6, Ευστρατίου, Ν. & Ammerman, A.J., 1996, Τα πρώτα ευρήματα της Παλαιολιθικής Εποχής στη Θράκη, Αρχαιολογία, Ευστρατίου, Ν. & Καλλιντζή Ν., 1994, Μάκρη Έβρου. Ανασκαφές Οδηγός. Βάνιας, Θεσσαλονίκη. Ευστρατίου Ν. & Καλλιντζή Ν., 1996, Αρχαιολογικές έρευνες στη Μάκρη Έβρου. Εκτιμήσεις και προβλήματα, ΑΕΜΘ 10 Α, Ευστρατίου, Ν. & Φωτιάδης, Μ., 1998, Η έρευνα σ ένα προϊστορικό λατομείο πυριτόλιθου στη Θράκη, Τα πρώτα αποτελέσματα, ΑΕΜΘ 12, Elster E. S., 1989, The Chipped Stone Industry. In Gimbutas M., Winn S. & Shimabuku D. (eds.), Achilleion, A Neolithic Settlement in Thessaly, Greece, BC. Los Angeles, California. p French, D.H., 1961, Late Chalcolithic pottery in north west Turkey and the Aegean, Anatolian Studies 11, French, D.H., 1964, Prehistoric Pottery from Macedonia and Thrace, Prähistorische Zeitschrift 42, Frison, G. C., 1968, A Functional Analysis of Certain Chipped Stone Tools, American Antiquity 33, P

104 Grace, R, 1996, Review article. Use- wear analysis: The state of art. Archaeometry 38 (2), Hellstrom, P., (ed.), 1987, Paradeisos, A Late Neolithic settlement in Aegean Thrace, Memoir 7, Medelhausmuseet, Stockholm. Hodder, I., 2002, Διαβάζοντας το παρελθόν, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου. Julien, C. K. and Julien, M., 1994, Prehistoric Technology: A Cognitive Science? In Renfrew, C. and Zubrow, E. (eds.), The Ancient Mind, Elements of Cognitive Archaeology, Cambridge University Press, Cambridge, p Καλλιντζή, Ν. & Ευστρατίου, Ν., 1988, Ανασκαφή στη Μάκρη Έβρου, ΑΕΜΘ 2, Καλλιντζή, Ν. & Ευστρατίου Ν., 1991, Μάκρη, ΑΔ Β- 2, Χρονικά, Klejn, L., 1977, A panorama of theoretical archaeology, Current Anthropology 18. Kozlowski, J. K., Kaczanowska, M., Pawlinowski, M., 1996, Chipped Stone industries from Neolithic levels at Lerna. Hesperia 65: Καρκάνας, Π. & Ευστρατίου Ν., 2001, Αναζητώντας τον καθημερινό χρόνο στη Νεολιθική Μάκρη: Μικρο- δομή και μικρο- στρωματογραφία δαπέδων, επιφανειών χρήσης και εξωτερικών χώρων, ΑΕΜΘ 15, 1-8. Κυριακίδου Μ., 1990, Η λιθοτεχνία του οικισμού των Βασιλικών. Μεταπτυχιακή εργασία, Α.Π.Θ. Lemonnier, P., 1980, Les salines de l ouest logique technique, logique social. Paris. Maison des Sciences de l Homme. 104

105 Leroi- Gourhan, A., 1964, La Geste et La Parole, I, Technique et Langage. Paris, Albin Michel. Macclennen, CH., Ammerman, A. &Ευστρατίου, Ν., 1997, Γεωαρχαιολογικές έρευνες στη λιμνοθάλασσα της Βιστονίδας στη Θράκη, ΑΕΜΘ 11, Μέλφος, Β., Στρατούλη, Γ., Βαβελίδης, Μ. &Ευστρατίου Ν., 2001, Προέλευση και διακίνηση των πρώτων υλών για την κατασκευή των λειασμένων λίθινων εργαλείων από το Νεολιθικό οικισμό Μάκρης Έβρου, στο Μπασιάκος, Ι., Αλούπη, Ε. & Φακορέλης, Γ. (εκδ.), Αρχαιομετρικές μελέτες για την ελληνική προϊστορία και αρχαιότητα. Ελληνική αρχαιομετρική Εταιρία Εταιρία Μεσσηνιακών Σπουδών, Αθήνα, Moundrea- Agrafioti, A., 1981, La Thessalie du Sud- Est au Neolithique: Outillage Lithique et Osseux. These de Doctorat, Universite de Paris X. Μπακαλάκης, Σ., 1961/62, Αρχαιολογικαί έρευναι εν Θράκη, ΑΔ 17, Χρονικά, Ntinou, M., 2002, Paleovegetation en el norte Grecia desde el Tardiglaciar hasta el Atlantico. Formationes vegetales, recursos y usos, BAR International Series 1038, Archaeopress. Ntinou, M. & Badal, E., 2001, Ανθρακολογία: Εφαρμογές της μεθόδου και πρώτα αποτελέσματα από το νεολιθικό οικισμό της Μάκρης, Θράκη, στο Μπασιάκος, Ι., Αλούπη, Ε. & Φακορέλης, Γ. (εκδ.), Αρχαιομετρικές μελέτες για την ελληνική προϊστορία και αρχαιότητα. Ελληνική αρχαιομετρική Εταιρία Εταιρία Μεσσηνιακών Σπουδών, Αθήνα, Odell, G. H. (ed.), 1996, Stone Tools: Theoretical Insights into Human Prehistory. Plenum Press, New York. 105

106 Ούρεμ- Κώτσος, Ντ. & Ευστρατίου Ν., 1993, Η συμβολή της κεραμικής τυπολογίας της Μάκρης στη μελέτη της προϊστορικής εξέλιξης στη Θράκη, ΑΕΜΘ 7, Pelegrin, J., 1986, Technologie Lithique : Une Methode Applique a l etude de deux series du Perigordien Ancien, These Universitaire, Universite de Paris X. Pelegrin, J., 1990, Prehistoric Lithic Technology : Some Aspects of Research, Archaeological review from Cambridge 9 (1), p Perles, C., 1987, Les industries lithiques taillees de Franchthi (Argolide, Grece), Tome I : Presentation generale et industries paleolithiques. Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press. Perles, C., 2001, The Early Neolithic in Greece: the first farming communities in Europe. Cambridge University Press. Cambridge. Renfrew, C. & Aspinall A., 1989, Aegean Obsidian and Franchti Cave. In T. Jacobsen (ed.) Excavations at Franchti Cave, Greece. Fascicle 5, Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press. Renfrew, C., Gimbutas, M. & Elster, E.(eds.),1986, Excavations at Sitagroi I. Los Angeles. California. Ρωμιοπούλου, Α., 1965, Προϊστορικός συνοικισμός Λαφρούδας (Ν. Ξάνθης )ΑΔ 20, ΒΟ2c, Semenov, P., 1964, Prehistoric Technology. Moonraker Press. Σκουρτοπούλου, Κ., 1993, Η Λιθοτεχνία της Θέρμης Β. Νεολιθική παραγωγή και τεχνολογική δραστηριότητα. Μεταπτυχιακή εργασία, Α.Π.Θ. Skourtopoulou, K, 1998, The Chipped Stone Industries of Makri. Domestic Contexts of Tool Production and Use. In Efstratiou, N., Fumanal, M.P., Ferrer, C., 106

107 Urem-Kotsos, D., Curci, A., Tagliacozzo, A., Stratouli, G., Valamoti, S.M., Ntinou, M., Badal, E.& Mandella, M. Excavations at the Neolithic settlement of Makri, Thrace, Greece ( )- A preliminary report, Saguntum 31,p Skourtopoulou, K., 1999, The Chipped Stone from Makriyalos: A Preliminary Report. In P. Halstead (ed.), Neolithic Society in Greece. Sheffield Studies in Aegean Archaeology 2. Sheffield: Sheffield University Press. p Σκουρτοπούλου, Κ., 2004, Η λιθοτεχνία αποκρουσμένου λίθου στον οικισμό της Σταυρούπολης. Στο Γραμμένος Δ. και Κώτσος Σ. (εκδ.) Σωστικές ανασκαφές στο Νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης. Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βορείου Ελλάδος, αρ.6: Θεσσαλονίκη. Σελ Theocharis, D., 1971, Prehistory of Eastern Macedonia and Thrace, Ancient Greek Cities 9, Αθηναϊκό Κέντρο Οικιστικής του Α.Τ.Ο., Αθήνα. Tixier, J., 1963, Typologie de l Epipaleolithique du Maghreb, Arts et Metiers Graphiques. Tixier, J., Inizan, M. L. & Roche, H., 1980, Prehistoire de la Pierre taillee, I : terminologie et technologie. Paris, CREP. Tixier, J., 1984, Prehistoire et Technologie Lithique. Journees du Mai 1979, CNRS. Tixier, J., Inizan, M.L., Roche, H., 1999, Technology and Terminology of Knapped Stone. Nanterre : CREP Torrence, R., 1986, Production and Exchange of Stone Tools. Cambridge University Press. Torrence, R., 1989, Time, Energy and Stone Tools. Cambridge University Press. 107

108 Treuil, R., 1992, Dikili-Tash. Bulletin de Correspondance Hellenique, Suppl. XXIV. Paris. Τριαντάφυλλος, Δ., 1987, Προσκυνητές Ροδόπης, Έργον, Tringham R., 2003, Flaked Stone. In Elster E. S. & Renfrew C. (eds.), Prehistoric Sitagroi: Excavations in Northeast Greece, Vol. 2: The Final Report. p Τσιμπίδης -Πεντάζος, Ε., 1971, Αρχαιολογικαί έρευναι εν Θράκη, ΠΑΕ, Urem Kotsos, D., 1998, The pottery and the ceramic sequence. In Efstratiou, N., Fumanal, M.P., Ferrer, C., Urem-Kotsos, D., Curci, A., Tagliacozzo, A., Stratouli, G., Valamoti, S.M., Ntinou, M., Badal, E., Mandella, M. &Skourtopoulou, K., 1998, Excavations at the Neolithic settlement of Makri, Thrace, Greece ( )- A preliminary report, Saguntum 31, Voytek B.,1990, The Use of Stone Resources. In Tringham R. & Krstic D. (eds.), Selevac, A Neolithic Village in Yugoslavia. Los Angeles, California. p Voytek, B, 1992, Lithics. In Excavations at Opovo, : Socioeconomic Change in the Balkan Neolithic. Journal of Field Archaeology, Vol. 19, p Φωτιάδης, Μ., Παπαγιάννη, Δ. & Ευστρατίου, Ν.,2001, Πετρωτά Θράκης: προϊστορικό λατομείο πυριτόλιθου, ΑΕΜΘ 15, Χατζητουλούσης, Σ. Ι., 1998, Η μελέτη των αποτυπωμάτων της νεολιθικής κεραμικής του οικισμού της Μάκρης. Ενδείξεις για την παρουσία υφαντικής, καλαθοπλεκτικής και ψαθοπλεκτικής στην προϊστορία, Μεταπτυχιακή εργασία, ΑΠΘ. Yiouni, P., 1995, Technological analysis of the Neolithic Pottery from Makri, BCH 119,

109 ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ Άμεση κρούση: Τεχνική απόσπασης προϊόντων από τον πυρήνα, με άμεσο χτύπημα από έναν σκληρό (λίθινο) ή μαλακό (οστέινο, κεράτινο, ξύλινο κ.α.) κρουστήρα. Άξονας απολέπισης: Ο άξονας μέγιστου μήκους ενός προϊόντος, που ακολουθεί την κατεύθυνση της απολέπισης, δηλαδή την κατεύθυνση της εφαρμογής της δύναμης κατά την απολέπιση. Αξονικότητα: Χαρακτηριστικό που εξετάζει την ταύτιση ή μη ταύτιση του άξονα απολέπισης με το μορφολογικό άξονα μήκους του προϊόντος. Απολέπιση / απόκρουση: Η διαδικασία με την οποία αφαιρούνται σκόπιμα τμήματα ενός πυρήνα. Απολέπισμα: Κάθε προϊόν (φολίδα, λεπίδα κ.α.) που προκύπτει από μια διαδικασία απόκρουσης του πυρήνα. Αρνητικά : Αφορά στα αρνητικά που μπορεί να φέρει ένας πυρήνας ή ένα απολέπισμα στην μπροστά όψη του, που σχηματίζονται από τις προηγούμενες αφαιρέσεις. Βολβός: Το σημείο στο πίσω και επάνω τμήμα ενός απολεπίσματος (ακριβώς κάτω από το σημείο κρούσης), το οποίο λόγω της δύναμης που έχει ασκηθεί κατά την απόκρουση, δημιουργεί μια βολβοειδή προεξοχή. Δευτερογενής επεξεργασία: Η επεξεργασία μέσω κρούσης ή πίεσης για την περαιτέρω διαμόρφωση και σχηματοποίηση των αποσπασμένων προϊόντων, με σκοπό να μετατραπούν σε εργαλειακό εξοπλισμό. Έμμεση κρούση: Τεχνική απόσπασης προϊόντων από τον πυρήνα με τη χρήση ενδιάμεσου εργαλείου (μαλακός ή σκληρός κρουστήρα). Επιφάνεια απολέπισης: Η επιφάνεια του πυρήνα από την οποία έχουν αποσπαστεί προϊόντα. Επιφάνεια εφαρμογής της δύναμης: Η επιφάνεια του πυρήνα στην οποία ασκείται η δύναμη για την απόσπαση των προϊόντων. Καμπυλότητα προφίλ: Η κλίση που σχηματίζει το προφίλ ενός προϊόντος απολέπισης. Κυματισμοί θραύσης: Οι κυματισμοί που δημιουργούνται στο πίσω μέρος ενός απολεπίσματος, λόγω της δύναμης που έχει ασκηθεί κατά την απόκρουση. 109

110 Λεπίδα: Προϊόν απολέπισης που φέρει παράλληλες πλευρές και έχει μήκος τουλάχιστον το διπλάσιο του πλάτους του. Λεπίδα με κορυφές: Λεπίδα που φέρει μια τεχνητή ακμή, η οποία δημιουργείται από εναλλασσόμενες απολεπίσεις μικρών διαστάσεων. Λεπιδοειδής φολίδα: Μακριά φολίδα, που ωστόσο δε διατηρεί παραλληλία πλευρών και δε φέρει τα βασικά χαρακτηριστικά μιας λεπίδας. Μικρολεπίδα: Λεπίδα που το πλάτος της είναι μικρότερο του 1,1-1cm. Μορφολογικός άξονας: Ο άξονας της μέγιστης συμμετρίας ενός προϊόντος, που έχει την κατεύθυνση του μέγιστου μήκους του. Πατίνα: Μετάλλαξη της εξωτερικής επιφάνειας ενός προϊόντος λόγω έκθεσής του σε φυσικούς παράγοντες. Πίεση: Τεχνική απόσπασης προϊόντων από τον πυρήνα μέσω πίεσης στην επιφάνεια εφαρμογής δύναμης. Πρισματικότητα: Χαρακτηριστικό που ελέγχει την ύπαρξη πρισματικών όψεων στην μπροστά όψη των προϊόντων. Προϊόντα ανανέωσης: Προϊόντα, η απόσπαση των οποίων έχει ως σκοπό να ανανεώσει την επιφάνεια εφαρμογής της δύναμης ή την επιφάνεια απολέπισης, για την συνέχιση της διαδικασίας απολέπισης. Πυρήνας: Τμήμα πρώτης ύλης από το οποίο αποσπώνται φολίδες, λεπίδες κ.α. προϊόντα. Στεφάνη: Το περίγραμμα της επιφάνειας εφαρμογής δύναμης σε έναν πυρήνα που σχηματίζει προεξέχουσες επιφάνειες. Συμμετρία προφίλ: Χαρακτηριστικό που δείχνει το κατά πόσο το προφίλ ενός προϊόντος παρουσιάζει συμμετρία ή όχι. Φλοιός: Φυσικός σχηματισμός στην εξωτερική επιφάνεια της πρώτης ύλης. Φολίδα: Κάθε προϊόν που αποσπάται από έναν πυρήνα και το μήκος του δεν ξεπερνά το διπλάσιο του πλάτους του. Φτέρνα: Το τμήμα της επιφάνειας κρούσης του πυρήνα, το οποίο αποσπάται μαζί με το προϊόν της απολέπισης. 110

111 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1: Χάρτης της Θράκης με τη θέση των Προσκυνητών και της Μάκρης. Εικόνα 2: Πυρήνες πυριτόλιθου από τους Προσκυνητές. Εικόνα 3: Πυρήνας φολίδων και λεπίδων με ποσοστό φλοιού >50%. Εικόνα 4: Πυραμιδοειδής πυρήνας φολίδων και λεπίδων. Εικόνα 5: Τραπεζιόσχημος πυρήνας φολίδων και λεπίδων. Εικόνα 6: Πυρήνας φολίδων, μη κανονικών γεωμετρικών προτύπων. Εικόνα 7: 1. Λεπίδα με «ακμές κορυφών», 2-4. Φολίδες ανανέωσης της επιφάνειας εφαρμογής δύναμης του πυρήνα. Εικόνα 8: Προϊόντα θερμικά αλλοιωμένα. Εικόνα 9: Εργαλείο με διατρητικό άκρο διαμορφωμένο σε λεπίδα. Εικόνα 10: Εργαλείο με διατρητικό άκρο διαμορφωμένο σε θραύσμα μεσαίου και κάτω τμήματος μικρολεπίδας οψιανού. Εικόνα 11: Αιχμή διαμορφωμένη σε θραύσμα κάτω τμήματος φολίδας. Εικόνες 12-13: Αιχμές με ώμο διαμορφωμένες σε φολίδες. Εικόνα 14: Οδοντωτό εργαλείο διαμορφωμένο σε φολίδα ανανέωσης της επιφάνειας απολέπισης. Εικόνα 15: Ξέστρο όψεως διαμορφωμένο σε φολίδα. Φέρει το χαρακτηριστικό κυκλικό περίγραμμα και τριγωνική απόληξη στο κάτω άκρο πιθανόν για στειλέωση. Εικόνα 16: Ξέστρο όψεως διαμορφωμένο σε φολίδα. Φέρει το χαρακτηριστικό κυκλικό περίγραμμα και τριγωνική απόληξη στο κάτω άκρο πιθανόν για στειλέωση. Εικόνα 17: Διπλό ξέστρο διαμορφωμένο σε θραύσμα λεπίδας. Στις πλαϊνές πλευρές της πίσω όψης φέρει ευθύγραμμη δευτερογενή επεξεργασία. Εικόνες 18-19: Ξέστρα όψεως διαμορφωμένα σε φολίδες. Φέρουν το χαρακτηριστικό κυκλικό περίγραμμα, ενώ στο κάτω τμήμα τους διαμορφώνεται οδόντωση με απότομες αφαιρέσεις. Εικόνα 20: Αφαίρεση γλυφίδας στο κάτω άκρο μικρολεπίδας. Εικόνα 21: Διατρητικό εργαλείο διαμορφωμένο σε λεπιδοειδή φολίδα, με δευτερογενή επεξεργασία που πιθανόν να σχηματίζει στέλεχος στειλέωσης. 111

112 Εικόνα 22: Σύνθετο εργαλείο που συνδυάζει διατρητικό άκρο και δημιουργία εγκοπής σε λεπιδοειδή φολίδα. Εικόνα 23: Διαμόρφωση διατρητικού άκρου σε συνδυασμό με ευθύγραμμη δευτερογενή επεξεργασία σε λεπίδα. Εικόνα 24: Διαμόρφωση διατρητικού άκρου και σχηματισμός εγκοπής σε φολίδα. Εικόνα 25: Ευθύγραμμη δευτερογενής επεξεργασία σε θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος λεπίδας. Εικόνα 26: Ευθύγραμμη δευτερογενής επεξεργασία σε λεπίδα. Εικόνα 27: Θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος λεπίδας με ευθύγραμμη δευτερογενή επεξεργασία. Εικόνες 28-29: Τμηματική δευτερογενής επεξεργασία σε θραύσματα μεσαίου τμήματος λεπίδων. Εικόνα 30: Τμηματική δευτερογενής επεξεργασία σε θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος λεπίδας από οψιανό. Εικόνα 31: Θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος λεπίδας με ευθύγραμμη και τμηματική δευτερογενή επεξεργασία. Εικόνα 32: Θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος λεπίδας με απότομη ευθύγραμμη δευτερογενή επεξεργασία σε συνδυασμό με τμηματική δευτερογενή επεξεργασία. 112

113 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΕΔΙΩΝ Σχέδιο 1: Σχεδιαστική αναπαράσταση της τούμπας των Προσκυνητών και των διανοιγμένων τομών. Σχέδιο 2: Τα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά του πυρήνα. Σχέδιο 3: Τα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά ενός απολεπίσματος. Σχέδιο 4: Πυρήνας φολίδων και λεπίδων με ποσοστό φλοιού >50%. Σχέδιο 5: Ακατέργαστη φολίδα ανανέωσης της επιφάνειας απολέπισης του πυρήνα. Σχέδιο 6: Ακατέργαστη φολίδα που ανήκει στην 1η σειρά φολίδων, με ποσοστό φλοιού >25%. Σχέδιο 7: Ακατέργαστη φολίδα που ανήκει στην 1 η σειρά φολίδων, με ποσοστό φλοιού <75%. Σχέδιο 8: Ακατέργαστη φολίδα, που ανήκει στην 1 η σειρά φολίδων με ποσοστό φλοιού 50%. Σχέδιο 9: Φολίδα ανανέωσης της επιφάνειας εφαρμογής δύναμης του πυρήνα. Σχέδιο 10: Θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος ακατέργαστης λεπίδας. Σχέδιο 11: Θραύσμα μεσαίου τμήματος ακατέργαστης λεπίδας. Σχέδιο 12: Διατρητικό εργαλείο σε θραύσμα κάτω τμήματος λεπίδας. Σχέδιο 13: Διατρητικό εργαλείο σε λεπίδα. Σχέδιο 14: Αιχμή διαμορφωμένη σε θραύσμα κάτω τμήματος φολίδας. Σχέδιο 15: Αιχμή σε φολίδα με ώμο. Σχέδιο 16: Αιχμή με ώμο σε φολίδα, που στη συνέχεια διαμορφώθηκε ως ξέστρο όψεως. Σχέδιο 17: Οδοντωτό εργαλείο σε λεπιδοειδή φολίδα. Σχέδιο 18: Δημιουργία εγκοπής σε θραύσμα μεσαίου και επάνω τμήματος λεπίδας. Σχέδιο 19 : Δημιουργία εγκοπής λεπιδοειδούς φολίδας. σε θραύσμα μεσαίου και επάνω τμήματος Σχέδιο 20: Δημιουργία εγκοπής σε θραύσμα μεσαίου τμήματος λεπίδας. 113

114 Σχέδιο 21: Δημιουργία εγκοπής στην πίσω όψη θραύσματος μεσαίου και επάνω τμήματος λεπίδας. Σχέδιο 22: Ξέστρο όψεως σε φολίδα με το χαρακτηριστικό κυκλικό περίγραμμα. Σχέδιο 23: Ξέστρο όψεως σε φολίδα με στέλεχος στειλέωσης. Σχέδιο 24: Ξέστρο όψεως σε φολίδα με στέλεχος στειλέωσης. Σχέδιο 25: Ξέστρο όψεως σε θραύσμα μεσαίου και κάτω τμήματος λεπίδας. Σχέδιο 26: Ξέστρο όψεως και πλάγιο σε θραύσμα μεσαίου και κάτω τμήματος λεπίδας. Σχέδιο 27: Θραύσμα κάτω τμήματος μικρολεπίδας με περιορισμό του μήκους. Σχέδιο 28: Σύνθετο εργαλείο με διαμόρφωση διατρητικού άκρου και αφαίρεση γλυφίδας σε λεπίδα. Σχέδιο 29: Σύνθετο εργαλείο με τμηματική δευτερογενή επεξεργασία και οδοντώσεις σε θραύσμα μεσαίου τμήματος λεπίδας. Σχέδιο 30: Σύνθετο εργαλείο με ευθύγραμμη δευτερογενή επεξεργασία και δημιουργία εγκοπής σε λεπίδα. Σχέδιο 31: Σύνθετο εργαλείο με ευθύγραμμη δευτερογενή επεξεργασία και δημιουργία εγκοπής στην πίσω όψη θραύσματος επάνω και μεσαίου τμήματος λεπιδοειδούς φολίδας. Σχέδιο 32: Σύνθετο εργαλείο με τμηματική δευτερογενή επεξεργασία και δημιουργία εγκοπής σε θραύσμα μεσαίου τμήματος λεπίδας. Σχέδιο 33: Ευθύγραμμη δευτερογενής επεξεργασία και δημιουργία εγκοπής σε θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος λεπίδας. Σχέδιο 34: Ευθύγραμμη δευτερογενής επεξεργασία και στόμωση σε θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος λεπίδας. Σχέδιο 35: Ευθύγραμμη δευτερογενής επεξεργασία σε θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος λεπίδας. Σχέδιο 36: Ευθύγραμμη δευτερογενής επεξεργασία σε θραύσμα μεσαίου τμήματος λεπίδας. Σχέδιο 37: Τμηματική δευτερογενής επεξεργασία σε θραύσμα μεσαίου και κάτω τμήματος λεπίδας. Σχέδιο 38: Ευθύγραμμη και τμηματική δευτερογενής επεξεργασία σε θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος λεπίδας. 114

115 Σχέδιο 39: Ευθύγραμμη και τμηματική δευτερογενής επεξεργασία σε θραύσμα μεσαίου τμήματος λεπίδας. Σχέδιο 40: Ευθύγραμμη και τμηματική δευτερογενής επεξεργασία σε θραύσμα κάτω τμήματος λεπίδας. Σχέδιο 41: Θραύσμα μεσαίου τμήματος ακατέργαστης λεπίδας με στίλβη χρήσης. Σχέδιο 42: Τεχνικές κατασκευής: 1. Άμεση κρούση με σκληρό κρουστήρα, 2. Άμεση κρούση με μαλακό κρουστήρα, 3. Έμμεση κρούση με μαλακό κρουστήρα, 4.Τεχνική της πίεσης. Σχέδιο 43:Πυριτολιθικά εργαλεία από τη Μάκρη. 115

116 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Γράφημα 1: Οι τρεις κατηγορίες των πρώτων υλών και τα ποσοστά που αντιπροσωπεύει η καθεμία στο σύνολο του υλικού. Γράφημα 2: Ταξινόμηση του συνόλου των πυριτολιθικών τεχνέργων. Γράφημα 3: Ποσοστιαία παρουσία των κατηγοριών του συνόλου του υλικού. Γράφημα 4: Ποσοστιαία παρουσία θερμικά αλλοιωμένων προϊόντων στο σύνολο του υλικού. Γράφημα 5: Αριθμητική παρουσία θερμικά αλλοιωμένων προϊόντων ανά κατηγορία. Γράφημα 6: Ποσοστιαίος διαχωρισμός επεξεργασμένων και μη επεξεργασμένων προϊόντων στο σύνολο του υλικού. Γράφημα 7: Ποσοστιαία αντιπροσώπευση κατηγορίες προϊόντων. δευτερογενούς επεξεργασίας στις Γράφημα 8: Εργαλειακές ομάδες. Γράφημα 9: Ποσοστιαία παρουσία εργαλειακών ομάδων. Γράφημα 10: Ποσοστά εφαρμογής της τεχνικής της άμεσης κρούσης στις κατηγορίες των προϊόντων. Γράφημα 11: Ποσοστά εφαρμογής της τεχνικής της έμμεσης κρούσης στις κατηγορίες των προϊόντων. Γράφημα 12: Ποσοστιαία αντιπροσώπευση των εργαλείων σε σχέση με τη χρήση τους. Γράφημα 13: Αριθμητική παρουσία των εργαλείων σε σχέση με τη χρήση τους. Γράφημα 14: Κατανομή του συνόλου των προϊόντων στα δάπεδα, την επάλληλη εστία, τα λιθόστρωτα και τους λάκκους. Γράφημα 15: Αριθμητική παρουσία του συνόλου των προϊόντων στα δάπεδα, την εστία, τα λιθόστρωτα και τους λάκκους. Γράφημα 16: Ποσοστιαία παρουσία δευτερογενώς επεξεργασμένων προϊόντων στα δάπεδα, την εστία, τα λιθόστρωτα και τους λάκκους. Γράφημα 17: Κατανομή προϊόντων στους λάκκους και στις υπόλοιπες ανασκαφικές ενότητες. Γράφημα 18: Κατανομή προϊόντων στους λάκκους. 116

117 ΕΙΚΟΝΕΣ 117

118 ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΕΣ ΜΑΚΡΗ Εικόνα 1: Χάρτης της Θράκης με τη θέση των Προσκυνητών και της Μάκρης. (Πηγή: 118

119 Εικόνα 2: Πυρήνες πυριτόλιθου από τους Προσκυνητές. Εικόνα 3: Πυρήνας φολίδων και λεπίδων με ποσοστό φλοιού >50%. 119

120 Εικόνα 4: Πυραμιδοειδής πυρήνας φολίδων και λεπίδων. Εικόνα 5: Τραπεζιόσχημος πυρήνας φολίδων και λεπίδων. 120

121 Εικόνα 6: Πυρήνας φολίδων, μη κανονικών γεωμετρικών προτύπων. Εικόνα 7: 1. Λεπίδα με «ακμές κορυφών», 2-4. Φολίδες ανανέωσης της επιφάνειας εφαρμογής δύναμης του πυρήνα. 121

122 Εικόνα 8: Προϊόντα θερμικά αλλοιωμένα. Εικόνα 9: Εργαλείο με διατρητικό άκρο διαμορφωμένο σε λεπίδα. 122

123 Εικόνα 10: Εργαλείο με διατρητικό άκρο διαμορφωμένο σε θραύσμα μεσαίου και κάτω τμήματος μικρολεπίδας οψιανού. Εικόνα 11: Αιχμή διαμορφωμένη σε θραύσμα κάτω τμήματος φολίδας. 123

124 Εικόνα 12 Εικόνα 13 Εικόνες 12-13: Αιχμές με ώμο διαμορφωμένες σε φολίδα. Εικόνα 14: Οδοντωτό εργαλείο διαμορφωμένο σε φολίδα ανανέωσης της επιφάνειας απολέπισης. 124

125 Εικόνα 15: Ξέστρο όψεως διαμορφωμένο σε φολίδα. Φέρει το χαρακτηριστικό κυκλικό περίγραμμα και τριγωνική απόληξη στο κάτω άκρο πιθανόν για στειλέωση. Εικόνα 16 Εικόνα 17 Εικόνα 16: Ξέστρο όψεως διαμορφωμένο σε φολίδα. Φέρει το χαρακτηριστικό κυκλικό περίγραμμα και τριγωνική απόληξη στο κάτω άκρο πιθανόν για στειλέωση. Εικόνα 17: Διπλό ξέστρο διαμορφωμένο σε θραύσμα λεπίδας. Στις πλαϊνές πλευρές της πίσω όψης φέρει ευθύγραμμη δευτερογενή επεξεργασία. 125

126 Εικόνα 18 Εικόνα 19 Εικόνες 18-19: Ξέστρα όψεως διαμορφωμένα σε φολίδες. Φέρουν το χαρακτηριστικό κυκλικό περίγραμμα, ενώ στο κάτω τμήμα τους διαμορφώνεται οδόντωση με απότομες αφαιρέσεις. Εικόνα 20: Αφαίρεση γλυφίδας στο κάτω άκρο μικρολεπίδας. 126

127 Εικόνα 21: Διατρητικό εργαλείο διαμορφωμένο σε λεπιδοειδή φολίδα, με δευτερογενή επεξεργασία που πιθανόν να σχηματίζει στέλεχος στειλέωσης. Εικόνα 22: Σύνθετο εργαλείο που συνδυάζει διατρητικό άκρο και δημιουργία εγκοπής σε λεπιδοειδή φολίδα. 127

128 Εικόνα 23: Διαμόρφωση διατρητικού άκρου σε συνδυασμό με ευθύγραμμη δευτερογενή επεξεργασία σε λεπίδα. Εικόνα 24: Διαμόρφωση διατρητικού άκρου και σχηματισμός εγκοπής σε φολίδα. Εικόνα 25: Ευθύγραμμη δευτερογενής επεξεργασία σε θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος λεπίδας. 128

129 Εικόνα 26: Ευθύγραμμη δευτερογενής επεξεργασία σε λεπίδα. Εικόνα 27: Θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος λεπίδας με ευθύγραμμη δευτερογενή επεξεργασία. Εικόνα 28 Εικόνα 29 Εικόνες 28-29: Τμηματική δευτερογενής επεξεργασία σε θραύσματα μεσαίου τμήματος λεπίδων. 129

130 Εικόνα 30: Τμηματική δευτερογενής επεξεργασία σε θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος λεπίδας από οψιανό. Εικόνα 31: Θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος λεπίδας με ευθύγραμμη και τμηματική δευτερογενή επεξεργασία. Εικόνα 32: Θραύσμα επάνω και μεσαίου τμήματος λεπίδας με απότομη ευθύγραμμη δευτερογενή επεξεργασία σε συνδυασμό με τμηματική δευτερογενή επεξεργασία. 130

131 ΣΧΕΔΙΑ 131

132 ΤΟΜΗ 5 ΤΟΜΗ 4 ΤΟΜΗ 2 ΤΟΜΗ 1 ΤΟΜΗ Τ ΑΒΓΔ ΤΟΜΗ 6 ΤΟΜΗ 3 ΤΟΜΗ 7 Σχέδιο 1: Σχεδιαστική αναπαράσταση της τούμπας των Προσκυνητών και των διανοιγμένων τομών. 132

133 Σχέδιο 2: Τα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά του πυρήνα (αναπροσαρμογή από Tixier et al., 1999: 60) 133