APIΣTOTEΛOYΣ ΠOΛITIKA TOMOΣ Γ

Transcript

1

2 APIΣTOTEΛOYΣ ΠOΛITIKA TOMOΣ Γ

3 APIΣTOTEΛOYΣ ΠOΛITIKA TΟΜΟΣ Γ (BIBΛIA Δ -E ) Mετάφρασις-Σημειώσεις: Σπυρίδων X. Mαγγίνας Tίτλος: Aριστοτέλους Πολιτικά Γ Mετάφρασις-Σημειώσεις: Σπυρίδων X. Mαγγίνας Eκδ σεις: ΓEΩPΓIAΔH - «BIBΛIOΘHKH TΩN EΛΛHNΩN» Yπε θυνος Eκδ σεως: Aδωνις Aθ. Γεωργιάδης Σελιδοποίησις: Aλέξιος Δ. Mάστορης copyright κδ σεις Λ. Γεωργιάδης 2006 SET: ISBN: Kεντρική διάθεσις: Mεσολογγίου 5, Aθ ναι, T.K , τηλ Bιβλιοπωλε α: Σ λωνος 114, Aθ ναι T.K , τηλ Kηφισίας 236, Kηφισιά T.K , Tηλ T.Θ Aθ ναι sales@georgiadesbooks.com Απαγορε εται ναδημοσίευσις λ κληρης μέρους τ ς παρο σης μελέτης, μ ποιοδήποτε μέσο, χωρ ς τ ν γραπτ δεια το κδ του τ ν νομίμων κληρον μων του. Επιτρέπεται ναφορ στ παρ ν βιβλίο στ περιεχ μεν του μ νον σ περίπτωσι πο παρουσιάζονται ρητ ς τ στοιχε α α το.

4

5 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΝ ΤΕΤΑΡΤΟΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΠΡΩΤΟΝ Αἱ διαφοραί τῶν πολιτευμάτων Εἰς πάσας τὰς τέχνας καὶ εἰς πάσας τὰς ἐπιστήμας, ὂχι ἐκείνας, αἱ ὁποῖαι ἀσχολοῦνται μερικῶς εἴς τι ἀντικείμενον, ἀλλὰ ἐκείνας, αἱ ὁποῖαι εἶναι τέλειαι, ἀσχολούμεναι εἰς ἓν γενικὸν εἶδος, εἶναι ἔργον νὰ ἐξετάσ η μία ἑκάστη ἐξ αὐτῶν τὸ ἁρμόζον εἰς ἕκαστον γενικὸν εἶδος, λόγου χάριν ποία ἄσκησις συμφέρει εἰς τὸ σῶμα καὶ εἰς ποῖον σῶμα, καὶ ποία εἶναι ἡ ἀρίστη ἄσκησις διότι εἰς τὸ σῶμα, τὸ ὁποῖον εἶναι ἐκ φύσεως κατεσκευασμένον κάλλιστα καὶ ἔχει ἐφοδιασθῆ ἀφθόνως μὲ πολλὰς ὡραίας ἰδιότητας, κατ ἀνάγκην ἁρμόζει ὁ ἄριστος τρόπος ἀσκήσεως καὶ ποία ἄσκησις κοινὴ κατὰ πάντα ἁρμόζει εἰς περισσοτέρους διότι καὶ τοῦτον εἶναι ἔργον της γυμναστικῆς προσέτι δὲ καὶ ἐάν τις δὲν ἐπιθυμ ῆ τὴν ἁρμόζουσαν εἰς αὐτὸν σωματικὴν κατάστασιν οὔτε τὴν γνῶσιν τῶν θεμάτων τῶν ἐχόντων σχέσιν πρὸς τὰς ἀσκήσεις, οὐδόλως ὀλιγώτερον εἶναι ἔργον τοῦ γυμναστοῦ καὶ τοῦ ἔχοντος γνῶσιν τῆς γυμναστικῆς νὰ παρασκευάσ η καὶ αὐτὴν τὴν ἱκανότητα. Καθ ὅμοιον δὲ τρόπον βλέπομεν νὰ συμβαίν η τοῦτο καὶ εἰς τὴν ἰατρικὴν καὶ εἰς τὴν ναυπηγικὴν καὶ εἰς τὴν τέχνην, διὰ τῆς ὁποίας κατασκευάζονται τὰ ἐνδύματα, καὶ γενικῶς εἰς πᾶσαν ἄλλην τέχνην. Κατ ἀκολουθίαν εἶναι φανερόν, ὅτι εἶναι ἔργον μιᾶς καὶ τῆς αὐτῆς ἐπιστήμης νὰ ἐξετάσ η το θέμα τοῦ ἀρίστου πολιτεύματος, ποῖον εἶναι δηλαδὴ αὐτὸ τὸ πολίτευμα καὶ ποίαν ἔχον μορφὴν θὰ ἠδύνατο κατ ἐξοχὴν νὰ εἶναι συμφώνως πρὸς τὴν ἐπιθυμίαν μας, ἐὰν βεβαίως δὲν ὑπῆρχεν οὐδὲν ἐξωτερικὸν ἐμπόδιον ἐπίσης καὶ ποῖον εἶναι τὸ ἁρμόζον καὶ εἰς ποίους διότι εἶναι ἴσως ἀδύνατον νὰ ἐπιτύχουν πολλοὶ τὸ ἄριστον πολίτευμα, κατ ἀκολουθίαν ὁ καλὸς νομοθέτης 9

6 1. Τῶν ἀπαραιτήτων καὶ ἀναγκαίων μέσων διὰ νὰ ἔχ η τὸ ἄριστον πολίτευμα. 2. Περὶ τοῦ πολιτεύματος γενικῶς, περὶ παντὸς εἴδους πολιτεύματος. 3. Προφανῶς ἐνταῦθα ὁ Αριστοτέλης ἀναφέρεται εἰς τὸν Πλάτωνα, ὁ ὁποῖος, καθὼς τοὐλάχιστον λέγει ἐδῶ ὁ Αριστοτέλης, δὲν ἐλάμβανε ὑπ ὄψει τὰ ἰσχύοντα πολιτεύματα διὰ τοῦτο τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον προέτεινε, δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ ἐφαρμοσθ ῆ, διότι οἱ πολῖται μὴ γνωρίζοντες ἄλλο παρόμοιον δὲν θὰ ἐπείθοντο νὰ τὸ ἐφαρμόσουν. Παρὰ τὰ λεγόμενα ὅμως ὑπὸ τοῦ Αριστοτέλους ὁ Πλάτων εἶχεν ὑπ ὄψει πάντα τὰ πολιτεύματα τῆς ἐποχῆς του καὶ τὰ παλαιότερον ἰσχύοντα. καὶ ὁ ἀληθῶς ἄξιος τοῦ ὀνόματος πολιτικὸς πρέπει νὰ ἔχουν ὑπ ὄψει καὶ τὸ ἄριστον καθ ἑαυτὸ πολίτευμα καὶ τὸ ὑπὸ ὡρισμένας βασικὰς προϋποθέσεις ἄριστον, προσέτι δὲ καὶ τρίτον πολίτευμα βασιζόμενον ἐπὶ ὑποθέσεως (τὸ ὁποῖον ὑπάρχει καθ ὑπόθεσιν) διότι πρέπει καὶ τὸ καθ ὑπόθεσιν δοθὲν πολίτευμα νὰ δύνανται νὰ ἐξετάζουν, κατὰ ποῖον δηλαδὴ τρόπον θὰ ἦτο δυνατὸν νὰ ἐμφανισθ ῆ τοῦτο ἐξ ἀρχῆς, καὶ ἀφοῦ ὑπάρξ η κατὰ ποῖον τρόπον θὰ δυνηθ ῆ νὰ διατηρηθ ῆ ἐπὶ περισσότερον χρόνον ἐννοῶ δηλαδὴ μίαν πόλιν, ἡ ὁποία οὔτε κατὰ τὸ ἄριστον πολίτευμα κυβερνᾶται, στερεῖται δὲ ἀντιθέτως καὶ τῶν ἀναγκαίων 1 μέσων, οὔτε καὶ κατὰ τὸ δυνατὸν καλύτερον πολίτευμα, ἀναλόγως πρὸς τὰ ὑπάρχοντα μέσα, ἀλλὰ κατά τι κατώτερον ἐκτὸς δὲ τούτων πρέπει νὰ γνωρίζουν (ὁ νομοθέτης καὶ ὁ πολιτικός) τὸ κατ ἐξοχὴν ἁρμόζον εἰς πάσας τὰς πόλεις πολίτευμα, διότι οἱ περισσότεροι ἐξ ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι ἐκφράζουν γνώμην περὶ τοῦ πολιτεύματος 2, καὶ ἂν ἀκόμη συμβαίν η νὰ ὁμιλοῦν κατὰ τὰ ἄλλα ὀρθῶς, ἀποτυγχάνουν ὅμως ὡς πρὸς τὰ πρακτικῶς ὠφέλιμα. Διότι δὲν πρέπει νὰ ἐξετάζουν μόνον ποῖον εἶναι τὸ ἄριστον πολίτευμα, ἀλλὰ καὶ ποῖον εἶναι δυνατὸν νὰ ἐφαρμοσθ ῆ, ὁμοίως δὲ καὶ τὸ δυνάμενον νὰ ἐφαρμοσθ ῆ εὐκολώτερον καὶ ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον ἔχει τὰ περισσότερα στοιχεῖα κοινὰ πρὸς πάντα τὰ ἄλλα. Αλλὰ τώρα ὅμως ἄλλοι μὲν ἀναζητοῦν νὰ εὕρουν μόνον τὸ ἐξοχώτερον πολίτευμα καὶ τὸ ἔχον ἀνάγκην ἀφθόνων ὑλικῶν μέσων, ἄλλοι δὲ ὁμιλοῦντες μᾶλλον περὶ ἑνὸς κοινοῦ πολιτεύματος, διαγράφοντες πάντα τὰ ὑπάρχοντα ἄλλα πολιτεύματα, ἐπαινοῦν το Λακωνικὸν ἢ ἄλλο τι πολίτευμα. Πρέπει ὅμως (ὁ νομοθέτης καὶ ὁ πολιτικὸς φιλόσοφος) νὰ προτείνουν τοιούτου εἴδους πολιτικὴν (πολιτειακήν) τάξιν, τὴν ὁποίαν οἱ πολῖται, ἔχοντες ὑπ ὄψει τα ἄλλα ἰσχύοντα πολιτεύματα 3, ἀφ ἑνὸς μὲν θὰ πεισθοῦν νὰ ἐφαρμόσουν, ἀφ ἑτέρου δὲ θὰ δυνηθοῦν νὰ ἀνακαινί

7 4. Ο πολιτικός, καθὼς λέγει ἐνταῦθα ὁ Αριστοτέλης, δύναται νὰ βοηθ ῆ τὰ ἰσχύοντα πολιτεύματα ἀνευρίσκων τὰ μειονεκτήματα αὐτῶν καὶ προτείνων τὴν ἐπανόρθωσιν τούτων. 5. Οἱ νόμοι ὡς περιεχόμενον τοῦ πολιτεύματος πρέπει νὰ προσαρμόζωνται πρὸς τὸ πολίτευμα ὡς περιέχον τοὺς νόμους. Κατά τινα τρόπον τὰ λεγόμενα ἐνταῦθα ὑπὸ τοῦ Αριστοτέλους περὶ τῶν νόμων ἐν σχέσει πρὸς τὸ πολίτευμα ἐνθυμίζουν τὰ ὑπ αὐτοῦ λεγόμενα εἰς τὸ «Περὶ ποιητικῆς» ἔργον του περὶ τῶν «ἠθῶν» (τῶν χαρακτήρων) ἐν σχέσει πρὸς τὴν «πρᾶξιν» τῆς τραγωδίας: «οὔκουν ὅπως τὰ ἤθη μιμήσωνται πράττουσιν, ἀλλὰ τὰ ἤθη συμπεριλαμβάνουσι διὰ τὰς πράξεις». 6. Οἱ νόμοι οὗτοι οἱ καθορίζοντες τὸ εἶδος τοῦ πολιτεύματος, οἱ ὁποῖοι διακρίνονται τῶν ἄλλων δευτερευόντων νόμων, εἶναι οἱ λεγόμενοι «συνταγματικοὶ» ἢ «καταστατικοί». σουν (νὰ βελτιώσουν) διότι τὸ νὰ βελτιώσ η τις ἓν πολίτευμα εἶναι ἔργον ὄχι εὐκολώτερον ἀπὸ τοῦ νὰ συντάξ η αὐτὸ ἐξ ἀρχῆς, καθὼς καὶ τὸ νὰ μανθάν η τις καλύτερον δὲν εἶναι εὐκολώτερον ἀπὸ τοῦ νὰ μανθάν η ἐξ ἀρχῆς διὰ τοῦτο ἐκτὸς τῶν ὅσα ἐλέχθησαν πρέπει ὁ πολιτικὸς νὰ δύναται νὰ βοηθ ῆ τὰ ἰσχύοντα πολιτεύματα, καθὼς ἐλέχθη καὶ ἀνωτέρω 4. Τοῦτο ὅμως εἶναι ἀδύνατον νὰ πράξ η (ὁ πολιτικός), ἐὰν δὲν γνωρίζ η πόσα εἴδη πολιτεύματος ὑπάρχουν. Αλλὰ τώρα νομίζουν μερικοί, ὅτι ἓν μόνον εἶδος δημοκρατίας ὑπάρχει καὶ ἓν μόνον εἶδος ὀλιγαρχίας τοῦτο ὅμως δὲν εἶναι ἀληθές. Κατ ἀκολουθίαν πρέπει νὰ μὴ μᾶς διαφεύγουν αἱ διαφοραὶ αἱ ὑπάρχουσαι εἰς τὰ πολιτεύματα, πόσαι δηλαδὴ εἶναι αὗται, καὶ κατὰ πόσους τρόπους γίνεται ἡ σύνθεσις τῶν πολιτευμάτων εἶναι δὲ ἔργον τῆς ἰδίας αὐτῆς διανοήσεως καὶ τοὺς ἀρίστους νόμους νὰ ἵδ η καὶ τοὺς ἁρμόζοντας εἰς ἓν ἕκαστον πολίτευμα νὰ καθορίσ η. Διότι οἱ νόμοι πρέπει νὰ προσαρμόζωνται εἰς τὰ πολιτεύματα, καὶ ὅλοι πράγματι τοιουτοτρόπως θέτουν τοὺς νόμους, καὶ ὄχι τα πολιτεύματα πρὸς τοὺς νόμους 5. Διότι πολίτευμα εἶναι ἡ σύνταξις (ἡ ὀργάνωσις) τῶν πόλεων ἐν σχέσει πρὸς τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα καὶ τὴν ἄσκησιν τῶν ἐξουσιῶν, κατὰ ποῖον δηλαδὴ τρόπον διαμοιράζονται ταῦτα, καὶ ποῖα εἶναι ἡ κυρία πολιτικὴ ἀρχὴ καὶ ποῖος εἶναι ὁ σκοπὸς ἑκάστης πολιτικῆς κοινωνίας οἱ νόμοι δέ, συμφώνως πρὸς τοὺς ὁποίους πρέπει οἱ ἄρχοντες νὰ ἀσκοῦν τὴν ἐξουσίαν καὶ νὰ ἐπιβλέπουν (καὶ νὰ τιμωροῦν) τοὺς παραβαίνοντας αὐτούς, διακρίνονται ἀπὸ ἐκείνους οἱ ὁποῖοι καθορίζουν τὸ εἶδος τοῦ πολιτεύματος 6. Κατ ἀκολουθίαν εἶναι φανερόν, ὅτι (ὁ νομοθέτης καὶ ὁ πολιτικός) εἶναι ἀναγκαῖον νὰ γνωρίζουν καὶ τὰς διαφορὰς καὶ τὰ χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα ἑκάστου εἴδους πολιτεύματος καὶ δι ἄλλους μὲν λόγους, ἀλλὰ καὶ διὰ νὰ θέτουν τοὺς ἁρμόζοντας εἰς ἕκαστον πολίτευμα νόμους διότι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ συμφέρουν οἱ ἴδιοι νόμοι 12 13

8 εἰς πάντα τὰ εἴδη τῆς δημοκρατίας, ἐφ ὅσον βεβαίως ὑπάρχουν πολλὰ εἴδη αὐτῶν καὶ δὲν εἶναι μόνον μία ἡ δημοκρατία οὔτε μόνον μία ἡ ὀλιγαρχία. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟΝ Περὶ τοῦ πολιτεύματος, τὸ ὁποῖον καλεῖται εἰδικῶς «πολιτεία», καὶ τῶν ἄλλων πολιτευμάτων Αφοῦ λοιπὸν κατὰ τὴν προηγουμένην ἔρευναν περὶ τῶν πολιτευμάτων διεκρίναμεν, ὅτι τὰ μὲν «ὀρθὰ» πολιτεύματα εἶναι τρία, ἤτοι ἡ βασιλεία, ἡ ἀριστοκρατία καὶ ἡ πολιτεία, τρεῖς δὲ καὶ αἱ παρεκτροπαὶ αὐτῶν, ἤτοι ἡ μὲν τυραννὶς παρεκτροπὴ τῆς βασιλείας, ἡ δὲ ὀλιγαρχία παρεκτροπὴ τῆς ἀριστοκρατίας καὶ ἡ δημοκρατία παρεκτροπὴ τῆς πολιτείας καὶ περὶ μὲν τῆς ἀριστοκρατίας καὶ τῆς βασιλείας ἐγένετο ἀνωτέρω λόγος διότι ἡ ἐξέτασις περὶ τῆς ἀρίστης πολιτείας ἰσοδυναμεῖ πρὸς τὸ νὰ κάμ η τις λόγον περὶ τῶν δύο τούτων ὀνομάτων, δηλαδὴ τῆς ἀριστοκρατίας καὶ τῆς βασιλείας διότι καθὲν ἀπὸ τὰ δύο αὐτὰ πολιτεύματα θέλει νὰ ἐμφανίζεται, ὅτι ἔχει συσταθ ῆ μὲ βασικὸν στοιχεῖον τὴν ἀρετήν, ἡ ὁποία ἔχει χορηγηθῆ πλουσία ἐκ φύσεως προσέτι δὲ ἔχει προσδιορισθῆ ἀνωτέρω ποίας διαφορᾶς ἔχουν μεταξύ των ἡ ἀριστοκρατία καὶ ἡ βασιλεία καὶ ὑπὸ ποίας προϋποθέσεις πρέπει νὰ νομίζωμεν, ὅτι ὑπάρχει βασιλεία ἀφοῦ λοιπὸν καθωρίσαμεν ἀνωτέρω πάντα ταῦτα, ὑπολείπεται τώρα νὰ κάμωμεν λόγον περὶ τοῦ πολιτεύματος, τὸ ὁποῖον ὀνομάζεται μὲ τὸ κοινὸν εἰς πάντα τὰ πολιτεύματα ὄνομα «πολιτεία», ἐπίσης δὲ καὶ περὶ τῶν ἄλλων πολιτευμάτων, δηλαδὴ περὶ τῆς ὀλιγαρχίας, τῆς δημοκρατίας καὶ τῆς τυραννίδος. Εἶναι λοιπὸν ἀμέσως φανερὸν καὶ ποῖον ἐκ τῶν παρεκβατικῶν τούτων πολιτευμάτων εἶναι τὸ χειρότερον ἐξ ὅλων καὶ ποῖον ἔρχεται κατόπιν τὸ χειρότερον κατὰ 15

9 7. Δηλαδὴ τὴν βασιλείαν. 8. Ο Αριστοτέλης ἐννοεῖ προφανῶς δι ὅσων λέγει ἐνταῦθα τὰ ἑξῆς: Η τυραννὶς εἶναι τὸ χείριστον πολίτευμα, διότι προέρχεται ἐκ τοῦ πρώτου καὶ περισσότερον θείου ἐξ ὅλων τῶν πολιτευμάτων, δηλαδὴ τῆς βασιλείας. Αλλὰ ἡ τυραννὶς δὲν εἶναι κατ οὐσίαν βασιλεία εἰμὴ μόνον κατ ὄνομα ἢ εἶναι μόνον κατὰ τὸ ὅτι ὁ τύραννος ἔχει πολὺ μεγάλην ὑπεροχὴν ἔναντι τῶν ἄλλων. 9. Ο Αριστοτέλης ἀναφέρεται ἐδῶ, καθὼς παρετήρησεν ὁ Κοραῆς, εἰς τὸν Πλάτωνα, ὁ ὁποῖος εἰς τὸν διάλογον «Πολιτικός» γράφει τὰ ἑξῆς: «Πασῶν μὲν νομίμων τῶν πολιτειῶν οὐσῶν τούτων χειρίστη δημοκρατία, παρανόμων δ οὐσῶν ξυμπασῶν βελτίστη» (Δηλαδή: Εὰν μὲν πάντα ταῦτα τὰ πολιτεύματα εἶναι νόμιμα (δηλαδὴ πολιτεύωνται συμφώνως πρὸς τὸν νόμον), τὸ χειρότερον ἐξ ὅλων αὐτῶν εἶναι ἡ δημοκρατία, ἐὰν ὅμως πάντα τὰ πολιτεύματα ταῦτα εἶναι παράνομα (ἐὰν πολιτεύωνται παρανόμως), τότε ἡ δημοκρατία εἶναι καλύτερον ἐξ ὅλων αὐτῶν). δεύτερον λόγον. Διότι εἶναι ἀναγκαῖον ἐπακολούθημα τὸ παρεκβατικὸν πολίτευμα, τὸ ὁποῖον προέρχεται ἀπὸ τὸ πρῶτον (τὸ σπουδαιότατον) καὶ τὸ περισσότερον θεῖον πολίτευμα 7, νὰ εἶναι τὸ χειρότερον ἐξ ὅλων, ἡ δὲ βασιλεία κατ ἀνάγκην ἢ ἔχει μόνον τὸ ὄνομα, ἐν ῶ πράγματι δὲν εἶναι βασιλεία, ἢ εἶναι μόνον λόγ ω τῆς μεγάλης ὑπεροχῆς τοῦ βασιλεύοντος 8 διὰ τοῦτο ἡ τυραννίς, ἐπειδὴ εἶναι ἡ χειροτέρα ὅλων, ἀπέχει παρὰ πολὺ ἀπὸ τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον λέγεται «πολιτεία», δεύτερον δὲ ὑπὸ τὴν ἔποψιν μειονεκτημάτων παρεκβατικὸν πολίτευμα εἶναι ἡ ὀλιγαρχία, διότι ἡ ἀριστοκρατία ἵσταται εἰς πολὺ μεγάλην ἀπόστασιν ἀπὸ τοῦτο τὸ πολίτευμα (τὴν ὀλιγαρχίαν), παρὰ πολὺ δὲ μετρία μορφὴ παρεκβατικοῦ πολιτεύματος εἶναι ἡ δημοκρατία. Ηδη μὲν λοιπὸν καὶ κἄποιος 9 ἐκ τῶν παλαιοτέρων ἐξέφρασε τὴν ἰδίαν γνώμην πρὸς ἡμᾶς, ἀλλὰ δὲν ἀπέβλεψεν εἰς τὸ ἴδιον πρᾶγμα, πρὸς τὸ ὁποῖον ἀπεβλέψαμεν ἡμεῖς. Εκεῖνος δηλαδὴ ἐξέφρασε τὴν γνώμην, ὅτι ἐὰν πάντα τὰ πολιτεύματα 10 εἶναι καλά, δηλαδὴ ἐὰν ὑπάρχ η χρηστὴ ὀλιγαρχία, εἶναι δὲ καὶ τὰ ἄλλα πολιτεύματα χρηστά, ἐν τοιαύτ η περιπτώσει τὸ χειρότερον ἐξ ὅλων εἶναι ἡ δημοκρατία, ἐὰν ὅμως ἀντιθέτως εἶναι ὅλα φαῦλα, τὸ ἄριστον ἐξ ὅλων εἶναι ἡ δημοκρατία. Ημεῖς ὅμως πάντα ταῦτα τὰ παρεκβατικὰ πολιτεύματα θεωροῦμεν, ὅτι εἶναι ἐξ ὁλοκλήρου ἐσφαλμένα, καὶ τὸ νὰ λέγωμεν, ὅτι μίαν ὀλιγαρχία εἶναι καλυτέρα μιᾶς ἄλλης, τοῦτο δὲν εἶναι ὀρθόν, ἀλλὰ πρέπει νὰ λέγωμεν, ὅτι μία ὀλιγαρχία εἶναι ὀλιγώτερον φαύλη ἀπὸ μία ἄλλην. Αλλὰ ἐπὶ τοῦ παρόντος ἂς ἀφεθ ῆ ἀνεξέταστον τὸ θέμα τοῦτο τῆς τοιαύτης διακρίσεως τῶν πολιτευμάτων 11 ἡμεῖς δὲ 10. Εννοεῖ ὁ Αριστοτέλης, ὅπως καὶ ὁ Πλάτων, τὰ πολιτεύματα τὰ ὁποῖα εἶναι παρεκτροπαὶ τῶν ὀρθῶν, δηλαδὴ τὴν τυραννίδα, τὴν ὀλιγαρχίαν καὶ τὴν δημοκρατίαν. 11. Περὶ τοῦ θέματος τούτου κάμνει λόγον ὁ Αριστοτέλης ὀλίγον ἀνωτέρω διαφωνῶν μερικῶς πρὸς ὅσα εἶπεν ὁ Πλάτων σχετικῶς

10 12. Εδῶ ὁ Αριστοτέλης ἀναφέρεται εἰδικῶς εἰς τὸ ὀλιγαρχικὸν καὶ τὸ δημοκρατικὸν πολίτευμα, περὶ τῶν ὁποίων εἶπεν ἀνωτέρω, ὅτι θὰ κάμ η λόγον. 13. Ποῖοι τρόποι καταστροφῆς καὶ ποῖα μέσα σωτηρίας ὑπάρχουν γενικῶς δι ὅλα τὰ πολιτεύματα καὶ ἀντιστοίχως δι ἓν ἕκαστον ἰδιαιτέρως. πρέπει ἤδη κατὰ πρῶτον μὲν νὰ διαπιστώσωμεν πόσαι εἶναι αἱ διαφοραί, αἱ ὁποῖαι ὑπάρχουν μεταξὺ τῶν ὁμοίων πολιτευμάτων 12, ἐφ ὅσον βεβαίως ὑπάρχουν πολλὰ εἴδη καὶ τῆς δημοκρατίας καὶ τῆς ὀλιγαρχίας, ἔπειτα ποῖον εἶναι τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον παρέχει τὰ περισσότερα κοινὰ εἰς ὅλα τὰ πολιτεύματα στοιχεῖα, καὶ ποῖον εἶναι μετὰ τὸ ἄριστον πολίτευμα τὸ προτιμότερον ἀπὸ ὅλα, προσέτι δὲ καὶ ἂν συμβαίν η νὰ ὑπάρχ η καὶ ἄλλο τι ἀριστοκρατικὸν πολίτευμα, τὸ ὁποῖον νὰ ἔχ η καλὴν σύνθεσιν, συγχρόνως δὲ νὰ ἁρμόζ η (νὰ προσαρμόζεται) εἰς τὰς περισσοτέρας πόλεις, τίνος μορφῆς εἶναι αὐτό ἔπειτα (πρέπει νὰ ἐξετάσωμεν) πρὸς τούτοις καὶ ποῖον ἐκ τῶν ἄλλων πολιτευμάτων καὶ εἰς ποίας πόλεις εἶναι προτιμότερον διότι ἴσως εἰς ἄλλους μὲν εἶναι περισσότερον ἀπαραίτητος ἡ δημοκρατία, ἀπὸ τὴν ὀλιγαρχίαν, εἰς ἄλλους δὲ ἀντιθέτως περισσότερον ἀπαραίτητος αὐτὴ (ἡ ὀλιγαρχία) ἀπὸ ἐκείνην (δημοκρατίαν) μετὰ ταῦτα δὲ πρέπει νὰ ἐξετάσωμεν κατὰ ποῖον τρόπον πρέπει νὰ ἐγκαθιδρύ η ὁ βουλόμενος τὰ πολιτεύματα ταῦτα, λέγων δὲ τὰ πολιτεύματα ταῦτα ἐννοῶ καὶ τὴν δημοκρατίαν κατὰ τὰ διάφορα εἴδη αὐτῆς καὶ ἐξ ἀντιθέτου τὴν ὀλιγαρχίαν κατὰ τὰ διάφορα ἰδικά της εἴδη τελευταῖον δέ, ἀφοῦ κάμωμεν τὴν κατὰ τὸ δυνατὸν σύντομον ὑπόμνησιν περὶ πάντων τούτων τῶν θεμάτων, πρέπει νὰ ἐπιχειρήσωμεν νὰ πραγματευθῶμεν ποῖοι εἶναι οἱ τρόποι καταστροφῆς καὶ ποῖα τὰ μέσα τῆς διασώσεως τῶν διαφόρων πολιτευμάτων καὶ γενικὼς ἀπὸ κοινοῦ ὅλων καὶ ἑνὸς ἑκάστου ἐξ αὐτῶν χωριστά 13, καὶ διὰ ποίας πρὸ πάντων αἰτίας συμβαίνουν κατὰ φύσιν αὐτὰ (δηλαδὴ ἡ καταστροφὴ καὶ ἡ διάσωσις τῶν διαφόρων πολιτευμάτων)

11 14. Οἱ «Μάγνητες» («Μάγνητες οἱ ἐπὶ Μαιάνδρ ω» πρὸς διάκρισιν ἀπὸ τῶν Μαγνήτων τῆς Θεσσαλίας) ἦσαν κάτοικοι τῆς εἰς τὴν Μικρὰν Ασίαν πόλεως Μαγνησίας, ἡ ὁποία ἦτο Θεσσαλικὴ ἀποικία. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΤΡΙΤΟΝ Τὰ αἴτια τῆς διαφοροποίησεως τῶν πολιτευμάτων. 3. Η αἰτία λοιπόν, διὰ τὴν ὁποίαν ὑπάρχουν πολλὰ εἴδη πολιτευμάτων, εἶναι ὅτι καὶ τὰ μέρη, ἐκ τῶν ὁποίων ἀποτελεῖται ἑκάστη πόλις, εἶναι πολλὰ κατὰ τὸν ἀριθμόν. Βλέπομεν δηλαδὴ κατὰ πρῶτον, ὅτι πᾶσαι αἱ πόλεις ἀπαρτίζονται ἀπὸ πολλὰς οἰκογενείας, ἔπειτα ἐξ ἄλλου ὅτι ἐκ τοῦ πλήθους τούτου των κατοίκων των πόλεων ἄλλοι μὲν εἶναι κατ ἀνάγκην πλούσιοι, ἄλλοι δὲ πτωχοὶ καὶ ἄλλοι ἀνήκουν εἰς μέσην κατάστασιν ἐπίσης δὲ ὅτι ἐκ τῶν πλουσίων καὶ τῶν πτωχῶν οἱ μὲν κατέχουν τὰ ὅπλα, οἱ δὲ ἄλλοι δὲν ἔχουν ὅπλα. Παρατηροῦμεν πρὸς τούτοις, ὅτι ὁ λαὸς ἀποτελεῖται ἀπὸ ἀνθρώπους, ἐκ τῶν ὁποίων ἄλλοι μὲν εἶναι γεωργοί, ἄλλοι δέ, ἄνθρωποι τῆς ἀγορᾶς, ἐπιδίδονται εἰς τὸ ἐμπόριον καὶ ἄλλοι εἶναι μηχανικοὶ τεχνῖται. Καὶ μεταξὺ τῶν ἀνωτέρω τάξεων ὑπάρχουν ἐπίσης διαφοραὶ καὶ ὡς πρὸς τὸν πλοῦτον καὶ κατὰ τὸ μέγεθος τῆς περιουσίας, λόγου χάριν τῆς διατροφῆς καὶ διατηρήσεως ἵππων διότι αὕτη (ἡ διατροφὴ καὶ διατήρησις ἵππων) δὲν ἦτο εὔκολος, ἐὰν δὲν ἦσαν πλούσιοι διὰ τοῦτο κατὰ τοὺς παλαιοὺς χρόνους εἰς ὅσας πόλεις ἡ πολεμικὴ δύναμις ἦτο τὸ ἱππικόν, εἰς αὐτὰς ἐπεκράτουν ὀλιγαρχικὰ καθεστῶτα μετεχειρίζοντο δὲ τὸ ἱππικὸν πρὸς διεξαγωγὴν τῶν πολέμων ἐναντίον τῶν γειτονικῶν πόλεων, ὅπως ἐπὶ παραδείγματι οἱ Ερετριεῖς καὶ οἱ Χαλκιδεῖς καὶ οἱ Μάγνητες 14 οἱ κατοικοῦντες πλησίον τοῦ ποταμοῦ Μαιάνδρου καὶ πολλοὶ ἐκ τῶν ἄλλων κατοίκων τῆς Ασίας ἐκτὸς ὅμως τῶν κατὰ τὸν πλοῦτον διαφορῶν ὑπάρχει προσέτι καὶ ἡ διαφορὰ ἀφ ἑνὸς μὲν κατὰ τὴν γενεαλογικὴν προέλευσιν, ἀφ ἑτέρου δὲ κατὰ τὴν ἀρετήν, ἐπίσης δὲ καὶ οἱαδήποτε ἄλλη τοιαύτη διαφορά, περὶ τῆς ὁποίας ἐλέχθη ἀνωτέρω εἰς τὸν περὶ τοῦ ἀριστοκρατικοῦ πολιτεύματος λόγον, ὅτι εἶναι συστατικὸν στοιχεῖον τῆς πόλεως διότι ἐκεῖ καθωρίσαμεν ἐκ πόσων 20 21

12 15. Ο Αριστοτέλης ἔδωσεν ὀλίγον ἀνωτέρω (1289α 15 κ.ἑξ.) καὶ ἄλλον ὁρισμὸν τοῦ πολιτεύματος, ὁ ὁποῖος ἔχει εὐρύτερον καὶ καθολικώτερον περιεχόμενον, διότι ἐκεῖ ἀπέβλεπεν εἰς τὸ πολίτευμα ὡσὰν εἰς γένος, δηλαδὴ εἰς ἓν καθολικὸν εἶδος. Τὸν δεύτερον ὅμως τοῦτον ὁρισμὸν παρέχει ὁ Αριστοτέλης λαμβάνων ὑπ ὄψει τὰ διάφορα εἴδη πολιτευμάτων ἐν συνδυασμ ῶ πρὸς τὰ διάφορα μέρη τῆς πόλεως, πρὸς τὰ ὁποῖα ἀντιστοιχοῦν τὰ εἴδη τῶν πολιτευμάτων, καὶ συμφώνως πρὸς ταῦτα ὁ νέος ὁρισμὸς περιορίζεται εἰς μερικώτερον περιεχόμενον ἢ μᾶλλον ἔχει περιεχόμενον ἀνταποκρινόμενον πρὸς τὰ διάφορα εἴδη πολιτευμάτων. 16. Ταῦτα γράφει ὁ Αριστοτέλης ἔχων προφανῶς ὑπ ὄψει τὸν Πλάτωνα, ὁ ὁποῖος ἐπίσης καθώρισεν εἰς δύο τὰ βασικὰ εἴδη τῶν πολιτευμάτων, δηλαδὴ τὴν μοναρχίαν καὶ τὴν δημοκρατίαν. Εγραψε λοιπὸν ὁ Πλάτων: «εἰσὶν πολιτειῶν οἷον μητέρες δύο τινές, ἐξ ὧν τὰς ἄλλας γεγονέναι λέγων ἂν τὶς ὀρθῶς λέγοι, καὶ τὴν μὲν προσαγορεύειν μοναρχίαν ὀρθόν, τὴν δ αὖ δημοκρατίαν, καὶ τῆς μὲν τὸ Περσῶν γένος ἄκρον ἔχειν, τῆς δὲ ἡμᾶς αἱ δ ἄλλαι σχεδὸν ἅπασαι, καθάπερ εἶπον, ἐκ τούτων εἰσὶ διαπεποικιλμέναι» (Δηλαδή: Υπάρχουν δύο εἴδη πολιτευμάτων ὡσὰν μητέρες, ἐκ τῶν ὁποίων ἐάν τις εἴπ η, ὅτι ἐγεννήθησαν (προῆλθον) ὅλα ἀναγκαίων μερῶν (συστατικῶν στοιχείων) ἀποτελεῖται ἑκάστη πόλις διότι ἐκ τούτων τῶν μερῶν (ἐκ τῶν ὁποίων ἀποτελεῖται ἡ πόλις) ἄλλοτε μὲν μετέχουν πάντα τοῦ πολιτεύματος (τῆς διακυβερνήσεως τῆς πόλεως), ἄλλοτε ὅμως ὀλίγα μόνον μέρη καὶ ἄλλοτε πολλά. Καθίσταται λοιπὸν ἐκ τούτων φανερόν, ὅτι κατ ἀνάγκην ὑπάρχουν πολλὰ πολιτεύματα, τὰ ὁποῖα διαφέρουν μεταξύ των κατὰ τὸ εἶδος (τὴν μορφήν) (τοῦτο δὲ συμβαίνει), διότι καὶ αὐτὰ τὰ μέρη (ἐκ τῶν ὁποίων ἀποτελεῖται ἡ πόλις) διαφέρουν μεταξύ των κατὰ τὸ εἶδος. Διότι πολίτευμα εἶναι ἡ ὀργάνωσις τῶν πολιτικῶν ἀρχῶν (πολιτικῶν ἀξιωμάτων), ταύτας δὲ διαμοιράζουν πάντες ἢ ἀναλόγως πρὸς τὴν δύναμιν τῶν μετεχόντων τοῦ πολιτεύματος ἢ συμφώνως πρὸς κἄποιαν ἄλλην ἰσότητα, ἡ ὁποία εἶναι κοινὴ εἰς ὅλους, ἐννοῶ δηλαδὴ τὴν ἰδιότητα τῶν πτωχῶν ἢ τὴν ἰδιότητα τῶν πλουσίων ἢ κἄποιαν ἄλλην κοινὴν εἰς ἀμφοτέρους ἰδιότητα 15. Κατ ἀνάγκην λοιπὸν τὰ εἴδη τῶν πολιτευμάτων εἶναι τόσα κατὰ τὸν ἀριθμὸν ὅσοι βεβαίως εἶναι καὶ οἱ τρόποι ὀργανώσεως τῶν πολιτικῶν ἀρχῶν ἀναλόγως τῆς ὑπεροχῆς τῶν μετεχόντων τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας καὶ ἀναλόγως τῶν διαφορῶν, αἱ ὁποῖαι ὑπάρχουν μεταξὺ τῶν μερῶν, τὰ ὁποῖα ἀπαρτίζουν τὴν πόλιν. Φαίνεται ὅμως, ὅτι δύο εἶναι ἰδιαίτατα τὰ πολιτεύματα, καθὼς δὲ βεβαίως εἰς τὴν περίπτωσιν τῶν ἀνέμων ἄλλοι μὲν ἐξ αὐτῶν λέγονται βόρειοι, ἄλλοι δὲ νότιοι, οἱ δὲ ὑπόλοιποι ἄνεμοι προέρχονται κατὰ παρεκτροπὴν ἐκ τούτων, τοιουτοτρόπως καὶ τῶν πολιτευμάτων δύο εἶναι τὰ εἴδη, δηλαδὴ ἡ δημοκρατία καὶ ἡ ὀλιγαρχία 16. Τὴν ἀρι τὰ ἄλλα εἴδη πολιτευμάτων, θὰ ἔλεγεν ὀρθῶς, καὶ τὸ μὲν ἓν ἐκ τούτων τῶν δύο εἶναι ὀρθὸν νὰ ὀνομάζωμεν μοναρχίαν, τὸ δὲ ἄλλο ἀφ ἑτέρου δημοκρατίαν, καὶ τὴν μὲν μοναρχίαν εἰς ὕψιστον βαθμὸν (δηλαδὴ τὴν ἀπόλυτον μοναρχίαν) ἔχει τὸ Περσικὸν ἔθνος, τὴν δὲ δημοκρατίαν ἡμεῖς τὰ δὲ ἄλλα πολιτεύματα σχεδὸν πάντα εἶναι, καθὼς εἶπον ἀνωτέρω, ποικίλαι μορφαὶ τῶν δύο τούτων πολιτευμάτων).

13 17. Ο «ζέφυρος» εἶναι ἄνεμος δυτικός. 18. Ο «εὖρος» εἶναι ἄνεμος πνέων ἐξ ἀνατολῶν. στοκρατίαν δηλαδὴ θεωροῦν ὡς ἓν εἶδος ὀλιγαρχίας, διότι νομίζουν, ὅτι εἶναι ἡ ἀριστοκρατία μία μορφὴ ὀλιγαρχίας, καὶ τὸ πολίτευμα τὸ καλούμενον εἰδικῶς «πολιτεία» θεωροῦν ὡς ἓν εἶδος δημοκρατίας ὁμοίως δὲ καὶ εἰς τοὺς ἀνέμους ὁ μὲν ζέφυρος 17 θεωρεῖται ὡς ἓν εἶδος τοῦ βορείου ἀνέμου, ὁ δὲ εὖρος 18 τοῦ νοτίου ἀνέμου. Τὸ αὐτὸ συμβαίνει καὶ εἰς τὰς ἁρμονίας, καθὼς λέγουν μερικοί διότι καὶ τῶν διαφόρων ἁρμονιῶν (μουσικῶν τρόπων) διακρίνουν δύο μόνον βασικὰ εἴδη, δηλαδὴ τὸ Δωρικὸν καὶ τὸ Φρυγικόν, τὰ δὲ διάφορα μουσικὰ συστήματα ὀνομάζουν ἄλλα μὲν Δωρικά, ἄλλα δὲ Φρυγικά. Οἱ μὲν ἄλλοι λοιπὸν ἔχουν συνήθως αὐτὴν μάλιστα τὴν γνώμην περὶ τῶν πολιτευμάτων ὀρθοτέρα ὅμως καὶ καλυτέρα εἶναι ἡ διαίρεσις, τὴν ὁποίαν ἐκάμομεν ἡμεῖς, καθορίσαντες ὅτι ἐπὶ δύο ἢ ἑνὸς πολιτεύματος, τὸ ὁποῖον ἔχει συνταχθ ῆ καλῶς, ὅλα τὰ ἄλλα εἶναι παρεκτροπαὶ αὐτοῦ, ὅπως δὲ τὰ διάφορα μουσικὰ συστήματα εἶναι παρεκτροπαὶ ἐκ τοῦ καλῶς διηρθρωμένου μουσικοῦ τρόπου, τοιουτοτρόπως καὶ τὰ διάφορα πολιτεύματα εἶναι παρεκτροπαὶ ἐκ τοῦ ἀρίστου πολιτεύματος, αὐστηρὰ μὲν καὶ δεσποτικὰ τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα, χαλαρὰ δὲ καὶ ἤπια τὰ δημοκρατικά. 4. Δὲν πρέπει νὰ θεωρῶμεν ὡς δημοκρατίαν, καθὼς τώρα συνηθίζουν νὰ θεωροῦν μερικοί, κατὰ τόσον ἀόριστον τρόπον τὸ πολίτευμα, εἰς τὸ ὁποῖον εἶναι κυρίαρχον τὸ μεγάλο πλῆθος τῶν πολιτῶν διότι καὶ εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα καὶ εἰς πάντα τὰ ἄλλα πολιτεύματα τὸ μεγαλύτερον μέρος τῶν πολιτῶν εἶναι κυρίαρχον οὔτε ἐξ ἄλλου πρέπει νὰ θεωρῶμεν ὡς ὀλιγαρχίαν τὸ πολίτευμα, εἰς τὸ ὁποῖον κύριοι τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας εἶναι οἱ ὀλίγοι. Διότι ἐὰν ἦσαν (εἰς μίαν πόλιν) ὅλοι οἱ πολῖται χίλιοι τριακόσιοι, καὶ ἐκ τούτων οἱ χίλιοι ἦσαν πλούσιοι, καὶ δὲν ἐπέτρεπον εἰς τοὺς ὑπολοίπους τριακοσίους πτωχοὺς νὰ λάβουν μέρος εἰς τὴν ἐξουσίαν, καίτοι καὶ αὐτοὶ 24 25

14 19. «Ελευθέρους» ὀνομάζει τοὺς ἔχοντας τὰ δικαιώματα τοῦ πολίτου. 20. Τὸ παράδειγμα τοῦτο, περὶ τοῦ ὁποίου μᾶς διηγεῖται ὁ Ηρόδοτος, ἐμνημόνευσε καὶ ἀνωτέρω ὁ Αριστοτέλης. 21. Η «Απολλωνία» ἦτο Ελληνικὴ πόλις κειμένη ἐπὶ τῶν ἀκτῶν τῆς Ιλλυρίας, ἀποικία τῶν Κορινθίων καὶ Κερκυραίων. εἶναι ἐλεύθεροι πολῖται καὶ καθ ὅλα τὰ ἄλλα ὅμοιοι πρὸς τοὺς χιλίους, οὐδεὶς θὰ ἠδύνατο νὰ εἴπ η, ὅτι αὐτοὶ κυβερνῶνται συμφώνως πρὸς τὸ δημοκρατικὸν πολίτευμα καθ ὅμοιον δὲ τρόπον καὶ ἂν συνέβαινε νὰ εἶναι ὀλίγοι μὲν οἱ πτωχοί, ἰσχυρότεροι ὅμως τῶν πλουσίων, οἱ ὁποῖοι συμβαίνει νὰ εἶναι περισσότεροι ἀπὸ τοὺς πτωχούς, οὐδεὶς πάλιν θὰ ἠδύνατο νὰ ὀνομάσ η τὸ τοιούτου εἴδους πολίτευμα ὀλιγαρχίαν, ἐὰν οἱ ἄλλοι, οἱ ὁποῖοι εἶναι πλούσιοι, δὲν λαμβάνουν μέρος εἰς τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα. Πρέπει λοιπὸν νὰ εἴπωμεν μᾶλλον, ὅτι δημοκρατία μὲν ὑπάρχει, ὅταν οἱ ἐλεύθεροι πολῖται εἶναι κύριοι τῶν πολιτικῶν ἐξουσιῶν, ὀλιγαρχία δέ, ὅταν κυρίαρχοι τῶν πολιτικῶν ἀρχῶν εἶναι οἱ πλούσιοι ἀλλὰ συμβαίνει ἐκεῖνοι μὲν νὰ εἶναι πολλοί, αὐτοὶ ὅμως ὀλίγοι δηλαδὴ οἱ μὲν ἐλεύθεροι 19 πολῖται εἶναι πολλοί, οἱ δὲ πλούσιοι ὀλίγοι. Διότι καὶ ἐὰν διένεμον τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα συμφώνως πρὸς τὸ μέγεθος τοῦ ἀναστήματος, καθὼς λέγουν μερικοί, ὅτι συνέβαινεν εἰς τὴν Αἰθιοπίαν 20, ἢ ἀναλόγως πρὸς τὴν σωματικὴν ὡραιότητα, καὶ κατὰ τὴν περίπτωσιν ταύτην θὰ ἴσχυε τὸ ὀλιγαρχικὸν πολίτευμα διότι εἶναι μικρὸς ὁ ἀριθμὸς τῶν ἐχόντων σωματικὴν ὡραιότητα καὶ ὑψηλὸν ἀνάστημα. Αλλὰ ὅμως οὔτε μόνον ταῦτα τὰ στοιχεῖα εἶναι ἐπαρκῆ, ὥστε νὰ ἔχουν προσδιορισθῆ κατὰ ἱκανοποιητικὸν τρόπον τὰ πολιτεύματα ταῦτα ἐπειδὴ ὅμως εἶναι πολλὰ τὰ μέρη καὶ τῆς δημοκρατίας καὶ τῆς ὀλιγαρχίας, διὰ τοῦτο πρέπει νὰ καθορίσωμεν προσέτι, ὅτι ἂν οἱ ἐλεύθεροι, οἱ ὁποῖοι εἶναι ὀλίγοι κατὰ τὸν ἀριθμόν, ἄρχουν τῶν πολλῶν καὶ μὴ ἐλευθέρων, οὔτε τότε εἶναι δημοκρατία, καθὼς δηλαδὴ συνέβαινεν εἰς τὴν Απολλωνίαν 21 τὴν εὑρισκομένην εἰς τὸ Ιόνιον πέλαγος καὶ εἰς τὴν νῆσον Θήραν εἰς ἑκατέραν δηλαδὴ ἐκ τῶν δύο τούτων πόλεων τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα κατεῖχον οἱ ὑπερέχοντες κατὰ τὴν εὐγενῆ καταγωγὴν καὶ ὅσοι πρῶτοι κατέλαβον τὰς ἀποικίας, οἱ ὁποῖοι, καίτοι ἦσαν 26 27

15 22. Η Κολοφὼν ἦτο μεγάλη καὶ πλουσία Ελληνικὴ πόλις τῆς Μικρᾶς Ασίας, ἀνήκουσα εἰς τὴν ὁμοσπονδίαν τῶν Ιωνικῶν πόλεων, γνωστὴ ἐκτὸς διὰ τὸν πλοῦτον της καὶ διὰ τὸ ὅτι ὑπῆρξε πατρὶς μεγάλων διανοητῶν. 23. Ο Αριστοτέλης συμφώνως πρὸς ὅσα ἐκθέτει ἐδῶ τὰ δύο βασικὰ πολιτεύματα, τὴν ὀλιγαρχίαν δηλαδὴ καὶ τὴν δημοκρατίαν, ἐκ τῶν ὁποίων ὡσὰν ἀπὸ μητέρας, καθὼς γράφει ὁ Πλάτων, ἐγεννήθησαν ὅλα τὰ ἄλλα, προσδιορίζει θέτων ὡς θεμελιώδη χαρακτηριστικὰ στοιχεῖα τὸν ἀριθμὸν τῶν ἀρχόντων, τὸν πλοῦτον καὶ τὴν εὐγενῆ καταγωγήν. Εὰν μὲν οἱ ὀλίγοι τὸν ἀριθμὸν καὶ πλούσιοι ἢ εὐγενεῖς ἄρχουν τῶν πολλῶν πολιτῶν, τότε ἔχομεν ὀλιγαρχίαν, ἐὰν ὅμως οἱ πολλοὶ ἐλεύθεροι πολῖται, οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν πλοῦτον οὔτε εὐγενῆ καταγωγήν, ἄρχουν τῶν ὀλίγων πλουσίων καὶ εὐγενῶν, τότε ἔχομεν δημοκρατίαν. ὀλίγοι, ἐκυριάρχουν τῶν πολλῶν οὔτε ἐξ ἀντιθέτου εἶναι ὀλιγαρχία, ὅταν οἱ πλούσιοι ὑπερτεροῦν κατὰ τὸν ἀριθμὸν ἀπὸ τοὺς πτωχούς, καθὼς δηλαδὴ συνέβαινεν εἰς τὴν Κολοφῶνα 22 κατὰ τοὺς παλαιοὺς χρόνους διότι ἐκεῖ (εἰς τὴν Κολοφῶνα) οἱ περισσότεροι κάτοικοι ἦσαν ἰδιοκτῆται μεγάλης περιουσίας, πρὶν γίν η ὁ πόλεμος ἐναντίον τῶν Λυδῶν ἀλλὰ ὑπάρχει πράγματι δημοκρατία μέν, ὅταν οἱ ἐλεύθεροι καὶ πτωχοὶ πολῖται εἶναι περισσότεροι ἀπὸ τοὺς πλουσίους καὶ ἄρχουν αὐτοί, ὀλιγαρχία δὲ ὑπάρχει, ὅταν ἄρχουν οἱ πλούσιοι καὶ οἱ καταγόμενοι ἐξ εὐγενοῦς οἰκογενείας καὶ εἶναι αὐτοὶ ὀλίγοι 23. Εγένετο λοιπὸν ἀνωτέρω λόγος, ὅτι ὑπάρχουν πολλὰ εἴδη πολιτευμάτων, ἐπίσης δὲ καθωρίσθη καὶ ἡ αἰτία, διὰ τὴν ὁποίαν συμβαίνει αὐτό ἤδη ἂς ὁμιλήσωμεν διὰ ποίαν αἰτίαν ὑπάρχουν περισσότερα πολιτεύματα ἀπὸ ὅσα προσδιωρίσθησαν μέχρι τοῦδε καὶ ποῖα εἶναι αὐτὰ καὶ διατὶ διαφέρουν μεταξύ των καὶ ἂς ἀρχίσωμεν ἔχοντες ὡς ἀφετηρίαν ἐκεῖνο, περὶ τοῦ ὁποίου ἐκάμομεν λόγον προηγουμένως. Εδέχθημεν δηλαδὴ ἀνωτέρω, ὅτι ἑκάστη πόλις δὲν ἔχει ἓν μόνον μέρος, ἀλλὰ περιλαμβάνει πολλὰ μέρη. Καθὼς λοιπὸν ἐὰν εἴχομεν τὴν πρόθεσιν νὰ καθορίσωμεν τὰ εἴδη τῶν ζ ώων, θὰ ἀπεχωρίζομεν κατ ἀρχὰς ἐκεῖνα τὰ στοιχεῖα, τὰ ὁποῖα ἔχουν κατ ἀνάγκην ὅλα τὰ ζ ῶα, δ ηλαδὴ μερικὰ αἰσθητήρια ὄργανα, καὶ τὸ ὄργανον ἐπίσης τὸ κατεργαζόμενον τὴν τροφὴν καὶ ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον δέχεται αὐτήν, ἤτοι τὸ στόμα καὶ τὴν κοιλίαν, ἐκτὸς δὲ τούτων καὶ ἐκεῖνα τὰ μέρη τοῦ σώματος, διὰ τῶν ὁποίων κινεῖται ἕκαστον ἐξ αὐτῶν ἐὰν δὲ εἶναι τόσα μόνον κατὰ τὸν ἀριθμόν, καὶ αὐτά τα ὄργανα ἔχουν μεταξύ των διαφοράς, λέγων δὲ διαφορὰς ἐννοῶ ἐὰν ὑπάρχουν πολλὰ εἴδη τοῦ στόματος καὶ τῆς κοιλίας καὶ τῶν αἰσθητηρίων ὀργάνων, προσέτι δὲ καὶ τῶν μελῶν τοῦ σώματος, τὰ ὁποῖα βοηθοῦν εἰς τὴν κίνησιν αὐτοῦ, ἐν τοιαύτ η περιπτώσει οἱ πολλοὶ συνδυασμοὶ τῶν δια

16 24. Οπως εἰς τὴν περίπτωσιν τῶν διαφορῶν, αἱ ὁποῖαι ὑπάρχουν κατὰ τὰ αἰσθητήρια καὶ τὰ ἄλλα ὄργανα μεταξὺ τῶν διαφόρων ζ ώων. 25. Κυρίως τὰς διαφοράς, αἱ ὁποῖαι ὑπάρχουν εἰς τὰ δύο βασικὰ πολιτεύματα, τὴν ὀλιγαρχίαν δηλαδὴ καὶ τὴν δημοκρατίαν. 26. Τόσα εἴδη πολιτευμάτων ὅσοι εἶναι καὶ οἱ συνδυασμοὶ τῶν μεταξὺ αὐτῶν ὑπαρχουσῶν διαφορῶν. Ο Αριστοτέλης ἀποβλέπων ἐδῶ νὰ καταστήσ η περισσότερον αἰσθητὰς τὰς μεταξὺ τῶν πολιτευμάτων ὑπαρχούσας διαφοράς, ἐπίσης δὲ καὶ τὰ ἐκ τοῦ συνδυασμοῦ αὐτῶν προερχόμενα πολιτεύματα περισσότερον ἀντιληπτά, παραβάλλει τὰ διάφορα πολιτεύματα πρὸς τὰ διάφορα εἴδη τῶν ζ ώων, τῶν ὁποίων ἡ κατάταξις κατὰ κατηγορίας γίνεται ἀναλόγως τοῦ συνδυασμοῦ τῶν διαφορῶν αὐτῶν. φορῶν τούτων θὰ συντελέσουν, ὥστε νὰ ὑπάρξουν καὶ πολλαὶ κατηγορίαι ζ ώων διότι δὲν εἶναι βεβαίως δυνατὸν νὰ ἔχ η τὸ ἴδιον ζ ῶον πολλὰς διαφορὰς εἰς τὸ στόμα, ἐπίσης δὲ οὔτε εἰς τὰ ὦτα κατ ἀκολουθίαν αἱ διαφοραὶ αὗται, ὅταν θὰ ὑπάρξουν ὅλοι οἱ δυνατοὶ συνδυασμοὶ αὐτῶν, θὰ δημιουργήσουν πολλὰ εἴδη ζ ώων, καὶ μάλιστα τόσα εἴδη ζ ώων ὅσοι εἶναι καὶ οἱ συνδυασμοὶ τῶν μελῶν, τὰ ὁποῖα κατ ἀνάγκην χρησιμοποιοῦν τὰ ζ ῶα ἐὰν λοιπὸν συνδυάσωμεν κατὰ τὸν ἴδιον τρόπον 24 τὰς ὑπαρχούσας καὶ μεταξὺ τῶν πολιτευμάτων 25 διαφοράς, τὰ ὁποῖα (πολιτεύματα) ἔχομεν ἀναφέρει, θὰ προέλθουν κατ ἀνάγκην καὶ πολλὰ εἴδη πολιτευμάτων 26. Διότι καὶ αἱ πόλεις δὲν ἀποτελοῦνται, καθὼς ἔχει λεχθ ῆ πολλὰς φορὰς προηγουμένως, ἀπὸ ἓν μόνον μέρος ἀλλὰ ἀπὸ πολλά. Eν μὲν λοιπὸν μέρος τῆς πόλεως εἶναι ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον ἔχει ὡς ἔργον τὴν ἐξασφάλισιν τῶν μέσων διατροφῆς (τῶν κατοίκων τῆς πόλεως), δηλαδὴ οἱ καλούμενοι γεωργοί 27 δεύτερον δὲ μέρος τῆς πόλεως εἶναι τὸ πλῆθος τῶν πολιτῶν, τὸ ὁποῖον καλεῖται «βάναυσον» τὸ μέρος δὲ τοῦτο ἀποτελεῖ τὸ πλῆθος τῶν ἀσχολουμένων εἰς τὰς τέχνας, ἄνευ τῶν ὁποίων εἶναι ἀδύνατον νὰ κατοικηθ ῆ καὶ νὰ ὑπάρξ η μία πόλις ἀπὸ αὐτὰς δὲ τὰς τέχνας ἄλλαι μὲν ὑπάρχουν ἐξ ἀνάγκης (πρὸς ἐξυπηρέτησιν δηλαδὴ τῶν βασικῶν ἀναγκῶν), ἄλλαι δὲ πρὸς ἐξασφάλισιν πολυτελοῦς ζωῆς ἢ πλουσίας διαβιώσεως τρίτον δὲ μέρος πόλεως τὸ πλῆθος τῶν ἀνθρώπων τῆς ἀγορᾶς λέγων δὲ τοῦτο ἐννοῶ τὸ πλῆθος τῶν ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι ἀσχολοῦνται εἰς τὰς πωλήσεις καὶ εἰς τὰς ἀγορὰς (διαφόρων πραγμάτων) καὶ εἰς τὸ μεγάλο καὶ τὸ μικρὸν ἐμπό- 27. Εἶναι αὐτονόητον διατὶ ὁ Αριστοτέλης θέτει τοὺς γεωργοὺς ὡς τὸ πρῶτον μέρος τῆς πόλεως διότι αὐτοὶ παρέχουν τὸ πρῶτον βασικὸν εἶδος πρὸς ἐξασφάλισιν τῆς διαβιώσεως τῶν πολιτῶν, τὰ μέσα δηλαδὴ τῆς διατροφῆς

17 28. Εννοεῖ τὴν «Πολιτείαν» τοῦ Πλάτωνος. 29. Εννοεῖ ὁ Αριστοτέλης τὰ τέσσαρα μέρη, εἰς τὰ ὁποῖα κατ αὐτὸν δι ήρεσεν ὁ Πλάτων τὴν πόλιν, δηλαδὴ τοὺς ὑφαντουργούς, τοὺς γεωργούς, τοὺς ὑποδηματοποιοὺς καὶ τοὺς οἰκοδόμους. ριον τέταρτον δὲ μέρος εἶναι τὸ πλῆθος τῶν μισθωτῶν ἐργατῶν, πέμπτον δὲ εἶναι τὸ μέρος, τὸ ὁποῖον ἀποτελοῦν ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι θὰ προμαχήσουν ὑπὲρ τῆς πόλεως, τοῦτο δὲ τὸ μέρος δὲν εἶναι καθόλου ὀλιγώτερον ἀναγκαῖον ἀπὸ τὰ ἄλλα νὰ ὑπάρχ η, ἐὰν δὲν θέλουν οἱ κάτοικοι τῆς πόλεως νὰ γίνουν δοῦλοι εἰς τοὺς μέλλοντας νὰ ἐπιτεθοῦν ἐναντίον των. Διότι φοβοῦμαι μήπως εἶναι ἓν ἐκ τῶν ἀδυνάτων πραγμάτων νὰ εἶναι ἀξία τῆς ὀνομασίας τῆς πόλεως ἡ ἐκ φύσεως δούλη διότι ἡ πόλις ἐξασφαλίζει ἐξ ἑαυτῆς τὰ μέσα διαβιώσεώς της, ὁ δοῦλος ὅμως δὲν ἔχει τὴν ἱκανότητα αὐτήν. Διὰ τοῦτο εἰς τὴν «Πολιτείαν» 28 ἔγινε λόγος περὶ τοῦ ζητήματος τούτου κατὰ λεπτὸν τρόπον, ὄχι ὅμως ἱκανοποιητικόν. Λέγει δηλαδὴ ἐκεῖ ὁ Σωκράτης, ὅτι ἡ πόλις ἀποτελεῖται ἀπὸ τέσσαρα μέρη, τὰ ὁποῖα εἶναι περισσότερον ἐξ ὅλων ἀναγκαῖα, ἐννοεῖ δὲ ὡς τοιαῦτα μέρη τοὺς ἀσκοῦντας τὰ ἐπαγγέλματα τοῦ ὑφαντουργοῦ, τοῦ γεωργοῦ, τοῦ ὑποδηματοποιοῦ καὶ τοῦ οἰκοδόμου ἐξ ἄλλου ὅμως, ἐπειδὴ αὐτοὶ οἱ ἐπαγγελματίαι δὲν εἶναι ἱκανοὶ νὰ ἐξασφαλίσουν τὴν αὐτάρκειαν τῆς πόλεως, προσθέτει εἰς αὐτοὺς καὶ τὸν ἀσκοῦντα τὸ ἐπάγγελμα τοῦ χαλκουργοῦ καὶ τὸν ἔχοντα τὴν φροντίδα τῆς ἀναγκαίας εἰς τὴν πόλιν κτηνοτροφίας, προσέτι δὲ καὶ τὸν μεγαλέμπορον καὶ τὸν μικρέμπορον καὶ ὅλοι αὐτοὶ ἀποτελοῦν τὸ σύνολον τῶν κατοίκων τῆς πρωταρχικῆς πόλεως, διότι ἑκάστη πόλις συνεστήθη (κατὰ τὸν Σωκράτη) πρὸς ἱκανοποίησιν τῶν βασικῶν ἀναγκῶν καὶ ἔχει ἐξ ἴσου ἀνάγκην τῶν ὑποδηματοποιῶν καὶ τῶν γεωργῶν, ἀλλὰ ὄχι μᾶλλον πρὸς ἐπιδίωξιν ἀνωτέρου σκοποῦ. Τὸ δὲ μέρος τῆς πόλεως, τὸ ὁποῖον ἔχει ὡς ἔργον τὴν ὑπεράσπισιν αὐτῆς, δὲν τὸ θεωρεῖ ἀπαραίτητον παρὰ μόνον ὅταν, ἀφοῦ αὐξηθ ῆ ἡ χώρα καὶ πλησιάσουν τὰ σύνορά της πρὸς τὴν χώραν τῶν γειτόνων, περιέλθουν εἰς πόλεμον. Αλλ ὅμως καὶ εἰς τὰ τέσσαρα 29 ταῦτα μόνον μέρη τῆς πόλεως καὶ εἰς οἱουσδήποτε ἄλλους μετέχουν τῆς 32 33

18 30. Ο Αριστοτέλης θέλων νὰ ἐξάρ η τὰ μέρη τῆς πόλεως, τὰ ὁποῖα ἀποτελοῦν οἱ πολεμισταί, οἱ δικασταὶ καὶ οἱ βουλευταί, ὡς πρωταρχικὰ στοιχεῖα, σημαντικώτερα μάλιστα καὶ ἀναγκαιότερα πρὸς ἐξασφάλισιν ἀνωτέρας ζωῆς ἀπὸ τὰ ἄλλα τὰ ἀποβλέποντα μόνον εἰς τὴν ἱκανοποίησιν τῶν ὑλικῶν ἀναγκῶν, συνάπτει αὐτὰ πρὸς τὸ μέρος τοῦ ἀνθρώπου, τὸ ὁποῖον εἶναι ἀνώτερον τοῦ σώματος, δηλαδὴ τὴν ψυχήν. 31. Δηλαδὴ καὶ τὰς τάξεις τῶν ὑφαντουργῶν, γεωργῶν, ὑποδηματοποιῶν καὶ οἰκοδόμων καὶ ἄλλων καὶ τὰς τάξεις τῶν δικαστῶν καὶ βουλευτῶν. πόλεως εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπάρχ η κἄποιος, ὁ ὁποῖος θὰ κρίν η καὶ θὰ ἀποδώσ η εἰς αὐτοὺς τὸ δίκαιον. Εὰν λοιπὸν βεβαίως θεωρήσωμεν καὶ τὴν ψυχὴν ὡς ἓν μέρος τοῦ ἀνθρώπου σπουδαιότερον ἀπὸ τὸ σῶμα, ἐν τοιαύτ η περιπτώσει πρέπει νὰ θεωρήσωμεν, ὅτι καὶ αὐτὰ τὰ μέρη τῶν πόλεων συντελοῦν περισσότερον ἀπὸ τὰ ἄλλα εἰς τὴν ἱκανοποίησιν τῶν ἀναγκῶν τοῦ ἀνθρώπου τὰ μέρη δὲ αὐτὰ εἶναι τὸ ἀσχολούμενον εἰς τὰ πολεμικὰ ἔργα καὶ ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον ὡς δικαστικὴ ἐξουσία ἀπονέμει τὴν δικαιοσύνην, προσέτι δὲ καὶ ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον προτείνει τί πρέπει νὰ πράττ η ἡ πόλις, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον εἶναι ἔργον πολιτικῆς εὐφυίας 30. Καὶ εἴτε ταῦτα (δηλ. ἡ ἰδιότης καὶ τὸ ἔργον τοῦ πολεμιστοῦ, τοῦ δικαστοῦ καὶ τοῦ βουλευτοῦ) ὑπάρχουν χωριστὰ εἰς μερικοὺς εἴτε τὰ ἔχουν ὡς ἔργον τὰ ἴδια πρόσωπα, οὐδεμία διαφορὰ ὑπάρχει ἐν σχέσει πρὸς ὅσα λέγονται τώρα ὑπ ἐμοῦ διότι πολλὰς φορὰς συμπίπτει νὰ εἶναι τὰ ἴδια πρόσωπα πολεμισταὶ καὶ γεωργοί. Κατ ἀκολουθίαν καθίσταται φανερόν, ὅτι καὶ ἡ τάξις τῶν πολεμιστῶν εἶναι ἀναγκαῖον μέρος τῆς πόλεως, ἐὰν βεβαίως πρέπει νὰ θεωρήσωμεν ὡς μέρη αὐτῆς καὶ αὐτὰς καὶ ἐκείνας τὰς τάξεις 31. Εβδομον δὲ μέρος τῆς πόλεως εἶναι ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον ἐξυπηρετεῖ τὴν πόλιν μὲ τὴν περιουσίαν του τοὺς ἀποτελοῦντας τὸ μέρος τοῦτο ὀνομάζομεν πλουσίους. Ογδοον δὲ μέρος τῆς πόλεως ἀποτελοῦν ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἓν ἀξίωμα καὶ ἐκτελοῦν δημόσια καθήκοντα, ἐφ ὅσον βεβαίως εἶναι ἀδύνατον νὰ ὑπάρξ η μία πόλις χωρὶς ἄρχοντας. Εἶναι λοιπὸν ἀνάγκη νὰ ὑπάρχουν μερικοί, οἱ ὁποῖοι δύνανται νὰ ἄρχουν καὶ οἱ ὁποῖοι ἀσκοῦν τὸ δημόσιον τοῦτο λειτούργημα ἢ ἀδιαλείπτως οἱ ἴδιοι ἢ μερικῶς πρὸς ὠφέλειαν τῆς πόλεως. Τὰ ὑπόλοιπα δὲ μέρη τῆς πόλεως εἶναι ἐκεῖνα, τὰ ὁποῖα καθωρίσαμεν πρὸ ὀλίγου, δηλαδὴ τὸ συσκεπτόμενον περὶ τῶν διαφόρων ὑποθέσεων τῆς πόλεως (τὸ βουλευτικόν), καὶ τὸ ἀποφασίζον καὶ ἀποδίδον τὸ δί

19 32. Δι ὅσων ἐνταῦθα συμπεραίνει ὁ Αριστοτέλης ἐπανέρχεται εἰς ὅσα εἶπε καὶ ἀνωτέρω, ὅτι τὰ δύο βασικὰ πολιτεύματα εἶναι ἡ δημοκρατία καὶ ἡ ὀλιγαρχία. καιον εἰς τοὺς διαφιλονικοῦντας μεταξὺ τῶν πολίτας. Εὰν λοιπὸν ἐπιβάλλεται νὰ ὑπάρχουν εἰς τὰς πόλεις αὐτὰ τὰ μέρη (δηλ. αἱ πολιτικαὶ ἀρχαί), καὶ ἐπιβάλλεται πράγματι νὰ ὑπάρχουν κατὰ καλὸν καὶ δίκαιον τρόπον, εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπάρχουν ἐπίσης καὶ μερικοὶ πολῖται, οἱ ὁποῖοι νὰ ἔχουν τὴν ἱκανότητα αὐτὴν (πρὸς τὸ ἄρχειν καὶ εἰς τὸ νὰ διαχειρίζωνται τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα). Πολλοὶ λοιπὸν νομίζουν, ὅτι αἱ μὲν ἄλλαι ἱκανότητες εἶναι δυνατὸν νὰ συνυπάρχουν εἰς τὰ ἴδια πρόσωπα, δηλαδὴ νὰ εἶναι οἱ ἴδιοι ἄνθρωποι πολεμισταὶ καὶ γεωργοὶ καὶ τεχνῖται, προσέτι δὲ καὶ ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι συσκέπτονται περὶ τῶν δημοσίων ὑποθέσεων καὶ κρίνουν ὡς δικασταί διεκδικοῦν δὲ ἐπίσης ὅλοι τὴν πολιτικὴν ἱκανότητα καὶ νομίζουν, ὅτι δύνανται νὰ διαχειρίζωνται τὰ περισσότερα πολιτικὰ ἀξιώματα ἀλλὰ εἶναι ὅμως ἀδύνατον νὰ εἶναι οἱ ἴδιοι ἄνθρωποι συγχρόνως πλούσιοι καὶ πτωχοί. Διὰ τὸν λόγον τοῦτον νομίζεται, ὅτι αἱ δύο αὗται τάξεις ἀποτελοῦν πρὸ πάντων τὰ κύρια μέρη τῆς πόλεως, δηλαδὴ οἱ πλούσιοι καὶ οἱ πτωχοί. Προσέτι δὲ ἐπειδὴ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ οἱ μὲν πλούσιοι εἶναι ὀλίγοι, οἱ δὲ πτωχοὶ εἶναι πολλοί, τὰ δύο ταῦτα μέρη τῆς πόλεως φαίνεται, ὅτι εἶναι τὰ μὸνα ἐξ ὅλων τῶν ἄλλων μερῶν (τάξεων) τῆς πόλεως, τὰ ὁποῖα εἶναι ἀντίθετα μεταξύ των. Κατ ἀκολουθίαν καὶ τὰ πολιτεύματα (τὸ εἶδος τῶν πολιτευμάτων) καθορίζεται ἀναλόγως πρὸς τὸ ποῖα ἀπὸ τὰς δύο αὐτὰς τάξεις ὑπερισχύει, καὶ διὰ τοῦτο δύο φαίνονται, ὅτι εἶναι τὰ βασικὰ πολιτεύματα, δηλαδὴ ἡ δημοκρατία καὶ ἡ ὀλιγαρχία 32. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΤΕΤΑΡΤΟΝ Τὰ εἴδη τῆς δημοκρατίας. Ελέχθη λοιπὸν ἀνωτέρω, ὅτι ὑπάρχουν πολλὰ εἴδη πολιτευμάτων, ἐπίσης δὲ καθωρίσθη καὶ διὰ ποίας αἰτίας ὑπάρχουν πολλὰ εἴδη ἂς κάμωμεν τώρα λόγον 36 37

20 33. «Γνώριμοι» ἐλέγοντο οἱ πολῖται οἱ διακρινόμενοι ἀπὸ τοὺς ἄλλους διὰ τὸν πλοῦτον, τὴν γενεαλογικὴν καταγωγήν, τὴν ἀρετὴν καὶ τὴν παιδείαν, ὡς λέγει κατωτέρω ὁ Αριστοτέλης. 34. Ο «Τάρας» ἦτο Ελληνικὴ πόλις τῆς Νοτίου Ιταλίας (Μεγάλης Ελλάδος) κειμένη εἰς τὸν μυχὸν τοῦ ὁμωνύμου κόλπου. 35. Τὸ «Βυζάντιον» ἦτο Ελληνικὴ πόλις κειμένη εἰς τὴν θέσιν τῆς σημερινῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἀποικία τῶν Μεγαρέων. 36. Αλλὰ νὰ εἶναι ἠναγκασμένοι νὰ ἐργάζωνται, ὥστε νὰ μὴ ἔχουν εὐκαιρίαν δι ἄλλας ὑψηλὰς ἀσχολίας. περὶ τοῦ ὅτι ὑπάρχουν καὶ τῆς δημοκρατίας πολλὰ εἴδη καθὼς καὶ τῆς ὀλιγαρχίας. Τοῦτο ὅμως γίνεται φανερὸν καὶ ἐξ ὅσων ἐλέχθησαν προηγουμένως. Διότι ὑπάρχουν πράγματι πολλὰ εἴδη (πολλαὶ μερίδες) τοῦ λαοῦ, καθὼς ἐπίσης καὶ τῶν πολιτῶν, οἱ ὁποῖοι λέγονται «γνώριμοι» 33. Eν δηλαδὴ εἶδος τοῦ λαοῦ εἶναι οἱ γεωργοί, δεύτερον δὲ οἱ ἀσχολούμενοι μὲ τὰς τέχνας (οἱ τεχνῖται), τρίτον δὲ τὸ ἔχον σχέσιν πρὸς τὴν ἀγοράν, τὸ ὁποῖον ἀποτελοῦν ὅσοι ἀσχολοῦνται εἰς τὰς ἀγορὰς καὶ τὰς πωλήσεις, τέταρτον δὲ τὸ ἔχον σχέσιν μὲ τὴν θάλασσαν ἐκ τούτου δὲ (τοῦ τετάρτου) εἴδους ἄλλοι μὲν ἐπιδίδονται εἰς πολεμικὰ ἔργα, ἄλλοι δὲ εἰς ἐμπορικὰς ἐπιχειρήσεις πρὸς ἀπόκτησιν χρημάτων, ἄλλοι δὲ ἔχουν ὡς ἔργον νὰ μεταφέρουν ἐπιβάτας ἐπὶ πλοίων διὰ πορθμοῦ (θαλασσίου στενοῦ μέρους) καὶ ἄλλοι εἶναι ἁλιεῖς διότι εἰς πολλὰς πόλεις ἑκάστη ἐκ τούτων τῶν ἐπαγγελματικῶν τάξεων εἶναι πολυάριθμος, καθὼς δηλαδὴ εἰς μὲν τὸν Τάραντα 34 καὶ τὸ Βυζάντιον 35 ὑπάρχουν πολλοὶ ἁλιεῖς, εἰς δὲ τὰς Αθήνας πολλοὶ ναυτικοί τοῦ πολεμικοῦ, εἰς τὴν Αἴγιναν καὶ εἰς τὴν Χίον πολλοὶ ἔμποροι, εἰς δὲ τὴν Τένεδον πολυάριθμος τάξις ναυτικῶν, οἱ ὁποῖοι μεταφέρουν ἐπιβάτας μὲ τὸ πορθμεῖον ἐκτὸς δὲ τούτων τῶν κατηγοριῶν ὑπάρχουν καὶ οἱ χειρώνακτες καὶ οἱ ἔχοντες μικρὰν περιουσίαν, ὥστε νὰ μὴ δύνανται νὰ παραμένουν ἄεργοι 36, ἐπίσης δ ὑπάρχουν καὶ οἱ ἐλεύθεροι πολῖται, τῶν ὁποίων οἱ γονεῖς δὲν εἶναι καὶ οἱ δύο πολῖται, καὶ τέλος, οἱαδήποτε ἄλλη παρομοία τάξις τοῦ λαοῦ. Τῶν δὲ «γνωρίμων» αἱ ὑπάρχουσαι μεταξύ των διαφοραὶ κατὰ τὸν πλοῦτον, τὴν εὐγενῆ καταγωγήν, τὴν ἀρετὴν καὶ τὴν παιδείαν καὶ τὰ ἄλλα τὰ ὑπὸ τούτων λεγόμενα ἐπιβάλλουν ἐπίσης τὸν μεταξὺ αὐτῶν διαχωρισμὸν εἰς τάξεις. Τὸ πρῶτον λοιπὸν εἶδος τῆς δημοκρατίας εἶναι ἐκείνη, ἡ ὁποία ὀνομάζεται δημοκρατία λόγ ω πρὸ πάντων τῆς ἰσότητος (τῆς ἐπικρατούσης μεταξὺ τῶν πολιτῶν). Διότι ὁ 38 39

21 37. «Ψηφίσματα» ἐλέγοντο αἱ προτάσεις, αἱ ὁποῖαι ἐπεκυροῦντο καὶ ἐνομιμοποιοῦντο ὑπὸ τῆς συνελεύσεως τοῦ λαοῦ καὶ ἐκάλυπτον τὴν ἰσχὺν τοῦ νόμου. βασικὸς νόμος τῆς δημοκρατίας ταύτης καθορίζει ὡς ἰσότητα τὸ νὰ μὴ ὑπερτεροῦν καθόλου ἀπὸ τοὺς ἄλλους οἱ ἄποροι ἢ οἱ πλούσιοι, οὔτε νὰ εἶναι ἡ μία τάξις κυρίαρχος τῆς ἄλλης ἐκ τῶν δύο, ἀλλὰ νὰ εἶναι καὶ αἱ δύο τάξεις ὅμοιαι. Διότι ἐὰν βεβαίως ὑπάρχ η ἐλευθερία, κατ ἐξοχὴν εἰς τὰ δημοκρατικὰ καθεστῶτα, καθὼς ὑποστηρίζουν μερικοί, ἐπίσης δὲ καὶ ἰσότης, τοῦτο εἶναι δυνατὸν πρὸ πάντων νὰ συμβ ῆ, ἐὰν ὅλοι οἱ πολῖται μετέχουν ἐξ ἴσου τῶν πολιτικῶν ἀρχῶν. Επειδὴ δὲ ὁ λαὸς ἀποτελεῖ τὴν πλειονότητα καὶ ἐπικρατεῖ ἐξ ἄλλου ἡ γνώμη τῶν περισσοτέρων, κατ ἀνάγκην τὸ πολίτευμα τοῦτο εἶναι δημοκρατία. Eν λοιπὸν εἶδος δημοκρατίας εἶναι αὐτό, περὶ τοῦ ὁποίου ἐκάμομεν λόγον ἀνωτέρω ἄλλο δὲ εἶδος δημοκρατίας εἶναι ἐκείνη, εἰς τὴν ὁποίαν ἰσχύει νὰ καταλαμβάνωνται αἱ πολιτικαὶ ἐξουσίαι ἐπὶ τ ῆ βάσει τῶν εἰσοδημάτων, τὰ ὁποῖα νὰ εἶναι μικρά πρέπει δὲ κατὰ τὸ δημοκρατικὸν τοῦτο πολίτευμα ὁ ἀποκτῶν περιουσίαν νὰ ἔχ η τὸ δικαίωμα νὰ λαμβάν η μέρος εἰς τὰς πολιτικὰς ἀρχάς, ἐνῶ τοὐναντίον ὁ ἀποβάλλων (χάνων) τὴν φορολογήσιμον περιουσίαν του νὰ μὴ ἔχ η τὸ δικαίωμα νὰ λαμβάν η μέρος εἰς τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα ἄλλο εἶδος δημοκρατίας εἶναι τὸ νὰ μετέχουν τῶν πολιτικῶν ἀξιωμάτων ὅλοι οἱ πολῖται, ὅσοι δὲν ἔχουν νὰ δώσουν λόγον τῶν πράξεών των, νὰ εἶναι δὲ κυρίαρχος ὁ νόμος ἄλλο ἐπίσης εἶδος δημοκρατίας εἶναι τὸ νὰ ἐπιτρέπεται εἰς πάντας ἀνεξαιρέτως νὰ λαμβάνουν μέρος εἰς τὰς πολιτικὰς ἀρχάς, μὲ μόνην τὴν προϋπόθεσιν νὰ εἶναι πολῖται, νὰ ἄρχ η δὲ ὁ νόμος ἄλλο πάλιν εἶδος δημοκρατίας εἶναι ἐκεῖνο, κατὰ τὸ ὁποῖον ὡς πρὸς μὲν τὰ ἄλλα ἰσχύουν τὰ ἴδια, καθὼς καὶ εἰς τὰ ἄλλα εἴδη τῆς δημοκρατίας, κυρίαρχος ὅμως εἶναι ὁ λαὸς καὶ ὄχι ὁ νόμος. Τοῦτο δὲ γίνεται, ὅταν ἔχουν ἐγκυρότητα τὰ ψηφίσματα 37 καὶ ὂχι ὁ νόμος καὶ τοῦτο συμβαίνει ἐξ αἰτίας τῶν δημαγωγῶν. Διότι εἰς τὰς πόλεις, αἱ ὁποῖαι κυβερνῶνται δημοκρατικῶς 40 41

22 38. Εἰς τὴν Ομηρικὴν Ιλιάδα ὑπάρχει ὁ ὡραῖος στίχος, εἰς τὸν ὁποῖον ἀναφέρεται ἐνταῦθα ὁ Αριστοτέλης: «οὐκ ἀγαθὸν πολυκοιρανίη εἷς κοίρανος ἔστω, εἷς βασιλεύς» (δὲν εἶναι καλὸν πρᾶγμα ἡ πολυαρχία εἷς ἄρχων πρέπει νὰ εἶναι, εἷς βασιλεύς). 39. Εννοεῖ τὴν δημοκρατίαν, εἰς τὴν ὁποίαν ἄρχει ὁ λαὸς διὰ ψηφισμάτων ἀπηλλαγμένος παντὸς ἐκ τοῦ νόμου κωλύματος. 40. Δηλαδὴ τῆς τυραννίδος καὶ τῆς ἀναρχουμένης ἢ μάλλον τῆς κυριαρχουμένης ὑπὸ τῶν δημαγωγῶν δημοκρατίας. 41. O,τι εἶναι οἱ δημαγωγοὶ εἰς τὰς ἀναρχουμένας καὶ ἀδεσμεύτους ἀπὸ παντὸς νόμου δημοκρατίας τὸ ἴδιον εἶναι καὶ οἱ κόλακες πλησίον των τυράννων. συμφώνως πρὸς τὸν νόμον, δὲν ἀναφαίνεται οὐδεὶς δημαγωγός, ἀλλὰ οἱ ἄριστοι πολῖται εὑρίσκονται εἰς τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα ὅπου ὅμως οἱ νόμοι δὲν εἶναι κυρίαρχοι, εἰς τὰς πόλεις αὐτὰς ἀναφαίνονται δημαγωγοί διότι καθίσταται (εἰς τὰς πόλεις αὐτάς) ὁ λαὸς εἷς μονάρχης, ὁ ὁποῖος εἶναι σύνθετος ἐκ πολλῶν διότι οἱ πολλοὶ εἶναι οἱ κυρίαρχοι ὄχι ἕκαστος χωριστά, ἀλλὰ ἀπὸ κοινοῦ ὅλοι. Ποίαν δὲ ἐκ τῶν δύο ἐννοεῖ ὁ Ομηρος ὅταν λέγ η ὅτι ἡ πολυαρχία 38 δὲν εἶναι πρᾶγμα καλόν, αὐτήν 39 δηλαδὴ ἢ ὅταν εἶναι οἱ ἄρχοντες περισσότεροι τοῦ ἑνός, ἀλλ ἄρχει ἕκαστος χωριστά, τοῦτο εἶναι ἀσαφές. Ο τοιούτου εἴδους λοιπὸν δῆμος (λαός), ὡς ἐὰν εἶναι μονάρχης, ἐπιδιώκει νὰ κυβερν ᾶ κατὰ μοναρχικὸν τρόπον, διότι δὲν ἐξουσιάζεται ὑπὸ τοῦ νόμου, καὶ γίνεται δεσποτικὸς (ἄρχει δούλων ὡς δεσπότης) κατ ἀκολουθίαν οἱ κόλακες τυγχάνουν τιμῶν ἐκ μέρους τοῦ λαοῦ, καὶ εἶναι ἡ τοιούτου εἴδους δημοκρατία κἄτι ἀνάλογον πρὸς τὴν τυραννίδα ἐκ τῶν μοναρχικῶν πολιτευμάτων. Διὰ τοῦτο καὶ ὁ χαρακτὴρ τῶν δύο τούτων πολιτευμάτων 40 εἶναι ὁ ἴδιος, ἐπίσης δὲ καὶ τὰ δύο αὐτὰ ἄρχουν τῶν καλυτέρων πολιτῶν κατὰ τρόπον δεσποτικόν, καὶ τὰ ψηφίσματα τοῦ δήμου εἶναι ὠσὰν τὰ διατάγματα τῶν τυράννων, καὶ ὁ δημαγωγὸς εἰς τὸ τοιούτου εἴδους δημοκρατικὸν πολίτευμα καὶ ὁ κόλαξ εἰς τὰ τυραννικὰ καθεστῶτα εἶναι τοῦ αὐτοῦ χαρακτῆρος καὶ ἔχουν ἀναλογίαν 41 μεταξύ των. Καὶ ὁ καθεὶς ἐκ τῶν δύο τούτων (ὁ δημαγωγὸς καὶ ὁ κόλαξ) ἔχουν πολὺ μεγάλην ἰσχὺν εἰς καθὲν ἀπὸ τὰ δύο αὐτὰ πολιτεύματα, οἱ μὲν δηλαδὴ κόλακες πλησίον τῶν τυράννων, οἱ δὲ δημαγωγοὶ εἰς τὰ τοιούτου εἴδους δημοκρατικὰ πολιτεύματα. Αἴτιοι δὲ τοῦ νὰ ἔχουν ἐγκυρότητα τὰ ψηφίσματα ἀλλὰ ὄχι οἱ νόμοι εἶναι αὐτοὶ (οἱ δημαγωγοί), διότι πάντα τὰ θέματα ἀναφέρουν εἰς τὴν κρίσιν τοῦ λαοῦ συμβαίνει δηλαδὴ νὰ γίνωνται αὐτοὶ ἰσχυροί, διότι ὁ μὲν λαὸς εἶναι κυρίαρχος πάντων (ἔχει κυριαρχικὴν γνώμην ἐπὶ πάντων 42 43

23 τῶν θεμάτων), αὐτοὶ δὲ εἶναι κυρίαρχοι τῆς γνώμης τοῦ λαοῦ διότι τὸ πλῆθος (ὁ λαός) ἔχει ἐμπιστοσύνην καὶ πείθεται εἰς τοὺς λόγους αὐτῶν προσέτι δὲ οἱ ὑποβάλλοντες καταγγελίας κατὰ τῶν πολιτικῶν ἀρχόντων ἰσχυρίζονται, ὅτι πρέπει νὰ κρίν η περὶ αὐτῶν (καὶ νὰ ἀποφασίζ η) ὁ λαός, αὐτὸς δὲ ἀποδέχεται εὐχαρίστως τὴν πρόσκλησιν ταύτην διὰ τοῦτο καταλύονται ὅλαι αἱ πολιτικαὶ ἐξουσίαι. Θὰ ἠδύνατο λοιπὸν νὰ νομισθ ῆ, ὅτι δικαίως κατακρίνει ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος λέγει, ὅτι ἡ τοιούτου εἴδους δημοκρατία δὲν εἶναι πράγματι πολίτευμα διότι ἀληθὼς ὅπου δὲν ἄρχουν οἱ νόμοι, ἐκεῖ δὲν ὑπάρχει πολίτευμα. Διότι ὁ μὲν νόμος πρέπει νὰ καθορίζ η ὡς ἄρχων ὅλα τὰ γενικὰ θέματα, αἱ δὲ πολιτικαὶ ἀρχαὶ νὰ ἔχουν δικαιοδοσίαν ἐπὶ ἑνὸς ἑκάστου ἰδιαιτέρου θέματος, καὶ αὐτὸ τὸ καθεστὼς νὰ θεωρῶμεν ὡς πολίτευμα. Κατ ἀκολουθίαν ἐὰν ἡ δημοκρατία εἶναι ἓν ἀπὸ τὰ πολιτεύματα, καθίσταται φανερόν, ὅτι τὸ σύστημα τοῦτο, κατὰ τὸ ὁποῖον ρυθμίζονται τὰ πάντα διὰ ψηφισμάτων, οὔτε εἶναι κυρίως δημοκρατία διότι οὐδὲν ψήφισμα εἶναι δυνατὸν νὰ ἔχ η καθολικὸν χαρακτήρα 42. Ας θεωρηθοῦν λοιπὸν ἀρκετὰ ὅσα ἐλέχθησαν ἀνωτέρω πρὸς καθορισμὸν τῶν διαφόρων εἰδῶν τῆς δημοκρατίας. 42. Πάντα τὰ ψηφίσματα ἀναφέρονται εἰς ἐπὶ μέρους καὶ τρέχοντα θέματα καὶ δὲν ἅπτονται θεμάτων γενικοῦ χαρακτῆρος, καθὼς συμβαίνει περὶ τῶν νόμων. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΠΕΜΠΤΟΝ Τὰ εἴδη τῆς ὀλιγαρχίας. 5. Εκ τῶν εἰδῶν της ὀλιγαρχίας ἓν μὲν εἶναι ἐκεῖνο, κατὰ τὸ ὁποῖον ἐπικρατεῖ νὰ διαχειρίζωνται τὰς πολιτικὰς ἐξουσίας ὅσοι ἔχουν τόσον μεγάλα φορολογήσιμα εἰσοδήματα, ὥστε νὰ μὴ εἶναι δυνατὸν νὰ μετέχουν τῆς ἐξουσίας οἱ πτωχοί, καίτοι εἶναι οἱ περισσότεροι ἐκ τῶν πολιτῶν ἐπιτρέπεται ὅμως εἰς τὸν ἀποκτῶντα μεγάλην φορολογήσιμον περιουσίαν νὰ λαμβάν η μέρος εἰς τὴν 44 45

24 43. Εξ ὅλων ὅσοι ἔχουν μεγάλας φορολογησίμους περιουσίας. 44. Ο Αριστοτέλης συσχετίζει ἐνταῦθα τὸ τέταρτον καὶ τελευταῖον εἶδος τῆς ὀλιγαρχίας, τὸ ὁποῖον εἶναι τὸ χειρότερον ἐξ ὅλων τῶν ἄλλων ὀλιγαρχικῶν πολιτευμάτων, δηλαδὴ τὴν τυραννίδα, καὶ πρὸς τὸ χειρότερον εἶδος τῶν δημοκρατικῶν πολιτευμάτων, τὸ ὁποῖον κατέταξε τελευταῖον τοῦτο δὲ εἶναι ἡ ἀναρχουμένη δημοκρατία, εἰς τὴν ὁποίαν κυριαρχοῦν οἱ δημαγωγοί, πρὸς τοὺς ὁποίους πειθόμενος ὁ λαὸς θέτει ἑκποδὼν τὴν ἰσχὺν τῶν νόμων καὶ κυβερν ᾶ διὰ ψηφισμάτων. Εἰς τὸ δημοκρατικὸν τοῦτο πολίτευμα, τὸ ὁποῖον δὲν εἶναι ἄξιον νὰ φέρ η τὸ ὄνομα τοῦτο (τὸ ὄνομα δηλαδὴ τοῦ πολιτεύματος), ἔχουν καταλυθ ῆ αἱ ἀρχαὶ καὶ πᾶσα ἔννοια πολιτικῆς τάξεως. πολιτικὴν διοίκησιν ἄλλο εἶδος ὀλιγαρχίας εἶναι, ὅταν τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα ἀνήκουν εἰς ὅσους ἔχουν μεγάλας φορολογησίμους περιουσίας, καὶ ἔχουν αὐτοὶ τὸ δικαίωμα νὰ ἐκλέγουν τοὺς ὑπολοίπους ἄρχοντας καὶ ἂν μὲν ἡ ἐκλογὴ αὕτη τῶν ὑπολοίπων ἀρχόντων γίνεται ἐξ ὅλων τούτων 43, αὐτὸ τὸ πολίτευμα φαίνεται, ὅτι εἶναι μάλλον ἀριστοκρατικόν, ἐὰν ὅμως ἡ ἐκλογὴ γίνεται ἐξ ὀλίγων καθωρισμένων, τὸ πολίτευμα εἶναι ὀλιγαρχικόν ἄλλο εἶδος ὀλιγαρχίας εἶναι, ὅταν ὁ παῖς παραλαμβάν η τὴν ἐξουσίαν ἀπὸ τὸν πατέρα τέταρτον εἶδος εἶναι, ὅταν ἰσχύ η ἡ κληρονομικὴ διαδοχή, περὶ τῆς ὁποίας ἔγινε τώρα λόγος, καὶ προσέτι δὲν ἄρχ η ὁ νόμος, ἀλλὰ κυριαρχοῦν οἱ ἄρχοντες. Καὶ τὸ εἶδος τοῦτο τῆς ὀλιγαρχίας εἶναι μεταξὺ τῶν ἄλλων ὀλιγαρχικῶν πολιτευμάτων τὸ ἀντίστοιχον πρὸς τὴν τυραννίδα ἐν σχέσει πρὸς τὰ ἄλλα μοναρχικὰ πολιτεύματα καὶ τὸ ἀντίστοιχον ἐπίσης πρὸς τὸ εἶδος τῆς δημοκρατίας, τὸ ὁποῖον κατετάξαμεν τελευταῖον, ἐν σχέσει πρὸς τὰ ἄλλα εἴδη τῶν δημοκρατικῶν πολιτευμάτων 44 καὶ τοῦτο τὸ εἶδος τῆς ὀλιγαρχίας ὀνομάζουν, καθὼς εἶναι γνωστόν, «δυναστείαν». Τόσα λοιπὸν εἶναι κατὰ τὸν ἀριθμὸν (καὶ κατὰ τὸν χαρακτῆρα) τὰ εἴδη τῆς ὀλιγαρχίας καὶ τὴν δημοκρατίας δὲν πρέπει ὅμως νὰ διαφεύγ η τὴν προσοχὴν ἡμῶν, ὅτι εἰς πολλὰς πόλεις συμβαίνει ὥστε νὰ μὴ εἶναι μὲν δημοκρατικὸν τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον ἰσχύει συμφώνως πρὸς τοὺς κρατοῦντας νόμους, ἀλλὰ νὰ λειτουργ ῆ αὐτὸ κατὰ τρόπον δημοκρατικὸν λόγ ω τῶν ἐθίμων (τὰ ὁποῖα ἐπικρατοῦν) καὶ τῆς ἐκπαιδεύσεως τῶν πολιτῶν ἐπίσης δὲ εἰς ἄλλας πόλεις συμβαίνει τὸ ἀντίθετον, νὰ εἶναι μὲν τὸ πολίτευμα τὸ λειτουργοῦν συμφώνως πρὸς τοὺς ἰσχύοντας νόμους δημοκρατικωτέρας μορφῆς, λόγ ω ὅμως τῆς ἐκπαιδεύσεως τῶν πολιτῶν καὶ τῶν ἐπικρατούντων ἐθίμων νὰ ἔχ η μᾶλλον ὀλιγαρχικὸν χαρακτῆρα. Τοῦτο δὲ συμβαίνει πρὸ πάντων κατὰ τὰς μεταβολὰς τῶν πολιτευ

25 45. Περὶ τῶν ὁποίων ἔγινε λόγος ἀνωτέρω. 46. Διότι δὲν ἔχουν τόσον μεγάλην περιουσίαν ὥστε νὰ ἠμποροῦν μὴ ἐργαζόμενοι νὰ ζοῦν ἐκ τῶν ἐξ αὐτῆς εἰσοδημάτων. 47. Αἱ συνελεύσεις αὐταὶ τῶν γεωργῶν καὶ τῶν ἄλλων ἀγροτῶν ἐγίνοντο κατὰ τὰς ἡμέρας τῶν μεγάλων ἀγορῶν καὶ τῶν ἐμπορικῶν πανηγύρεων. Καθ ὃν χρόνον λοιπὸν δὲν ἐγίνοντο συνελεύσεις, κύριοι τῆς πολιτικῆς ζωῆς παρέμενον οἱ νόμοι. μάτων διότι αἱ μεταβολαὶ δὲν ἐπέρχονται ἀμέσως, ἀλλὰ κατ ἀρχὰς μένουν ἱκανοποιημένοι (οἱ ἐπιβαλόντες τὴν μεταβολὴν τοῦ πολιτεύματος) μὲ τὸ νὰ ἔχουν μικρὰ πλεονεκτήματα ἐν σχέσει πρὸς τοὺς ἄλλους κατ ἀκολουθίαν ἐξακολουθοῦν μὲν νὰ παραμένουν ἐν ἰσχύι οἱ νόμοι, οἱ ὁποῖοι ὑπῆρχον εἰς τὸ προηγούμενον πολίτευμα, εἶναι ὅμως κύριοι τῆς καταστάσεως οἱ ἐπιτυχόντες τὴν μεταβολὴν τοῦ πολιτεύματος. 6. Κατέστη λοιπὸν φανερὸν ἐξ αὐτῶν, τὰ ὁποῖα ἐλέχθησαν σχετικῶς ἀνωτέρω, ὅτι τὰ εἴδη τῆς δημοκρατίας καὶ τῆς ὀλιγαρχίας εἶναι τόσα (ὅσα εἴπομεν). Διότι εἶναι ἀναγκαῖον ἢ νὰ μετέχουν πάντα τὰ μέρη 45 τοῦ λαοῦ εἰς τὴν διοίκησιν τῆς πόλεως ἢ ἄλλα μὲν ἐξ αὐτῶν νὰ μετέχουν, ἄλλα δὲ ὄχι. Οταν μὲν λοιπὸν τὸ μέρος τῆς πόλεως τὸ ὁποῖον ἀσχολεῖται εἰς τὴν γεωργίαν (δηλ. οἱ γεωργοί), καὶ οἱ ἔχοντες μικρὰν περιουσίαν διαχειρίζωνται τὴν πολιτικὴν ἐξουσίαν, τότε οὗτοι ἀσκοῦν τὴν διακυβέρνησιν τῶν δημοσίων πραγμάτων συμφώνως πρὸς τοὺς ἰσχύοντας νόμους διότι αὐτοὶ δύνανται διὰ τῆς ἐργασίας των νὰ ἐξασφαλίζουν τὰ μέσα πρὸς διαβίωσιν, ἐξ ἀντιθέτου ὅμως δὲν ἠμποροῦν νὰ εἶναι ἀπηλλαγμένοι ἀπὸ τὰς ἐπαγγελματικάς των ἀσχολίας 46, ὥστε ἀναγκάζονται, ἀφοῦ θέσουν τὸν νόμον ὡς κυρίαρχον, νὰ συνέρχωνται μόνον εἰς τὰς ἀναγκαίας (τὰς ἀπαραιτήτους) συνελεύσεις 47 εἰς δὲ τοὺς ἄλλους ἐπιτρέπεται νὰ μετέχουν τῶν πολιτικῶν δικαιωμάτων, ὅταν ἀποκτήσουν τὴν φορολογήσιμον περιουσίαν, ἡ ὁποία ἔχει καθορισθῆ ὑπὸ τῶν ἰσχυόντων νόμων διὰ τοῦτο ἐπιτρέπεται εἰς ὅλους, ὅσοι ἀποκτήσουν τὴν καθοριζομένην ὑπὸ τῶν νόμων περιουσίαν, νὰ μετέχουν τῆς πολιτικῆς ζωῆς διότι γενικῶς τὸ νὰ μὴ ἐπιτρέπεται νὰ μετέχουν ὅλοι, ὅσοι ἀποκτήσουν περιουσίαν, τῆς πολιτικῆς ζωῆς, τοῦτο εἶναι χαρακτηριστικὸν ὀλιγαρχικοῦ πολιτεύματος, ἐξ ἄλλου ὅμως τὸ νὰ ἐπιτρέπεται νὰ παραμένουν οἱ πολῖται ἄνευ ἐπαγγελμα

26 48. Λόγ ω τῶν μικρῶν περιουσίων. 49. Δηλαδὴ μόνον ὅσοι λόγ ω τῆς μεγάλης περιουσίας των δὲν ἦσαν ἠναγκασμένοι νὰ ἐργάζωνται. 50. Καὶ εἶναι διὰ τοῦτο ἠναγκασμένοι νὰ ἐργάζωνται, τοιουτοτρόπως δὲ ἀφίνονται οἱ νόμοι κυρίαρχοι. 51. Νὰ μετέχουν τῆς πολιτικῆς ζωῆς πάντες ἀνεξαιρέτως οἱ ἐλεύθεροι πολῖται ὑπὸ τὴν προϋπόθεσιν ὅμως νὰ ἔχουν τόσα εἰσοδήματα, ὥστε νὰ μὴ πιέζωνται ὑπὸ τῆς ἀνάγκης νὰ ἐπιδίδωνται εἰς ἐπαγγελματικὰς ἀσχολίας. 52. Διότι οἱ πτωχοὶ μὲ τὸν μισθόν, τὸν ὁποῖον ἐλάμβανον ἐκ τοῦ δημοσίου ταμείου διὰ τὴν συμμετοχήν των εἰς τὰς συνελεύσεις τοῦ λαοῦ καὶ διὰ τὴν ἄσκησιν ἄλλων πολιτικῶν ἐξουσιῶν, ἐκάλυπτον ἐν μέρει τὰς ἀνάγκας των ἐξ ἀντιθέτου αἱ ἰδιωτικαί των ὑποθέσεις καὶ ἡ μικρὰ περιουσία των ἀπησχόλουν αὐτοὺς ὀλίγον χρόνον, ὥστε ἦσαν κατὰ τὸ πλεῖστον ἐλεύθεροι νὰ ἀσχοληθοῦν εἰς τὰ δημόσια πράγματα. τικῶν ἀσχολιῶν, τοῦτο εἶναι ἀδύνατον, ἐφ ὅσον δὲν ἔχουν αὐτοὶ ἐπαρκῆ εἰσοδήματα 48. Δι αὐτοὺς λοιπὸν τοὺς λόγους τὸ πολίτευμα τοῦτο εἶναι ἓν εἶδος δημοκρατίας ὑπάρχει ἐπίσης καὶ ἓν ἄλλο εἶδος δημοκρατίας, τὸ ὁποῖον διακρίνεται ἐκ τῶν ἄλλων ἀπὸ τὰ ἑξῆς χαρακτηριστικά εἶναι δηλαδὴ ἐπιτρεπτὸν κατὰ τὸ πολίτευμα τοῦτο νὰ μετέχουν τῆς πολιτικῆς ζωῆς καὶ ὅλοι, ὅσοι δὲν ἔχουν δώσει λόγον διὰ τὸ δικαίωμα τῆς ἐγγραφῆς των εἰς τοὺς καταλόγους τῶν πολιτῶν, ἐξ αὐτῶν ὅμως ἐπιτρέπεται νὰ λαμβάνουν μέρος εἰς τὴν διακυβέρνησιν τῶν πολιτικῶν πραγμάτων μόνον ὅσοι ἠμποροῦν νὰ μὴ ἀπασχολῶνται εἰς ἐπαγγελματικὰ ἔργα 49 διὰ τοῦτο εἰς τὴν τοιούτου εἴδους δημοκρατίαν εἶναι κυρίαρχοι οἱ νόμοι λόγ ω τοῦ ὅτι οἱ διαχειριζόμενοι τὴν πολιτικὴν ἐξουσίαν δὲν ἔχουν ἐπάρκειαν εἰσοδημάτων 50. Τρίτον δὲ εἶδος εἶναι ἐκεῖνο, κατὰ τὸ ὁποῖον ἐπιτρέπεται εἰς ὅλους, ὅσοι εἶναι ἐλεύθεροι πολῖται, νὰ μετέχουν τῆς πολιτικῆς ζωῆς, ἀλλὰ ὅμως νὰ μὴ μετέχουν εἰς ἣν περίπτωσιν συντρέχει ὁ λόγος, τὸν ὁποῖον ἐμνημονεύσαμεν ἀνωτέρω 51, ὥστε κατ ἀνάγκην καὶ εἰς τὴν δημοκρατίαν αὐτοῦ τοῦ τύπου κυρίαρχος εἶναι ὁ νόμος. Τέταρτον δὲ εἶδος δημοκρατίας εἶναι ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον ἀνεπτύχθη τελευταῖον κατὰ χρονικὴν σειρὰν εἰς τὰς πόλεις. Επειδὴ δηλαδὴ αἱ πόλεις ἔγιναν πολὺ μεγαλύτεραι ἀπὸ ἐκείνας, αἱ ὁποῖαι ἱδρύθησαν ἐξ ἀρχῆς, καὶ ἀπέκτησαν προσέτι ἄφθονον πλοῦτον, κατώρθωσαν ὅλοι οἱ πολῖται νὰ μετέχουν τῆς πολιτικῆς ζωῆς λόγ ω τῆς ὑπεροχῆς τοῦ πλήθους, νὰ λαμβάνουν δὲ ἐπίσης μέρος εἰς τὰ πολιτικὰ πράγματα καὶ νὰ ἀσχολοῦνται ὅλοι εἰς τὰς δημοσίας ὑποθέσεις λόγ ω τοῦ ὅτι ἀκόμη καὶ οἱ πτωχοὶ ἦσαν ἀπηλλαγμένοι ἀπὸ τὰ ἐπαγγελματικά των ἔργα, διότι ἐλάμβανον μισθόν διότι ἡ φροντὶς τῆς ἰδιωτικῆς των περιουσίας δὲν ἐμποδίζει αὐτούς (τοὺς πτωχούς) 52 καθόλου ἀπὸ τοῦ νὰ ἔχουν ἐνδιαφέρον διὰ τὰ κοινὰ πράγματα, ἐνῶ ἀντιθέτως τοὺς 50 51

27 53. Διότι οἱ πλούσιοι, ἀντιθέτως πρὸς τοὺς πτωχούς, εἶχον λόγ ω τῆς μεγάλης περιουσίας των καὶ τῶν ἄλλων ἰδιωτικῶν των ὑποθέσεων πολλὰς καθημερινῶς ἀσχολίας, ὥστε νὰ μὴ εὑρίσκουν καιρόν, διὰ νὰ μετάσχουν ἐνεργῶς τῆς πολιτικῆς ζωῆς. 54. «Πολλοὶ» ὄχι ὑπὸ τὴν ἔννοιαν τοῦ μεγάλου λαϊκοῦ πλήθους, ἀλλὰ μὲ τὴν σημασίαν τοῦ «περισσότεροι τοῦ ἑνὸς» ἢ μάλλον «περισσότεροι τῶν πολὺ ὀλίγων». Εἶναι τὸ εἶδος τοῦτο τῆς ὀλιγαρχίας ἡ ἠπιωτέρα μορφὴ αὐτῆς. 55. Η «μοναρχία» εἶναι ἡ ἀκροτάτη μορφὴ τοῦ ὀλιγαρχικοῦ πολιτεύματος. 56. Διότι ἡ μεγάλη περιουσία ἐξασφαλίζει εἰς αὐτοὺς τὰ μέσα τῆς ζωῆς χωρὶς νὰ ἐργάζωνται. πλουσίους αἱ ἰδιωτικαί των ἀσχολίαι ἠμπόδιζον νὰ πράξουν τοῦτο 53 ὥστε συμβαίνει πολλὰς φορὰς νὰ μὴ λαμβάνουν μέρος εἰς τὰς συνελεύσεις τοῦ λαοῦ οὔτε εἰς τὰ δικαστήρια. Διὰ τοῦτο εἰς τὴν τοιούτου εἴδους δημοκρατίαν τὸ πλῆθος τῶν πτωχῶν πολιτῶν κατορθώνει νὰ γίνεται κυρίαρχον τῶν πολιτικῶν πραγμάτων καὶ ὄχι οἱ νόμοι. Τὰ εἴδη λοιπὸν τῆς δημοκρατίας εἶναι τόσα κατὰ τὸν ἀριθμὸν καὶ τοιαύτης ἰδιότητος λόγ ω τῶν ἀναγκαίων τούτων προϋποθέσεων τῆς δὲ ὀλιγαρχίας τὰ εἴδη εἶναι τὰ ἑξῆς ὅταν μὲν περισσότεροι ἔχουν περιουσίαν, ἀλλὰ μετρίαν καὶ ὄχι πολὺ μεγάλην, τότε ἔχομεν τὸ πρῶτον εἶδος τῆς ὀλιγαρχίας παρέχουν δηλαδὴ εἰς τὸν ἔχοντα μίαν ὄχι πολὺ μεγάλην περιουσίαν τὸ δικαίωμα νὰ μετέχ η τῆς πολιτικῆς ζωῆς, καὶ ἐπειδὴ κατὰ τὸ σύστημα τοῦ πολιτεύματος τούτου εἶναι πολλοί 54 ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι μετέχουν τῶν πολιτικῶν ἀρχῶν, κατ ἀνάγκην ὁ νόμος εἶναι ὁ κυρίαρχος καὶ ὄχι οἱ ἄνθρωποι εἰς τὸ ὀλιγαρχικὸν τοῦτο πολίτευμα διότι ὅσον περισσότερον ἀπέχουν ἀπὸ τὴν μοναρχίαν 55, καὶ δὲν ἔχουν οὔτε τόσον μεγάλην περιουσίαν, ὥστε παραμελοῦντες τὰς ἐργασίας των νὰ εἶναι ἀπηλλαγμένοι ἀπὸ τὰς ἐπαγγελματικὰς ἀσχολίας των 56, οὔτε ἐξ ἀντιθέτου τόσον μικράν, ὥστε μὴ ἐργαζώμενοι νὰ διατρέφωνται ὑπὸ τῆς πόλεως (τοῦ δημοσίου ταμείου), κατ ἀνάγκην αὐτοὶ θὰ κρίνουν ἄξιον νὰ εἶναι κυρίαρχος τοῦ πολιτεύματος ὁ νόμος καὶ ὄχι αὐτοί ἐὰν ὅμως οἱ κατέχοντες τὰς περιουσίας εἶναι ὀλιγώτεροι ἀπὸ ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἀνήκουν εἰς τὸ προηγούμενον εἶδος τῆς ὀλιγαρχίας, ἔχουν δὲ ἐπίσης καὶ μεγαλυτέραν περιουσίαν ἀπὸ αὐτούς, ἐν τοιαύτ η περιπτώσει ἔχομεν τὸ δεύτερον εἶδος τῆς ὀλιγαρχίας διότι αὐτοί, ἐπειδὴ ἔχουν μεγαλυτέραν ἰσχύν, ἐγείρουν τὴν ἀξίωσιν νὰ ἔχουν καὶ περισσότερα πολιτικὰ δικαιώματα, διὰ τοῦτο αὐτοὶ μὲν ἐκλέγουν ἀπὸ τοὺς ἄλλους τοὺς ἀνερχόμενους εἰς τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα, ἐπειδὴ ὅμως δὲν εἶναι ἀκόμη τόσον πολὺ ἰσχυροί, 52 53

28 57. Δηλαδὴ τὸ τρίτον τοῦτο εἶδος τῆς ὀλιγαρχίας προέρχεται ἐξ αὐξήσεως τῶν δύο ἄλλων προηγουμένων. 58. Ο Αριστοτέλης μᾶλλον εἰρωνικῶς ἐκφράζεται ἐδῶ λέγων περὶ νόμου. 59. Εἶναι ἓν εἶδος πολιτεύματος ὅμοιον περίπου πρὸς τὴν ἀπόλυτον μοναρχίαν. 60. Τὰ δύο ταῦτα εἴδη πολιτεύματος, τὸ τέταρτον τῆς ὀλιγαρχίας καὶ τὸ τελευταῖον τῆς δημοκρατίας, εἶναι ἀντιστοίχως αἱ χειρότεραι μορφαὶ ὀλιγαρχίας καὶ δημοκρατίας. 61. Ο Αριστοτέλης κινεῖται ὡσὰν περὶ ἄξονα γύρω ἀπὸ τὸ ὀλιγαρχικὸν καθεστὼς καὶ τὸ δημοκρατικόν, διότι τὰ δύο ταῦτα θεωρεῖ, καθὼς ἔγραψεν ἀνωτέρω, ὡς βασικὰ πολιτεύματα, ἐκ τῶν ὁποίων προῆλθον καὶ πάντα τὰ ἄλλα συμφώνως καὶ πρὸς τὰ ὑπὸ τοῦ Πλάτωνος λεχθέντα. 62. Τὸ ὄνομα δηλαδὴ «πολιτεία» τίθεται καὶ ὡς κοινὴ ὀνομασία πάντων τῶν πολιτευμάτων, ἀλλὰ καὶ ὡς εἰδικὴ ἑνὸς μόνου πολιτεύματος, τὸ ὁποῖον ἔχει τὸ ὄνομα «πολιτεία». ὥστε νὰ κυβερνοῦν χωρὶς τοὺς περιορισμοὺς τοῦ νόμου, ἀναγκάζονται νὰ θέτουν τὸν νόμον ὡς κυρίαρχον. Εὰν δὲ κατωρθώσουν νὰ ἐπαυξήσουν τὰς περιουσίας των, ὥστε, καίτοι εἶναι ὀλιγώτεροι, νὰ ἔχουν μεγαλυτέρας, τότε ἔχομεν τὴν τρίτην αὔξησιν 57 τῆς ὀλιγαρχίας, κατὰ τὴν ὁποίαν ἀσκοῦν αὐτοὶ μόνοι των τὰς ἐξουσίας (ἄνευ δηλ. οὐδενὸς ἐκ τοῦ νόμου περιορισμοῦ), ἀλλὰ συμφώνως πρὸς κἄποιον νόμον 58, ὁ ὁποῖος ὁρίζει νὰ εἶναι διάδοχοι τῶν ἀποθν ησκόντων ἀρχόντων οἱ υἱοί των. Οταν δὲ πλέον ὑπερτερήσουν πολὺ κατὰ τὰς περιουσίας καὶ κατὰ τὸν ἀριθμὸν τῶν φίλων καὶ ἀποκτήσουν τοιουτοτρόπως μεγαλυτέραν δύναμιν (οἱ ἄρχοντες τοῦ τρίτου εἴδους τῆς ὀλιγαρχίας), τότε ἡ τοιούτου εἴδους ἐξουσία (πολιτικὴ ἀρχή) ἵσταται πλησίον τῆς μοναρχίας 59, καὶ κυρίαρχοι τοῦ πολιτεύματος (τῆς καθόλου πολιτικῆς ζωῆς) καθίστανται οἱ ἄνθρωποι, ἀλλὰ ὄχι ὁ νόμος καὶ τοῦτο τὸ πολίτευμα εἶναι τὸ τέταρτον εἶδος τῆς ὀλιγαρχίας, τὸ ὁποῖον εἶναι ἀντίστοιχον πρὸς τὸ τελευταῖον εἶδος τῆς δημοκρατίας Υπάρχουν προσέτι καὶ ἄλλα δύο εἴδη πολιτευμάτων ἐκτὸς τῆς δημοκρατίας καὶ τῆς ὀλιγαρχίας 61 ἐκ τούτων δὲ τῶν δύο πολιτευμάτων τὸ μὲν ἓν θεωροῦν πάντες καὶ ἔχει λεχθ ῆ ἀνωτέρω, ὅτι εἶναι το ἓν εἶδος ἐκ τῶν τεσσάρων κυρίων πολιτευμάτων λέγουν δὲ ὅλοι, ὅτι τέσσαρα εἶναι τὰ εἴδη τῶν πολιτευμάτων, δηλαδὴ ἡ μοναρχία, ἡ ὀλιγαρχία καὶ ἡ δημοκρατία, ὡς τέταρτον δὲ θεωροῦν τὴν καλουμένην ἀριστοκρατίαν πέμπτον δὲ εἶδος πολιτεύματος εἶναι ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον φέρει τὸ κοινὸν εἰς ὅλα τὰ πολιτεύματα ὄνομα διότι πράγματι τὸ εἶδος τοῦτο ὀνομάζουν «πολιτείαν» 62 ἀλλὰ ἐπειδὴ τὸ πολίτευμα τοῦτο δὲν ἰσχύει συχνά, διὰ τοῦτο δὲν τὸ λαμβάνουν ὑπ ὄψει των ὅσοι ἐπιχειροῦν νὰ ἀπαριθμήσουν τὰ εἴδη τῶν πολιτευμάτων, καὶ τοιουτοτρόπως πραγματευόμενοι περὶ τῶν πολιτευμάτων ἔχουν πρὸ ὀφθαλμῶν τὰ τέσσαρα μό

29 63. Εἰς τὸ τέλος τοῦ τρίτου βιβλίου. 64. «Απόλυτος ἀρετὴ» σημαίνει τὴν καθ ἑαυτὴν ὑπάρχουσαν καὶ ὄχι ἐν σχέσει πρὸς κἄτι ἄλλο ἢ πρὸς ἐξυπηρέτησιν κἄποιου σκοποῦ. 65. Οπως εἶναι τὰ ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα. 66. Περὶ τοῦ πολιτεύματος τῆς Καρχηδόνος ὁ Αριστοτέλης γράφει εἰς τὸ δεύτερον βιβλίον τοῦ παρόντος ἔργου του. 67. Εἰς τὰ ἀριστοκρατικὰ ταῦτα πολιτεύματα ἀπεκλείετο ἡ ἐπιδίωξις τοῦ πλούτου ὡς σκοποῦ, καθὼς συνέβαινεν εἰς τὴν Λακεδαίμονα, ὅπου ὁ πλοῦτος κατὰ τοὺς παλαιοὺς χρόνους ἐθεωρεῖτο ὡς εὐτελὲς καὶ ἀνάξιον προσοχῆς, ἢ μάλλον ἄξιον ἀποφυγῆς, πρᾶγμα. 68. Καὶ περὶ τοῦ πολιτεύματος τῶν Λακεδαιμονίων ὁ Αριστοτέλης κάμνει λόγον εἰς τὸ δεύτερον βιβλίον τοῦ παρόντος ἔργου. νον εἴδη, καθὼς καὶ ὁ Πλάτων. Εἶναι λοιπὸν ὀρθὸν νὰ ὀνομάζωμεν ἀριστοκρατίαν ἐκεῖνο τὸ εἶδος πολιτεύματος, περὶ τοῦ ὁποίου ἐκάμομεν λόγον εἰς τὸ πρῶτον μέρος 63 τὸ πολίτευμα δηλαδή, εἰς τὸ ὁποῖον ἄρχουν οἱ ἄριστοι κατὰ τὴν ἀπόλυτον 64 ἀρετὴν ἄνδρες καὶ ὄχι οἱ ἱκανοὶ πρὸς ἐξυπηρέτησιν μόνον ἑνὸς σκοποῦ, τοῦτο μόνον τὸ πολίτευμα εἶναι ὀρθὸν νὰ ὀνομάζωμεν ἀριστοκρατίαν διότι μόνον εἰς τοῦτο τὸ πολίτευμα τὸ ἴδιον πρόσωπον εἶναι συγχρόνως καὶ ἀξιόλογος ἄνθρωπος καὶ καλὸς πολίτης, εἰς τὰ ἄλλα ὅμως πολιτεύματα ἀξιόλογοι ἄνθρωποι εἶναι μόνον οἱ καλοὶ πολῖται ἐν σχέσει πρὸς τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον ἐπικρατεῖ εἰς τὴν πόλιν των. Αλλ ὅμως ὑπάρχουν μερικὰ πολιτεύματα, τὰ ὁποῖα καίτοι ἔχουν διαφορὰς καὶ πρὸς τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα καὶ πρὸς ἐκεῖνο τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον ὀνομάζεται «πολιτεία», ὅμως καὶ τὰ πολιτεύματα αὐτὰ ὀνομάζονται ἀριστοκρατίαι. Οπου δηλαδὴ αἱ πολιτικαὶ ἀρχαὶ δὲν καθορίζονται μόνον κατ ἐκλογὴν ἐκ τῶν πλουσίων ἀλλὰ καὶ κατ ἐκλογὴν ἐκ τῶν ἀρίστων, τοῦτο τὸ πολίτευμα διαφέρει καὶ ἀπὸ τὰ δύο ἄλλα (τὴν ὀλιγαρχίαν καὶ τὴν εἰδικῶς καλουμένην «πολιτείαν») καὶ καλεῖται ἀριστοκρατικόν. Διότι καὶ εἰς τὰ πολιτεύματα, τὰ ὁποῖα δὲν ἔχουν κοινὴν φροντίδα περὶ ἀρετῆς 65, ὑπάρχουν ὅμως εἰς αὐτὰ ἄνθρωποι, οἱ ὁποῖοι ἐπαινοῦνται διὰ τὴν ἀρετήν των καὶ θεωροῦνται, ὅτι εἶναι σπουδαῖοι. Οπου λοιπόν το πολίτευμα ἔχει ὡς στόχον καὶ τὸν πλοῦτον καὶ τὴν ἀρετὴν καὶ τὸ συμφέρον τοῦ λαοῦ, καθὼς συμβαίνει εἰς τὴν Καρχηδόνα 66, τοῦτο τὸ πολίτευμα εἶναι ἀριστοκρατικόν ἐπίσης ἀριστοκρατικὰ εἶναι καὶ τὰ πολιτεύματα, τὰ ὁποῖα ἔχουν ὡς στόχον τὰ δύο μόνον, δηλαδὴ τὴν ἀρετὴν καὶ τὸ συμφέρον τοῦ λαοῦ 67, καθὼς εἶναι τὸ πολίτευμα τῶν Λακεδαιμονίων 68, καὶ εἰς τὰ ὁποῖα ὑπάρχει ἀνάμειξις τῶν δύο τούτων στοιχείων, δηλαδὴ καὶ τῆς δημοκρατίας καὶ τῆς ἀρετῆς. Τῆς ἀριστοκρατίας λοιπὸν ἐκ τοῦ πρώτου 56 57

30 εἴδους, τὸ ὁποῖον εἶναι τὸ ἄριστον, ὑπάρχουν αὐτὰ τὰ δύο εἴδη, ἐπίσης δὲ καὶ τρίτον εἶδος, εἰς τὸ ὁποῖον ἀνήκουν ὅσα πολιτεύματα, ὑπαγόμενα εἰς τὴν καλουμένην «πολιτείαν», ἀποκλίνουν ἐξ αὐτῆς περισσότερον πρὸς τὴν ὀλιγαρχίαν. 69. Δηλαδὴ νὰ ἐξετάσωμεν τὸ πολίτευμα τὸ ὀνομαζόμενον εἰδικῶς «πολιτεία» καὶ ἔπειτα τὴν «τυραννίδα», ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τὴν χειρίστην παρεκτροπὴν τῆς μοναρχίας. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΕΚΤΟΝ Περὶ τοῦ πολιτεύματος, τὸ ὁποῖον καλεῖται εἰδικῶς πολιτεία, καὶ τῆς τυραννίδος. 8. Υπολείπεται ἤδη νὰ κάμωμεν λόγον περὶ τοῦ πολιτεύματος, τὸ ὁποῖον εἱδικῶς ὀνομάζεται «πολιτεία», καὶ περὶ τῆς τυραννίδος. Ωρίσαμεν δὲ αὐτὴν τὴν σειράν 69 πρὸς ἐξέτασιν, καίτοι οὔτε αὐτὸ τὸ πολίτευμα (δηλ. τὸ εἰδικῶς καλούμενον «πολιτεία») ἀποτελεῖ παρεκτροπὴν οὔτε τὰ ἄλλα εἴδη τοῦ ἀριστοκρατικοῦ πολιτεύματος, περὶ τῶν ὁποίων ἔγινε λόγος πρὸ ὀλίγου, διότι ἡ ἀλήθεια εἶναι, ὅτι ὅλα αὐτὰ τὰ πολιτεύματα ἀποτελοῦν πράγματι παρεκτροπὰς τοῦ ὀρθοτάτου πολιτεύματος ἔπειτα διότι συγκαταλέγονται μεταξὺ τούτων τῶν πολιτευμάτων καὶ εἶναι ταῦτα παρεκτροπαὶ αὐτῶν, καὶ περὶ τούτων ὡμιλήσαμεν κατ ἀρχάς. Ως τελευταῖον δὲ εἶναι φυσικὸν νὰ ὑπομνήσωμεν τὸ θέμα περὶ τῆς τυραννίδος, διότι αὐτὴ ἐξ ὅλων τῶν ἄλλων ἔχει ἐλάχιστα (εἰς ἐλάχιστον βαθμόν) τὸν χαρακτῆρα ἀληθινοῦ πολιτεύματος, ἐνῶ ἡμεῖς ἐρευνῶμεν καὶ πραγματευόμεθα περὶ τοῦ πολιτεύματος. Διὰ ποῖον λοιπὸν λόγον ἐκάμομεν αὐτὴν τὴν κατάταξιν, ἐλέχθη ἀνωτέρω τώρα δὲ πρέπει νὰ δείξωμεν τί εἶναι «πολιτεία». Διότι ὁ χαρακτὴρ αὐτοῦ τοῦ πολιτεύματος (τὸ ὁποῖον καλεῖται «πολιτεία») καθίσταται σαφέστερος, ἀφοῦ ἔχουν ἤδη καθορισθῆ τὰ χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα τῆς ὀλιγαρχίας καὶ τῆς δημοκρατίας. Διότι ἡ «πολιτεία» εἶναι, διὰ νὰ εἴπω γενικῶς, πολίτευμα μεικτὸν ἀπὸ στοιχεῖα τῆς ὀλι

31 70. Δηλαδὴ πλοῦτον καὶ ὑλικὰ ἀγαθά. γαρχίας καὶ τῆς δημοκρατίας. Συνηθίζουν δὲ νὰ ἀποκαλοῦν «πολιτείας» ἐκεῖνα τὰ πολιτεύματα, τὰ ὁποῖα ἀποκλίνουν πρὸς τὸν τύπον τοῦ δημοκρατικοῦ πολιτεύματος, ὅσα δὲ ἀποκλίνουν περισσότερον πρὸς τὴν ὀλιγαρχίαν τὰ ὀνομάζουν ἀριστοκρατίας, διότι ἡ παιδεία καὶ ἡ εὐγενὴς (ἐκ καλοῦ γένους) καταγωγὴ συνοδεύουν μᾶλλον τοὺς πλουσίους. Προσέτι δὲ οἱ πλούσιοι φαίνονται, ὅτι ἔχουν ἐκεῖνα 70, ἐξ αἰτίας τῶν ὁποίων προβαίνουν εἰς ἀδίκους πράξεις ὅσοι διαπράττουν ἀδικήματα (παρανομίας) διὰ τοῦτο τοὺς πλουσίους ὀνομάζουν καὶ σπουδαίους ἀνθρώπους καὶ γνωρίμους (διαπρεπεῖς). Επειδὴ λοιπὸν τὸ ἀριστοκρατικὸν πολίτευμα ἀποδίδει ὑπερέχουσαν θέσιν εἰς τοὺς ἀρίστους ἐκ τῶν πολιτῶν, διὰ τοῦτο λέγουν, ὅτι καὶ αἱ ὀλιγαρχίαι εἶναι πολιτεύματα, τὰ ὁποῖα ἀνήκουν μᾶλλον εἰς τοὺς σπουδαίους πολίτας. Φαίνεται, δέ, ὅτι εἶναι ἐκ τῶν ἀδυνάτων τὸ νὰ διοικῆται μὲ καλοὺς νόμους μία πόλις, ἡ ὁποία δὲν κυβερνᾶται ὑπὸ τῆς ἀριστοκρατίας, ἀλλὰ κυριαρχεῖται ὑπὸ τῶν φαύλων, ἐπίσης δὲ εἶναι ἀδύνατον νὰ κυβερνᾶται ὑπὸ τῆς ἀριστοκρατίας μία πόλις, ἡ ὁποία δὲν διοικεῖται καλῶς (ἔχουσα καλοὺς νόμους), δὲν εὐνομεῖται. Εὐνομία δὲ δὲν εἶναι τὸ νὰ ὑπάρχουν καὶ νὰ ἰσχύουν καλοὶ νόμοι, νὰ μὴ ὑπακούουν ὅμως οἱ πολῖται εἰς αὐτούς. Διὰ τοῦτο πρέπει νὰ παραδεχθῶμεν, ὅτι ὑπάρχουν δύο μορφαὶ εὐνομίας, ἐκ τῶν ὁποίων ἡ μὲν μία εἶναι ἡ ὑπακοὴ εἰς τοὺς ἰσχύοντας νόμους, ἡ ἄλλη δὲ εἶναι το νὰ ὑπάρχουν καὶ ἰσχύουν καλοὶ νόμοι, εἰς τοὺς ὁποίους νὰ παραμένουν πιστοὶ οἱ πολῖται διότι ὑπάρχει καὶ ὑπακοὴ εἰς νόμους, οἱ ὁποῖοι δὲν εἶναι καλοί. Η ὑπακοὴ δὲ εἰς τοὺς καλῶς κειμένους δύναται νὰ εἶναι κατὰ δύο τρόπους ἢ δηλαδὴ νὰ εἶναι ὑπακοὴ εἰς τοὺς ἀρίστους ἐκ τῶν κατὰ τὸ δυνατὸν ἰσχυόντων εἰς αὐτοὺς νόμων ἢ ὑπακοὴ εἰς τοὺς ἀπολύτως ἀρίστους νόμους. Θεωρεῖται δὲ ὡς ἀριστοκρατικὸν ἐκεῖνο πρὸ πάντων τὸ πολίτευμα, εἰς τὸ ὁποῖον τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα παρέχο

32 71. Διότι πρὸς χαρακτηρισμὸν τοῦ πολιτεύματος λαμβάνεται τὸ ὅτι αἱ κατὰ πλειοψηφίαν ἀποφάσεις ἔχουν κῦρος, πρᾶγμα ὅμως τὸ ὁποῖον συμβαίνει εἰς πάντων τῶν εἰδῶν τὰ πολιτεύματα. 72. Θεωροῦνται δηλαδὴ οἱ πλούσιοι ὡς σπουδαῖοι ἄνθρωποι. 73. Εἶναι τὸ εἶδος τοῦ πολιτεύματος, τὸ ὁποῖον φέρει εἰδικῶς τὸ ὄνομα «πολιτεία». νται συμφώνως πρὸς τὴν ἀρετήν διότι τῆς μὲν ἀριστοκρατίας προϋπόθεσις εἶναι ἡ ἀρετή, τῆς δὲ ὀλιγαρχίας ὁ πλοῦτος καὶ τῆς δημοκρατίας ἡ ἐλευθερία ἰσχύει ὅμως εἰς ὅλα τὰ πολιτεύματα ἡ ἐπικράτησις καὶ ἡ ἐπιβολὴ τῆς γνώμης τῶν πολλῶν διότι καὶ εἰς τὸ ὀλιγαρχικὸν πολίτευμα καὶ εἰς τὸ ἀριστοκρατικὸν καὶ εἰς τὸ δημοκρατικὸν ὅ,τι ἀποφασίση τὸ μεγαλύτερον μέρος ἐκ τῶν μετεχόντων τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας, τοῦτο ἔχει ἰσχύν. Προκειμένου λοιπὸν περὶ τῶν περισσοτέρων πόλεων τὸ εἶδος τοῦ πολιτεύματος ἐσφαλμένως χαρακτηρίζεται 71 διότι τὰ μεικτὰ πολιτεύματα ἔχουν ὡς στόχον μόνον τοὺς πλουσίους καὶ τοὺς πτωχούς, δηλαδὴ τὸν πλοῦτον καὶ τὴν ἐλευθερίαν διότι εἰς τὰς περισσοτέρας σχεδὸν πόλεις οἱ πλούσιοι φαίνονται, ὅτι κατέχουν τὴν θέσιν τῶν σπουδαίων ἀνθρώπων 72 ἐπειδὴ δὲ τρία εἶναι τὰ στοιχεῖα, τὰ ὁποῖα διαφιλονικοῦν περὶ τῆς ἴσης συμμετοχῆς εἰς τὴν διοίκησιν τῆς πόλεως, δηλαδὴ ἡ ἐλευθερία, ὁ πλοῦτος καὶ ἡ ἀρετὴ διότι τὸ τέταρτον προνόμιον, τὸ ὁποῖον ὁνομάζουν εὐγενῆ καταγωγήν, συνοδεύει τὰ ἄλλα δύο διότι ἡ εὐγενὴς καταγωγὴ εἶναι πλοῦτος ἐκ κληρονομίας καὶ ἀρετή, καθίσταται φανερὸν ἐκ τούτων, ὅτι τὴν μὲν ἀνάμειξιν τῶν δύο τάξεων, δηλαδὴ τῶν πλουσίων καὶ τῶν πτωχῶν, πρέπει νὰ ὀνομάσωμεν «πολιτείαν» 73, τὴν δὲ ἀνάμειξιν τῶν τριῶν (πλουσίων, εὐγενῶν καὶ ἐναρέτων) πρέπει νὰ ὀνομάσωμεν ἀριστοκρατίαν περισσότερον ἀπὸ τὰ ἄλλα εἴδη αὐτῆς ἐκτὸς τῆς ἀληθινῆς καὶ ἀρίστης. Κατεδείχθη λοιπὸν ἐξ ὅσων ἐλέχθησαν ἀνωτέρω, ὅτι πλὴν τῆς μοναρχίας, τῆς δημοκρατίας καὶ τῆς ὀλιγαρχίας ὑπάρχουν καὶ ἄλλα εἴδη πολιτευμάτων, καὶ καθωρίσθη προσέτι ποῖα εἶναι αὐτά, καὶ ποίας διαφορὰς ἔχουν μεταξύ των τὰ ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα, καὶ κατὰ τὶ διαφέρουν αἱ «πολιτεῖαι» ἀπὸ τὴν ἀριστοκρατίαν καὶ πρὸς τούτοις κατέστη φανερόν, ὅτι τὰ πολιτεύματα ταῦτα (δηλ. ἡ «πολιτεία» καὶ ἡ ἀριστοκρατία) δὲν ἔχουν μεγάλην ἀπόστασιν μεταξύ των

33 74. Τὸ «σύμβολον» ἢ τὰ «σύμβολα» ἦσαν δύο τεμάχια ἀστραγάλου ἢ νομίσματος, τὰ ὁποῖα ἡνώνοντο μεταξύ των διὰ τελείας προσαρμογῆς. Αὐτὰ δὲ τὰ τεμάχια ἔφερον μαζί των καθεὶς τὸ ἰδικόν του δύο διὰ φιλίας συνδεόμενα πρόσωπα ἢ οἱ ἀπόγονοί των πρὸς ἀναγνώρισιν τῆς παλαιᾶς φιλίας. Τὴν μεταφορὰν ταύτην κάμνει ὁ Αριστοτέλης, διὰ νὰ δείξ η παραστατικῶς, ὅτι ἡ ἕνωσις στοιχείων δημοκρατικῶν καὶ ὀλιγαρχικῶν πρέπει νὰ εἶναι ἡ ἁρμόζουσα διὰ νὰ προέλθ η ἡ «πολιτεία». 75. Τῶν στοιχείων τῆς δημοκρατίας πρὸς στοιχεῖα τῆς ὀλιγαρχίας, διὰ νὰ ἀποτελεσθ ῆ τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον καλεῖται εἰδικῶς «πολιτεία». 76. Δηλαδὴ ἀφ ἑνὸς μὲν νὰ δίδεται εἰς τοὺς πτωχούς, ὅταν μετέχουν εἰς τὰς ἐργασίας τῶν δικαστηρίων, μισθός, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον εἶναι στοιχεῖον δημοκρατικόν, ἀφ ἑτέρου νὰ ἐπιβάλλεται πρόστιμον εἰς τοὺς πλουσίους, ὅσοι δὲν θέλουν νὰ μετέχουν τῶν ἐργασιῶν τῶν δικαστηρίων, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον ἐπικρατεῖ εἰς τὰς ὀλιγαρχίας. Η συ- ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΕΒΔΟΜΟΝ Η γένεσις τῆς καλουμένης πολιτείας ἐκ τῆς ἀναμείξεως δημοκρατίας καὶ ὀλιγαρχίας. 9. Κατὰ ποῖον δὲ τρόπον προέρχεται τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον καλεῖται,πολιτεία», ἀπὸ τὴν δημοκρατίαν καὶ τὴν ὀλιγαρχίαν, καὶ πῶς πρέπει νὰ ὁρίζωμεν αὐτό, θὰ μιλήσωμεν τώρα ἐν συνεχεί α πρὸς ὅσα ἐλέχθησαν ἀνωτέρω. Συγχρόνως δὲ θὰ καταστ ῆ φανερὸν καὶ διὰ ποίων στοιχείων καθορίζουν τὴν δημοκρατίαν καὶ τὴν ὀλιγαρχίαν διότι πρέπει νὰ λάβωμεν κατὰ πρῶτον τὸν καθορισμὸν τούτων τῶν στοιχείων (τῆς δημοκρατίας καὶ τῆς ὀλιγαρχίας), ἔπειτα δὲ πρέπει νὰ κάμωμεν τὴν σύνθεσιν (ἕνωσιν) λαμβάνοντες ἀπὸ κάθε μίαν ἐξ αὐτῶν ἀνὰ ἓν στοιχεῖον καὶ ἑνώνοντες αὐτὰ ὡσὰν τὰ δύο μέρη ἑνὸς συμβόλου 74. Υπάρχουν δὲ τρεῖς βασικαὶ προϋποθέσεις τῆς συνθέσεως καὶ τῆς ἀναμείξεως 75. Η δηλαδὴ πρέπει νὰ λάβωμεν καὶ τῶν δύο τούτων πολιτευμάτων (τῆς δημοκρατίας καὶ τῆς ὀλιγαρχίας) τοὺς ἰσχύοντας νόμους, λόγου χάριν τοὺς νόμους τοὺς καθορίζοντας τὴν λειτουργίαν τῶν δικαστηρίων εἰς μὲν τὰ ὀλιγαρχικὰ δηλαδὴ πολιτεύματα ἐπιβάλλουν εἰς τοὺς πλουσίους πρόστιμον, ἂν δὲν προσέρχωνται εἰς τὸ δικαστήριον, διὰ νὰ δικάζουν, εἰς δὲ τοὺς πτωχοὺς οὐδένα παρέχουν μισθόν, διὰ νὰ μετέχουν εἰς τὰς δίκας εἰς τὰς δημοκρατίας ὅμως εἰς μὲν τοὺς πτωχοὺς παρέχουν μισθόν, διὰ νὰ λαμβάνουν μέρος εἰς τὰς δίκας, εἰς δὲ τοὺς πλουσίους δὲν ἐπιβάλλουν οὐδὲν πρόστιμον, ὅταν δὲν προσέρχωνται νὰ δικάσουν τὸ κοινὸν λοιπὸν καὶ τὸ μέσον στοιχεῖον τούτων εἶναι το ἐκ τῆς ἑνώσεως καὶ τῶν δύο τούτων 76 προερχόμενον, διὰ τοῦτο εἶναι νένωσις τῶν δύο τούτων στοιχείων, παρεχομένη ὑπὸ τοῦ Αριστοτέλους ὡς ἓν παραδείγματι ὁδηγεῖ εἰς ἄλλο εἶδος πολιτεύματος, τὴν εἰδικῶς κληθεῖσαν «πολιτείαν».

34 77. Διὰ νὰ παρέχωνται πολιτικὰ δικαιώματα. καὶ χαρακτηριστικὸν γνώρισμα τοῦ καλοῦ πολιτεύματος (τῆς «πολιτείας»), διότι προέρχεται ἐκ τῆς ἀναμείξεως στοιχείων καὶ τῶν δύο πολιτευμάτων (δηλ. τῆς ὀλιγαρχίας καὶ τῆς δημοκρατίας) αὐτὸς μὲν λοιπὸν εἶναι ὁ εἷς τρόπος τοῦ συνδυασμοῦ τῶν δύο τούτων πολιτευμάτων, ἄλλος δὲ τρόπος εἶναι τὸ νὰ λαμβάνωμεν τὸ μέσον τῶν εἰσοδημάτων, τὰ ὁποῖα ὁρίζει καθὲν ἀπὸ τὰ δύο αὐτὰ πολιτεύματα, ἐπὶ παραδείγματι εἰς μὲν τὴν δημοκρατίαν ἐπιτρέπεται νὰ μετέχουν εἰς τὰς συνελεύσεις οἱ μὴ ἔχοντες οὐδὲν εἰσόδημα ἢ ἔχοντες ἐντελῶς μικρὸν εἰσόδημα, εἰς δὲ τὴν ὀλιγαρχίαν μόνον οἱ ἔχοντες μεγάλα εἰσοδήματα οὔτε ὅμως τὸ ἓν εἰσόδημα (τὸ πολὺ μικρόν) οὔτε τὸ ἄλλο (τὸ πολὺ μεγάλο) εἶναι δυνατὸν νὰ εἶναι κοινὸν εἰς τὰ δύο πολιτεύματα 77, ἀλλὰ τὸ μέσον μεταξύ τῶν δύο τούτων (τοῦ μεγάλου καὶ τοῦ μικροῦ) εἰσόδημα. Τρίτος τέλος τρόπος συνδυασμοῦ τῶν δύο πολιτευμάτων εἶναι ὁ ἐκ τῆς ἑνώσεως δύο πολιτικῶν διατάξεων, ἄλλων μὲν προερχομένων ἐκ τῶν ἰσχυουσῶν κατὰ τὸν ὀλιγαρχικὸν νόμον, ἄλλων δὲ κατὰ τὸν δημοκρατικόν. Λέγων δὲ ταῦτα ἐννοῶ ὅτι τὸ νὰ καθορίζωνται δηλαδὴ οἱ ἄρχοντες, διὰ κλήρου, αὐτὸ εἶναι γνώρισμα τοῦ δημοκρατικοῦ πολιτεύματος, τὸ ν ἀναδεικνύωνται ὅμως δι ἐκλογῆς εἶναι ἴδιον τοῦ ὀλιγαρχικοῦ πολιτεύματος, ἐπίσης δὲ τὸ νὰ παρέχωνται πολιτικὰ δικαιώματα ἄνευ καθωρισμένου εἰσοδήματος εἶναι χαρακτηριστικὸν τῆς δημοκρατίας, ἐνῶ ἀντιθέτως εἶναι χαρακτηριστικὸν τῆς ὀλιγαρχίας τὸ νὰ παρέχωνται τὰ πολιτικὰ δικαιώματα ἀναλόγως τοῦ εἰσοδήματος θὰ εἶναι λοιπὸν χαρακτηριστικὸς θεσμὸς τοῦ ἀριστοκρατικοῦ πολιτεύματος καὶ τῆς «πολιτείας» ἐὰν συνενώσωμεν τὰ δύο αὐτὰ στοιχεῖα λαμβάνοντες κάθε ἕνα ἀπὸ αὐτὰ ἀντιστοίχως ἀπὸ κάθε ἕνα ἐκ τῶν δύο πολιτευμάτων, δηλαδὴ ἀπὸ μὲν τὴν ὀλιγαρχίαν τὸν θεσμὸν τῆς ἀναδείξεως τῶν ἀρχόντων δι ἐκλογῆς, ἀπὸ δὲ τὴν δημοκρατίαν τὸν θεσμὸν τοῦ νὰ ἔχουν οἱ κάτοικοι τῆς πόλε

35 78. Καθὼς λέγει ἐδῶ ὁ Αριστοτέλης, ἐκ τῆς συνενώσεως τοῦ τρόπου πρὸς ἀνάδειξιν τῶν ἀρχόντων δι ἐκλογῆς, ὅπερ εἶναι χαρακτηριστικὸς θεσμὸς τῆς ὀλιγαρχίας, μὲ τὸ ἰσχῦον εἰς τὴν δημοκρατίαν σύστημα, κατὰ τὸ ὁποῖον οἱ πολῖται καὶ ἄνευ περιουσίας δύνανται νὰ μετέχουν τῆς πολιτικῆς ζωῆς, θὰ προκύψ η μεικτὸς θεσμὸς χαρακτηριστικὸς τοῦ ἀριστοκρατικοῦ πολιτεύματος καὶ τῆς «πολιτείας». 79. Τῆς δημοκρατίας καὶ τῆς ὀλιγαρχίας. 80. Ο Αριστοτέλης τὴν «μεσότητα» ὁρίζει ὡς τὸν συνδυασμὸν τῶν δύο ἄκρων, τῆς ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως. 81. Δηλαδὴ καὶ οἱ ἔφηβοι τῆς Σπάρτης, εἴτε εἶναι τέκνα πλουσίων εἴτε πτωχῶν, ἐκπαιδεύονται κατὰ τὸν ἴδιον τρόπον. ως πολιτικὰ δικαιώματα χωρὶς νὰ εἶναι ἰδιοκτῆται μεγάλης περιουσίας 78. Αὐτὸς λοιπὸν εἶναι ὁ τρόπος τῆς ἀναμείξεως τῶν δύο πολιτευμάτων 79 ὡς ἀπόδειξις δὲ τοῦ ὅτι ὑπάρχει καλὴ ἀνάμειξις τῆς δημοκρατίας καὶ τῆς ὀλιγαρχίας εἶναι, ὅταν καθίσταται δυνατὸν νὰ ὀνομάζωμεν τὸ αὐτὸ πολίτευμα ἀδιακρίτως καὶ δημοκρατίαν καὶ ὀλιγαρχίαν. Διότι εἶναι προφανές, ὅτι οἱ λέγοντες ἀδιακρίτως τὸ ἴδιον πολίτευμα καὶ δημοκρατίαν καὶ ὀλιγαρχίαν πράττουν τοῦτο λόγ ω τοῦ ὅτι ἡ ἀνάμειξις τῶν δύο τούτων πολιτευμάτων ὑπῆρξεν ἐπιτυχής τοῦτο δὲ συμβαίνει καὶ ὡς πρὸς τὴν μεσότητα, διότι εἰς αὐτὴν τὴν μεσότητα ἐμφανίζονται ἐν συνδυασμ ῶ καὶ τὰ δύο ἄκρα (αἱ δύο ἀκρότητες) 80. Τὸ πρᾶγμα τοῦτο διαπιστώνεται ἐν σχέσει πρὸς τὸ πολίτευμα τῶν Λακεδαιμονίων. Πολλοὶ δηλαδὴ προσπαθοῦν νὰ ἀποδείξουν, ὅτι τὸ πολίτευμα τοῦτο εἶναι δημοκρατία, διότι ἰσχύουν εἰς αὐτὸ πολλὰ στοιχεῖα χαρακτηριστικά τοῦ δημοκρατικοῦ συστήματος, ὅπως ἐπὶ παραδείγματι εἶναι κατὰ πρῶτον ἡ ἀνατροφὴ τῶν παίδων διότι τὰ τέκνα τῶν πλουσίων πολιτῶν (τῆς Σπάρτης) ἀνατρέφονται καθ ὅμοιον τρόπον πρὸς τὰ τέκνα τῶν πτωχῶν, καὶ ἐκπαιδεύονται ἐπίσης τὰ τέκνα τῶν πλουσίων κατὰ τὸν τρόπον, κατὰ τὸν ὁποῖον δύνανται νὰ ἐκπαιδεύωνται καὶ οἱ παῖδες τῶν πτωχῶν τὸ ἴδιον δὲ συμβαίνει καὶ ὡς πρὸς τὴν ἑπομένην (δηλ. τὴν ἐφηβικήν) ἡλικίαν 81 καὶ ὅταν γίνουν ἄνδρες, ἐπίσης καὶ τότε οἱ Σπαρτιᾶται διάγουν τὸν βίον των κατὰ τὸν ἴδιον ὅλοι τρόπον διότι οὐδὲν ὑπάρχει, τὸ ὁποῖον νὰ καθιστ ᾶ φανερὰν τὴν διάκρισιν μεταξὺ πλουσίου καὶ πτωχοῦ, ἀφοῦ καὶ οἱ δύο διάγουν κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον ἔχουν δηλαδὴ ὅλοι πλούσιοι καὶ πτωχοί τὴν ἰδίαν διατροφὴν εἰς τὰ κοινὰ συσσίτια, ἐπίσης καὶ ἡ ἐνδυμασία, τὴν ὁποίαν φοροῦν οἱ πλούσιοι, εἶναι τοιαύτη, ὥστε νὰ δύναται νὰ κατασκευάσ η ὁμοίαν πρὸς αὐτὴν καὶ οἱοσδήποτε ἀπὸ τοὺς πτωχούς προσέτι δὲ τὸ ὅτι ἐκ 68 69

36 82. Τὰ μέλη τῆς «γερουσίας», μιᾶς ἐκ τῶν κυριωτέρων ἀρχῶν εἰς τὴν Σπάρτην, ἦσαν εἴκοσι ὀκτώ, τὰ ὁποῖα διὰ τῆς συμμετοχῆς εἰς αὐτὴν καὶ τῶν δύο βασιλέων ἀνήρχοντο εἰς τριάκοντα. 83.Οἱ «ἔφοροι», ἐπίσης κυριωτάτη πολιτικὴ ἀρχὴ εἰς τὴν Σπάρτην, ἔχουσα μάλιστα καὶ τὸ δικαίωμα ἐλέγχου πάντων τῶν ἄλλων ἀρχόντων καὶ αὐτῶν ἀκόμη τῶν βασιλέων, ἦσαν πέντε, ἐκ τῶν ὁποίων ὁ εἷς κατέχων τὴν πρώτην θέσιν ἐλέγετο «πρῶτος». Ο λαὸς συμμετεῖχεν εἰς τὴν ἀρχὴν τῶν ἐφόρων, διότι πᾶς πολίτης ἠδύνατο νὰ ἐκλεγ ῆ ἔφορος. 84. Η ἀνάδειξις τῶν ἀρχόντων διὰ κληρώσεως ἐπεκράτει ὡς στοιχεῖον βασικὸν εἰς τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα, ἡ δι ἐκλογῆς ὅμως ἀνακήρυξις τῶν ἀρχόντων ἦτο στοιχεῖον τῶν ὀλιγαρχικῶν καθεστώτων, διότι μετεῖχον αὐτῆς μόνον οἱ ὀλίγοι. 85. Συμφώνως πρὸς τοὺς ὁποίους οἱανδήποτε πολιτικὴν ἐξουσίαν ἀσκοῦν οἱ ὀλίγοι. 86. Κατ ἀκολουθίαν, θέλει νὰ συμπεράν η ὁ Αριστοτέλης, τὸ πολίτευμα τῶν Λακεδαιμονίων δὲν εἶναι «πολιτεία», εἰς τὸ ὁποῖον συμμει- τῶν δύο ἀνωτάτων ἐξουσιῶν εἰς τὴν Σπάρτην τὴν μὲν μίαν ἐκλέγει ὁ λαός, εἰς δὲ τὴν ἄλλην λαμβάνει καὶ ὁ ἴδιος μέρος διότι πράγματι τὴν μὲν γερουσίαν 82 ἐκλέγει ὁ λαός, ὁ ἴδιος δὲ μετέχει εἰς τὴν ἀρχὴν τῶν ἐφόρων 83 καὶ τοῦτο εἶναι στοιχεῖον δημοκρατικοῦ πολιτεύματος. Αλλοι ὅμως ἐξ ἀντιθέτου λέγουν, ὅτι τὸ πολίτευμα τῶν Λακεδαιμονίων εἶναι ὀλιγαρχία, διότι περιέχει πολλὰ ὀλιγαρχικὰ στοιχεῖα, καθὼς εἶναι δηλαδὴ ὅτι πάντες οἱ ἄρχοντες ἀναδεικνύονται δι ἐκλογῆς, οὐδεὶς δὲ ἄρχων ὁρίζεται διά κληρώσεως 84, καὶ τὸ ὅτι ἐπίσης εἶναι ὀλίγοι οἱ ἄρχοντες οἱ ἔχοντες τὴν ἐξουσίαν νὰ ἐπιβάλλουν τὴν ποινὴν τοῦ θανάτου καὶ τὴν ποινὴν τῆς ἐξορίας, προσέτι δὲ καὶ ἄλλοι πολλοὶ παρόμοιοι θεσμοί 85. Αλλὰ εἰς τὴν «πολιτείαν» (τὸ εἰδικὸν δηλ. τοῦτο πολίτευμα), ἡ ὁποία ἔχει καλῶς ἀναμεμειγμένα στοιχεῖα τῶν δύο ἄλλων πολιτευμάτων (τῆς δημοκρατίας καὶ τῆς ὀλιγαρχίας), πρέπει νὰ φαίνεται, ὅτι ὑπάρχουν συνάμα καὶ τὰ δύο ταῦτα πολιτεύματα, οὐδὲν ὅμως ἐκ τῶν δύο χωριστά 86, καὶ νὰ διασ ώζεται (νὰ παραμέν η δηλ. ἐν ζω ῆ) διὰ τῶν ἰδικῶν της δυνάμεων καὶ ὄχι δι ἐξωτερικῶν μέσων 87 καὶ λέγων διὰ γνύεται ἀπὸ στοιχεῖα τοῦ δημοκρατικοῦ καὶ τοῦ ὀλιγαρχικοῦ πολιτεύματος, ἐφ ὅσον ἄλλοι μὲν λέγουν, ὅτι διὰ ταῦτα τὰ στοιχεῖα εἶναι δημοκρατία, ἄλλοι δέ, ὅτι δι ἐκεῖνα τὰ στοιχεῖα εἶναι ὀλιγαρχία διότι ἡ «πολιτεία» πρέπει νὰ ἔχ η εἰς ἁρμονικὴν σύνθεσιν καὶ δημοκρατικὰ καὶ ὀλιγαρχικὰ στοιχεῖα προσαρμοζόμενα ἁρμονικῶς μεταξύ των ὅπως τὰ δύο μέρη τοῦ «συμβόλου», καθὼς εἴπομεν ἀνωτέρω, καὶ νὰ μὴ φαίνεται, ὅτι εἶναι οὔτε δημοκρατία οὔτε ὀλιγαρχία. 87. Νὰ παραμείν η δηλαδὴ ἡ «πολιτεία» ἐν τ ῆ ζω ῆ ὄχι μὲ τὴν βοήθειαν ἐξωτερικῶν παραγόντων, ἤτοι βιαίων καὶ δυναμικῶν μέσων, τὰ ὁποῖα διαθέτει ἡ ἰδία ἢ λαμβάνει ὡς ἐνίσχυσιν ὑλικὴν ἀπὸ ἄλλα ξένα κράτη, ἀλλὰ διὰ τῶν ἰδικῶν της δυνάμεων, μὲ τὸ νὰ λειτουργ ῆ δηλαδὴ καλῶς καὶ νὰ πολιτεύεται πρὸς τὸ συμφέρον ὅλων, ὥστε νὰ εἶναι ἀγαπητὴ εἰς ὅλους

37 τῶν ἰδικῶν της δυνάμεων ἐννοῶ ὄχι τὸ νὰ μὴ εἶναι πολλοὶ ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ἐπιθυμοῦν νὰ ἐπιδιώκουν τὴν μεταβολήν της διότι τοῦτο 88 εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρχ η καὶ εἰς ἓν φαῦλον πολίτευμα ἀλλὰ νὰ μὴ θέλ η κἂν οὔτε ἓν γενικῶς μέρος 89 τῆς πόλεως ἄλλο εἶδος πολιτεύματος. Κατὰ ποῖον λοιπὸν τρόπον πρέπει νὰ προσδιορίζωμεν τὴν «πολιτείαν», ἐπίσης δὲ καὶ τὰ καλούμενα ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα, ἔγινε λόγος ἀνωτέρω. 88. Τὸ νὰ μὴ εἶναι δηλαδὴ πολλοὶ οἱ θέλοντες τὴν μεταβολὴν τοῦ πολιτεύματος, τοῦτο δυνατὸν νὰ ὑπάρχ η ὅχι μόνον εἰς ἓν καλὸν πολίτευμα (εἰς μίαν καλὴν διακυβέρνησιν τῆς πόλεως), ἀλλὰ καὶ εἰς ἓν φαῦλον πολίτευμα. Ο Κοραῆς σημειώνει ἐδῶ, ὅτι τοιαῦτα φαῦλα πολιτεύματα ἦσαν εἰς τὴν βόρειον παραλίαν τῆς Αφρικῆς τὰ πειρατικὰ κράτη, τὰ ὁποῖα διετηροῦντο ἐν τ ῆ ζω ῆ ἐνισχυόμενα ὑπὸ τῶν Εὐρωπαϊκῶν κρατῶν πρὸς ἐξυπηρέτησιν τῶν συμφερόντων των. 89. «Μέρος πόλεως» ἐννοεῖ οἱανδήποτε τάξιν πολιτῶν. 90. Εἰς τὸ τρίτον βιβλίον. 91. Εννοεῖ τὴν «παμβασιλείαν», τὴν ἀπόλυτον μοναρχίαν. 92. Δηλαδὴ δι ἐκλογῆς. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΟΓΔΟΟΝ Τὰ τρία εἴδη τῆς τυραννίδος. 10. Ηδη ὑπολείπεται νὰ κάμωμεν λόγον περὶ τῆς τυραννίδος, ὄχι διότι ὑπάρχει ἀνάγκη μακροῦ λόγου περὶ αὐτῆς, ἀλλὰ διὰ νὰ λάβ η τὸ προσῆκον μέρος εἰς τὴν προκειμένην ἔρευναν περὶ τῶν πολιτευμάτων, ἐπειδὴ θεωροῦμεν καὶ αὐτὴν ὡς ἓν εἶδος πολιτεύματος. Καὶ τὴν μὲν βασιλείαν προσδιωρίσαμεν ἀνωτέρω 90 εἰς τὸ κεφάλαιον εἰς τὸ ὁποῖον ἐξητάσαμεν τὴν κατ ἐξοχὴν ὀνομαζομένην βασιλείαν 91, ἐὰν εἶναι ἀσύμφορος ἢ ἐὰν συμφέρ η εἰς τὰς πόλεις καὶ ποῖον πρέπει καὶ πόθεν νὰ καθιστῶμεν βασιλέα, καὶ κατὰ ποῖον τρόπον τῆς δὲ τυραννίδος δύο εἴδη καθωρίσαμεν ἀνωτέρω εἰς ὅσα εἴπομεν ἐξετάζοντες τὸ θέμα τῆς βασιλείας, διότι τὰ εἴδη ταῦτα τῆς τυραννίδος ἔχουν κάποιαν στενὴν συγγένειαν πρὸς τὴν βασιλείαν (τὴν ἀπόλυτον μοναρχίαν) λόγ ω τοῦ ὅτι καὶ τὰ δύο αὐτὰ ὑπάρχουν συμφώνως πρὸς ἰσχύοντα νόμον διότι εἰς μερικοὺς βαρβαρικοὺς λαοὺς ἐπικρατεῖ νόμος νὰ ἐκλέγουν ἀπολύτους μονάρχας, καὶ κατὰ τοὺς παλαιοὺς χρόνους ἐπεκράτει ἐπίσης νόμος εἰς τοὺς ἀρχαίους Ελληνας νὰ ἀναδεικνύωνται κατὰ τὸν ἴδιον τρόπον 92 μονάρχαι ἀπόλυτοι, τοὺς ὁποίους ὠνόμαζον «αἰσυμνήτας» ἔχουν ὅμως αἱ τυραννίδες αὐταὶ (τὰ δύο δηλ. εἴδη) καὶ μερικὰς δια

38 φορὰς μεταξύ των, διότι εἶχον ἀφ ἑνὸς μὲν τὸν χαρακτῆρα βασιλικοῦ πολιτεύματος, λόγ ω τοῦ ὅτι ὑπῆρχον συμφώνως πρὸς ἰσχύοντα νόμον καὶ διότι ἐκυβέρνων κατὰ μοναρχικὸν τρόπον μὲ τὴν θέλησιν τῶν πολιτῶν, ἀφ ἑτέρου ὅμως εἶχον τὸν χαρακτῆρα τυραννικοῦ καθεστῶτος, διότι ἦρχον κατὰ δεσποτικὸν τρόπον συμφώνως πρὸς τὴν ἰδικήν των διάθεσιν 93 τρίτον δὲ εἶδος τῆς τυραννίδος εἶναι ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον πρὸ πάντων νομίζεται ὑπὸ ἄλλων, ὅτι εἶναι τυραννίς, καὶ τὸ εἶδος τοῦτο εἶναι τὸ ἀντίστοιχον πρὸς τὴν «παμβασιλείαν» (τὴν ἀπόλυτον μοναρχίαν). Τυραννὶς δὲ τούτου τοῦ εἴδους εἶναι κατ ἀνάγκην ἡ μοναρχία 94, ἡ ὁποία χωρὶς νὰ δίδ η λόγον τῶν πράξεών της ἄρχει πάντων τῶν ὁμοίων πρὸς αὐτὴν καὶ τῶν ἀνωτέρων της πολιτῶν πρὸς ἐξυπηρέτησιν τοῦ ἰδικοῦ της συμφέροντος, ἀλλὰ ὄχι πρὸς τὸ συμφέρον τῶν ἀρχομένων. Διὰ τοῦτο ὁ τύραννος οὗτος ἄρχει χωρὶς τὴν θέλησιν τῶν πολιτῶν καὶ εἶναι ἀνεπιθύμητος διότι οὐδεὶς ἀπὸ τοὺς ἐλευθέρους πολίτας ἀνέχεται ἑκουσίως τὴν τοιούτου εἴδους ἀρχήν. Αὐτὰ εἶναι λοιπὸν καὶ τόσα κατὰ τὸν ἀριθμὸν τὰ εἴδη τῆς τυραννίδος διὰ τοὺς λόγους, τοὺς ὁποίους ἐξεθέσαμεν ἀνωτέρω. 93. Μὴ περιοριζόμενοι ὑπὸ οὐδενὸς νόμου. 94. Η ἀπόλυτος ἀρχὴ (ἐξουσία) τοῦ ἑνὸς ἀνδρός. 95. Τῶν ὁμοίων κατὰ τὴν ἀξίαν καὶ τὰς ἱκανότητας πρὸς τὸν μονάρχην. 96. Τὴν ἀνωτέραν φιλοσοφικὴν καὶ ἐπιστημονικὴν ἐκπαίδευσιν. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΕΝΑΤΟΝ Ποῖον τὸ ἄριστον πολίτευμα. 11. Γεννᾶται ἤδη τὸ ἐρώτημα: Ποῖον εἶναι τὸ ἄριστον πολίτευμα καὶ ποῖος εἶναι ὁ ἄριστος τρόπος διαβιώσεως, ὥστε νὰ προσιδιάζουν εἰς τὰς περισσοτέρας πόλεις καὶ εἰς τοὺς περισσοτέρους ἀνθρώπους, ὄχι βεβαίως ἐν ἀντιπαραβολ ῆ πρὸς τὴν ἀρετήν, ἡ ὁποία εἶναι ἀνωτέρα τῶν κοινῶν ἀνθρώπων τοῦ λαοῦ, οὔτε ἐν συγκρίσει πρὸς τὴν παιδείαν 96, ἡ ὁποία ἔχει ἀνάγκην φυσικῆς προδιαθέσεως καὶ ἀφθόνου ὑλικῆς βοηθείας ἐκ τῆς τύχης, οὔτε τέλος ἐν 74 75

39 97. Ο Αριστοτέλης δι ὅσων γράφει ἐδῶ εἰς τὸ κεφάλαιον τοῦτο ζητεῖ νὰ καθορίσ η τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον εὑρίσκεται πλησιέστερον πρὸς τοὺς περισσοτέρους ἀνθρώπους καὶ πρὸς τὰς περισσοτέρας πόλεις καὶ εἶναι δυνατὸν νὰ ἐφαρμοσθ ῆ εἰς αὐτάς, διὰ νὰ ἐξασφαλίσ η εἰς τοὺς πολίτας τὸν κατὰ τὸ δυνατὸν καλύτερον βίον. Ζητεῖ δηλαδὴ ἓν πολίτευμα, τὸ ὁποῖον νὰ εἶναι ὅσον τὸ δυνατὸν εὐρυτέρας ἐφαρμογῆς. 98. Δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἐφαρμοσθοῦν εἰς τὰς περισσοτέρας πόλεις. 99. Δηλαδὴ ἄλλα εἴδη τοῦ ἀριστοκρατικοῦ πολιτεύματος εἶναι συγγενικὰ πρὸς τὴν λεγομένην «πολιτείαν» Στοιχεῖα δηλαδὴ τὰ ὁποῖα ἐχρησιμοποιήθησαν καὶ εἰς ἄλλα συγγράμματα, εἰς τὰ «Ηθικὰ Νικομάχεια», ὅπως γράφει κατωτέρω ὁ Αριστοτέλης Εννοεῖ ὁ Αριστοτέλης τὸ σύγγραμμά του «Ηθικὰ Νικομάχεια», εἰς τὸ ὁποῖον κάμνει λόγον περὶ τῆς εὐδαιμονίας καὶ τοῦ εὐδαίμονος βίου. συγκρίσει πρὸς τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρξ η συμφώνως πρὸς τὴν ἐπιθυμίαν μας ἀλλὰ ἐννοῶ τρόπον διαβιώσεως, εἰς τὸν ὁποῖον εἶναι δυνατὸν νὰ λάβουν μέρος οἱ περισσότεροι ἐκ τῶν ἀνθρώπων, καὶ πολίτευμα, τοῦ ὁποίου εἶναι ἐνδεχόμενον νὰ συμμετάσχουν αἱ περισσότεραι πόλεις 97. Διότι καὶ τὰ πολίτευματα, τὰ ὁποῖα ὀνομάζουν ἀριστοκρατίας καὶ περὶ τῶν ὁποίων ἐκάμομεν λόγον πρὸ ὀλίγου, ἄλλα μὲν ἐξ αὐτῶν εὑρίσκονται 98 περισσότερον μακρὰν ἀπὸ τὰς περισσοτέρας πόλεις, ἄλλα δὲ εἶναι γειτονικά 99 πρὸς τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον καλεῖται εἰδικῶς «πολιτεία» διὰ τοῦτο ὁμιλοῦντες περὶ τῶν δύο τούτων πολιτευμάτων πρέπει νὰ ὁμιλῶμεν ὡς περὶ ἑνὸς καὶ μόνου πολιτεύματος. Η δὲ κρίσις περὶ ὅλων αὐτῶν τῶν ζητημάτων στηρίζεται εἰς τὰ αὐτὰ βασικὰ στοιχεῖα 100. Εὰν δηλαδὴ ἔχει καθορισθῆ ὀρθῶς εἰς τὰ «Ηθικά» 101, ὅτι ὁ εὐδαίμων βίος εἶναι ἐκεῖνος, τὸν ὁποῖον διάγει ὁ ἄνθρωπος ἄνευ ἐμποδίων συμφώνως πρὸς τὴν ἀρετήν, ὅτι δὲ ἡ ἀρετὴ εἶναι μεσότης, ἐν τοιαύτ η περιπτώσει ὁ καλύτερος βίος εἶναι κατ ἀνάγκην ὁ μέσος, δηλαδὴ τὸ νὰ ἐπιτύχουν ἕκαστοι τὴν μεσότητα, ἡ ὁποία εἶναι δυνατὸν νὰ ἐπιτευχθ ῆ 102 οἱ ἴδιοι δὲ αὐτοὶ κανόνες καθορίζουν κατ ἀνάγκην καὶ τὴν ἀρετὴν (τὴν ὑπεροχήν) καὶ τὴν κακίαν (τὰς ἐλλείψεις) καὶ τῆς πόλεως καὶ τοῦ πολιτεύματος διότι καὶ τὸ πολίτευμα εἶναι εἷς τρόπος διαβιώσεως τῆς πόλεως. Εἰς ὅλας βεβαίως τὰς πόλεις ὑπάρχουν τρία μέρη, τὰ ὁποῖα ἀπαρτίζουν τὴν πόλιν, πρῶτον οἱ εἰς μεγάλον ἀριθμὸν πλούσιοι, δεύτερον οἱ εἰς μεγάλον ἀριθμὸν πτωχοὶ καὶ τρίτον ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι εὑρίσκονται εἰς τὸ μέσον μεταξὺ αὐτῶν 103. Επειδὴ 102. Τί ἐννοεῖ ὁ Αριστοτέλης λέγων «μεσότητα» προκειμένου περὶ πόλεως, θὰ ἐξηγήσ η κατωτέρω Οἱ εἰς τὸ «μέσον» εὑρισκόμενοι πολῖται εἶναι ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι δὲν εἶναι οὔτε παρὰ πολὺ πλούσιοι οὔτε παρὰ πολὺ πτωχοί

40 104. Ο Αριστοτέλης λέγει, ὅτι τὸ «μέτρον» καὶ τὸ «μέσον» εἶναι τὸ ἄριστον συμφώνως πρὸς τὸ ρητὸν τοῦ μαντείου τῶν Δελφῶν, τὸ ὁποῖον ἀπεδίδετο εἰς ἕνα τῶν ἑπτὰ σοφῶν Δηλαδὴ ὁ ἄνθρωπος ὁ κατέχων ἐν μέτρ ω τὰ ἀγαθὰ δὲν εἶναι ἀλόγιστος Ο Αριστοτέλης ὁμιλεῖ ἐνταῦθα ὡς ἀρχαῖος τραγικὸς ποιητὴς ἀπηχῶν τὴν καθολικὴν τῶν Ελλήνων ἀντίληψιν περὶ τῶν ἀποτελεσμάτων τῆς εἰς ὑπερβολικὸν βαθμὸν ἀποκτήσεως τῶν θεωρουμένων ὡς ἀγαθῶν καὶ ἐξ ἀντιθέτου τῆς εἰς ὑπερβολικὸν βαθμὸν ἐλλείψεως αὐτῶν ἔχοντες τὰ ἀγαθὰ καὶ οἱ εἰς ὑπερβολικὸν βαθμὸν στερούμενοι αὐτῶν Δηλαδὴ οἱ εἰς ὑπερβολικὸν βαθμόν Ως χαρακτηριστικὰ εἰς τοὺς ἔχοντας καθ ὑπερβολήν τὰ ὑλικὰ ἀγαθὰ ἀποδίδει ὁ Αριστοτέλης καὶ τὰς δύο ἰδιότητας, δηλαδὴ τὴν μὴ ἀποφυγὴν τῆς ἀρχῆς τῆς ἐξουσίας (τὸ μὴ «φυγαρχεῖν» κατὰ τὴν λοιπὸν ἀναγνωρίζεται ὑπὸ ὅλων, ὅτι τὸ «μέτριον» 104 καὶ τὸ «μέσον» εἶναι τὸ ἄριστον, καθίσταται φανερόν, ὅτι καὶ ἡ ἐν μέτρ ω ἀπόκτησις πάντων τῶν καλῶν πραγμάτων εἶναι ἡ βελτίστη. Διότι ἡ τοιαύτη ἐν μέτρ ω ἀπόκτησις τῶν ἀγαθῶν ὑπακούει εὐκολώτατα εἰς τὸν λόγον (τὴν λογικήν) 105, ὁ εἰς ὑπερβολικὸν ὅμως βαθμὸν ὡραῖος ἢ ἰσχυρὸς ἢ εὐγενὴς κατὰ τὴν γενεαλογικὴν προέλευσιν ἢ πλούσιος ἢ ἀντιθέτως πρὸς αὐτοὺς ὁ εἰς ὑπερβολικὸν βαθμὸν πτωχὸς ἢ ἀνίσχυρος ἢ ὁ στερούμενος εἰς μεγάλον βαθμὸν τῶν πολιτικῶν του δικαιωμάτων εἶναι δύσκολον νὰ ὑπακούουν εἰς τὸν λόγον (τὴν λογικήν) διότι οἱ μὲν πρῶτοι ἐξ αὐτῶν γίνονται ἀναιδεῖς καὶ διαπράττουν μεγάλας κακὰς πράξεις 106, οἱ ἄλλοι δὲ γίνονται κακοποιοὶ καὶ ρέπουν πάρα πολὺ εἰς τὰς μικρὰς κακὰς πράξεις τὰ δὲ ἀδικήματα διαπράττονται ἄλλα μὲν ἐξ ἀλαζονείας, ἄλλα δὲ ἐκ μοχθηρίας. Προσέτι δὲ αὐτοί 107 οὐδόλως ἀποφεύγουν νὰ καταλάβουν τὰς πολιτικὰς ἀρχὰς οὔτε παύουν νὰ μεταχειρίζωνται πᾶν μέσον πρὸς κατάκτησιν πολιτικῶν ἀξιωμάτων καὶ τὰ δύο δὲ αὐτὰ εἶναι ἐπιβλαβῆ εἰς τὰς πόλεις 108. Εκτὸς δὲ ὅλων τούτων ἐκεῖνοι μέν, οἱ ὁποῖοι ὑπερέχουν κατὰ τὰ ἀγαθά, δηλαδὴ κατὰ τὴν δύναμιν καὶ τὸν πλοῦτον καὶ τὸν ἀριθμὸν τῶν φίλων καὶ κατὰ τὰ ἄλλα παρόμοια, οὔτε θέλουν οὔτε γνωρίζουν νὰ ἄρχωνται καὶ τοῦτο τὸ χαρακτηριστικὸν φὲρουν ἐκ τῆς οἰκίας των εὐθὺς ἀπὸ τῆς παιδικῆς των ἡλικίας διότι λόγ ω τῆς πολυτελοῦς διαβιώσεώς των οὔτε εἰς τὰ σχολεῖα συνηθίζουν αὐτοὶ νὰ ἄρχωνται καὶ νὰ ὑπακούουν οἱ ἄλλοι πάλιν οἱ στερούμενοι εἰς ὑπερβολικὸν βαθμὸν τὰ ἀγαθὰ ταῦτα (δηλ. ἰσχύν, πλοῦτον κλπ.) εἶναι ἐξ ἀντιθέτου πάρα πολὺ Αριστοτελικὴν λέξιν) καὶ τὴν ἐπιδίωξιν μετ ἐπιμονῆς καὶ διὰ πάντων τῶν μέσων τῆς ἀρχῆς (τὸ «σπουδαρχιᾶν») καὶ τὰ δύο ταῦτα εἶναι ἐπιβλαβῆ εἰς τὰς πόλεις, διότι γίνονται ὑπὸ ἀνθρώπων ἀναισχύντων καὶ ἀλαζόνων καὶ διαπραττόντων μεγάλα ἀδικήματα.

41 109. Δηλαδὴ μεταξὺ τῶν ὑπερβολικῶς πλουσίων εἰς ἀγαθὰ καὶ τῶν ὑπερβολικῶς πτωχῶν Κατὰ τὸν ἄριστον ἐν τ ῶ μέτρ ω τοῦ δυνατοῦ τρόπον. εὐτελεῖς καὶ χαμερπεῖς. Ωστε καταντᾶ αὐτοὶ μὲν (οἱ ἔχοντες ταῦτα τὰ ἀγαθά) νὰ μὴ γνωρίζουν νὰ ἄρχουν, ἀλλὰ μόνον νὰ ὑποτάσσωνται ὡς δοῦλοι εἰς τὴν ἐξουσίαν, οἱ δὲ ἄλλοι (οἱ ἔχοντες εἰς ὑπερβολικὸν βαθμὸν τὰ ἀγαθά) δὲν γνωρίζουν μὲν νὰ ὑπακούουν εἰς οὐδεμίαν ἀρχήν, ἀλλὰ νὰ ἀσκοῦν μόνον δεσποτικὴν ἐξουσίαν. Γίνεται λοιπὸν ἐκ τῶν δύο αὐτῶν τάξεων πόλις δούλων καὶ δεσποτῶν, ἀλλὰ ὄχι ἐλευθέρων ἀνθρώπων, καὶ ἡ μὲν τάξις τῶν στερουμένων τὰ ἀγαθὰ φθονεῖ τὴν τάξιν τῶν ἐχόντων αὐτὰ εἰς ὑπερβολικὸν βαθμόν, ἡ δὲ δευτέρα αὕτη τάξις περιφρονεῖ τὴν πρώτην αὐτὴ ὅμως ἡ κατάστασις ἀπέχει παρὰ πολὺ ἀπὸ τοῦ νὰ ἐξασφαλίσ η τὴν φιλικὴν συμβίωσιν τῶν πολιτῶν καὶ δὲν εἶναι ἀξία μιᾶς πολιτικῆς κοινότητος διότι ἡ ἐπικοινωνία μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων καὶ ἡ δημιουργία καὶ ἡ ὕπαρξις τῆς κοινότητος (τῆς ἀπὸ κοινοῦ συμβιώσεως τῶν ἀνθρώπων) εἶναι προϊὸν τῆς φιλίας (τῆς ἀμοιβαίας ἀγάπης) διότι οἱ ἐχθροὶ οὔτε εἰς τὸν δρόμον θέλουν νὰ ἐπικοινωνοῦν (δὲν θέλουν νὰ βαδίζουν μαζί.). Αλλὰ ἡ πόλις, διὰ νὰ ὑπάρξ η, ἀπαιτεῖ νὰ ἀποτελῆται ἀπὸ πολίτας ὅσον τὸ δυνατὸν περισσότερον ἴσους καὶ ὁμοίους μεταξύ των, αὐτὸ δὲ πρὸ πάντων συμβαίνει, ὅταν οἱ πολῖται ἀνήκουν εἰς τὴν μέσην τάξιν 109. Προκύπτει λοιπὸν ἐκ τούτων, ὅτι κατ ἀνάγκην διοικεῖται κατὰ τὸν ἄριστον τρόπον 110 ἐκείνη ἡ πόλις, ἡ ὁποία ἀπαρτίζεται ἀπὸ τὰ στοιχεῖα, ἐκ τῶν ὁποίων λέγομεν ὅτι συνίσταται ἐκ φύσεως ἡ πόλις (πᾶσα πόλις). Καὶ αὐτοὶ οἱ μέσοι πολῖται (οἱ ἀνήκοντες εἰς τὴν μέσην τάξιν) εἶναι περισσότερον ἀπὸ ὅλους τοὺς ἄλλους ἐξησφαλισμένοι (ζοῦν μὲ μεγαλυτέραν ἀσφάλειαν) εἰς τὰς πόλεις. Διότι αὐτοὶ οἱ ἴδιοι οὔτε ἐπιθυμοῦν νὰ ἀποκτήσουν τὰ ἀνήκοντα εἰς τοὺς ἄλλους πράγματα, καθὼς ἐπιθυμοῦν οἱ πτωχοί, οὔτε ἐξ ἀντιθέτου οἱ ἄλλοι ἐπιθυμοῦν νὰ σφετερισθοῦν τὴν ἰδικήν των περιουσίαν, καθὼς οἱ πτωχοὶ ἐπιθυμοῦν νὰ σφετερισθοῦν τὴν περιουσίαν τῶν πλουσίων καὶ 80 81

42 111. Ο Φωκυλίδης ἦτο ποιητὴς ἐκ Μιλήτου ζήσας κατὰ τὸν ἕκτον π.χ. αἰῶνα Καὶ ὁ Εὐριπίδης καθορίζων τὴν τριμερῆ διαίρεσιν τῶν πολιτῶν παρέχει δι ὡραίων στίχων τὴν ὑπεροχὴν κατὰ τὴν ἀρετὴν τῆς «μέσης τάξεως», διότι μόνη αὐτὴ ἐξασφαλίζει τὴν σωτηρίαν τῶν πόλεων, ἐνῶ αἱ δύο ἄλλαι ἀποτελοῦν κίνδυνον εἰς αὐτάς. Ομιλεῖ δὲ ἐδῶ ὁ Αριστοτέλης καὶ περὶ τοῦ φθόνου τῶν πτωχῶν ἐναντίον τῶν πλουσίων καθ ὃν τρόπον ὁ Εὐριπίδης Λέγων ὁ Αριστοτέλης ἀπερίσκεπτον δημοκρατίαν («νεανικωτάτην» κατὰ τὴν ἰδικήν του λέξιν) ἐννοεῖ τὴν κυριαρχουμένην ὑπὸ δημαγωγῶν καὶ προβαίνουσαν εἰς πολιτικὰς πράξεις διὰ ψηφισμάτων ἄνευ τῶν ἐκ τοῦ νόμου περιορισμῶν καθὼς ἔγραψεν ἀνωτέρω Δηλαδὴ τοὺς πολίτας τοὺς ἀνήκοντας εἰς τάξιν ὁμοίαν περίπου πρὸς τοὺς μέσους. προσέτι, ἐπειδὴ αὐτοὶ οὔτε ἐπιβουλεύονται ἀπὸ ἄλλους οὔτε ἐπιβουλεύουν ἄλλους, διάγουν βίον ἄνευ κινδύνων. Διὰ τοῦτο ὁ Φωκυλίδης 111 ἐξέφρασε τὴν ὀρθὴν ἐπιθυμίαν διὰ τῶν στίχων του: «πολλὰ ἔχουν οἱ μέσοι (πολῖται) καλά διὰ τοῦτο καὶ ἐγὼ θέλω νὰ εἶμαι μέσος εἰς τὴν πόλιν» 112. Καθίσταται λοιπὸν φανερόν, ὅτι εἶναι ἀρίστη καὶ ἐκείνη ἡ πολιτικὴ κοινωνία, ἡ ὁποία στηρίζεται εἰς τοὺς πολίτας τῆς μέσης τάξεως, καὶ ὅτι εἶναι δυνατὸν νὰ διοικῶνται καλῶς ἐκεῖναι αἱ πόλεις, εἰς τὰς ὁποίας ἡ μέση τάξις τῶν πολιτῶν εἶναι τὸ πολυπληθέστερον καὶ ἰσχυρότερον μέρος τῆς πόλεως, πρὸ πάντων μὲν ὅταν εἶναι ἰσχυρότερον καὶ τῶν δύο ἄλλων μερῶν (δηλ. τῶν ὑπερβολικῶς πλουσίων καὶ τῶν ὑπερβολικῶς πτωχῶν), ἄλλως, ἐὰν τοῦτο δὲν εἶναι δυνατόν, τῆς μιᾶς ἐκ τῶν δύο τοὐλάχιστον τάξεως διότι, ὅταν ἡ τάξις τῶν μέσων πολιτῶν προστεθ ῆ εἰς τὴν μίαν ἐκ τῶν δύο ἄλλων, ἀσκεῖ ἐπίδρασιν εἰς τὰ πολιτικὰ πράγματα καὶ ἐμποδίζει τὴν ὑπεροχὴν (τὴν ὑπερίσχυσιν) τῶν ἀντιθέτων μερίδων (δηλ. τῶν πλουσίων ἢ τῶν πτωχῶν). Διὰ τοῦτο εἶναι μέγιστον εὐτύχημα νὰ ἔχουν οἱ ἀσχολούμενοι εἰς τὰ δημόσια πράγματα μίαν μέσην περιουσίαν καὶ ἐπαρκῆ πρὸς διαβίωσιν, διότι εἰς ὅσας πόλεις ἄλλοι μὲν ἐκ τῶν ἀναμειγνυομένων εἰς τὰ δημόσια πράγματα ἔχουν ὑπερβολικῶς μεγάλην περιουσίαν, ἄλλοι δὲ ἐξ αὐτῶν δὲν ἔχουν τίποτε, ἐκεῖ ἐπικρατεῖ ἢ ἀκροτάτη δημοκρατία ἢ ὀλιγαρχία γνησία, ἢ καὶ τυραννὶς ἐξ αἰτίας καὶ τῶν δύο τούτων ὑπερβολῶν (τοῦ ὑπερβολικοὺ πλούτου καὶ τῆς ὑπερβολικῆς πενίας) διότι ἡ τυραννὶς προέρχεται καὶ ἐκ τῆς πλέον ἀπερισκέπτου δημοκρατίας 113 καὶ ἐκ τῆς ὀλιγαρχίας, ἀντιθέτως ὅμως πολὺ ὀλίγας φορὰς ἐκ τῶν μέσων πολιτῶν (ὅταν ἐπικρατοῦν οἱ μέσοι πολῖται) καὶ ἐκ τῶν πολὺ πλησίον εἰς αὐτοὺς εὑρισκομένων ἄλλων πολιτῶν 114. Τὴν δὲ αἰτίαν, διὰ τὴν ὁποίαν προ

43 115. Διότι δὲν ὑπάρχει μέση τάξις πολιτῶν Τοῦ ὅτι δηλαδὴ ἡ μέση τάξις εἶναι ἡ καλυτέρα καὶ τὸ ἐπ αὐτῆς στηριζόμενον πολίτευμα εἶναι τὸ καλύτερον Ο Πλούταρχος εἰς τὸν «βίον τοῦ Σόλωνος» (μετάφρασις Σπυρ. Μαγγίνα) μνημονεύει ποιήματα τοῦ Σόλωνος, διὰ τῶν ὁποίων αὐτὸς κατατάσσει τὸν ἑαυτόν του εἰς τὴν μέσην τάξιν τῶν πολιτῶν καὶ διαδηλώνει μάλιστα τὴν ὑπερηφάνειάν του διὰ τοῦτο Περὶ τοῦ Λυκούργου ὂχι μόνον ὡς ἁπλοῦ νομοθέτου ἀλλὰ καὶ ὡς ἱδρυτοῦ ἰδικοῦ του πολιτεύματος ὁ Αριστοτέλης κάμνει εὐρὺν λόγον εἰς τὸ δεύτερον βιβλίον ἐν συναρτήσει πρὸς τὸ Σπαρτιατικὸν πολίτευμα. Επίσης ἔκαμε λόγον καὶ περὶ τοῦ νομοθέτου Χαρώνδου. έρχεται ἡ τυραννὶς ἐκ τῶν δύο ἄλλων πολιτευμάτων, θὰ καθορίσωμεν βραδύτερον, ὅταν θὰ κάμωμεν λόγον περὶ τῶν μεταβολῶν τῶν διαφόρων πολιτευμάτων. Εἶναι ὅμως φανερόν, ὅτι τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον στηρίζεται εἰς τοὺς μέσους πολίτας, εἶναι τὸ καλύτερον ἐξ ὅλων διότι εἶναι τὸ μόνον πολίτευμα, τὸ ὁποῖον παραμένει ἀδιατάρακτον ἀπὸ ἐπαναστάσεις διότι ὅπου (εἰς ὅσας πόλεις) ἡ μέση τάξις εἶναι πολυπληθής, ἐκεῖ οὐδόλως συμβαίνουν ἐπαναστάσεις καὶ διχοστασίαι (διαιρέσεις) τῶν πολιτῶν. Καὶ αἱ μεγάλαι πόλεις ἔχουν ὀλιγωτέρας ἐπαναστάσεις λόγ ω τῆς ἰδίας αἰτίας, διότι δηλαδὴ ὑπάρχουν εἰς αὐτὰς πολυπληθεῖς μεσαῖαι τάξεις εἰς δὲ τὰς μικρὰς πόλεις εἶναι εὔκολον νὰ διαχωρίσωμεν ὅλους τοὺς πολίτας εἰς δύο τάξεις, ὥστε νὰ μὴ ἀπομέν η οὐδεμία θέσις διὰ τὴν μεσαίαν τάξιν, διότι ὅλοι σχεδὸν οἱ κάτοικοι τῶν μικρῶν πόλεων εἶναι ἢ πτωχοὶ ἢ πλούσιοι 115. Καὶ αἱ δημοκρατίαι εἶναι περισσότερον ἀσφαλεῖς καὶ διαρκοῦν μακρότερον χρόνον ἀπὸ τὰς ὀλιγαρχίας λόγ ω τοῦ ὅτι ἔχουν πολίτας τῆς μέσης τάξεως διότι οἱ πολῖται τῆς μέσης τάξεως εἶναι περισσότεροι εἰς τὰς δημοκρατίας καὶ μετέχουν τῶν πολιτικῶν ἀξιωμάτων περισσότερον παρὰ εἰς τὰς ὀλιγαρχίας τοῦτο δὲ συμβαίνει, ἐπειδὴ ἄνευ τῆς μέσης τάξεως, ὅταν ὑπερτερήσουν κατὰ τὸν ἀριθμὸν οἱ πτωχοί, ἐπέρχεται δυστυχία καὶ αἱ δημοκρατίαι καταστρέφονται ταχέως. Ως ἀπόδειξιν δὲ τούτων 116 πρέπει νὰ νομίζωμεν καὶ τὸ ὅτι οἱ καλύτεροι νομοθέται ἀνήκουν εἰς τὴν μέσην τάξιν τῶν πολιτῶν διότι καὶ ὁ Σόλων προήρχετο ἐκ τῶν μέσων πολιτῶν, διαδηλώνει δὲ ὁ ἴδιος αὐτὸ διὰ τῶν ποιημάτων του 117, ἐπίσης δὲ καὶ ὁ Λυκοῦργος 118, διότι αὐτὸς δὲν ἦτο βασιλεύς, καὶ ὁ Χαρώνδας καὶ σχεδὸν οἱ περισσότεροι ἀπὸ τοὺς ἄλλους νομοθέτας ἀνῆκον εἰς τὴν μέσην τάξιν. Καθίσταται δὲ ἐκ τούτων προσέτι προφανὲς καὶ διατὶ τὰ περισσότερα ἐκ τῶν πολιτευμάτων εἶναι ἄλλα μὲν δημοκρατικά, ἄλλα δὲ ὀλιγαρχικά. Επειδὴ δηλαδὴ εἰς αὐτὰ τὰ 84 85

44 119. Τῶν ἀνηκόντων δηλαδὴ εἰς τὴν μεσαίαν τάξιν Υπερτεροῦντες δηλαδὴ τῆς μέσης τάξεως οἱ μὲν πλούσιοι καθιστοῦν τὸ πολίτευμα ὀλιγαρχικόν, οἱ δὲ πτωχοὶ (ὁ λαός) δημοκρατικόν Εγκαθιστοῦν πολίτευμα, εἰς τὸ ὁποῖον ὑπερέχουν αὐτοί Ο Αριστοτέλης ἐννοεῖ προφανῶς δι ὅσων λέγει ἐδῶ τοὺς Αθηναίους καὶ τοὺς Σπαρτιάτας, οἱ ὁποῖοι, ὅτε ἐγίνοντο ἡγεμόνες τῆς Ελλάδος, ἐγκαθίστων εἰς ὅσας πόλεις εἶχον ὑπὸ τὴν κυριαρχίαν των οἱ μὲν Αθηναῖοι τὸ δημοκρατικὸν πολίτευμα, οἱ δὲ Σπαρτιᾶται τὸ ὀλιγαρχικόν, τὸ ὁποῖον ἴσχυε καὶ εἰς τὴν Σπάρτην. Ταῦτα δὲ ἔπραττον καὶ οἱ Αθηναῖοι καὶ οἱ Σπαρτιᾶται πρὸς ἐξυπηρέτησιν τοῦ ἰδικοῦ των μόνον συμφέροντος, παραμελοῦντες πάντες παντελῶς τὸ συμφέρον τῶν πόλεων, τὰς ὁποίας κατελάμβανον. Τοῦτο ἀκριβῶς συμβαίνει καὶ κατὰ τὴν σὺγχρονόν μας ἐποχήν, κατὰ τὴν πολιτεύματα τὸ στοιχεῖον τῆς μεσαίας τάξεως εἶναι πολλὰς φορὰς ὀλιγάριθμον, τότε ὁποιαδήποτε ἐκ τῶν δύο ἄλλων τάξεων ὑπερέχει ἑκάστοτε αὐτῶν 119, εἴτε ὑπερέχουν οἱ κατέχοντες τὰς περιουσίας (δηλαδὴ οἱ πλούσιοι) εἴτε ὁ πτωχὸς λαός, τότε δηλαδὴ οἱ ὑπερβαίνοντες (οἱ ὑπερτεροῦντες) τὴν μεσαίαν τάξιν κατορθώνουν νὰ φέρουν τὸ πολίτευμα πρὸς τὸ μέρος των 120, ὥστε ἐπικρατεῖ ἢ δημοκρατία ἢ ὀλιγαρχία. Εκτὸς δὲ τούτων ἐπειδὴ γίνονται ἐπαναστάσεις καὶ ἐγείρονται διαμάχαι μεταξὺ τοῦ λαοῦ καὶ τῶν πλουσίων, ὁποιαδήποτε ἐκ τῶν δύο τούτων μερίδων συμβ ῆ νὰ ὑπερισχύσ η μᾶλλον τῶν ἀντιθέτων, δὲν ἐγκαθιδρύει ἓν πολίτευμα πρὸς ἐξυπηρέτησιν τοῦ κοινοῦ συμφέροντος οὔτε πρὸς ἐξασφάλισιν τῆς ἰσότητος μεταξὺ ὅλων τῶν πολιτῶν, ἀλλὰ οἱ ὑπερισχύοντες λαμβάνουν ὡς βραβεῖον τῆς νίκης των τὴν ὑπεροχήν 121 τοῦ πολιτεύματος, καὶ οἱ μὲν δημοκρατικοὶ ἐγκαθιδρύουν δημοκρατίαν, οἱ δὲ ὀλιγαρχικοὶ ὀλιγαρχίαν. Προσέτι δὲ καὶ ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ἀνεδείχθησαν ἑκάστοτε ἡγεμόνες τῆς Ελλάδος, ἀποβλέποντες ὁ καθείς 122 ἐκ τῶν δύο αὐτῶν πρὸς τὸν τύπον τοῦ πολιτεύματος, ὁ ὁποῖος ἴσχυεν εἰς τὴν ἰδικήν του πόλιν, οἱ μὲν ἐξ αὐτῶν δημοκρατικοὶ ἐγκαθίδρυον εἰς τὰς πόλεις (τῶν ὁποίων ἐγίνοντο κύριοι) δημοκρατίας, οἱ δὲ ὀλιγαρχικοὶ ὀλιγαρχίας τοῦτο δὲ ἔπραττον, ὄχι διότι ἀπεσκόπουν εἰς τὸ συμφέρον τῶν πόλεων, ἀλλὰ εἰς τὸ ἰδικόν των ἀποκλειστικῶς συμφέρον ὥστε ἕνεκα τῶν λόγων τούτων συμβαίνει ἢ νὰ μὴ ὑπάρχ η ποτὲ εἰς τὰς πόλεις τὸ μέσον πολίτευμα 123 ἢ νὰ ὑπάρχ η ὀλίγας μόνον φορὰς καὶ εἰς ὀλίγας ὁποίαν οἱ κομμουνισταὶ εἰς ὅσας καταλαμβάνουν χώρας ἐγκαθιδρύουν κομμουνιστικὰ καθεστῶτα, ἀποβλέποντες εἰς τὸ ἰδικόν των μόνον συμφέρον καὶ καταπιέζοντες τοὺς λαούς, τοὺς ὁποίους ὑποδουλώνουν ἑκάστοτε, ἐνῶ ἀντιθέτως τὰ λεγόμενα ἐλεύθερα κράτη ἐπιδιώκουν νὰ ἐγκαταστήσουν εἰς ὅσας χώρας ἐπικρατοῦν, καὶ ἐλεύθερα πολιτικὰ καθεστῶτα Τὸ πολίτευμα, εἰς τὸ ὁποῖον ἰσχύουν οἱ πολῖται τῆς μέσης τάξεως

45 124. Δὲν εἶναι βέβαιον ποῖον ὑπαινίσσεται ἐδῶ ὁ Αριστοτέλης, ἀλλὰ διάφοροι γνῶμαι διετυπώθησαν ὑπὸ διαφόρων περὶ τοῦ προσώπου, τὸ ὁποῖον ἔχει ὑπ ὄψιν ἐδῶ ὁ Αριστοτέλης Η συνήθεια αὐτὴ περὶ τῆς ὁποίας ὁμιλεῖ ἐδῶ ὁ Αριστοτέλης, ἀπεκτήθη προφανῶς ὑπὸ τῶν πολιτῶν λόγ ω τοῦ ὅτι οἱ ἑκάστοτε κρατοῦντες ἀπολαύουν μεγαλυτέρων παρὰ οἱ ἄλλοι προνομίων καὶ ἔχουν ἐκ τῆς ἀσκήσεως τῆς ἐξουσίας μεγάλα ὠφελήματα, ἱκανὰ νὰ καλύψουν καὶ τὰς ζημίας, τὰς ὁποίας θὰ ὑποστοῦν, ἐὰν ποτὲ ὑποστοῦν, ὅταν ἐκπέσουν τῆς ἀρχῆς. Η παρατήρησις αὐτὴ τοῦ Αριστοτέλους, προϊὸν ἐνδελεχοῦς μελέτης τῶν ἐπικρατουσῶν τότε πολιτικῶν καταστάσεων καὶ βαθείας διεισδύσεως εἰς τὸν χαρακτῆρα τῶν ἀνθρώπων, ἐνδύεται προφητικὸν πράγματι κῦρος κατὰ τοὺς συγχρόνους καιρούς, κατὰ τοὺς ὁποίους προσέλαβε μὰ τὴν ἀλήθειαν ἀπεράντους διαστάσεις, ἀπωθήσασα τὸ πολιτικὸν τοῦτο καθεστὼς τῆς «μεσότητος», εἰς τὸ ὁποῖον ὁ Αριστοτέλης ἐμπεδώνει μετὰ πολλῶν ἀγαθῶν ἐλπίδων τὸ ἄριστον εἰς τοὺς ἀνθρώπους καὶ τὰς πόλεις-κράτη πολίτευμα, εἰς τὴν σφαῖραν τοῦ ἀπολύτως ἀδυνάτου καὶ ἀπραγ- πόλεις. Διότι εἷς μόνον πράγματι ἄνθρωπος 124 ἐξ ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι κατὰ τοὺς παλαιοτέρους χρόνους ἀπέκτησαν ἡγεμονικὴν ἰσχύν, ὑπῆρξεν, ὁ ὁποῖος ἐδέχθη νὰ ἐπιβάλ η αὐτὸ τὸ πολιτικὸν καθεστώς, τώρα ὅμως καὶ εἰς αὐτοὺς τοὺς κατοίκους τῶν πόλεων ἔγινε συνήθεια 125 οὔτε νὰ θέλουν κἂν τὴν ἰσότητα, ἀλλὰ ἢ νὰ ἐπιδιώκουν νὰ ἄρχουν τῶν ἄλλων ἢ νὰ ἀνέχωνται διατελοῦντες ὑπὸ τὴν κυριαρχίαν τῶν ἄλλων. Ποῖον λοιπὸν εἶναι τὸ ἄριστον πολίτευμα, καὶ διὰ ποίαν αἰτίαν εἶναι τὸ ἄριστον, κατέστη φανερὸν ἐξ ὅσων ἐλέχθησαν ἀνωτέρω καὶ τώρα, ἀφοῦ ἔχει καθορισθῆ τὸ εἶδος τοῦ ἀρίστου πολιτεύματος, δὲν εἶναι δύσκολον νὰ ἴδωμεν ποῖον ἐκ τῶν ἄλλων πολιτευμάτων ἐπειδὴ εἴπομεν, ὅτι ὑπάρχουν πολλὰ εἴδη δημοκρατίας καὶ πολλὰ ἐπίσης εἴδη ὀλιγαρχίας πρέπει νὰ τοποθετήσωμεν εἰς τὴν πρώτην θέσιν καὶ ποῖον ὡς δεύτερον καὶ συμφώνως πρὸς τοῦτον τὸν τρόπον ποῖον πολίτευμα ἔρχεται ἐν συνεχεί α (ὡς τρίτον, τέταρτον κλπ.) μὲ τὸ νὰ εἶναι τὸ μὲν ἓν καλύτερον, τὸ δὲ ἄλλο χειρότερον τοῦ προηγουμένου. Διότι κατ ἀνάγκην εἶναι καλύτερον πολίτευμα ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον ἵσταται πλησιέστατα πρὸς τὸ ἄριστον, χειρότερον δὲν εἶναι ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον ἀπέχει περισσότερον ἀπὸ τὸ μέσον πολίτευμα, ἂν δὲ κρίν η τις συμφώνως πρὸς τὴν βασικὴν ἀρχήν. Λέγων δὲ ὄχι κατὰ τὴν «βασικὴν ἀρχὴν» ἐννοῶ ὅτι, καίτοι συμβαίνει νὰ εἶναι ἄλλο πολίτευμα προτιμότερον, ὅμως πολλὰς φορὰς οὐδὲν ἐμπόδιον ὑπάρχει νὰ εἶναι εἰς μερικὰς πόλεις συμφερώτερον ἄλλου εἴδους πολίτευμα (ἀπὸ ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον κατὰ τὴν βασικὴν ἀρχὴν εἶναι προτιμότερον). ματοποιήτου. Ιδιαίτατα δὲ τὰ κομμουνιστικὰ καθεστῶτα, τὰ ὁποῖα, καθὼς θὰ ἔλεγεν ὁ Αριστοτέλης, εἶναι «φύσει» ἀπάνθρωπα καὶ κτηνώδη (ἄξια κτηνῶν ἀλλὰ ὄχι ἀνθρώπων) ὑπερηκόντισαν πᾶν ὅριον τῆς συνηθείας ταύτης καὶ κατεξηυτέλισαν πᾶσαν ἔννοιαν ἐλευθερίας, δικαιοσύνης καὶ ἀρετῆς, ὀρθώσαντα εἰς τὴν θέσιν αὐτῶν τὴν δουλείαν, τὴν ἀδικίαν καὶ πᾶσαν κακίαν

46 126. Δηλαδὴ τὸ πλῆθος τῶν ἀπόρων ἔχει μὲν κατὰ τὸ «ποσόν» (κατὰ τὸν ἀριθμόν) ὑπεροχήν, ὄχι ὅμως καθ ὅσον βαθμὸν ὑστερεῖ κατὰ τὸ «ποιόν». ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΔΕΚΑΤΟΝ Ποίου εἴδους πολίτευμα συμφέρει καὶ εἰς ποίους. 12. Ερχεται τώρα ἐν συνεχεί α πρὸς ὅσα ἐλέχθησαν ἀνωτέρω νὰ ἐξετάσωμεν τὸ θέμα, ποῖον πολίτευμα εἰς ποίας πόλεις συμφέρει καὶ ποῖον εἶδος πολιτεύματος καὶ εἰς ποίους πολίτας. Πρέπει λοιπὸν κατὰ πρῶτον νὰ λάβωμεν ἐν σχέσει πρὸς ὅλα γενικῶς τὰ πολιτεύματα τὴν ἰδίαν βασικὴν ἀρχὴν (διὰ νὰ καθορίσωμεν ποῖον εἶδος πολιτεύματος καὶ εἰς ποίους συμφέρει) πρέπει δηλαδὴ τὸ μέρος τῆς πόλεως, τὸ ὁποῖον θέλει νὰ διατηρηθ ῆ ἀμετάβλητον τὸ ἰσχῦον πολίτευμα, νὰ εἶναι ἰσχυρότερον ἀπὸ τὴν μερίδα τῶν πολιτῶν, οἱ ὁποῖοι δὲν θέλουν τὴν παραμονὴν τοῦ ἰσχύοντος πολιτεύματος. Eκάστη δὲ πόλις ἀποτελεῖται ἀπὸ μερίδας πολιτῶν, αἱ ὁποῖαι διαφέρουν μεταξύ των κατὰ ποιὸν καὶ κατὰ ποσόν. Λέγων δὲ ταῦτα ἐννοῶ ποιὸν μὲν τὴν ἐλευθερίαν, τὸν πλοῦτον, τὴν παιδείαν καὶ τὴν εὐγενῆ καταγωγήν, ποσὸν δὲ τὴν ἀριθμητικὴν ὑπεροχήν. Εἶναι ὅμως δυνατὸν τὸ μὲν ποιὸν νὰ ἔχ η ἓν τῶν μερῶν, ἐκ τῶν ὁποίων ἀπαρτίζεται ἡ πόλις, ἄλλο δὲ μέρος αὐτῆς νὰ ἔχ η τὸ ποσόν, δηλαδὴ τὸ νὰ εἶναι περισσότεροι κατὰ τὸν ἀριθμὸν οἱ ταπεινῆς καταγωγῆς ἀπὸ τοὺς ἔχοντας εὐγενῆ οἰκογενειακὴν προέλευσιν ἢ οἱ πτωχοὶ ἀπὸ τοὺς πλουσίους, νὰ μὴ ὑπερέχουν ὅμως τόσον πολὺ κατὰ τὸ ποσὸν ὅσον ὑστεροῦν κατὰ τὸ ποιόν. Διὰ τοῦτο τὰ δύο αὐτὰ (τὸ ποιὸν καὶ τὸ ποσόν) πρέπει νὰ τὰ συγκρίνωμεν μεταξύ των, (διὰ νὰ προσδιορίσωμεν τὴν σημασίαν τοῦ καθενὸς ἐξ αὐτῶν εἰς τὰ πολιτικὰ πράγματα). Οπου λοιπὸν τὸ πλῆθος τῶν πτωχῶν ὑπερέχει κατὰ τὴν μνημονευθεῖσαν ἀναλογίαν 126, εἰς τὰς πόλεις αὐτὰς τὸ πολίτευμα εἶναι ἐκ φυσικῆς ἀνάγκης δημοκρατία, καὶ ἕκαστον εἶδος δημοκρατίας ἀντιστοιχεῖ εἰς ἕκαστον μέρος τοῦ λαοῦ, τὸ ὁποῖον ἔχει τὴν ὑπεροχήν ἐὰν δηλαδὴ ὑπερέχ η τὸ πλῆθος τῶν γεωργῶν, τότε ἔχομεν τὸ πρῶτον 90 91

47 127. Περὶ τοῦ πρώτου εἴδους τῆς δημοκρατίας, καθὼς καὶ περὶ τῶν ἄλλων εἰδῶν αὐτῆς, ἔκαμε λόγον ὁ Αριστοτέλης ἀνωτέρω Ως τελευταῖον εἶδος δημοκρατίας ὁ Αριστοτέλης θέτει τὸ χειρότερον ὅλων, εἰς τὸ ὁποῖον κυριαρχοῦν οἱ δημαγωγοί Δηλαδὴ τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον ἔχει ὡς βάσιν τὴν μέσην τάξιν τῶν πολιτῶν. εἶδος δημοκρατίας 127, ἐὰν δὲ ὑπερτερ ῆ τὸ πλῆθος τῶν μηχανικῶν ἐργατῶν καὶ τῶν ἐργαζομένων ἐπὶ μισθ ῶ, τότε ἔχομεν τὸ τελευταῖον εἶδος τῆς δημοκρατίας 128, ὁμοίως δὲ συμβαίνει καὶ καὶ ὡς πρὸς τὰ ἄλλα εἴδη τῆς δημοκρατίας τὰ εὑρισκόμενα μεταξὺ τούτων (τὰ ἐνδιάμεσα δηλαδὴ εἴδη μεταξὺ τοῦ πρώτου καὶ τοῦ τελευταίου) εἰς ὅσας ὅμως πόλεις τὸ πλῆθος τῶν πλουσίων καὶ τῶν ἐπισήμων ὑπερτερεῖ κατὰ τὸ ποιὸν περισσότερον παρ ὅσον ὑστερεῖ κατὰ τὸ ποσόν, εἰς αὐτὰς ἐπικρατεῖ γενικῶς ἡ ὀλιγαρχία, καὶ κατὰ τὸν ἴδιον τρόπον ἐπικρατεῖ ἕκαστον εἶδος ἑκάστοτε ἀναλόγως τῆς ὑπεροχῆς τοῦ πλήθους τῶν ὀλιγαρχικῶν. Πρέπει ὅμως ὁ νομοθέτης νὰ προσεταιρίζεται πάντοτε πρὸς τὸ μέρος τοῦ πολιτεύματος τοὺς μέσους πολίτας διότι καὶ ἂν συντάσσ η τοὺς νόμους συμφώνως πρὸς τὸ πνεῦμα τοῦ ὀλιγαρχικοῦ πολιτεύματος, εἶναι ἀνάγκη νὰ ἔχ η ὡς σκοπὸν καὶ τὴν ἐξυπηρέτησιν τοῦ συμφέροντος τῶν μέσων πολιτῶν, ἐπίσης καὶ ἂν συντάσσ η τοὺς νόμους κατὰ τὸ δημοκρατικὸν πολίτευμα, πρέπει νὰ ἐπιδιώκ η διὰ τούτων νὰ προσελκύσ η αὐτούς. Εἰς ὅσας δὲ πόλεις ὑπερτερεῖ τὸ πλῆθος τῶν μέσων πολιτῶν ἢ καὶ τῶν δύο μαζὶ ἄκρων (δηλαδὴ τῶν πλουσίων καὶ τῶν πτωχῶν) ἢ μόνον τοῦ ἑνὸς ἐξ αὐτῶν, εἰς αὐτὰς εἶναι ἐνδεχόμενον νὰ εἶναι τὸ πολίτευμα σταθερόν. Διότι οὐδεὶς φόβος ὑπάρχει μήπως κάποτε συμφωνήσουν καὶ συνενωθοῦν οἱ πλούσιοι μὲ τοὺς πτωχοὺς ἐναντίον αὐτῶν (τῶν μέσων πολιτῶν) διότι οὐδέποτε ἡ μία ἐκ τῶν δύο αὐτῶν μερίδων ἢ ἡ ἄλλη θὰ θελήσ η νὰ εἶναι δούλη εἰς τὴν ἄλλην, ἂν δὲ ἐπιδιώκουν αὐταὶ αἱ δύο τάξεις (τῶν πλουσίων καὶ τῶν πτωχῶν) ἓν πολίτευμα, ἐξυπηρετοῦν τὰ κοινὰ αὐτῶν συμφέροντα, δὲν θὰ εὕρουν ἄλλο καταλληλότερον ἀπὸ αὐτό 129 διότι δὲν θὰ ἦτο δυνατὸν νὰ ἀνεχθ ῆ ἡ καθεμία ἀπὸ αὐτὰς τὰς δύο τάξεις νὰ ἄρχουν περιοδικῶς λόγ ω τῆς δυσπιστίας, ἡ ὁποία ὑπάρχει μεταξὺ αὐτῶν πανταχοῦ 92 93

48 130. Εννοεῖ τὰ κατ ἐπιφάνειαν παρεχόμενα προνόμια, τὰ ὁποῖα δὲν εἶναι πραγματικά, ἀλλὰ φαινομενικά, καὶ ταῦτα παρέχουν τὰ ὀλιγαρχικὰ καθεστῶτα πρὸς ἐξαπάτησιν τοῦ λαοῦ Εννοεῖ τὰ πολιτεύματα τὰ ἔχοντα ὀλιγαρχικὸν χαρακτῆρα ἢ ἐκεῖνα, τὰ ὁποῖα εἶναι κατὰ πρόσχημα δημοκρατικά. ὅμως ὁ διαιτητὴς εἶναι ἄξιος μεγάλης ἐμπιστοσύνης, διαιτητὴς δὲ εἶναι ὁ μέσος (δηλαδὴ ὁ ἱστάμενος μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων, διὰ νὰ συμφιλιώσ η αὐτά). Οσον δὲ καλύτερον ἀναμειχθῆ ἓν πολίτευμα μὲ τὰ καλὰ στοιχεῖα τῶν ἄλλων πολιτευμάτων, τόσον περισσότερον εἶναι σταθερὸν τὸ πολίτευμα τοῦτο. Αποτυγχάνουν ὅμως πολλοὶ καὶ ἐξ ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι θέλουν νὰ ἐγκαθιδρύουν ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα, ὄχι μόνον εἰς τὸ ὅτι παρέχουν περισσότερα προνόμοια εἰς τοὺς πλουσίους, ἀλλὰ καὶ διότι ἐπιδιώκουν νὰ ἐξαπατήσουν τὸν λαόν. Διότι κατ ἀνάγκην ἐκ τῶν μὴ πραγματικῶν ἀγαθῶν 130 θὰ προέλθ η κάποτε μὲ τὴν πάροδον τοῦ χρόνου ἓν πραγματικὸν κακόν διότι αἱ ἄπληστοι διαθέσεις τῶν πλουσίων καταστρέφουν μᾶλλον τὸ πολίτευμα παρὰ αἱ πλεονεκτικαὶ τάσεις τοῦ λαοῦ. 13. Πέντε δὲ εἶναι κατὰ τὸν ἀριθμόν, εἰς τὰ πολιτεύματα 131, ὅσα ἐπινοοῦν τεχνάσματα πρὸς ἐξαπάτησιν τοῦ λαοῦ ὑπὸ τὸ πρόσχημα τῆς ἐξυπηρετήσεως τῶν συμφερόντων του, τὰ ὁποῖα ἔχουν σχέσιν πρὸς τὰς συνελεύσεις τοῦ λαοῦ, πρὸς τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα, τὰ δικαστήρια, τὸν ὁπλισμὸν καὶ τὰς γυμναστικὰς ἀσκήσεις ὅσον μὲν ἀφορ ᾶ εἰς τὰς συνελεύσεις τοῦ λαοῦ τὸ ὅτι ἐπιτρέπεται εἰς ὅλους νὰ μετέχουν αὐτῶν, ἐπιβάλλουν ὅμως πρόστιμον εἰς τοὺς πλουσίους, ἐὰν δὲν προσέρχωνται εἰς αὐτάς, ἢ εἰς μόνους αὐτοὺς ἢ πολὺ μεγαλύτερον εἰς αὐτοὺς παρ ὅσον εἰς τοὺς πτωχούς ὅσον ἀφορ ᾶ δὲ εἰς τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα τὸ ὅτι εἰς μὲν τοὺς ἔχοντας φορολογήσιμον περιουσίαν δὲν ἐπιτρέπεται νὰ ἀρνοῦνται τὴν ἄσκησιν αὐτῶν, εἰς τοὺς πτωχοὺς ὅμως ἐπιτρέπεται ἐπίσης καὶ ὡς πρὸς τὴν λειτουργίαν τῶν δικαστηρίων εἰς μὲν τοὺς εὐπόρους ἐπιβάλλουν πρόστιμον, ἂν δὲν προσέρχωνται εἰς τὸ δικαστήριον, διὰ νὰ δικάσουν, εἰς δὲ τοὺς ἀπόρους παρέχουν ἀμνηστίαν, ὅταν δὲν προσέρχωνται νὰ δικάσουν, ἢ ἐπιβάλλουν εἰς μὲν τοὺς εὐπόρους μεγάλον πρόστιμον, εἰς δὲ τοὺς ἀπό

49 132. Καθὼς ἔγραψεν ἀνωτέρω ὁ Αριστοτέλης, εἰς τὰς συνελεύσεις τοῦ λαοῦ καὶ εἰς τὰ δικαστήρια προσήρχοντο τακτικῶς ἄνευ δυσκολίας οἱ πτωχοί, διότι ἐλάμβανον μισθὸν διὰ τοῦτο καὶ δὲν ἠμποδίζοντο ἀπὸ τὰς μικρὰς ἐπαγγελματικάς των ἀσχολίας τοὐναντίον ὅμως οἱ πλούσιοι δὲν προσήρχοντο κατὰ κανόνα λόγ ω τῶν πολλῶν ἐπαγγελματικῶν των φροντίδων, ἀλλὰ τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα οὐδεμίαν ἐπέβαλλον εἰς αὐτοὺς ποινήν. ρους μικρόν, ὡς συμβαίνει εἰς τοὺς νόμους τοῦ Χαρώνδου. Εἰς μερικὰς δὲ πόλεις ἐπιτρέπεται μὲν εἰς ὅλους, ἀφοῦ ἐγγραφοῦν εἰς τοὺς καταλόγους, νὰ λαμβάνουν μέρος εἰς τὰς συνελεύσεις τοῦ λαοῦ καὶ νὰ δικάζουν, ἐὰν ὅμως, ἀφοῦ ἐγγραφοῦν εἰς τοὺς καταλόγους, δὲν μετέχουν τῶν συνελεύσεων οὔτε προσέρχωνται εἰς τὸ δικαστήριον, διὰ νὰ δικάζουν, εἰς αὐτοὺς ἐπιβάλλωνται μεγάλα πρόστιμα τοῦτο δὲ γίνεται, διὰ νὰ ἀποφεύγουν οἱ πτωχοὶ νὰ ἐγγράφωνται εἰς τοὺς καταλόγους ἐκ τοῦ φόβου τῆς ἐπιβολῆς προστίμου (ἐὰν μετὰ τὴν ἐγγραφήν των δὲν προσέρχωνται εἰς τὰς συνελεύσεις καὶ τὰ δικαστήρια), ἐξ ἄλλου δὲ διὰ νὰ μὴ δικάζουν οἱ πτωχοὶ οὔτε νὰ λαμβάνουν μέρος εἰς τὰς συνελεύσεις λόγ ω τοῦ ὅτι δὲν ἔχουν ἐγγραφῆ εἰς τοὺς καταλόγους. Αὐτὴ δὲ ἡ ἰδία νομοθεσία ἐπικρατεῖ καὶ προκειμένου περὶ τῆς ἀποκτήσεως ὁπλισμοῦ καὶ ἐν σχέσει πρὸς τὰς γυμναστικὰς ἀσκήσεις. Εἰς μὲν τοὺς πτωχοὺς δηλαδὴ ἐπιτρέπεται νὰ μὴ ἔχουν ὅπλα, εἰς τοὺς πλουσίους ὅμως ἐπιβάλλεται τιμωρία, ἐὰν δὲν ἔχουν ὅπλα, ἐπίσης δὲ ἐὰν δὲν ὑποβάλλωνται εἰς γυμναστικὰς ἀσκήσεις οἱ μὲν πτωχοὶ δὲν ὑφίστανται οὐδεμίαν τιμωρίαν, οἱ δὲ πλούσιοι τιμωροῦνται διὰ προστίμου, τοῦτο δὲ πράττουν ἀφ ἑνὸς μὲν διὰ νὰ λαμβάνουν οἱ πλούσιοι μέρος εἰς τὰς γυμναστικὰς ἀσκήσεις ἐκ τοῦ φόβου τῆς τιμωρίας, ἀφ ἑτέρου δὲ διὰ νὰ μὴ μετέχουν αὐτῶν οἱ πτωχοί, διότι δὲν ἔχουν τὸν φόβον τῆς τιμωρίας. Αὐτὰ εἶναι λοιπόν τα νομοθετικὰ τεχνάσματα τῶν ὀλιγαρχικῶν πολιτευμάτων (πρὸς ἐξαπάτησιν τοῦ λαοῦ). Εἰς δὲ τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα χρησιμοποιοῦν τεχνάσματα ἀντίθετα πρὸς αὐτά (τὰ ὁποῖα χρησιμοποιοῦν αἱ ὀλιγαρχίαι). Δηλαδὴ εἰς μὲν τοὺς πτωχούς, ὅταν μετέχουν τῶν συνελεύσεων τοῦ λαοῦ καὶ ὅταν δικάζουν, παρέχουν μισθόν, εἰς δὲ τοὺς πλουσίους, ὅταν δὲν μετέχουν τῶν συνελεύσεων καὶ δὲν προσέρχωνται εἰς τὸ δικαστήριον, διὰ νὰ δικάσουν, οὐδεμίαν ὁρίζουν τιμωρίαν 132 τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα. Ωστε καθίσταται 96 97

50 133. Τοὺς νόμους δηλαδὴ τοὺς καλούς, οἱ ὁποῖοι ἰσχύουν καὶ εἰς τὴν δημοκρατίαν καὶ εἰς τὴν ὀλιγαρχίαν Η τῆς μερίδος τῶν πλουσίων ἢ τῆς μερίδος τῶν πτωχῶν Τὸ μέγεθος τῆς φορολογησίμου περιουσίας ὡς δικαίωμα συμμετοχὴς εἰς τὴν πολιτικὴν ζωήν Οἱ «Μαλιεῖς» ἦσαν κάτοικοι τῆς Μαλίδος, χώρας τῆς Φθιώτιδος, κατ ώκουν δὲ εἰς τὴν περιοχὴν μεταξὺ τῆς Οἴτης καὶ τοῦ Μαλιακοῦ κόλπου. φανερὸν ὅτι, ἐάν τις θέλ η νὰ συνδυάσ η κατὰ δίκαιον τρόπον τὰ δύο ταῦτα πολιτεύματα (τὴν ὀλιγαρχίαν καὶ τὴν δημοκρατίαν), πρέπει νὰ συνενώσ η τὰ ἰσχύοντα 133 εἰς τὸ καθὲν ἀπὸ αὐτὰ καὶ εἰς μὲν τοὺς πτωχοὺς νὰ παρέχ η μισθὸν (ὅταν προσέρχωνται εἰς τὰς συνελεύσεις καὶ εἰς τὰ δικαστήρια), εἰς δὲ τοὺς πλουσίους νὰ ὁρίζ η ποινὴν (ὅταν δὲν προσέρχωνται) διότι κατ αὐτὸν τὸν τρόπον θὰ εἶναι δυνατὸν νὰ λαμβάνουν μέρος εἰς τὴν πολιτικὴν ζωὴν ὅλοι οἱ πολῖται, ἀλλὰ κατ ἐκεῖνον τὸν τρόπον τὸ πολίτευμα περιέρχεται εἰς τὴν κυριαρχίαν τῆς μιᾶς μόνον ἐκ τῶν δύο μερίδων 134. Πρέπει δὲ βεβαίως τὸ ἰσχῦον πολιτικὸν καθεστὼς νὰ ἀποτελῆται μόνον ἀπὸ τοὺς ἔχοντας τὰ ὅπλα ἐπειδὴ ὅμως τὸ μέγεθος μὲν τῆς φορολογησίμου περιουσίας καθώρισαν γενικῶς 135, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ εἴπουν, ὅτι πρέπει νὰ ὑπάρχ η τόσον μεγάλη, ἀλλὰ πρέπει, ἀφοῦ ἐξετάσουν τὸ πόσον μεγάλη (ἕως ποῖον δηλαδὴ ποσόν) ἐπιβάλλεται νὰ εἶναι αὕτη, ὥστε νὰ εἶναι περισσότεροι οἱ μετέχοντες τῆς πολιτικῆς ζωῆς ἀπὸ ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι δὲν μετέχουν, νὰ ὁρίζουν αὐτὸ τὸ ποσὸν τῆς φορολογησίμου περιουσίας. Διότι οἱ πτωχοί, καὶ ἂν ἀκόμη δὲν μετέχουν τῶν πολιτικῶν ἀξιωμάτων, θέλουν νὰ ζοῦν ἠσύχως, ἐὰν βεβαίως δὲν βλάπτ η τις αὐτοὺς οὔτε ἐπιδιώκ η νὰ ἀφαιρέσ η μέρος ἀπὸ τὴν περιουσίαν των. Αλλὰ τοῦτο δὲν εἶναι εὔκολον διότι δὲν συμβαίνει νὰ εἶναι πάντοτε εὐγενικοὶ πρὸς τοὺς πτωχοὺς οἱ μετέχοντες τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας. Καὶ διὰ τοῦτο οἱ πολῖται, ὅταν ὑπάρχ η πόλεμος, συνήθως διστάζουν νὰ μετάσχουν αὐτοῦ, ἂν δὲν λαμβάνουν τροφήν, ὅταν εἶναι πτωχοί ἐάν τις ὅμως προμηθεύ η εἰς αὐτοὺς τροφήν, εἶναι πρόθυμοι νὰ πολεμήσουν. Εἰς μερικὰς δὲ πόλεις τὸ πολιτικὸν σῶμα τῶν δικαιουμένων νὰ μετέχουν τῆς πολιτικῆς ζωῆς δὲν ἀποτελεῖται μόνον ἀπὸ τοὺς ὑπηρετοῦντας ὡς ὁπλίτας, ἀλλὰ καὶ ἐξ ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι ὑπῆρξαν παλαιότερον ὁπλῖται εἰς τοὺς Μαλιεῖς 136 δὲ τὸ σῶμα τῶν πολιτῶν, οἱ ὁποῖοι εἶχον 98 99

51 137. Εννοεῖ τὰ βασιλικὰ πολιτεύματα τῶν παλαιοτάτων χρόνων, οἱ ὁποῖοι ἐκαλοῦντο «ἡρωικοί» Τῶν βαρέως ὁπλισμένων στρατιωτῶν. πολιτικὰ δικαιώματα, ἀπετελεῖτο ἀπὸ αὐτοὺς (δηλαδὴ τοὺς ἐν ὑπηρεσί α ὁπλίτας καὶ τοὺς χρηματίσαντας παλαιότερον), ἀλλὰ τοὺς ἄρχοντας ἐξέλεγον μόνον ἐκ τῶν ἐν στρατιωτικ ῆ ὑπηρεσία τελούντων πολιτῶν. Τὸ πρῶτον δὲ εἶδος πολιτεύματος μετὰ τὴν πτῶσιν τῶν βασιλικῶν καθεστώτων 137 ὑπῆρξεν εἰς τοὺς Ελληνας ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον προῆλθεν ἐκ τῆς τάξεως τῶν πολεμιστῶν, καὶ ὁ μὲν ἀρχικὸς τύπος αὐτοῦ ἐκ τῆς τάξεως εἰδικῶς τῶν ἱππέων πολεμιστῶν διότι κατὰ τοὺς χρόνους ἐκείνους ἡ πολεμικὴ ἰσχὺς καὶ ἡ ὑπεροχὴ κατὰ τὰς μάχας ἐξηρτῶντο ἀπὸ τοὺς ἱππεῖς διότι τὸ σῶμα τῶν ὁπλιτῶν 138 εἶναι ἄχρηστον χωρὶς τὴν ἀπαραίτητον κατὰ τὰς μάχας κανονικὴν παράταξιν αὐτοῦ, εἰς τοὺς παλαιοὺς ὅμως ἀνθρώπους ἔλειπεν ἡ πεῖρα περὶ τῶν τοιούτων θεμάτων καὶ ἦσαν ἄγνωστοι εἰς αὐτοὺς αἱ κανονικαὶ στρατιωτικαὶ παρατάξεις ἐν ὥρ α μάχης τόσον, ὥστε ἡ πολεμικὴ ἰσχὺς νὰ περιορίζεται εἰς μόνον τὸ ἱππικόν ὅτε ὅμως αἱ πόλεις ἤρχισαν νὰ αὐξάνωνται κατὰ τὸν πληθυσμὸν καὶ οἱ ὁπλῖται (οἱ πεζοὶ στρατιῶται) ἀπέκτησαν μεγαλυτέραν ἰσχύν, τότε ἐλάμβανον μέρος περισσότεροι εἰς τὴν πολιτικὴν ζωήν διὰ τοῦτο τὰ πολιτεύματα, τὰ ὁποῖα σήμερον καλοῦμεν εἰδικῶς «πολιτείας», οἱ παλαιότεροι τὰ ὠνόμαζον δημοκρατίας αἱ ἀρχαῖαι δὲ αὐταὶ «πολιτεῖαι» ἦσαν κατὰ φυσικὸν λόγον ὀλιγαρχικὰ καὶ βασιλικὰ πολιτεύματα. Διότι λόγ ω τοῦ μικροῦ ἀριθμοῦ τῶν κατοίκων δὲν ὑπῆρχεν εἰς τὰς πόλεις πολυάριθμος τάξις μέσων πολιτῶν κατ ἀκολουθίαν ἐπειδὴ οἱ μέσοι πολῖται ἦσαν ὀλίγοι κατὰ τὸν ἀριθμὸν καὶ εἶχον ἐπίσης κακὴν πολιτικὴν ὀργάνωσιν ἠνείχοντο νὰ ἄρχωνται κατὰ τοῦτον τὸν τρόπον. Εγινε λοιπὸν ἀνωτέρω λόγος διὰ ποίαν αἰτίαν τὰ εἴδη τῶν πολιτευμάτων εἶναι πολλὰ καὶ διατὶ ἐκτὸς τῶν πολιτευμάτων, περὶ τῶν ὁποίων γίνεται ὑπὸ ὅλων λόγος, ὑπάρχουν καὶ ἄλλα εἴδη διότι καὶ ἡ δημοκρατία δὲν εἶναι ἑνὸς μόνον εἴδους, ἐπίσης δὲ καὶ τὰ ἄλλα πολιτεύματα ἔχουν πολλὰς μορφάς,

52 προσέτι δὲ καὶ ποῖαι εἶναι αἱ διαφοραὶ καὶ διὰ ποίαν αἰτίαν ὑπάρχουν αὐταί, ἐκτὸς δὲ ὅλων τούτων ἔγινε λόγος καὶ περὶ τοῦ ποῖον πολίτευμα εἶναι κατὰ τὸ πλεῖστον τὸ ἄριστον καὶ ποῖον ἐκ τῶν ἄλλων πολιτευμάτων εἰς ποίους πολίτας ἁρμόζει (προσαρμόζεται). ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΕΝΔΕΚΑΤΟΝ Τὰ τρία κύρια μέρη τῶν πολιτευμάτων (τῶν πολιτικῶν ἀρχῶν) Εκ νέου ἤδη καὶ ἀπὸ κοινοῦ ἐν σχέσει πρὸς ὅλα τὰ πολιτεύματα καὶ χωριστὰ ἐν σχέσει πρὸς ἕκαστον ἐξ αὐτῶν ἂς κάμωμεν λόγον περὶ τῶν ἑπομένων κατὰ σειρὰν θεμάτων, ἀφοῦ λάβωμεν τὴν ἁρμόζουσαν ἀφετηρίαν πρὸς ἐξέτασιν αὐτῶν. Τρία λοιπὸν εἶναι τὰ μέρη πάντων τῶν πολιτευμάτων, ἐν σχέσει πρὸς τὰ ὁποῖα ὁ σπουδαῖος νομοθέτης πρέπει νὰ ἐξετάζ η ποῖον συμφέρει εἰς ἕκαστον εἶδος πολιτεύματος ἐὰν δὲ αὐτὰ τὰ μέρη λειτουργοῦν καλῶς, κατ ἀνάγκην καὶ τὸ πολίτευμα θὰ λειτουργ ῆ καλῶς, καὶ αἱ μεταξὺ τῶν πολιτευμάτων διαφοραὶ ἔγκεινται εἰς τὴν διαφοράν, ἡ ὁποία ὑπάρχει εἰς ἕκαστον ἐκ τῶν τριῶν τούτων μερῶν. Εκ τῶν τριῶν δὲ τούτων θεμάτων, τῶν ἀναφερομένων εἰς τὰ τρία μέρη τῶν πολιτευμάτων, ἓν μὲν ἀφορ ᾶ εἰς τὸ ποῖον εἶναι τὸ μέρος ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον συσκέπτεται καὶ ἀποφασίζει περὶ τῶν δημοσίων ὑποθέσεων τῆς πόλεως, δεύτερον δὲ εἶναι τὸ ἔχον σχέσιν πρὸς τὰς πολιτικὰς ἀρχάς τοῦτο δὲ σημαίνει ποῖαι πρέπει νὰ εἶναι αἱ κύριαι πολιτικαὶ ἀρχαὶ καὶ ποῖαι πρέπει νὰ εἶναι αἱ δικαιοδοσίαι των καὶ κατὰ ποῖον περίπου τρόπον πρέπει νὰ γίνεται ἡ ἐκλογὴ αὐτῶν τρίτον δὲ θέμα εἶναι ποῖον εἶναι τὸ μέρος, τὸ ὁποῖον ἔχει τὴν δικαιοδοσίαν νὰ δικάζ η. Τὸ μέρος δὲ τὸ συσκεπτόμενον καὶ ἀποφασίζον περὶ τῶν κοινῶν ὑποθέσεων ἔχει το δικαίωμα νὰ 103

53 104 λαμβάν η ἀποφάσεις περὶ πολέμου καὶ εἰρήνης καὶ περὶ συνάψεως συμμαχίας καὶ περὶ καταπαύσεως τῶν ἐχθροπραξιῶν καὶ περὶ τῶν νόμων καὶ περὶ τῆς ἐπιβολῆς τῆς ποινῆς τοῦ θανάτου, τῆς ἐξορίας καὶ τῆς δημεύσεως τῶν περιουσιῶν, ἐπίσης καὶ περὶ τῆς ἐκλογῆς τῶν ἀρχόντων καὶ περὶ τοῦ ἐλέγχου αὐτῶν. Κατ ἀνάγκην δὲ αἱ κρίσεις καὶ αἱ ἀποφάσεις περὶ πάντων τούτων τῶν θεμάτων ἢ ἀνατίθενται εἰς πάντας τοὺς πολίτας ἢ μόνον εἰς μερικοὺς πᾶσαι αἱ δημόσιαι αὐταὶ ὑποθέσεις δηλαδὴ εἰς μίαν μόνον πολιτικὴν ἀρχὴν ἢ εἰς περισσοτέρας πολιτικὰς ἀρχὰς ἢ εἰς διαφόρους ἀρχὰς ἀναθέτουν διαφόρους δημοσίας ὑποθέσεις (διὰ νὰ κρίνουν καὶ νὰ ἀποφασίσουν περὶ αὐτῶν) ἢ τέλος ἀναθέτουν μερικὰς μὲν δημοσίας ὑποθέσεις εἰς πάντας τοὺς πολίτας, μερικὰς δὲ ὑποθέσεις εἰς μερικοὺς μόνον πολίτας. Τὸ νὰ κρίνουν λοιπὸν καὶ νὰ ἀποφασίζουν πάντες περὶ ὅλων τῶν δημοσίων ὑποθέσεων τοῦτο εἶναι στοιχεῖον δημοκρατικόν διότι ὁ λαὸς ἐπιδιώκει τὴν τοιούτου εἴδους ἰσότητα (νὰ ἀποφασίζουν δηλαδὴ ὅλοι περὶ ὅλων τῶν δημοσίων θεμάτων). Εἶναι δὲ πολλοὶ οἱ τρόποι, συμφώνως πρὸς τοὺς ὁποίους ἀποφασίζουν πάντες οἱ πολῖται περὶ πάντων τῶν θεμάτων, ἐκ τῶν ὁποίων κατὰ μὲν τὸν ἕνα ἀποφασίζουν οἱ πολῖται κατὰ μέρη καὶ ὄχι ὅλοι μαζί, καθὼς συμβαίνει εἰς τὸ πολίτευμα τοῦ Τηλεκλέους τοῦ Μιλησίου καὶ συμφώνως ἐπίσης πρὸς ἄλλα πολιτεύματα ἀποφασίζουν περὶ τῶν δημοσίων ὑποθέσεων οἱ συνάρχοντες, οἱ ὁποῖοι συνέρχονται εἰς κοινὴν συνέλευσιν, εἰς δὲ τὰς πολιτικὰς ἀρχὰς κατὰ τὰ κρατοῦντα εἰς τὰ πολιτεύματα αὐτὰ ἀνέρχονται πάντες οἱ πολῖται κατὰ τμήματα ἀπὸ ὅλας τὰς φυλάς (τὰς πολιτικὰς μερίδας) καὶ ἀπὸ ὅλας τὰς ἄλλας τὰς ἐντελῶς μικροτάτας ὁμάδας πολιτῶν, ἕως ὅτου περιέλθουν αἱ πολιτικαὶ ἀρχαὶ περιοδικῶς εἰς πάντας συνέρχονται δὲ πάντες ὁμοῦ οἱ πολῖται μόνον ὅταν πρόκειται νὰ συντάξουν νό- 105

54 139. Ισχύουν δηλαδὴ εἰς τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα. μους καὶ νὰ λάβουν ἀποφάσεις περὶ θεμάτων τοῦ πολιτεύματος καὶ διὰ νὰ ἀκούσουν τὰ διατασσόμενα ὑπὸ τῶν ἀρχόντων ἄλλος δὲ τρόπος διὰ νὰ λαμβάνουν οἱ πολῖται ἀποφάσεις εἶναι τὸ νὰ συνέρχωνται ὅλοι οἱ πολῖται μαζὶ μόνον ὅταν πρόκειται νὰ προβοῦν εἰς ἐκλογὰς ἀρχόντων καὶ εἰς σύνταξιν νέας νομοθεσίας καὶ νὰ λάβουν ἀποφάσεις περὶ πολέμου καὶ εἰρήνης καὶ νὰ ἐλέγξουν τοὺς ἄρχοντας περὶ τῶν ἄλλων ὅμως θεμάτων ἁρμόδιαι νὰ ἀποφασίζουν εἶναι αἱ πολιτικαὶ ἀρχαί, αἱ ὁποῖαι ἔχουν ὁρισθ ῆ περὶ ἑνὸς ἑκάστου ἐκ τῶν θεμάτων τούτων καὶ αἱ ὁποῖαι ἐκλέγονται ἢ κληρώνονται ἐξ ὅλων τῶν πολιτῶν ἄλλος δὲ τρόπος εἶναι τὸ νὰ συνέρχωνται πάντες οἱ πολῖται προκειμένου περὶ ἐκλογῆς τῶν ἀρχόντων καὶ περὶ τοῦ ἐλέγχου αὐτῶν, καὶ διὰ νὰ συσκεφθοῦν καὶ ἀποφασίσουν περὶ πολέμου καὶ συμμαχίας, τὰς δὲ ἄλλας δημοσίας ὑποθέσεις τακτοποιοῦν αἱ πολιτικαὶ ἀρχαί, αἱ ὁποῖαι ἐκλέγονται, ὅσαι βεβαίως εἶναι δυνατὸν νὰ ἐκλέγωνται, τοιοῦτοι δὲ ἄρχοντες, οἱ ὁποῖοι ἐκλέγονται, εἶναι ὅσοι ἀναλαμβάνουν τὴν ἀρχήν, τὴν ὁποίαν εἶναι ἀνάγκη νὰ ἀσκοῦν οἱ ἄνθρωποι οἱ ἔχοντες γνῶσιν καὶ εἰδικότητα πρὸς ἄσκησιν αὐτῆς τέταρτος δὲ τρόπος εἶναι τὸ νὰ συνέρχωνται ὅλοι μαζὶ καὶ νὰ κρίνουν καὶ νὰ ἀποφασίζουν περὶ πάντων τῶν θεμάτων τῆς πόλεως, οἱ δὲ πολιτικοὶ ἄρχοντες νὰ μὴ ἔχουν τὸ δικαίωμα νὰ λαμβάνουν οὐδεμίαν ἀπόφασιν, ἀλλὰ μόνον νὰ ὑποβάλλουν πρὸς ψήφισιν προτάσεις, κατὰ τὸν τρόπον δὲ τοῦτον κυβερνᾶται τὸ τελευταῖον εἶδος τῆς δημοκρατίας, τὸ ὁποῖον ἰσχύει σήμερον, καὶ περὶ τοῦ ὁποίου εἴπομεν, ὅτι εἶναι τὸ ἀντίστοιχον πρὸς τὴν δεσποτικὴν ὀλιγαρχίαν καὶ πρὸς τὴν τυραννικὴν μοναρχίαν. Αὐτοὶ μὲν λοιπὸν οἱ τρόποι πρὸς λῆψιν ἀποφάσεων περὶ δημοσίων ὑποθέσεων εἶναι ὅλοι δημοκρατικοί 139, τὸ νὰ κρίνουν ὅμως καὶ νὰ ἀποφασίζουν περὶ πάντων τῶν θεμάτων τῆς πόλεως μόνον μερικοί, τοῦτο εἶναι ἴδιον ὀλιγαρχικοῦ πολιτεύματος. Αλλὰ καὶ ὁ

55 140. Οσοι ἔχουν μικρὰς φορολογησίμους περιουσίας. ὀλιγαρχικὸς οὗτος τρόπος ἔχει πολλὰς διαφοράς. Οταν μὲν δηλαδὴ οἱ ἄρχοντες οἱ ἀποφασίζοντες περὶ τῶν δημοσίων ὑποθέσεων ἐκλέγωνται ἀπὸ ἐκείνους τοὺς πολίτας, οἱ ὁποῖοι ἔχουν μικρὰς φορολογησίμους περιουσίας, καὶ εἶναι αὐτοὶ σχετικῶς πολλοὶ λόγ ω τῆς μικρᾶς φορολογησίμου περιουσίας, καὶ ὅταν αὐτοὶ δὲν μεταβάλλουν ὅσα ἀπαγορεύει ὁ νόμος, ἀλλὰ τοὐναντίον συμμορφώνονται πρὸς αὐτόν, καὶ ὅταν ἐπίσης ἐπιτρέπεται εἰς τὸν ἀποκτῶντα τὴν μικρὰν ταύτην φορολογήσιμον περιουσίαν νὰ μετέχ η τῆς ἐκλογῆς πρὸς ἀνάδειξιν ἀρχόντων, τότε τὸ πολίτευμα τοῦτο εἶναι μὲν ὀλιγαρχικὸν ἀλλὰ τοῦ εἴδους, τὸ ὁποῖον λέγεται «πολιτεία», λόγ ω τοῦ ὅτι πολιτεύεται μὲ μέτριον τρόπον ὅταν ὅμως δὲν μετέχουν τοῦ δικαιώματος πρὸς λῆψιν ἀποφάσεων πάντες 140, ἀλλὰ ὀλίγοι αἱρετοί, αὐτοὶ δὲ ἀσκοῦν τὴν ἐξουσίαν συμφώνως πρὸς τὸν νόμον, καθὼς καὶ κατὰ τὴν προηγούμενην περίπτωσιν, τὸ πολίτευμα εἶναι ἐπίσης ὀλιγαρχικὸν (ἀλλὰ ὄχι κατὰ τὸ εἶδος τῆς «πολιτείας») ὅταν δὲ οἱ ἔχοντες τὴν ἐξουσίαν νὰ κρίνουν καὶ νὰ ἀποφασίζουν περὶ τῶν ὑποθέσεων τῆς πόλεως αὐτοὶ οἱ ἴδιοι ἐκλέγωνται μόνοι των διὰ τὰ διάφορα πολιτικὰ ἀξιώματα, καὶ ὅταν ἐπίσης ὁ παῖς ὡς διάδοχος τοῦ πατρός του εἰσέρχεται εἰς τὴν διοίκησιν τῆς πόλεως καὶ αὐτοὶ οἱ ἴδιοι εἶναι κυρίαρχοι τῶν νόμων, τότε κατ ἀνάγκην τὸ πολιτικὸν τοῦτο σύστημα εἶναι ὀλιγαρχία τῆς ἀκροτάτης μορφῆς. Οταν δὲ μερικοὶ λαμβάνουν ἀποφάσεις μόνον περὶ μερικῶν δημοσίων θεμάτων, δηλαδὴ ὅταν περὶ μὲν τῶν θεμάτων τοῦ πολέμου καὶ τῆς εἰρήνης καὶ τῆς λογοδοσίας τῶν ἀρχόντων λαμβάνουν ὅλοι μαζὶ ἀποφάσεις, περὶ δὲ τῶν ἄλλων (δευτερευόντων) θεμάτων λαμβάνουν ἀποφάσεις μόνον οἱ ἐπὶ ἑνὸς ἑκάστου θέματος καθωρισμένοι ἄρχοντες, καὶ αὐτοὶ προέρχονται ἐξ ἐκλογῆς, ὄχι ἐκ κληρώσεως, τότε τὸ πολίτευμα τοῦτο εἶναι ἀριστοκρατία. Εὰν δὲ περὶ μερικῶν δημοσίων ὑποθέσεων ἀποφασίζουν ἄρχοντες προ

56 141. Εννοεῖ τὴν δημοκρατίαν, εἰς τὴν ὁποίαν ἱσχύουν οἱ δημαγωγοί, καθὼς ἔγραψεν ἀνωτέρω ὁ Αριστοτέλης, καὶ ἡ ὁποία, περιφρονοῦσα τοὺς κρατοῦντας νόμους καὶ παραβαίνουσα αὐτούς, κυβερν ᾶ διὰ ψηφισμάτων Εἰς ὅσους ἐκλέγουν, διὰ νὰ δικάζουν, ἐπιβάλλουν πρόστιμον, ὅταν δὲν προσέρχωνται εἰς τὸ δικαστήριον νὰ μετάσχουν τῆς δίκης Δηλαδὴ νὰ μὴ δίδουν μόνον μισθὸν εἰς τοὺς ἀπόρους, ὅταν προσέρχωνται αὐτοὶ εἰς τὰς συνελεύσεις, ἀλλὰ καὶ νὰ ἐπιβάλλουν ἀντιθέτως εἰς αὐτοὺς πρόστιμον, ὅταν δὲν προσέρχωνται, καθ ὃν τρόπον καὶ αἱ ὀλιγαρχίαι ἐπιβάλλουν πρόστιμον εἰς τοὺς ἰδικούς των ἀνθρώπους (τοὺς πλουσίους), ὅταν δὲν προσέρχωνται διὰ νὰ δικάσουν Οἱ πολῖται αὐτοί, διακρινόμενοι ἀπὸ τὸ πλῆθος τῶν ἄλλων πολιτῶν ἕνεκα τοῦ πλούτου, τῆς καταγωγῆς καὶ ἄλλων προσόντων, ἀπετέλουν ἰδιαιτέραν τάξιν καὶ ὠνομάζοντο «γνώριμοι». ερχόμενοι ἐξ ἐκλογῆς καὶ περὶ ἄλλων μερικῶν ἄλλοι ἀποφασίζουν ἄρχοντες ἀναδειχθέντες διὰ κληρώσεως, καὶ αὐτοὶ προέρχονται ἐκ κληρώσεως ἢ γενικῶς ἐξ ὅλων τῶν πολιτῶν ἢ μόνον ἐξ ὀλίγων ἐκλεκτῶν, ἢ εἶναι οἱ ἄρχοντες οἱ ἀπὸ κοινοῦ λαμβάνοντες ἀποφάσεις ἄλλοι μὲν ἐξ ἐκλογῆς, ἄλλοι δὲ ἐκ κληρώσεως, ἐν τοιαύτ η περιπτώσει ἐκ τούτων τῶν τρόπων πρὸς λῆψιν ἀποφάσεων περὶ δημοσίων ὑποθέσεων ἄλλοι μὲν ἀνήκουν εἰς τὸ ἀριστοκρατικὸν πολίτευμα, ἄλλοι δὲ εἰς αὐτὴν τὴν λεγομένην «πολιτείαν». Καθωρίσαμεν λοιπὸν κατὰ τὸν ἀνωτέρω τρόπον τὰ διάφορα εἴδη τοῦ βουλευομένου μέρους τῆς πόλεως (δηλαδὴ τοῦ μέρους, τὸ ὁποῖον κρίνει καὶ ἀποφασίζει περὶ τῶν δημοσίων ὑποθέσεων) ἐν σχέσει πρὸς τὰ διάφορα εἴδη τῶν πολιτευμάτων, καὶ κυβερν ᾶ ἕκαστον εἶδος πολιτεύματος τὴν πόλιν κατὰ τὴν καθορισθεῖσαν διαίρεσιν τοῦ βουλευομένου μέρους συμφέρει δὲ εἰς τὸ δημοκρατικὸν πολίτευμα, τὸ ὁποῖον κατὰ τὸ σήμερον ἐπικρατοῦν εἶδος του φαίνεται, ὅτι εἶναι τὸ κατ ἐξοχὴν δημοκρατικὸν πολίτευμα, ἐννοῶ δὲ τοιούτου εἴδους δημοκρατίαν, εἰς τὴν ὁποίαν ὁ λαὸς εἶναι κυρίαρχος 141 καὶ τῶν νόμων αὐτῶν, προκειμένου νὰ λαμβάν η ὀρθοτέρας ἀποφάσεις νὰ πράττ η ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον γίνεται εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα προκειμένου περὶ τῶν δικαστηρίων ἐπιβάλλουν δηλαδὴ πρόστιμον εἰς ἐκείνους, τοὺς ὁποίους θέλουν νὰ μετέχουν τῶν δικαστηρίων, διὰ νὰ προσέρχωνται νὰ δικάζουν 142, ἐνῶ οἱ δημοκρατικοὶ παρέχουν μισθὸν εἰς τοὺς ἀπόρους, διὰ νὰ προσέρχωνται εἰς τὰ δικαστήρια τοῦτο λοιπὸν πρέπει νὰ πράττουν (αἱ δημοκρατίαι) καὶ προκειμένου περὶ τῶν συνελεύσεων τοῦ λαοῦ 143 διότι κρίνουν καὶ ἀποφασίζουν ὀρθότερον περὶ τῶν διαφόρων πολιτικῶν ὑποθέσεων, ὅταν συσκέπτωνται ὅλοι μαζί, ὁ μὲν λαὸς συσκεπτόμενος μετὰ τῶν διακεκριμένων πολιτῶν 144, αὐτοὶ δὲ συσκεπτόμενοι καὶ ἀπὸ κοινοῦ λαμβά

57 145. Οἱ «πρόβουλοι» εἰς μερικὰς Ελληνικὰς πόλεις (μᾶλλον τὰς ἀριστοκρατουμένας) ἀπετέλουν ἓν πολιτικὸν σῶμα, τὸ ὁποῖον εἶχεν ὡς ἔργον νὰ ἐξετάζ η τὰς προτάσεις ἢ τὰ σχέδια νόμων καὶ ψηφισμάτων, πρὶν αὐτὰ ὑποβληθοῦν εἰς τὴν κρίσιν καὶ ἐπιδοκιμασίαν τοῦ λαοῦ «Νομοφύλακες» ἐλέγοντο εἰς τὰς ἀρχαίας Ελληνικὰς πόλεις οἱ ἄρχοντες, οἱ ὁποῖοι εἶχον ὡς ἔργον νὰ ἐπιτηροῦν τὴν ἀκριβῆ ἐκτέλεσιν τῶν νόμων, ἡ ἀρχὴ δὲ αὐτὴ ἴσχυε κυρίως εἰς τὰ ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα, καθὼς λέγει ὁ Αριστοτέλης. νοντες ἀποφάσεις μετὰ τοῦ λαοῦ συμφέρει ἐπίσης εἰς τὴν τοιούτου εἴδους δημοκρατίαν νὰ προέρχωνται ἐξ ἐκλογῆς οἱ κρίνοντες καὶ ἀποφασίζοντες περὶ τῶν δημοσίων ὑποθέσεων (οἱ «βουλευόμενοι») ἢ νὰ προέρχωνται ἐκ κληρώσεως κατ ἴσον ἀριθμὸν ἐκ τῶν δύο μερῶν (δηλαδὴ τοῦ λαοῦ καὶ τῶν διακεκριμένων πολιτῶν) συμφέρει προσέτι, καὶ ὅταν ὑπερτεροῦν κατὰ πολὺ ἀριθμητικῶς οἱ ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ ἀπὸ τοὺς πολίτας, οἱ ὁποῖοι ἔχουν πεῖραν τῶν πολιτικῶν πραγμάτων, ἢ νὰ μὴ παρέχουν εἰς ὅλους τοὺς πολίτας (τοὺς μετέχοντας τῶν συνελεύσεων) μισθόν, ἀλλὰ μόνον εἰς ὅσους ἀναλογοῦν κατ ἀριθμὸν πρὸς τὸν ἀριθμὸν τῶν διακεκριμένων πολιτῶν (οἱ ὁποῖοι ἔχουν πεῖραν εἰς τὰ πολιτικὰ πράγματα), ἢ νὰ ἀποκλείουν ἀπὸ τὴν κλήρωσιν τὸν μεγαλύτερον ἀριθμὸν τῶν πολιτῶν εἰς δὲ τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα συμφέρει ἢ νὰ ἐκλέγουν προσέτι καὶ μερικοὺς ἐκ τοῦ λαοῦ (διὰ νὰ λαμβάνουν μέρος εἰς τὸ σῶμα, τὸ ὁποῖον ἀποφασίζει περὶ τῶν δημοσίων ὑποθέσεων), ἢ ἀφοῦ δημιουργήσουν ἓν σῶμα ἀρχόντων, ὅμοιον πρὸς τοὺς εἰς μερικὰς πόλεις ἄρχοντας, τοὺς ὁποίους ὁνομάζουν προβούλους 145 καὶ νομοφύλακας 146, νὰ ἀποφαίνεται τοῦτο περὶ τῶν θεμάτων, περὶ τῶν ὁποίων αὐτοὶ (οἱ ὀλιγαρχικοί) ἤθελον λάβει προκαταρκτικὰς ἀποφάσεις διότι τοιουτοτρόπως θὰ μετέχ η ὁ λαὸς τοῦ δικαιώματος νὰ κρίν η καὶ νὰ λαμβάν η ἀποφάσεις (περὶ τῶν πολιτικῶν ὑποθέσεων), καὶ θὰ ἀφαιρεθ ῆ ἀπὸ αὐτὸν ἡ δύναμις νὰ ἐπιδιώξ η τὴν κατάλυσιν τινὸς ἐκ τῶν ἰσχυόντων πολιτικῶν θεσμῶν προσέτι συμφέρει (εἰς τὰς ὀλιγαρχίας) ἢ νὰ λαμβάν η ὁ λαὸς διὰ τῆς ψήφου του τὰς ἰδίας ἀποφάσεις πρὸς τοὺς ὀλιγαρχικοὺς ἄρχοντας ἢ νὰ μὴ φέρ η οὐδεμίαν ἀντίρρησιν εἰς τὰς πρὸς ψήφισιν ὑποβαλλομένας προτάσεις, ἢ τέλος νὰ παρέχουν μὲν εἰς ὅλους τὸ δικαίωμα εἰς μίαν κοινὴν σύσκεψιν, νὰ κρίνουν ὅμως καὶ νὰ ἀποφασίζουν μόνον οἱ ἄρχοντες. Επίσης δὲ πρέπει νὰ πράττουν (εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ

58 πολιτεύματα) τὸ ἀντίθετον ἐκείνου, τὸ ὁποῖον γίνεται εἰς τὰς «πολιτείας» 147. Δηλαδὴ πρέπει νὰ ἔχ η μὲν ὁ λαὸς (εἰς τὰς συνελεύσεις) τὴν κυριότητα νὰ ἐγκρίν η τὰς ὑποβαλλομένας πρὸς ψήφισιν προτάσεις, νὰ μὴ ἔχ η ὅμως τὴν κυριότητα νὰ ἀπορρίπτ η αὐτάς, ἀλλὰ εἰς αὐτὴν τὴν περίπτωσιν νὰ ἐπαναφέρωνται πάλιν αἱ προτάσεις εἰς τοὺς ἄρχοντας. Διότι εἰς τὰς «πολιτείας» πράττουν τὸ ἀντίστροφον οἱ ὀλίγοι ἔχουν μὲν τὴν κυριότητα νὰ ἐγκρίνουν τὰς ὑποβαλλομένας προτάσεις, ἐὰν ὅμως ἀπορρίψουν αὐτάς, ἡ ἀπόφασίς των αὐτὴ δὲν ἔχει ἐγκυρότητα, ἀλλὰ τὸ θέμα ἐπαναφέρεται πάντοτε εἰς τὴν ἑκάστοτε κρίσιν τῶν πολλῶν. Περὶ τοῦ μέρους λοιπὸν τοῦ πολιτεύματος, τὸ ὁποῖον ἔχει δικαίωμα νὰ κρίν η καὶ νὰ λαμβάν η ἀποφάσεις (τὸ βουλευόμενον σῶμα τῆς πόλεως) καὶ τὸ ὁποῖον εἶναι τὸ κυρίαρχον τῆς πόλεως, ἂς θεωρηθοῦν ἀρκετὰ ὅσα καθωρίσθησαν κατὰ τὸν ἀνωτέρω τρόπον Δηλ. εἰς τὰ πολιτεύματα, τὰ ὁποῖα ἔχουν τὸ εἰδικὸν ὄνομα «πολιτεία», κοινὸν εἰς πάντα τὰ πολιτεύματα Περὶ τοῦ βουλευομένου σώματος Δηλ. ἕκαστος ἄρχων ἀσκεῖ ἐπὶ ἓξ μῆνας τὴν ἀρχήν, τὴν ὁποίαν κατέχει. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΔΩΔΕΚΑΤΟΝ Περὶ τῶν διαφόρων ἐξουσιῶν. 15. Εν συνεχεί α δὲ τῶν ἀνωτέρω ἐκτεθέντων 148 ἔρχεται πρὸς ἐξέτασιν τὸ θέμα τῆς διακρίσεως τῶν ἀρχῶν. Διότι καὶ τὸ θέμα περὶ τοῦ μέρους τούτου τοῦ πολιτεύματος (δηλαδὴ τὸ μέρος τῶν ἀρχῶν, αὐταὶ αἱ ἀρχαί) ἔχει πολλὰς πτυχάς (περιπτώσεις), πόσαι δηλαδὴ εἶναι αἱ ἀρχαὶ καὶ ποίας ἔχουν δικαιοδοσίας, ἐπίσης πρέπει νὰ ἐξετασθ ῆ καὶ τὸ θέμα τῆς χρονικῆς διαρκείας πόση δηλαδὴ εἶναι ἡ χρονικὴ διάρκεια ἑκάστης ἀρχῆς διότι ἄλλαι μὲν πόλεις καθορίζουν ἑξάμηνον τὴν χρονικὴν διάρκειαν τῶν ἀρχῶν 149, ἄλλαι δὲ μικροτέρας διαρκείας, ἄλλαι ἑνὸς ἔτους καὶ ἄλλαι περισσότερον μακροχρονίους ἐπίσης ὑπάρχει τὸ ζήτημα, ἐὰν οἱ κατέχοντες τὰς ἀρχὰς πρέπει νὰ παραμένουν εἰς αὐτὰς ἰσοβίως ἢ μόνον ἐπὶ μακρὸν

59 150. «Χορηγοὶ» ἐλέγοντο οἱ πολῖται, οἱ ὁποῖοι κατέβαλλον τὰς δαπάνας πρὸς κατάρτισιν τοῦ χοροῦ διὰ τὰς θεατρικὰς παραστάσεις Οἱ «κήρυκες» ἦσαν δημόσιοι ἀγγελιαφόροι, οἱ ὁποῖοι μετέδιδον ἀγγελίας εἰς πόλεις, αἱ ὁποῖαι εὑρίσκοντο εἰς πολεμικὰς ἐχθροπραξίας Ο στρατηγὸς ὡρίζετο δι ἐκλογῆς ἐκ τῶν πολιτῶν Ο «γυναικονόμος» εἶχε τὴν ἐπίβλεψιν τῶν ἠθῶν καὶ τῆς διαγωγῆς τῶν γυναικῶν Ο «παιδονόμος» ἦτο ἄρχων κυρίως εἰς τὰς Δωρικὰς πόλεις (τὴν Σπάρτην καὶ ἄλλας) καὶ ἐπέβλεπε τὴν ἀνατροφὴν τῶν παίδων. χρονικὸν διάστημα ἢ νὰ μὴ γίνεται οὔτε τὸ ἓν οὔτε τὸ ἄλλο ἐξ αὐτῶν τῶν δύο, ἀλλὰ νὰ εἶναι ἄρχοντες τὰ ἴδια πρόσωπα ἐπὶ πολλὰς φοράς, ἢ νὰ μὴ ἀναλαμβάν η δύο φορὰς ἄρχων τὸ αὐτὸ πρόσωπον, ἀλλὰ μόνον μίαν φοράν προσέτι δὲ ὑπάρχει καὶ τὸ θέμα περὶ τοῦ τρόπου τῆς ἐγκαταστάσεως τῶν ἀρχῶν, ἐκ ποίων δηλαδὴ προσώπων πρέπει νὰ ἀπαρτίζωνται αἱ διάφοροι ἀρχαὶ καὶ ὑπὸ ποίων νὰ καθορίζωνται καὶ κατὰ ποῖον τρόπον. Διότι πρέπει ἐν σχέσει πρὸς ὅλα αὐτὰ νὰ δυνάμεθα νὰ διακρίνωμεν κατὰ πόσους τρόπους εἶναι δυνατὸν νὰ γίνωνται, καὶ ἔπειτα νὰ καθορίσωμεν εἰς ποῖα πολιτεύματα συμφέρουν ποίου εἴδους ἀρχὰς νὰ προσαρμόσωμεν. Αλλὰ οὔτε τοῦτο εἶναι εὔκολον νὰ προσδιορίσωμεν, ποίας δηλαδὴ πρέπει νὰ ὀνομάζωμεν ἀρχάς διότι ἡ πολιτικὴ κοινωνία ἔχει πράγματι ἀνάγκην ἀπὸ πολλοὺς ἐπόπτας, διὰ τοῦτο δὲν πρέπει νὰ θεωρῶμεν ὡς ἄρχοντας οὔτε ὅλους, ὅσοι ἐκλέγονται πρὸς κατάληψιν κάποιας θέσεως, οὔτε ὅλους, ὅσοι καθορίζονται διὰ κληρώσεως πρὸς ἄσκησιν οἱουδήποτε ἔργου καθὼς δηλαδὴ κατὰ πρῶτον λόγον τοὺς ἱερεῖς δὲν πρέπει νὰ θεωρῶμεν ὡς ἄρχοντας διότι τὸ ἀξίωμα αὐτῶν πρέπει νὰ νομίζωμεν ὡς κἄτι διάφορον ἀπὸ τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα προσέτι δὲ καὶ οἱ χορηγοὶ 150 καὶ οἱ κήρυκες 151 καὶ οἱ ἀπεσταλμένοι τῶν πόλεων πρὸς ἐκτέλεσιν κάποιας ἀποστολῆς καθορίζονται δι ἐκλογῆς (χωρὶς διὰ τοῦτο νὰ θεωρῶνται ἄρχοντες). Απὸ τοὺς θεωρούμενους ὅμως ἄρχοντας ἄλλοι μὲν εἶναι πολιτικοὶ καὶ ἔχουν τὴν ἐπιστασίαν ἢ πάντων τῶν πολιτῶν πρὸς ἐκτέλεσιν μιᾶς πράξεως, καθὼς ἐπὶ παραδείγματι ὁ στρατηγὸς 152 ἔχει τὴν ἐπιστασίαν πάντων τῶν ἐν στρατιωτικ ῆ ὑπηρεσία τελούντων πολιτῶν, ἢ ἔχουν τὴν φροντίδα ἑνὸς μόνον μέρους, καθὼς δηλαδὴ ὁ γυναικονόμος 153 ἢ ὁ παιδονόμος 154 ἄλλοι δὲ ἄρχοντες εἶναι οἰκονομικοὶ (ἔχουν σχέσιν μὲ τὴν οἰκονομίαν τῆς πόλεως) διότι πολλὰς φορὰς ἐκλέγουν τοὺς ἄρχοντας, οἱ ὁποῖοι καλοῦνται σι

60 155. Ο «σιτομέτρης» ἦτο δημόσιος ὑπάλληλος ἔχων ὡς ἔργον νὰ ἐπιβλέπ η τὰ μέτρα τοῦ σίτου Οἱ «δημόσιοι» αὐτοὶ ὑπηρέται ἐξετέλουν βαρὺ ἔργον, τὸ ὁποῖον εἶχεν ἀνάγκην ὑλικῆς δυνάμεως, διὰ τοῦτο ἐβοηθοῦντο αὐτοὶ ὑπὸ δούλων, ἐφ ὅσον αἱ πόλεις ἦσαν εἰς θέσιν οἰκονομικῶς νὰ πράξουν τοῦτο Ποίας δηλαδὴ πρέπει νὰ ὀνομάζωμεν «ἀρχὰς» (ἐξουσίας), καθὼς ἔγραψεν ὀλίγον ἀνωτέρω Ο Αριστοτέλης θεωρεῖ καὶ εἶναι βεβαίως τοῦτο ὀρθόν ὅτι ὅπως ἡ ἄσκησις ἑνὸς μόνον οἱουδήποτε ἔργου συντελεῖ εἰς τὴν εὐόδωσιν αὐτοῦ, παρὰ ἐὰν ἀνελαμβάνετο ὑπὸ τοῦ ἰδίου προσώπου ἡ ἐκτέλεσις πολλῶν συγχρόνως ἔργων, τοιουτοτρόπως συμβαίνει καὶ ἐν σχέσει πρὸς τὴν ἄσκησιν διαφόρων ἐξουσιῶν. Η διαχείρισις δηλ. ὑπὸ ἑνὸς προσώπου μιᾶς μόνον ἀρχῆς θὰ ἔχ η ὡς ἀποτέλεσμα τὴν ὀρθοτέραν καὶ καρποφορωτέραν ἀπόδοσιν αὐτῆς. τομέτραι 155 ἄλλοι δὲ τέλος εἶναι οἱ δημόσιοι ὑπηρέται 156 καὶ εἰς αὐτοὺς ὁρίζουν δούλους ὡς βοηθοὺς (πρὸς ὑποβοήθησιν εἰς τὴν ἐκτέλεσιν τοῦ ἔργου των), ἂν βεβαίως αἱ πόλεις εἶναι εὔποροι. Πρέπει ὅμως νὰ χαρακτηρίσωμεν γενικῶς ὡς ἀρχὰς ἐκείνας πρὸ πάντων, εἰς τὰς ὁποίας ἔχει δοθ ῆ ἡ ἐξουσία νὰ λάβουν κάποιαν θέσιν ἐπὶ ὡρισμένων σημαντικῶν θεμάτων καὶ νὰ κρίνουν καὶ νὰ ἀποφασίσουν περὶ αὐτῶν καὶ προσέτι νὰ διατάξουν τὴν ἐκτέλεσιν τῶν ἀποφασισθέντων, καὶ προπαντὸς ὅταν ἔχουν τὸ τελευταῖον τοῦτο δικαίωμα (δηλαδὴ νὰ διατάξουν) διότι πράγματι τὸ νὰ ἔχουν τὸ δικαίωμα νὰ διατάσσουν εἶναι περισσότερον χαρακτηριστικὸν γνώρισμα τῶν ἀρχῶν (ἐξουσιῶν). Αλλὰ ταῦτα ὡς πρὸς τὴν πρακτικὴν μὲν χρησιμοποίησιν οὐδὲν γενικῶς ἔχουν ἐνδιαφέρον διότι δὲν ἔγινεν ἀκόμη ἡ περὶ αὐτῶν ἐπιβαλλομένη κρίσις, ἐπειδὴ ὑπάρχει διαφωνία ὡς πρὸς τὸ ὄνομα 157 ἔχουν ὅμως ἀνάγκην κάποιας ἄλλης φιλοσοφικῆς ἐρεύνης. Ποῖαι δὲ ἀρχαὶ καὶ πόσαι κατὰ τὸν ἀριθμὸν εἶναι ἀναγκαῖαι, ἐὰν πρόκειται νὰ ὑπάρξ η μία πόλις, ἐπίσης δὲ καὶ ποῖαι ἀρχαὶ δὲν εἶναι μὲν ἀναγκαῖαι, εἶναι ὅμως χρήσιμοι πρὸς τὸν σκοπὸν τῆς ἐξυπηρετήσεως παντὸς ἀξιολόγου πολιτεύματος, ἐν σχέσει λοιπὸν πρὸς αὐτὰ τὰ θέματα θὰ ἠδύνατό τις νὰ προβάλ η περισσοτέρας ἀπορίας ἀναφορικῶς βεβαίως πρὸς πᾶν εἶδος πολιτεύματος καὶ προσέτι μάλιστα πρὸς τὸ πολίτευμα τῶν μικρῶν πόλεων. Εἰς μὲν δηλαδὴ τὰς μεγάλας πόλεις εἶναι βεβαίως δυνατὸν καὶ πρέπει συνάμα νὰ ὑπάρχ η μία μόνη ἀρχὴ τεταγμένη εἰς τὴν ἐκτέλεσιν ἑνὸς 158 μόνον ἔργου διότι εἰς τὰς μεγάλας πόλεις λόγ ω τοῦ ὅτι οἱ πολῖται εἶναι πολυάριθμοι εἶναι δυνατὸν νὰ προσέρχωνται 159 καὶ πολλοὶ πρὸς ἀνάληψιν πολιτικῶν ἀξιωμάτων, ὥστε προκειμένου μὲν περὶ ἄλλων 159. Δηλαδὴ νὰ διεκδικοῦν πολλὰ συγχρόνως πρόσωπα τὴν διαχείρισιν τῶν διαφόρων πολιτικῶν ἐξουσιῶν

61 160. Τὸ «ὀβελισκολύχνιον» ἦτο σκεῦος, τὸ ὁποῖον ἐξετέλει διπλοῦν ἔργον, δηλαδὴ ἦτο «ὀβελὸς» (σοῦβλα) καὶ λύχνος, ἐχρησιμοποιεῖτο δὲ τοῦτο κυρίως ὑπὸ τῶν στρατιωτῶν. Τὴν ὑπὸ ἑνὸς μόνον προσώπου διαχείρισιν, ὅπως συνέβαινεν εἰς τὰς μικρὰς πόλεις λόγ ω τοῦ μικροῦ ἀριθμοῦ τῶν κατοίκων, πολλῶν συγχρόνως ἐξουσιῶν παραβάλλει ὁ Αριστοτέλης πρὸς τὸ ὀβελισκολύχνιον, τὸ ὁποῖον ἦτο χρήσιμον εἰς πολλὰ ἔργα. Κατὰ τὸν ἴδιον τρόπον ὁ Αριστοτέλης παρέβαλεν εἰς τὴν ἀρχὴν τοῦ παρόντος συγγράμματος τὴν χρησιμοποίησιν ἑνὸς μόνον ἑργαλείου διὰ τὴν ἐκτέλεσιν πολλῶν ἔργων πρὸς τὴν λεγομένην «Δελφικὴν μάχαιραν», ἡ ὁποία ἐχρησιμοποιεῖτο πρὸς ἐξυπηρέτησιν πολλῶν σκοπῶν. ἀξιωμάτων νὰ ἀφίνουν νὰ παρέλθ η πολὺς χρόνος (ἕως ὅτου ἀναλάβουν αὐτὰ ἐκ νέου), ἄλλα δὲ νὰ ἀναλαμβάνουν μόνον μίαν φορὰν κατὰ τὴν διάρκειαν τοῦ βίου των καὶ πράγματι ἕκαστον ἔργον τυγχάνει καλυτέρας ἐπιμελείας ἀπὸ τὸν ἄρχοντα ὁ ὁποῖος ἀσχολεῖται εἰς αὐτὸ μόνον τὸ ἔργον, παρὰ ἀπὸ τὸν ἄρχοντα, ὁ ὁποῖος ἔχει ἀσχολίας καὶ εἰς πολλὰ ἄλλα ἔργα εἰς τὰς μικρὰς ὅμως πόλεις κατ ἀνάγκην πολλὰς ἐξουσίας συγκεντρώνουν εἰς τὰς χεῖρας ὀλίγων προσώπων διότι λόγ ω τοῦ μικροῦ ἀριθμοῦ τῶν κατοίκων δὲν εἶναι εὔκολον νὰ ὑπάρχουν πολλοὶ εἰς τὰς πολιτικὰς ἀρχάς ἐξ ἄλλου ποῖοι θὰ εἶναι πάλιν οἱ διάδοχοι αὐτῶν; Συμβαίνει δὲ ἐνίοτε νὰ ἔχουν αἱ μικραὶ πόλεις ἀνάγκην τῶν ἰδίων ἀρχῶν καὶ τῶν ἰδίων νόμων πρὸς τὰς μεγάλας πόλεις πλὴν ὅμως αἱ μὲν μικραὶ πόλεις ἔχουν ἀνάγκην πολλὰς φορὰς τῶν ἰδίων προσώπων, εἰς τὰς μεγάλας ὅμως πόλεις τοῦτο συμβαίνει εἰς διάστημα μακροῦ χρόνου διὰ τοῦτο οὐδὲν κώλυμα ὑπάρχει νὰ ἀναλαμβάν η εἰς τὰς μικρὰς πόλεις συγχρόνως τὸ αὐτὸ πρόσωπον πολλὰς δημοσίας ὑπηρεσίας διότι δὲν θὰ προβάλ η ἡ μία ἐμπόδια εἰς τὴν ἄλλην καὶ λόγ ω τοῦ μικροῦ ἀριθμοῦ τῶν κατοίκων εἶναι ἠναγκασμένοι εἰς τὰς μικρὰς πόλεις νὰ χρησιμοποιοῦν τοὺς ἄρχοντας ὡσὰν τὰ σκεύη, τὰ ὁποῖα ὀνομάζονται «ὀβελισκολύχνια» 160. Εὰν λοιπὸν δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν πόσαι ἀρχαὶ (ἐξουσίαι) εἶναι ἀναγκαῖον νὰ ὑπάρχουν εἰς ἑκάστην πόλιν καὶ πόσαι δὲν εἶναι μὲν ἀναγκαῖον, ἀλλὰ πρέπει ὅμως νὰ ὑπάρχουν, ἐν τοιαύτ η περιπτώσει ἐάν τις γνωρίζ η αὐτὰ τὰ θέματα εὐκολώτερον δύναται νὰ καταλήξ η εἰς τὸ συμπέρασμα ποίας ἀρχὰς ἁρμόζει νὰ συγκεντρώσ η εἰς τὰς χεῖρας ἑνὸς μόνον προσώπου. Εἶναι ἐπίσης πρέπον νὰ ἔχωμεν ὑπ ὄψει καὶ τοῦτο, περὶ ποίων δηλαδὴ θεμάτων πρέπει νὰ φροντίζουν κατὰ περιπτώσεις πολλοὶ συγχρόνως ἄρχοντες καὶ περὶ ποίων ἐξ ἄλλου θεμάτων εἰς πάσας τὰς περιπτώσεις πρέπει εἰς μόνον ἄρχων νὰ ἔχ η τὴν μονα

62 161. Ο «ἀγορανόμος» ἦτο ὁ ἄρχων τῆς ἀγορᾶς, ὁ ὁποῖος εἶχε τὴν φροντίδα τῆς εὐκοσμίας τῆς ἀγορᾶς, δηλαδὴ ἐπέβλεπε τὴν κατὰ καλὸν καὶ νόμιμον τρόπον διεξαγωγὴν τῶν ἀγορῶν καὶ πωλήσεων. δικὴν κυριότητα δηλαδὴ προκειμένου ἐπὶ παραδείγματι περὶ τῆς εὐκοσμίας (τῆς καλῆς διαγωγῆς) ποῖον ἐκ τῶν δύο πρέπει νὰ γίνεται, εἰς μὲν τὴν ἀγορὰν θὰ ἔχ η τὴν φροντίδα περὶ αὐτῆς ὁ «ἀγορανόμος» 161, ἄλλος δὲ ἄρχων θὰ ἐπιβλέπ η αὐτὴν εἷς ἄλλας περιπτώσεις, ἢ εἰς πάσας τὰς περιπτώσεις θὰ ἔχ η τὴν ἐπίβλεψιν αὐτῆς ὁ ἴδιος ἄρχων; Καὶ ἐπίσης γεννᾶται τὸ ἐρώτημα κατὰ ποῖον τρόπον πρέπει νὰ διακρίνωμεν τὰς ἀρχάς, κατὰ τὸ εἶδος τοῦ πράγματος, τοῦ ὁποίου ἔχουν τὴν ἐπιμέλειαν, ἢ συμφώνως πρὸς τοὺς ἀνθρώπους, περὶ τῶν ὁποίων φροντίζουν; Λέγων δὲ τοῦτο ἐννοῶ δηλαδὴ ἐὰν πρέπει νὰ εἶναι εἷς μόνον ἄρχων πρὸς ἐπίβλεψιν τῆς εὐκοσμίας εἰς πάσας τὰς περιπτώσεις ἢ ἄλλος προκειμένου περὶ τῆς εὐκοσμίας τῶν παίδων καὶ ἄλλος περὶ τῆς καλῆς διαγωγῆς τῶν γυναικῶν. Επίσης καὶ ὡς πρὸς τὰ διάφορα εἴδη τῶν πολιτευμάτων γεννᾶται τὸ αὐτὸ ἐρώτημα, δηλαδὴ εἰς ἕκαστον εἶδος πολιτεύματος διαφέρει καὶ τὸ εἶδος τῶν ἀρχῶν ἢ οὐδεμία ὑπάρχει διαφορὰ μεταξὺ τῶν διαφόρων ἀρχῶν εἰς τὰ διάφορα εἴδη πολιτευμάτων ἐπὶ παραδείγματι εἰς τὴν δημοκρατίαν καὶ εἰς τὴν ὀλιγαρχίαν καὶ εἰς τὴν ἀριστοκρατίαν καὶ εἰς τὴν μοναρχίαν ποῖον ἐκ τῶν δύο συμβαίνει, αἱ ἴδιαι ἀρχαὶ ἔχουν τὴν ἰδίαν κυριότητα, μὴ προερχόμεναι ὅμως εἰς πάντα τὰ πολιτεύματα ἀπὸ ἴσους οὔτε ἀπὸ ὁμοίους, ἀλλὰ ἀπὸ διαφόρους εἰς τὰ διάφορα πολιτεύματα, δηλαδὴ εἰς μὲν τὰ ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα ἀπὸ τοὺς πεπαιδευμένους πολίτας, εἰς δὲ τὰ ὀλιγαρχικὰ ἀπὸ τοὺς πλουσίους καὶ εἰς τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα ἀπὸ τοὺς ἐλευθέρους πολίτας ἢ ὑπάρχουν μερικὰ πολιτεύματα ἔχοντα διαφορὰς καὶ εἰς αὐτὰς τὰς ἀρχάς εἰς μερικὰ δὲ πολιτεύματα ὁμοιάζουν αἱ ἀρχαὶ τῆς αὐτῆς ἁρμοδιότητος καὶ εἰς ἄλλα μερικὰ διαφέρουν, διότι εἰς ἄλλας μὲν πόλεις ἁρμόζει νὰ εἶναι πολυμελεῖς αἱ ἀρχαί, εἰς ἄλλας δὲ νὰ εἶναι ὀλιγομελεῖς αἱ ἀρχαὶ τῆς ἰδίας ἁρμοδιότητος

63 162. Λέγει ταῦτα ὁ Αριστοτέλης, διότι καὶ οἱ «πρόβουλοι», καίτοι δὲν ἀνῆκον εἰς τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα, ὅμως ἤσκουν τὸ αὐτὸ ἔργον πρὸς τὴν βουλήν, ἡ ὁποία ἦτο στοιχεῖον τοῦ δημοκρατικοῦ πολιτεύματος. Αλλὰ πλὴν τούτων εἶναι μερικαὶ ἀρχαὶ ὑπάρχουσαι ἰδιαιτέρως εἰς μερικὰς πόλεις, καθὼς ἐπὶ παραδείγματι ἡ ἀρχὴ τῶν «προβούλων» αὐτὴ δηλαδὴ ἡ ἀρχὴ δὲν εἶναι τοῦ δημοκρατικοῦ πολιτεύματος, ἐνῶ ἡ βουλὴ ἔχει χαρακτῆρα δημοκρατικόν 162 διότι πρέπει μὲν νὰ ὑπάρχ η μία παρομοία ἀρχή, ἡ ὁποία θὰ ἔχ η τὴν φροντίδα νὰ ἀποφαίνεται περὶ τῶν διαφόρων δημοσίων ὑποθέσεων διὰ προβουλεύματος πρὸ τῆς ἀποφάσεως, τὴν ὁποίαν θὰ λάβ η ὁ λαὸς ἐν συνελεύσει, διὰ νὰ ἔχ η τὸν καιρὸν ὁ λαὸς νὰ ἀσχολῆται εἰς τὰς ἰδιωτικάς του ὑποθέσεις, ἡ ἀρχὴ δὲ αὕτη, ἐὰν τὴν ἀπαρτίζουν ὀλίγοι μόνον κατὰ τὸν ἀριθμὸν ἄνθρωποι, ἔχει χαρακτῆρα ὀλιγαρχικόν οἱ δὲ πρόβουλοι εἶναι κατ ἀνάγκην ὀλίγοι κατὰ τὸν ἀριθμόν, διὰ τοῦτο ἡ ἀρχὴ αὐτῶν ἔχει χαρακτῆρα ὀλιγαρχικόν. Αλλὰ εἰς ἃς πόλεις ὑπάρχουν καὶ αἱ δύο αὗται ἀρχαὶ (δηλαδὴ καὶ οἱ πρόβουλοι καὶ ἡ βουλή), εἰς αὐτὰς οἱ πρόβουλοι τοποθετοῦνται ὡς φρουροὶ τῶν βουλευτῶν διότι ὁ μὲν βουλευτὴς εἶναι στοιχεῖον τοῦ δημοκρατικοῦ πολιτεύματος, ὁ δὲ πρόβουλος ἀνήκει εἰς τὸ ὀλιγαρχικὸν πολίτευμα. Καταλύεται δὲ προσέτι καὶ τῆς βουλῆς ἡ ἰσχὺς εἰς αὐτὰς τὰς δημοκρατίας, εἰς τὰς ὁποίας ὁ ἴδιος ὁ λαὸς συνερχόμενος εἰς συνέλευσιν κρίνει καὶ ἀποφασίζει περὶ πάντων τῶν δημοσίων θεμάτων (χωρὶς νὰ ὑπάρχ η προβούλευμα τῆς βουλῆς). Τοῦτο δὲ συμβαίνει συνήθως, ὅταν ὑπάρχ η εὐκολία πρὸς καταβολὴν μισθοῦ εἰς τοὺς μετέχοντας τῶν συνελεύσεων τοῦ λαοῦ διότι οἱ πολῖται ἔχοντες τὴν εὐκαιρίαν συνέρχονται πολλὰς φορὰς εἰς συνελεύσεις καὶ οἱ ἴδιοι (ἄνευ τῆς μεσολαβήσεως τῆς βουλῆς) ἀποφασίζουν περὶ πάντων τῶν δημοσίων προβλημάτων. Ο δὲ παιδονόμος (ὁ ἐπιβλέπων τὴν ἀνατροφὴν καὶ τὴν διαγωγὴν τῶν παίδων) καὶ ὁ γυναικονόμος (ὁ ἔχων τὴν ἐπίβλεψιν τῶν ἠθῶν καὶ τῆς διαγωγῆς τῶν γυναικῶν) καὶ οἱοσδήποτε ἄλλος ἄρχων, ὁ ὁποῖος ἔχει παρομοίαν ἁρμοδιότητα, εἶναι χαρακτῆρος ἀριστοκρατικοῦ, ὄχι δὲ

64 126 δημοκρατικοῦ διότι πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ ἐμποδίζουν τὰς γυναίκας τῶν πτωχῶν νὰ ἐξέρχωνται ἀπὸ τὰς οἰκίας των; Οὔτε ἐξ ἄλλου εἶναι χαρακτηριστικὸν τοῦ ὀλιγαρχικοῦ πολιτεύματος, διότι αἱ γυναῖκες τῶν ὀλιγαρχικῶν διάγουν πολυτελῆ βίον. Αλλὰ περὶ τούτων τῶν θεμάτων ἂς θεωρηθοῦν ἀρκετὰ ὅσα ἐλέχθησαν μέχρι τώρα, ἤδη δὲ πρέπει νὰ ἐπιχειρήσωμεν νὰ κάμωμεν λόγον ἐξ ἀρχῆς περὶ τῆς ἐγκαταστάσεως τῶν ἀρχόντων. Ως πρὸς τὸ θέμα τοῦτο ὑπάρχουν τρεῖς διάφοροι βασικαὶ προϋποθέσεις, εἰς τὰς ὁποίας, ἐὰν συνενωθοῦν αὗται, περιέχονται κατ ἀνάγκην ὅλοι οἱ τρόποι ἐγκαταστάσεως τῶν ἀρχόντων. Πρώτη ἐκ τούτων τῶν τριῶν βασικῶν προϋποθέσεων εἶναι ἡ ἑξῆς: ποῖοι εἶναι ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ἐγκαθιδρύουν τοὺς ἄρχοντας, δευτέρα δὲ ἐκ ποίων προσώπων ἀποτελοῦνται αἱ ἀρχαὶ (ποῖα δηλαδὴ εἶναι τὰ πρόσωπα τῶν ἀρχόντων), καὶ τελευταὶα κατὰ ποῖον τρόπον ἐγκαθιδρύονται οἱ ἄρχοντες. Eκάστη δὲ ἐκ τῶν τριῶν τούτων προϋποθέσεων ἔχει τρεῖς διαφοράς. Η δηλαδὴ ὅλοι οἱ πολῖται ἐγκαθιδρύουν τοὺς ἄρχοντας ἢ μερικοὶ μόνον ἐξ αὐτῶν, καὶ ἢ ἐξ ὅλων τῶν πολιτῶν προέρχονται οἱ ἄρχοντες ἢ μόνον ἐκ μερικῶν, οἱ ὁποῖοι διακρίνονται ἀπὸ τοὺς ἄλλους πολίτας κατά τι προσόν, δηλαδὴ ἢ κατὰ τὴν φορολογήσιμον περιουσίαν ἢ κατὰ τὴν καταγωγὴν ἢ κατὰ τὴν ἀρετὴν ἢ κατά τι ἄλλο παρόμοιον προσόν, καθὼς ἐπὶ παραδείγματι εἰς τὰ Μέγαρα οἱ ἄρχοντες προῆλθον ἐξ ἐκείνων, οἱ ὀποῖοι ἐπανῆλθον ἐκ τῆς ἐξορίας καὶ συνεμάχησαν ἐναντίον τῶν δημοκρατικῶν καὶ ἡ ἐγκαθίδρυσις αὕτη τῶν ἀρχόντων καθ ὅλας τὰς ἀνωτέρω περιπτώσεις γίνεται ἢ δι ἐκλογῆς ἢ διὰ κληρώσεως ἐξ ἄλλου ὅλας τὰς ἀνωτέρω περιπτώσεις πρέπει νὰ λάβωμεν ὑπ ὄψει ἐν συνδυασμ ῶ πρὸς ἀλλήλας, δηλαδὴ ὅτι ἄλλας μὲν ἀρχὰς ἐγκαθιδρύουν μερικοὶ μόνον ἐκ τῶν πολιτῶν, ἄλλας δὲ ἄλλοι πολῖται, καὶ ἄλλαι μὲν ἐξ αὐτῶν τῶν ἀρχῶν προέρχονται 127

65 163. «Φυλὰς» καὶ «δήμους» ἐννοεῖ ὁ Αριστοτέλης ἐδῶ τὴν πολιτικὴν κατάταξιν τῶν πολιτῶν Δηλαδὴ τῆς ἀναδείξεως τῶν ἀρχόντων δι ἐκλογῆς καὶ διὰ κληρώσεως. ἐξ ὅλων τῶν πολιτῶν, ἄλλαι δὲ ἐκ μερικῶν μόνον πολιτῶν, καὶ ἄλλας μὲν καθορίζουν δι ἐκλογῆς, ἄλλας δὲ διὰ κληρώσεως. Εξ ἑκάστης δὲ ἐκ τούτων τῶν διαφορῶν θὰ προέλθουν ἓξ τρόποι (ἐγκαθιδρύσεως τῶν ἀρχόντων). Η δηλαδὴ ὅλοι οἱ ἄρχοντες θὰ προέρχωνται δι ἐκλογῆς ἐξ ὅλων τῶν πολιτῶν ἢ ὅλοι ἐξ ὅλων διὰ κληρώσεως ἢ ὅλοι δι ἐκλογῆς ἐκ μερικῶν πολιτῶν ἢ ὅλοι διὰ κληρώσεως ἐκ μερικῶν καί, ἐὰν προέρχωνται ἐξ ὅλων τῶν πολιτῶν, ἢ θὰ ἀναλαμβάνουν τὴν ἐξουσίαν (οἱ ἐγκαθιδρυόμενοι ἄρχοντες) καθ ἕκαστον μέρος, δηλαδὴ κατὰ φυλὰς καὶ κατὰ δήμους 163 καὶ κατὰ πολιτικὰς μερίδας, ἕως ὅτου αἱ ἀρχαὶ περιέλθουν περιοδικῶς εἰς τὰς χεῖρας πάντων τῶν πολιτῶν, ἢ πάντοτε ἐξ ὅλων, ἢ ἀφ ἑνὸς μὲν κατὰ τοῦτον τὸν τρόπον ἀφ ἑτέρου δὲ κατ ἐκεῖνον ἐξ ἄλλου ἐὰν οἱ ἐγκαθιδρύοντες τοὺς ἄρχοντας εἶναι ὀλίγοι, ἡ ἐγκαθίδρυσις αὐτῶν θὰ γίνεται ἢ δι ἐκλογῆς ἐξ ὅλων τῶν πολιτῶν ἢ διὰ κληρώσεως ἐξ ὅλων, ἢ δι ἐκλογῆς ἐξ ὀλίγων ἢ διὰ κληρώσεως ἐξ ὀλίγων, ἢ ἄλλων μὲν ἀρχῶν κατὰ τοῦτον τὸν τρόπον, ἄλλων δὲ κατ ἐκεῖνον, ἐννοῶ δηλαδὴ ἀφ ἑνὸς μὲν δι ἐκλογῆς ἐκ πάντων, ἀφ ἑτέρου δὲ διὰ κληρώσεως ἐκ πάντων καὶ ἐξ ἄλλου ἀφ ἑνὸς μὲν δι ἐκλογῆς ἐκ ὀλίγων, ἀφ ἑτέρου δὲ διὰ κληρώσεως ἐξ ὀλίγων κατ ἀκολουθίαν προέρχονται δώδεκα ἰδιαίτεροι τρόποι τῶν δύο τούτων συνδυασμῶν 164. Εκ τούτων δὲ τῶν τρόπων ἐγκαθιδρύσεως τῶν ἀρχόντων οἱ μὲν τρεῖς εἶναι δημοκρατικοί, τὸ νὰ γίνεται δηλαδὴ ἡ ἐγκαθίδρυσις τῶν ἀρχῶν ἐκ πάντων τῶν πολιτῶν δι ἐκλογῆς ἢ διὰ κληρώσεως ἢ καὶ διὰ τῶν δύο συνάμα (δηλαδὴ καὶ δι ἐκλογῆς καὶ διὰ κληρώσεως), ἤτοι ἄλλων μὲν ἀρχῶν διὰ κληρώσεως, ἄλλων δὲ δι ἐκλογῆς τὸ νὰ μὴ ἐγκαθιδρύουν ὅμως ὅλοι συνάμα οἱ πολῖται τὰς πολιτικὰς ἀρχάς, ἡ δὲ ἐγκαθίδρυσις αὐτῶν νὰ γίνεται ἐξ ὅλων τῶν πολιτῶν ἢ ἐξ ὀλίγων μόνον ἢ διὰ κληρώσεως ἢ δι ἐκλογῆς ἢ καὶ διὰ τῶν δύο τούτων τρόπων, ἢ ἄλλων

66 165. Εἶναι χαρακτηρισμὸς τοῦ πολιτεύματος, τὸ ὁποῖον ὀνομάζεται εἰδικῶς «πολιτεία». μὲν ἀρχῶν ἐξ ὅλων τῶν πολιτῶν, ἄλλων δὲ ἐκ μερικῶν ἢ διὰ κληρώσεως ἢ δι ἐκλογῆς ἢ καὶ διὰ τῶν δύο τούτων λέγων δὲ καὶ διὰ τῶν δύο τούτων ἐννοῶ τὴν ἐγκαθίδρυσιν ἄλλων μὲν ἀρχῶν διὰ κληρώσεως, ἄλλων δὲ δι ἐκλογῆς ὁ τρόπος οὗτος εἶναι «πολιτικός» 165 καὶ τὸ νὰ ἐγκαθιδρύουν τὰς ἀρχὰς ὀλίγοι μόνον ἐξ ὅλων τῶν πολιτῶν ἢ δι ἐκλογῆς ἢ διὰ κληρώσεως, ἄλλας δὲ δι ἐκλογῆς, ὁ τρόπος οὗτος εἶναι ὀλιγαρχικός περισσότερον ὅμως ὀλιγαρχικὸς εἶναι ὁ τρόπος τῆς ἐγκαθιδρύσεως καὶ διὰ τῶν δύο τούτων (δηλαδὴ καὶ δι ἐκλογῆς καὶ διὰ κληρώσεως). Τὸ νὰ ἐγκαθιδρύουν δὲ ἄλλας μὲν ἀρχὰς ἐξ ὅλων τῶν πολιτῶν, ἄλλας δὲ ἐξ ὀλίγων, ὁ τρόπος οὗτος ἀνήκει εἰς τὴν ἀριστοκρατικὴν «πολιτείαν» ἐπίσης δὲ τῆς ἀριστοκρατικῆς «πολιτείας» εἶναι ὁ τρόπος τῆς ἐγκαθιδρύσεως ἄλλων μὲν ἀρχῶν δι ἐκλογῆς, ἄλλων δὲ διὰ κληρώσεως. Τὸ νὰ ἐγκαθιδρύουν δὲ μερικὰς ἀρχὰς δι ἐκλογῆς ἐξ ὀλίγων καὶ ἄλλας μερικὰς διὰ κληρώσεως ἐξ ὀλίγων, τοῦτο εἶναι χαρακτηριστικὸν τοῦ ὀλιγαρχικοῦ πολιτεύματος, ἐὰν δὲ δὲν γίνεται τοῦτο, εἶναι ἐπίσης ὀλιγαρχικόν ἐπίσης ὀλιγαρχικὸν εἶναι καὶ τὸ νὰ ἐγκαθιδρύουν μερικὰς ἐξ ὀλίγων καὶ διὰ τῶν δύο τρόπων (δι ἐκλογῆς καὶ διὰ κληρώσεως). Τὸ νὰ ἐγκαθιδρύουν δὲ τὰς ἀρχὰς ὀλίγοι μόνον δι ἐκλογῆς ἐξ ὅλων, ἐπίσης δὲ καὶ ὅλοι οἱ πολῖται δι ἐκλογῆς ὀλίγων, τοῦτο εἶναι ἀριστοκρατικόν. Οἱ τρόποι λοιπὸν τῆς ἐγκαθιδρύσεως τῶν ἀρχόντων εἶναι τόσοι (ὅσους ἐμνημονεύσαμεν) κατὰ τὸν ἀριθμόν, καὶ ὁ διαχωρισμὸς οὗτος τῶν διαφόρων τούτων τρόπων ἔγινε συμφώνως πρὸς τὰ διάφορα πολιτεύματα ποῖος δὲ τρόπος καὶ εἰς ποῖα πολιτεύματα συμφέρει καὶ πῶς πρέπει νὰ γίνωνται αἱ ἐγκαθιδρύσεις τῶν ἀρχόντων, μαζὶ μὲ τὰς ἰδιότητας τῶν ἀρχῶν θὰ καταστ ῆ φανερὸν καὶ ποῖαι εἶναι αἱ ἀρχαί. Λέγων δὲ ἰδιότητα τῆς ἀρχῆς ἐννοῶ τὴν ἁρμοδίαν ἀρχήν, ἡ ὁποία ἔχει τὴν κυριότητα φέρ εἰπεῖν ἐπὶ τῶν προσόδων καὶ τὴν κυριότητα τῆς φρουρή

67 σεως διότι ἄλλη εἶναι φέρ εἰπεῖν ἡ ἰδιότης καὶ ἡ κυριότης τοῦ στρατηγοῦ καὶ ἄλλη ἡ ἰδιότης τῆς ἀρχῆς, ἡ ὁποία ἔχει τὴν ἁρμοδιότητα ἐπὶ τῶν ἐμπορικῶν συμφωνιῶν Περὶ τῶν δύο ἄλλων μερῶν, ἤτοι τοῦ βουλευομένου μέρους (τῆς ἐκκλησίας τοῦ δήμου καὶ τῆς βουλῆς) καὶ τῶν ἀρχῶν, αἱ ὁποῖαι ἔχουν τὴν κυρίαν ἐξουσίαν ἐπὶ τῶν δημοσίων ὑποθέσεων (τῆς ἐκτελεστικῆς ἐξουσίας, ὅπως θὰ ἐλέγομεν σήμερον) ἔκαμε λόγον ὁ Αριστοτέλης ἀνωτέρω Οπως ἔκαμε προηγουμένως περὶ τῶν πολιτικῶν ἀρχῶν. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΔΕΚΑΤΟΝ ΤΡΙΤΟΝ Περὶ τῆς δικαστικῆς ἀρχῆς 16. Υπολείπεται ἤδη νὰ κάμωμεν λόγον περὶ τοῦ δικαστικοῦ, τὸ ὁποῖον εἶναι τὸ ἓν ἐκ τῶν τριῶν μερῶν τοῦ πολιτεύματος 166. Πρέπει δὲ καὶ τῶν δικαστηρίων νὰ λάβωμεν τοὺς ἰδίους τρόπους συνδυασμοῦ κατὰ τὴν ἰδίαν βασικὴν ἀρχήν 167. Yπάρχει πράγματι διαφορὰ μεταξὺ τῶν δικαστηρίων κατὰ τὰς τρεῖς ἀκολούθους βασικὰς προϋποθέσεις. Εκ τούτων πρώτη εἶναι ἐκ ποίων, δευτέρα δὲ περὶ ποίων καὶ τρίτη κατὰ ποῖον τρόπον. Λέγων δὲ «ἐκ ποίων» ἐννοῶ ἐκ ποίων προέρχονται οἱ δικασταί, ἐξ ὅλων δηλαδὴ τῶν πολιτῶν ἢ ἐξ ὀλίγων λέγων «περὶ ποίων» ἐννοῶ πόσα εἶναι τὰ εἴδη τῶν δικαστηρίων τέλος λέγων κατὰ ποῖον τρόπον ἐννοῶ «κατὰ ποῖον τρόπον» καθορίζονται οἱ δικασταί, διὰ κληρώσεως ἢ δι ἐκλογῆς. Κατὰ πρῶτον λοιπὸν ἂς καθορίσωμεν πόσα εἶναι τὰ εἴδη τῶν δικαστηρίων. Υπάρχουν πράγματι ὀκτὼ εἴδη δικαστηρίων, ἓν μὲν τὸ ἀσχολούμενον μὲ τὴν λογοδοσίαν τῶν χρηματισάντων ἀρχόντων, ἄλλο δὲ τὸ ἀσχολούμενον μὲ τὰ δημόσια ἀδικήματα, ἄλλο ἀσχολούμενον μὲ ὅσα θέματα ἀνάγονται εἰς τὸ πολίτευμα, τέταρτον τὸ ἀσχολούμενον καὶ ὡς πρὸς τοὺς ἄρχοντας καὶ ὡς πρὸς τοὺς ἰδιώτας μὲ ὅσα θέματα ἀφοροῦν εἰς διαμφισβητήσεις περὶ ἐπιβληθεισῶν ποινῶν, πέμπτον τὸ ἔχον τὴν ἁρμοδιότητα περὶ ἰδιωτικῶν συμφωνιῶν, αἱ ὁποῖαι ἀναφέρονται εἰς μεγάλα ποσά, καὶ ἐκτὸς τούτων τὸ δικαστήριον τὸ ἀσχολούμενον μὲ τὰ ἐγκλήματα φόνου καὶ τὸ ἀσχολούμενον μὲ τὰς ὑποθέσεις ξένων. Καὶ τοῦ μὲν δικαστηρίου τοῦ δικάζοντος

68 168. Τὸ ἐν «Φρεαττοῖ» λεγόμενον δικαστήριον ἦτο εἰς τὸν Πειραιᾶ, εἰς αὐτὸ δὲ διεξήγοντο δίκαι ἐπὶ φόν ω καὶ οἱ μὲν κατηγορούμενοι ἦσαν ἐντὸς πλοίου, οἱ δὲ δικασταὶ ἐπὶ τῆς ξηρᾶς. Η περιοχὴ «Φρεαττώ», ὅπου εὑρίσκετο τὸ δικαστήριον ἐλέγετο καὶ «Φρεαττύς», τὸ ὄνομα δὲ τοῦτο διατηρεῖ καὶ σήμερον. τοὺς φόνους, εἴτε τοῦτο ἀποτελεῖται ἐκ τῶν ἰδίων δικαστῶν εἴτε ἐξ ἄλλων, πρῶτον εἶδος εἶναι τὸ δικάζον τοὺς φόνους ἐκ προμελέτης, δεύτερον τὸ δικάζον τοὺς ἀκουσίους φόνους, τρίτον εἶδος εἶναι τὸ δικάζον τοὺς φόνους, οἱ ὁποῖοι ὁμολογεῖται μέν, ὅτι ἔγιναν, ὑπάρχει ὅμως ἀμφισβήτησις περὶ τοῦ ἂν διεπράχθησαν δικαίως ἢ ἀδίκως, τέταρτον δὲ εἶδος εἶναι το δικαστήριον, τὸ ὁποῖον δικάζει ὅσα ἀποδίδονται εἰς τοὺς καταδιωκομένους ἐπὶ φόν ω πρὸς τὸν σκοπὸν νὰ ἐπανέλθουν εἰς τὴν πατρίδα, καθὼς λέγεται, ὅτι εἶναι εἰς τὰς Αθήνας καὶ τὸ δικαστήριον «τὸ ἐν Φρεαττοῖ» 168 τοιούτου δὲ εἴδους δίκαι συμβαίνουν ὀλίγαι κατὰ τὸ διάστημα μακροῦ χρόνου καὶ μόνον εἰς τὰς μεγάλας πόλεις τοῦ δὲ δικαστηρίου, τὸ ὁποῖον ἀσχολεῖται μὲ τοὺς ξένους, ἓν μὲν εἶδος εἶναι τὸ δικάζον τὰς διαφορὰς τῶν ξένων πρὸς τοὺς ξένους, ἄλλο δὲ τὸ δικάζον τὰς διαφορὰς μεταξὺ ξένων καὶ ἀστῶν προσέτι δὲ ἐκτὸς ὅλων τούτων τῶν δικαστηρίων ὑπάρχει καὶ ἐκεῖνο (δηλαδὴ τὸ ὄγδοον), τὸ ὁποῖον ἀσχολεῖται μὲ τὰς μικρὰς συναλλαγάς, ὅσαι ἀναφέρονται εἰς διαφορὰς μιᾶς δραχμῆς καὶ πέντε δραχμῶν καὶ ὀλίγον περισσοτέρων. Διότι καὶ περὶ αὐτῶν τῶν μικρῶν διαφορῶν πρέπει μὲν νὰ γίνεται δίκη, ἀλλὰ δὲν ἐμπίπτουν εἰς τὴν ἁρμοδιότητα μεγάλου ἀριθμοῦ δικαστῶν. Αλλὰ περὶ τούτων τῶν μικρῶν δικῶν καθὼς καὶ περὶ τῶν ἄλλων τῶν ἀναφερομένων εἰς θέματα φόνου καὶ εἰς ὑποθέσεις τῶν ξένων ἂς ἀφήσωμεν τὴν ἐξέτασιν καὶ ἂς κάμωμεν ἤδη λόγον περὶ τῶν πολιτικῶν δικῶν, ἐκ τῶν ὁποίων, ἐὰν δὲν διεξάγωνται καλῶς, προέρχονται αἱ διαιρέσεις μεταξὺ τῶν πολιτῶν καὶ αἱ μεταβολαὶ τῶν πολιτευμάτων. Κατ ἀνάγκην λοιπὸν ἢ κρίνουν πάντες οἱ δικασταὶ οἱ ὁριζόμενοι δι ἐκλογῆς ἢ διὰ κληρώσεως περὶ πάντων τῶν καθωρισμένων θεμάτων, ἢ ὅλοι οἱ δικασταὶ περὶ ὅλων τῶν θεμάτων ὁριζόμενοι ἀφ ἑνὸς μὲν διὰ κληρώσεως ἀφ ἑτέρου δὲ δι ἐκλογῆς, ἢ κρίνουν περὶ με

69 169. Ποίαν σημασίαν πολιτικὴν εἶχον τὰ δικαστήρια κατὰ τὴν παλαιὰν ἐποχὴν καὶ ποῖον ρόλον διεδραμάτιζον εἰς τὴν πολιτικὴν ζωὴν μᾶς διδάσκει ὁ Πλούταρχος εἰς τὸν βίον τοῦ Σόλωνος (ἰδὲ 17 τόμον τῆς παρούσης σειρᾶς τῶν ἐκδόσεων ἀρχαίων συγγραφέων). ρικῶν θεμάτων τοῦ αὐτοῦ χαρακτῆρος ἄλλοι μὲν διὰ κληρώσεως, ἄλλοι δὲ δι ἐκλογῆς. Αὐτοὶ λοιπὸν οἱ τρόποι λειτουργίας τῶν δικαστηρίων εἶναι τέσσαρες ὑπάρχουν ὅμως καὶ ἄλλοι τόσοι ἀντίστοιχοι πρὸς ἕκαστον μέρος (πρὸς ἕκαστον ἐκ τῶν προγουμένων τρόπων). Αντιθέτως δηλαδὴ οἱ δικάζοντες περὶ ὅλων τῶν θεμάτων δύνανται νὰ προέρχωνται ἐξ ὀλίγων δι ἐκλογῆς, ἢ ἐξ ὀλίγων διὰ κληρώσεως δικάζοντες περὶ πάντων, ἢ ἄλλα μὲν διὰ κλήρου, ἄλλα δὲ δι ἐκλογῆς, ἢ μερικὰ δικαστήρια, ἀποτελούμενα ἀπὸ δικαστὰς ἐκ κληρώσεως καὶ ἐξ ἐκλογῆς, εἶναι δυνατὸν νὰ δικάζουν περὶ τῶν ἰδίων θεμάτων. Αὐτοὶ μὲν λοιπὸν οἱ τρόποι τῆς λειτουργίας τῶν δικαστηρίων, καθὼς ἐξετέθησαν, εἶναι οἱ ἀντίστοιχοι πρὸς ἐκείνους, περὶ τῶν ὁποίων ἔγινε λόγος ἀνωτέρω. Προσέτι δὲ αὐτοὶ οἱ τρόποι εἶναι δυνατὸν νὰ συνδυασθοῦν μεταξύ των, ἐννοῶ τὰ δικαστήρια τὰ ἀπαρτιζόμενα ἄλλα μὲν ἐξ ὅλων, ἄλλα δὲ ἐξ ὀλίγων, ἄλλα δὲ προέρχονται καὶ ἐκ τῶν δύο τρόπων, δηλαδὴ ἐὰν τὸ αὐτὸ δικαστήριον ἀπαρτίζουν δικασταὶ προερχόμενοι ἐξ ὅλων, ἄλλοι δὲ ἐξ ὀλίγων καὶ ἢ καθορίζονται διὰ κληρώσεως ἢ δι ἐκλογῆς ἢ καὶ διὰ τῶν δύο τούτων τρόπων (διὰ κληρώσεως δηλαδὴ καὶ δι ἐκλογῆς). Εγινε λοιπὸν λόγος κατὰ πόσους τρόπους εἶναι δυνατὸν νὰ λειτουργοῦν τὰ δικαστήρια ἐκ τούτων δὲ τῶν δικαστηρίων ὅσα μὲν λειτουργοῦν κατὰ τοὺς πρώτους τρόπους εἶναι δημοκρατικά, ὅσα δηλαδὴ ἀπαρτίζονται ἀπὸ δικαστάς, οἱ ὁποῖοι προέρχονται ἐξ ὅλων τῶν πολιτῶν, καὶ δικάζουν περὶ ὅλων τῶν θεμάτων, τὰ δὲ ἄλλα εἶναι ὀλιγαρχικά, ὅσα δηλαδὴ ἀπαρτίζονται ἀπὸ δικαστὰς προερχομένους ἐξ ὀλίγων πολιτῶν καὶ δικάζουν περὶ πάντων τῶν θεμάτων τὰ δὲ τρίτα ἀνήκουν εἰς τὸ ἀριστοκρατικὸν πολίτευμα καὶ εἰς τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον λέγεται εἰδικῶς «πολιτεία», καὶ εἶναι αὐτὰ ὅσα ἀπαρτίζονται ἀπὸ δικαστάς, οἱ ὁποῖοι ἄλλοι μὲν προέρχονται ἐξ ὅλων τῶν πολιτῶν, ἄλλοι δὲ ἐξ ὀλίγων

70 Eã 1. Εἰς τὸ τρίτον βιβλίον τοῦ παρόντος συγγράμματος. 2. Η ἀνισότης τῶν ὀλιγαρχικῶν ὡς πλουσίων ἐν σχέσει πρὸς τοὺς ἄλλους πολίτας ὡς πτωχούς. 138 ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΕΜΠΤΟΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΠΡΩΤΟΝ Περὶ τῶν μεταβολῶν τῶν πολιτευμάτων καὶ τῆς φθορᾶς αὐτῶν. 1. Περὶ τῶν ἄλλων λοιπὸν ζητημάτων, περὶ τῶν ὁποίων ἐθέσαμεν σκοπὸν νὰ κάμωμεν τὴν ἐξέτασιν, ἔγινε λόγος ἀνωτέρω σχεδὸν περὶ ὅλων πρέπει τώρα νὰ ἐξετάσωμεν ἐν συνεχεί α πρὸς ὅσα ἐλέχθησαν ἀνωτέρω ἐκ ποίων αἰτίων προέρχεται ἡ μεταβολὴ τῶν πολιτευμάτων καὶ ἐκ πόσων καὶ ἐκ ποιοῦ εἴδους αἰτίων. Καὶ προσέτι ποῖαι εἶναι αἱ φθοραὶ (καταστροφαί), τὰς ὁποίας ὑφίσταται ἕκαστον πολίτευμα, ἐπίσης ἐκ ποίων πολιτευμάτων καὶ εἰς ποῖα πρὸ πάντων μεταβάλλονται, πρὸς τούτοις δὲ ποῖοι εἶναι οἱ τρόποι διασώσεως καὶ ἀπὸ κοινοῦ ὅλων των πολιτευμάτων καὶ ἑνὸς ἑκάστου ἰδιαιτέρως ἐξ αὐτῶν, τέλος δὲ καὶ διὰ ποίων ἰδιαίτατα μέσων εἶναι δυνατὸν νὰ διαφυλάσσεται ἕκαστον πολίτευμα. Αλλὰ πρέπει κατὰ πρῶτον νὰ θέσωμεν ὡς ἀφετηρίαν τοῦτο, ὅτι δηλαδὴ ἔχουν προέλθει πολλὰ εἴδη πολιτευμάτων, ἐπειδὴ ἀναγνωρίζουν μὲν ὅλοι τὸ δίκαιον καὶ τὴν κατ ἀναλογίαν ἰσότητα, ἀποτυγχάνουν ὅμως ὅλοι εἰς τὴν ὀρθὴν ἐκτίμησιν αὐτῶν, καθὼς ἔχει λεχθῆ καὶ προηγουμένως 1. Η δημοκρατία δηλαδὴ ἀνεπτύχθη, ἐπειδὴ νομίζουν, ὅτι λόγ ω τοῦ ὅτι εἶναι οἱ πολῖται κατὰ κάποιαν οἱανδήποτε ἰδιότητα ἴσοι, εἶναι διὰ τοῦτο καὶ γενικῶς καθ ὅλα ἴσοι ἐπειδὴ δηλαδὴ εἶναι ὅλοι οἱ πολῖται ἐξ ἴσου ἐλεύθεροι, νομίζουν, ὅτι εἶναι γενικῶς καθ ὅλα ἴσοι ἡ ὀλιγαρχία δὲ ἀνεπτύχθη ἕνεκα τοῦ ὅτι, ἐπειδὴ συμβαίνει νὰ εἶναι ἄνισοι κατὰ μίαν οἱανδήποτε ἰδιότητα, νομίζουν (οἱ ὀλιγαρχικοί), ὅτι εἶναι γενικῶς καθ ὅλα ἄνισοι ἐν ῶ δηλαδὴ εἶναι μόνον κατὰ τὴν περιουσίαν ἄνισοι, νομίζουν οἱ ὀλιγαρχικοί, ὅτι εἶναι ἀπολύτως καθ ὅλα ἄνισοι 2. Εξ ἄλλου οἱ δημοκρατικοί, ἐπειδὴ εἶναι ἴσοι ἐν σχέσει 139

71 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 3. Ο Αριστοτέλης διαστέλλει τοὺς ὑπερέχοντας κατὰ τὴν ἀρετὴν ἀπὸ ὅλους τοὺς ἄλλους πολίτας, διότι μόνον αὐτοὶ ἔχουν μίαν καθολικὴν ὑπεροχὴν ἔναντι ἄλλων διὰ τοῦτο μόνον αὐτοὶ θὰ ἐδικαιοῦντο νὰ ἐπαναστατοῦν ἀξιοῦντες νὰ μετέχουν τῆς πολιτικῆς ζωῆς καί των πολιτικῶν ἀξιωμάτων κατὰ τρόπον καὶ ποσὸν ἄξιον τῆς ἀρετῆς των ἐνῶ τῶν ὀλιγαρχικῶν ἡ ὑπεροχὴ ἔγκειται μόνον εἰς τὸν πλοῦτον. 4. Διότι ὑπερέχουν κατὰ τὴν γενεαλογικὴν προέλευσιν. 5. Περὶ τούτων ὡμίλησεν ἀνωτέρω. Δηλαδὴ ὅτι οἱ μὲν δημοκρατικοί, ἐπειδὴ εἶναι κατὰ μίαν ἰδιότητα ἴσοι, πρέπει νὰ μετέχουν κατὰ τὴν γνώμην τῶν ἐξ ἴσου πάντων, οἱ δὲ ὀλιγαρχικοί, ἐπειδὴ εἶναι κατά τι πρὸς τοὺς ὀλιγαρχικοὺς κατά τι, ἔχουν τὴν ἀξίωσιν νὰ μετέχουν ἐξ ἴσου ὅλων οἱ δὲ ὀλιγαρχικοί, ἐπειδὴ εἶναι ἄνισοι κατά τι, ἐπιδιώκουν νὰ ἔχουν περισσότερα ἀπὸ ὅλους τοὺς ἄλλους καθ ὅλα διότι τὸ περισσότερον (τὸ νὰ ἔχ ης περισσότερα) εἶναι ἄνισον (ἀνισότης). Ολα λοιπὸν τὰ πολιτεύματα στηρίζονται εἰς ἓν δίκαιον, ἀλλὰ γενικῶς ἡ βάσις αὐτῶν εἶναι ἐσφαλμένη. Καὶ ἕνεκα αὐτῆς τῆς αἰτίας, ὅταν δηλαδὴ δὲν μετέχουν τοῦ πολιτεύματος (τῆς πολιτικῆς ζωῆς) οἱ δημοκρατικοὶ ἢ οἱ ὀλιγαρχικοὶ συμφώνως πρὸς τὴν ἀντίληψιν, τὴν ὁποίαν συμβαίνει νὰ ἔχουν περὶ τοῦ δικαίου, τότε ἐπαναστατοῦν. Εξ ὅλων ὅμως τῶν πολιτῶν οἱ ὑπερέχοντες κατὰ τὴν ἀρετὴν θὰ εἶχον πρὸ πάντων δικαιολογίαν νὰ ἐπαναστατοῦν, ἀλλὰ ἀποφεύγουν νὰ πράττουν τοῦτο θὰ εἶχον δὲ αὐτοὶ δικαιολογίαν, διότι, ὡς εἶναι φυσικόν, αὐτοὶ μόνον εἶναι πρὸ πάντων ἀπολύτως ἄνισοι 3. Μερικοὶ δέ, οἱ ὁποῖοι ὑπερέχουν κατὰ τὴν γενεαλογικὴν προέλευσιν, δὲν θεωροῦν τοὺς ἑαυτούς των ἀξίους νὰ μετέχουν ἴσων δικαιωμάτων λόγ ω τῆς ἀνισότητος 4 ταύτης διότι θεωροῦνται, ὅτι εἶναι ὑψηλῆς καταγωγῆς ὅσοι ἔχουν ἐκ κληρονομίας ὑπεροχὴν καὶ πλοῦτον. Διὰ νὰ ὁμιλήσω λοιπὸν γενικῶς, αἱ ἀφορμαὶ καὶ αἱ πηγαί, ἐκ τῶν ὁποίων προέρχονται αἱ ἐπαναστάσεις, εἶναι αὐταί 5 διὰ τοῦτο καὶ αἱ μεταβολαὶ τῶν πολιτευμάτων γίνονται κατὰ δύο τρόπους 6 ἄλλοτε μὲν δηλαδὴ ἀποβλέπουν εἰς τὸ εἶδος τοῦ πολιτεύματος, διὰ νὰ μεταβάλλουν τὸ ἰσχῦον πολιτειακὸν καθεστὼς εἰς ἄλλο, ἤτοι τὴν δημοκρα- ἄνισοι, πρέπει ἐξ ἀντιθέτου κατὰ τὴν γνώμην των νὰ ὑπερέχουν καθ ὅλα. Ο Αριστοτέλης ἀναφέρεται ἐνταῦθα μόνον εἰς τοὺς δημοκρατικοὺς καὶ τοὺς ὀλιγαρχικούς, διότι, καθὼς ἔγραψεν ἀνωτέρω, ἡ ὀλιγαρχία καὶ ἡ δημοκρατία εἶναι τὰ δύο βασικὰ πολιτεύματα, ἐκ τῶν ὁποίων προέρχονται τὰ ἄλλα. 6. Διότι δύο εἶναι καὶ αἱ αἰτίαι τῶν μεταβολῶν

72 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 7. Πρόκειται περὶ τοῦ πολιτεύματος τοῦ ἔχοντος τὸ εἰδικὸν ὄνομα «πολιτεία», τὸ ὁποῖον ἀνήκει εἰς πάντα τὰ εἴδη πολιτευμάτων. 8. Ο Λύσανδρος πράγματι ἐκμεταλλευόμενος τὴν φήμην του διὰ τὰ κατορθώματά του κατὰ τὸν Πελοποννησιακὸν πόλεμον ἐπεδίωξε νὰ καταργήσ η τὸν θεσμὸν τῆς κληρονομικῆς βασιλείας, διὰ νὰ καθιερωθῆ ἡ δι ἐκλογῆς ἀνάδειξις τῶν βασιλέων εἰς τὴν Σπάρτην, ἀποβλέπων προφανῶς νὰ ἐπιτύχ η τὴν ἰδικήν του ἐκλογὴν ὡς βασιλέως ἀπέτυχεν ὅμως εἰς τὰς προσπαθείας του. 9. Προφανῶς πρὸς τὸν σκοπὸν νὰ ἀπαλλάξ η τοὺς βασιλεῖς ἐκ τῆς ἐπιτηρήσεως τῶν ἐφόρων. 10. Η «Επίδαμνος» ἦτο πόλις τῆς Ιλλυρίας ἐπὶ τῆς Αδριατικῆς θαλάσσης. Ιδὲ καὶ σημείωσιν 182 εἰς τὸ τρίτον βιβλίον. τίαν εἰς ὀλιγαρχίαν ἢ τὴν ὀλιγαρχίαν εἰς δημοκρατίαν, ἢ νὰ μεταβάλλουν αὐτὰ τὰ δύο πολιτεύματα εἰς «πολιτείαν» 7 καὶ ἀριστοκρατίαν, ἢ ἀντιθέτως ἐκ τούτων τῶν πολιτευμάτων (δηλαδὴ τῆς «πολιτείας» καὶ τῆς ἀριστοκρατίας) νὰ γίν η ἡ μεταβολὴ εἰς ἐκεῖνα (τὴν δημοκρατίαν καὶ τὴν ὀλιγαρχίαν) ἄλλοτε δὲ ἐπαναστατοῦν ὄχι πρὸς τὸν σκοπὸν τῆς μεταβολῆς τοῦ ἰσχύοντος πολιτεύματος, ἀλλὰ διότι προτιμοῦν μὲν οἱ ἐπαναστατοῦντες νὰ παραμέν η ἐν ἰσχύι τὸ ἴδιον πολιτικὸν καθεστώς, δηλαδὴ ἡ ὑπάρχουσα δημοκρατία ἢ ἡ μοναρχία (ἢ ἄλλο ἰσχῦον πολίτευμα), θέλουν ὅμως νὰ εἶναι αὐτοὶ κύριοι τῆς κρατούσης πολιτικῆς καταστάσεως προσέτι γίνονται ἐπαναστάσεις περὶ τοῦ «μᾶλλον καὶ ἧττον» (τοῦ περισσοτέρου καὶ τοῦ ὀλιγωτέρου), δηλαδὴ ὅταν ὑπάρχ η ὀλιγαρχία ἢ νὰ γίνεται περισσότερον ὀλιγαρχικὴ ἢ ἀντιθέτως ὀλιγώτερον ὀλιγαρχική, καὶ ὅταν ὑπάρχ η δημοκρατία ἢ νὰ καθίσταται περισσότερον δημοκρατικὴ ἢ ἀντιθέτως ὀλιγώτερον, καθ ὅμοιον δὲ τρόπον καὶ προκειμένου περὶ ὅλων τῶν ἄλλων πολιτευμάτων, ἢ διὰ νὰ λάβουν περισσότερον αὐστηρὸν χαρακτῆρα ἢ ἀντιθέτως διὰ νὰ καταστοῦν ἠπιώτερα κατὰ τὴν μορφήν προσέτι ἐπαναστατοῦν πρὸς τὸν σκοπὸν νὰ μεταβάλουν ἓν μόνον μέρος τοῦ πολιτεύματος (δηλαδὴ ἕνα ἰσχύοντα πολιτειακὸν θεσμόν), ἤτοι διὰ νὰ ἐγκαταστήσουν ἢ διὰ νὰ ἀνατρέψουν μίαν ἀρχὴν (ἐξουσίαν), καθὼς λέγουν μερικοί, ὅτι ἐπεδίωξαν εἰς τὴν Λακεδαίμονα ὁ Λύσανδρος 8 νὰ ἀνατρέψ η τὴν βασιλείαν καὶ ὁ βασιλεὺς Παυσανίας τὴν ἀρχὴν τῶν ἐφόρων 9 καὶ εἰς τὴν Επίδαμνον 10 ἐπίσης τὸ πολίτευμα μετεβλήθη μερικῶς ἀντὶ δηλαδὴ τῆς ἀρχῆς τῶν φυλάρχων 11, ἡ ὁποία κατηργήθη, ἐγκατέστησαν βουλήν, εἶναι δὲ 11. Οἱ «φύλαρχοι» ὡς ἀρχηγοὶ πολιτικῶν μερίδων, τῶν λεγομένων «φυλῶν», ἀπετέλουν εἰς τὴν Επίδαμνον ὀλιγαρχικὸν συμβούλιον, μετὰ δὲ τὴν κατάργησιν αὐτοῦ τὸ πολίτευμα τῶν Επιδαμνίων ἀπέβαλε τὴν αὐστηρὰν ὀλιγαρχικὴν μορφήν

73 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 12. Η «ἡλιαία» ἦτο ἀνώτατον πολυπληθὲς δικαστήριον. 13. Η «ἀνισότης» ὡς πρὸς τὴν συμμετοχὴν εἰς τὴν πολιτικὴν ζωὴν εἶναι βαρείας μορφῆς, ὅταν ἐπικρατ ῆ ἐν μέσ ω ἴσων, καὶ τότε γίνονται ἐπαναστάσεις ὅταν ὅμως ὑπάρχ η «ἀναλογία» εἰς τὴν ἀνισότητα, τότε δὲν ὑπάρχει φόβος ἐπαναστάσεων. Εὰν ἐπὶ παραδείγματι ὁ βασιλεὺς ἄρχ η μεταξὺ κατωτέρων του, εἰς αὐτὴν τὴν περίπτωσιν ὑπάρχει κἄποια ἀναλογία εἰς τὴν ἀνισότητα μεταξὺ τοῦ βασιλέως ὡς ἄρχοντος καὶ τῶν ἀρχομένων ἐὰν ὅμως ὁ βασιλεὺς βασιλεύ η ἐν μέσ ω ἴσων, τότε ἡ ἀνισότης αὐτή, μὴ ἔχουσα τὸ ἀνάλογον, προκαλεῖ ἐπαναστάσεις, διότι μεταξὺ τῶν ἴσων ἐπιδιώκεται ἡ ἰσότης. 14. Δηλαδὴ ὁ ἀριθμὸς «δύο» εἶναι τὸ ἥμισυ τοῦ ἀριθμοῦ «τέσσαρα», ὁμοίως δὲ καὶ ὁ ἀριθμὸς «ἓν» εἶναι τὸ ἥμισυ τοῦ ἀριθμοῦ δύο. 15. Νὰ ὑπάρχουν δηλαδὴ κυρίως τὰ δύο ταῦτα πολιτεύματα, ἡ δημοκρατία καὶ ἡ ὀλιγαρχία. 144 ἐπιβεβλημένον προσέτι νὰ προσέρχωνται οἱ ἄρχοντες εἰς τὴν ἡλιαίαν 12 (τῆς Επιδάμνου), ὅταν πρόκειται νὰ τεθ ῆ εἰς ψηφοφορίαν κἄποια ἀρχὴ ἐκ τῶν περιλαμβανομένων εἰς τὸ πολίτευμα ἦτο ἐπίσης ὀλιγαρχικοῦ χαρακτῆρος καὶ τὸ ὅτι εἰς τὸ πολίτευμα τοῦτο ὑπῆρχεν εἷς μόνον ἄρχων. Διότι πανταχοῦ στασιάζουν λόγ ω τῆς ἐπικρατούσης ἀνισότητος, ὄχι ὅμως βεβαίως ἐὰν ὑπάρχ η ἀναλογία εἰς τὰς ἀνισότητας ἡ ἰσόβιος δηλαδὴ βασιλεία εἶναι ἄνισος, ἐὰν ἰσχύ η μεταξὺ ἴσων 13 διότι στασιάζουν γενικῶς, ἐπειδὴ ἐπιδιώκουν τὴν ἰσότητα. Εἶναι δὲ ἡ ἰσότης δύο μορφῶν διότι ἀφ ἑνὸς μὲν ὑπάρχει ἰσότης κατὰ τὸν ἀριθμόν, ἀφ ἑτέρου δὲ ἰσότης κατὰ τὴν ἀξίαν. Λέγων δὲ ἰσότητα κατὰ τὸν ἀριθμὸν ἐννοῶ ὅταν εἶναι κατὰ τὸ πλῆθος ἢ κατὰ τὸ μέγεθος ταυτότης καὶ ἰσότης, κατὰ δὲ τὴν ἀξίαν, ὅταν ὑπάρχ η ἰσότης κατ ἀναλογίαν. Δηλαδὴ ὑπερέχουν ἐξ ἴσου κατὰ τὸν ἀριθμὸν τὰ τρὶα ἀπὸ τὰ δύο καὶ τὰ δύο ἀπὸ τὸ ἕν, κατ ἀναλογίαν δὲ ὑπερέχουν τὰ τέσσαρα ἀπὸ τὰ δύο καὶ τὰ δύο ἀπὸ τὸ ἕν διότι ἀφ ἑνὸς μὲν τὰ δύο, ἀφ ἑτέρου δὲ τὸ ἓν εἶναι τὸ ἴσον μέρος τὰ μὲν δύο τῶν τεσσάρων, τὸ δὲ ἓν τῶν δύο διότι καὶ τὰ δύο αὐτὰ εἶναι τὰ ἡμίση 14. Καίτοι δὲ συμφωνοῦν, ὅτι γενικῶς δίκαιον εἶναι τὸ κατ ἀξίαν, διαφωνοῦν ὅμως, καθῶς ἐλέχθη προηγουμένως, ἄλλοι μὲν διότι νομίζουν, ὅτι εἶναι γενικῶς ἴσοι, ἐὰν εἶναι κατὰ κάποιαν ἰδιότητα ἴσοι, ἄλλοι δὲ ἐξ ἀντιθέτου διότι, ἐὰν εἶναι κατά τι ἄνισοι, θεωροῦν τοὺς ἑαυτούς των ἀξίους νὰ εἶναι καθ ὅλα ἄνισοι. Διὰ τοῦτο πρὸ πάντων προέρχονται καὶ δύο εἴδη πολιτευμάτων, δηλαδὴ ἡ δημοκρατία καὶ ἡ ὀλιγαρχία τοῦτο δὲ συμβαίνει 15, διότι ἡ εὐγενὴς καταγωγὴ καὶ ἡ ἀρετὴ ὑπάρχουν εἰς ὀλίγους 16, ταῦτα 17 ὅμως ὑπάρχουν εἰς περισσοτέρους 16. Η εὐγενὴς καταγωγὴ καὶ ἡ ἀρετὴ εἶναι κατὰ τὸν Αριστοτέλη αἱ βασικαὶ προϋποθέσεις τοῦ ἀριστοκρατικοῦ πολιτεύματος. 17. Εννοεῖ ἀφ ἑνὸς μὲν τὸ πλῆθος τῶν ἀπόρων, οἱ ὁποῖοι ἐπικρατοῦντες ἐπιβάλλουν τὴν δημοκρατίαν, ἀφ ἑτέρου δὲ τοὺς πλουσίους, οἱ ὁποῖοι ἐγκαθιστοῦν πολίτευμα ὀλιγαρχικόν. 145

74 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã διότι πράγματι εἰς καμμίαν πόλιν δὲν εὑρίσκονται ἑκατὸν πολῖται ἔχοντες καλὴν γενεαλογικὴν προέλευσιν καὶ ἀρετήν, ἀντιθέτως εἰς πολλὰς πόλεις ὑπάρχουν πολλοὶ πλούσιοι καὶ πολλοὶ πτωχοί 18. Τὸ νὰ ρυθμισθοῦν ὅμως τὰ πράγματα τοῦ πολιτεύματος καθ ὅλα συμφώνως πρὸς κάθε μίαν ἀπὸ τὰς δύο αὐτὰς ἰσότητας 19, τοῦτο εἶναι κακόν. Καθίσταται δὲ αὐτὸ φανερὸν ἀπὸ τὰ συμβαίνοντα διότι οὐδὲν πολίτευμα τοιούτου εἴδους παραμένει σταθερόν. Αἰτία δὲ αὐτοῦ εἶναι, ὅτι ἀποβαίνει ἀδύνατον νὰ μὴ καταλήξ η εἰς κἄτι κακόν τὸ πρῶτον καὶ ἐξ ἀρχῆς ὑπάρχον βασικὸν σφάλμα. Διὰ τοῦτο πρέπει εἰς ἄλλα μὲν θέματα (τῆς πολιτικῆς διαρθρώσεως) νὰ χρησιμοποιοῦν τὴν ἀριθμητικὴν ἰσότητα 20, εἰς ἄλλα δὲ τὴν κατ ἀξίαν ἰσότητα. Περισσότερον ὅμως σταθερὰ καὶ ὀλιγώτερον ταρασσομένη ἀπὸ ἐπαναστάσεις εἶναι ἡ δημοκρατία ἀπὸ τὴν ὀλιγαρχίαν. Διότι εἰς μὲν τὴν ὀλιγαρχίαν ὑπάρχουν ἐκ γενετῆς δύο εἴδη ἐπαναστάσεων, ἡ μία εἶναι ἡ μεταξὺ τῶν ἰδίων ὀλιγαρχικῶν ἀνακύπτουσα διάστασις καὶ προσέτι ἡ διάστασις αὐτῶν πρὸς τὸν λαόν εἰς τὰς δημοκρατίας ὅμως ὑπάρχει μόνον ἡ διάστασις τοῦ λαοῦ πρὸς τοὺς ὀλιγαρχικούς, ἀλλὰ διάστασις τοῦ λαοῦ πρὸς τὸν ἑαυτόν του, περὶ τῆς ὁποίας εἶναι ἄξιον νὰ εἴπ η τις, δὲν συμβαίνει προσέτι δὲ τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον στηρίζεται εἰς τὴν μεσαίαν τάξιν τῶν πολιτῶν, εὑρίσκεται πλησιέστερον πρὸς τὸν λαὸν παρὰ τὸ ὀλιγαρχικὸν πολίτευμα τοῦτο τὸ πολίτευμα (τὸ ὁποῖον στηρίζεται εἰς τὴν μέσην τάξιν) εἶναι τὸ σταθερώτερον ἀπὸ τὰ τοιούτου εἴδους πολιτεύματα. 18. Οἱ μὲν πλούσιοι ὡς προϋπόθεσις τῆς ὀλιγαρχίας, οἱ δὲ πτωχοὶ τῆς δημοκρατίας. 19. Εννοεῖ τὴν κατ ἀριθμὸν ἰσότητα καὶ τὴν κατ ἀξίαν, περὶ τῶν ὁποίων ἔκαμε λόγον ὀλίγον ἀνωτέρω. 20. Ταύτην ὠνόμασεν ἀνωτέρω «ἰσότητα κατ ἀριθμόν». ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟΝ Αἱ ἀρχαὶ καὶ αἱ αἰτίαι τῶν ἐπαναστάσεων. 2. Επειδὴ δὲ ἐξετάζομεν τὸ θέμα ἐκ ποίων αἰτίων προέρχονται αἱ ἐπαναστάσεις καὶ αἱ μεταρρυθμίσεις τῶν πο

75 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 21. Ο Αριστοτέλης ὡς πρώτην βασικὴν αἰτίαν τῶν μεταρρυθμίσεων τῶν πολιτευμάτων θεωρεῖ τὸ νὰ ἔχουν οἱ πολῖται τὴν πρὸς τοῦτο διάθεσιν ἕνεκα διαφόρων λόγων. 22. Εὰν οἱ πολῖται θεωροῦν τοὺς ἑαυτούς των ἴσους, εἶναι ὅμως ἄνισοι, στασιάζουν, διὰ νὰ ἐπιτύχουν τὴν ἰσότητα, ἐὰν ἐξ ἀντιθέτου θεωροῦν τοὺς ἑαυτούς των ἀνίσους καὶ ὑπερέχοντας ἀπὸ τοὺς ἄλλους, ἐπαναστατοῦν, διὰ νὰ ἐπαυξήσουν τὴν ὑπεροχήν των ἢ διὰ νὰ τύχουν μεγαλυτέρων ἀπὸ τοὺς ἄλλους προνομίων. 23. Η παρατήρησις αὕτη τοῦ Αριστοτέλους, προερχομένη ἐκ τῆς βαθείας διεισδύσεως εἰς τὴν ψυχολογίαν τῶν ἀνθρώπων, διατηρεῖ ἀκεραίαν τὴν ἀλήθειάν της. λιτευμάτων, πρέπει κατὰ πρῶτον νὰ καθορίσωμεν γενικῶς τὰς ἀφορμὰς καὶ τὰς αἰτίας αὐτῶν. Τρεῖς λοιπὸν εἶναι σχεδὸν κατὰ τὸν ἀριθμὸν γενικῶς αὐταί, τὰς ὁποίας πρέπει κατὰ πρῶτον νὰ προσδιορίσωμεν καθ ἑαυτάς, μὲ ἓν γενικὸν πλαίσιον. Πρέπει δηλαδὴ νὰ καθορίσωμεν πρῶτον εἰς ποίαν κατάστασιν εὑρισκόμενοι οἱ πολῖται ἐπαναστατοῦν καὶ λόγ ω ποίων αἰτίων καὶ ἐκ τρίτου ποῖαι εἶναι αἱ ἀφορμαὶ τῶν πολιτικῶν ταραχῶν καὶ τῶν ἐπαναστάσεων τῶν πολιτῶν μεταξύ των. Τὸ ὅτι μὲν λοιπὸν οἱ πολῖται πρέπει νὰ διάκεινται κατὰ κἄποιον τρόπον πρὸς τὴν μεταρρύθμισιν τοῦ πολιτεύματος, τοῦτο πρὸ πάντων πρέπει νὰ θεωρήσωμεν γενικῶς ὡς βασικὴν αἰτίαν (τῶν μεταρρυθμίσεων), περὶ τῆς ὁποίας ἐκάμομεν ἤδη λόγον 21. Αλλοι μὲν δηλαδὴ στασιάζουν, ἐπειδὴ ἐπιθυμοῦν τὴν ἰσότητα, ὅταν νομίζουν, ὅτι καίτοι εἶναι ἴσοι πρὸς ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἔχουν περισσότερα, αὐτοὶ ὅμως ἔχουν ὀλιγώτερα, ἄλλοι ἐξ ἀντιθέτου στασιάζουν, ἐπειδὴ ἐπιθυμοῦν τὴν ἀνισότητα καὶ τὴν ὑπεροχὴν ἀπὸ τοὺς ἄλλους δὲν ἀπολαύουν περισσότερα ἀλλὰ ἐξ ἴσου ἢ ὀλιγώτερα ἀπὸ αὐτούς ἐκ τούτων δὲ εἶναι δυνατὸν ἄλλα μὲν νὰ ἐπιθυμοῦν δικαίως, ἄλλα δὲ ἀδίκως διότι, ἐὰν μὲν εὑρίσκωνται εἰς κατωτέραν ἀπὸ τοὺς ἄλλους θέσιν, στασιάζουν, διὰ νὰ γίνουν ἴσοι, καί, ἐὰν ἐξ ἀντιθέτου εἶναι ἴσοι πρὸς τοὺς ἄλλους, στασιάζουν, διὰ νὰ γίνουν ἀνώτεροι. Εἰς ποίαν λοιπὸν κατάστασιν εὑρισκόμενοι οἱ πολῖται στασιάζουν, ἐλέχθη ἀνωτέρω 22 τὰ πράγματα δέ, περὶ τῶν ὁποίων στασιάζουν, εἶναι ἡ ἐπιδίωξις τοῦ κέρδους καὶ τῶν πολιτικῶν ἀξιωμάτων 23 καὶ ἐξ ἄλλου διὰ νὰ ἀποφύγουν τὰ ἀντίθετα πρὸς αὐτά. Καὶ πράγματι ἐπιδιώκοντες οἱ πολῖται νὰ ἀποφύγουν τὴν στέρησιν τῶν πολιτικῶν δικαιωμάτων καὶ τὴν ἐπιβολὴν τιμωριῶν, ἢ ὑπὲρ τῶν ἑαυτῶν των ἢ ὑπὲρ τῶν φίλων των, στασιάζουν εἰς τὰς πόλεις. Αἱ δὲ αἰτίαι καὶ αἱ ἀφορμαὶ τῶν ἐπαναστάσεων, ἐκ τῶν ὁποίων (ἀφορμῶν καὶ αἰτιῶν)

76 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 24. Μαζὶ βεβαίως μὲ τὰ ἄλλα αἴτια, τὰ ὁποῖα ἀνέφερεν ὁ Αριστοτέλης. 25. Τὴν δύναμιν δηλαδὴ νὰ φέρωνται οἱ ἄρχοντες ἀλαζονικῶς καὶ νὰ ἐπιδιώκουν τὴν ἀπόκτησιν ὑλικῶν κερδῶν. 26. Τῶν ὁποίων πολιτικῶν τιμῶν δὲν εἶναι ἄξιοι. 27. Δηλαδὴ ἡ στέρησις ἀφ ἑνὸς μὲν ἀπὸ τοὺς ἄλλους τῶν πολιτικῶν δικαιωμάτων, ἀφ ἑτέρου δὲ ἡ ἀπονομὴ εἰς ἄλλους πολιτικῶν τιμῶν. διάκεινται κατὰ τὸν λεχθέντα τρόπον καὶ ἐν σχέσει πρὸς ὅσα ἐπιδιώκουν, συμβαίνει νὰ εἶναι ἑπτὰ περίπου κατὰ τὸν ἀριθμόν, εἶναι ὅμως ἴσως καὶ περισσότεραι. Εκ τούτων δύο εἶναι μὲν αἱ ἴδιαι πρὸς ἐκείνας, τὰς ὁποίας εἴπομεν ἀνωτέρω, ἀλλὰ δὲν συμβαίνουν κατὰ τὸν ἴδιον τρόπον διότι πράγματι ἐξερεθίζονται οἱ πολῖται οἱ μὲν ἐναντίον τῶν δὲ λόγ ω ἐπιδιώξεως κέρδους καὶ πολιτικῶν ἀξιωμάτων, ὄχι διὰ νὰ ἀποκτήσουν αὐτὰ διὰ τοὺς ἑαυτούς των, καθὼς ἔχει λεχθ ῆ προηγουμένως, ἀλλὰ διότι βλέπουν, ὅτι ἄλλοι μὲν πλεονεκτοῦν εἰς αὐτὰ δικαίως, ἄλλοι δὲ ἀδίκως προσέτι δὲ ἐξερεθίζονται οἱ πολῖται ἐναντίον ἀλλήλων καὶ λόγ ω ἀλαζονείας καὶ λόγ ω φόβου καὶ ὑπεροχῆς, ἐπίσης καὶ λόγ ω καταφρονήσεως καὶ αὐξήσεως παρὰ τὴν ἀναλογίαν ἐπίσης δὲ κατ ἄλλον τρόπον λόγ ω ἐπιδιώξεως διὰ παντὸς τρόπου τῆς ἐξουσίας, λόγ ω ἀδιαφορίας καὶ μικροπρεπείας καὶ ἀνομοιότητος. 3. Αποβαίνει σχεδὸν φανερὸν ποίαν ἔχουν σημασίαν ἐξ ὅσων ἀνεφέραμεν ἀνωτέρω ἡ ἀλαζονεία καὶ ἡ ἐπιδίωξις τοῦ κέρδους καὶ πῶς αὐτὰ τὰ δύο 24 ἀποτελοῦν αἴτια τῶν ἐπαναστάσεων διότι πράγματι ὅταν οἱ κατέχοντες τὰς πολιτικὰς ἀρχὰς φέρωνται ἀλαζονικῶς καὶ ἐπιδιώκουν νὰ ἀποκτήσουν περισσότερα, τότε οἱ πολῖται στασιάζουν καὶ μεταξύ των καὶ πρὸς τὰ πολιτεύματα, τὰ ὁποῖα παρέχουν εἰς τοὺς ἄρχοντας αὐτὴν τὴν δύναμιν 25 ἡ δὲ ἐπιδίωξις πρὸς ἀπόκτησιν περισσοτέρων χρημάτων (ἐκ μέρους τῶν ἀρχόντων), γίνεται ἄλλοτε μὲν ἀπὸ τὰς ἰδιωτικὰς περιουσίας, ἄλλοτε δὲ ἀπὸ τὰ χρήματα τοῦ δημοσίου ταμείου εἶναι ἐπίσης φανερὸν καὶ ποίαν σημασίαν ἔχουν τὰ πολιτικὰ δικαιώματα καὶ πῶς αὐτὰ καθίστανται αἰτία ἐπαναστάσεως διότι πράγματι καὶ ὅταν οἱ ἴδιοι στεροῦνται τῶν πολιτικῶν δικαιωμάτων καὶ ὅταν βλέπουν ἐξ ἀντιθέτου ἄλλους νὰ τυγχάνουν πολιτικῶν τιμῶν 26, τότε ἐπαναστατοῦν αὐτά 27 δὲ συμβαίνουν ἀδίκως μέν, ὅταν μερικοὶ ἢ ἀπολαύουν πολιτικῶν τιμῶν ἢ

77 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 28. Ο Αριστοτέλης θέλει νὰ εἴπ η ἐδῶ, ὅτι προτιμότερον καὶ συμφερώτερον εἶναι εἰς τὰς πόλεις νὰ μὴ ἐπιτρέπουν ἐξ ἀρχῆς εἰς μερικοὺς πολίτας νὰ γίνωνται τόσον ἰσχυροί, ὥστε νὰ καθίστανται ἐπικίνδυνοι εἰς τὴν ἰσχύουσαν πολιτικὴν κατάστασιν, παρὰ νὰ ἐφαρμόζουν ἐκ τῶν ὑστέρων τὸ μέτρον τῆς ἐξορίας, ἀφοῦ προηγουμένως ἀποκτήσουν οἱ πολῖται αὐτοὶ μεγάλην πολιτικὴν δύναμιν. 29. Η ἐπανάστασις αὕτη τῶν πλουσίων εἰς τὴν Ρόδον ἔγινε κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ τετάρτου π.χ. αἰῶνος. 30. Η μάχη εἰς τὰ Οἰνόφυτα τῆς Βοιωτίας ἔγινε κατὰ τὸ ἔτος 456 π.χ. Nικήσαντες οἱ Αθηναῖοι κατὰ τὴν μάχην ταύτην τοὺς Βοιωτοὺς ἐγκαθίδρυσαν εἰς τὰς πόλεις τῆς Βοιωτίας δημοκρατικὰ πολιτεύματα. 31. Τοῦτο συνέβη κατὰ τὰ μέσα τοῦ πέμπτου π.χ. αἰῶνος. στεροῦνται τῶν πολιτικῶν δικαιωμάτων παρὰ τὴν ἀξίαν των, δικαίως δὲ ὅταν συμβαίνουν ταῦτα συμφώνως πρὸς τὴν ἀξίαν των. Στασιάζουν ἐπίσης οἱ πολῖται καὶ λόγ ω ὑπεροχῆς, ὅταν δηλαδὴ κἄποιος ἔχει μεγαλυτέραν δύναμιν ἢ εἷς μόνον ἢ περισσότεροι ἀπὸ τὴν δύναμιν τῆς πόλεως καὶ τὴν ἰσχὺν τοῦ πολιτεύματος διότι συνήθως ἀπὸ τὰ πρόσωπα αὐτὰ τὰ ὑπερέχοντα κατὰ τὴν δύναμιν προέρχεται μοναρχικὸν ἢ δεσποτικὸν καθεστώς. Διὰ τοῦτο εἰς μερικὰς πόλεις συνηθίζουν νὰ ἐξορίζουν τοὺς ὑπερέχοντας κατὰ τὴν δύναμιν, καθὼς συμβαίνει ἐπὶ παραδείγματι εἰς τὸ Αργος καὶ εἰς τὰς Αθήνας καὶ ὅμως θὰ ἦτο καλύτερον νὰ προσέχουν ἐξ ἀρχῆς πῶς νὰ μὴ ὑπάρξουν εἰς τὴν πόλιν ἄνθρωποι ὑπερέχοντες τῶν ἄλλων τόσον πολὺ κατὰ τὴν δύναμιν παρὰ νὰ προσπαθοῦν νὰ θεραπεύσουν τὸ κακὸν ἐκ τῶν ὑστέρων, ἀφοῦ τοὺς ἀφήσουν νὰ γίνουν ὑπέρτεροι 28 κατὰ τὴν δύναμιν ἀπὸ τοὺς ἄλλους. Επίσης στασιάζουν λόγ ω φόβου καὶ ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ἔχουν διαπράξει ἀδικήματα, ἐπειδὴ φοβοῦνται μήπως τιμωρηθοῦν, καθὼς καὶ ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι πρόκειται νὰ ἀδικηθοῦν, ἐπειδὴ θέλουν νὰ προφθάσουν πρὶν ἀδικηθοῦν, καθὼς συνέβη εἰς τὴν Ρόδον 29, ὅπου οἱ πλούσιοι συνηνώθησαν ἐναντίον τῆς δημοκρατίας λόγ ω τοῦ φόβου τῶν ἐπικειμένων δικῶν. Λόγ ω δὲ καταφρονήσεως στασιάζουν οἱ πολῖται καὶ ἐπιτίθενται, ὅπως ἐπὶ παραδείγματι εἰς τὰς ὀλιγαρχίας, ὅταν οἱ μὴ μετέχοντες τῆς πολιτικῆς ζωῆς εἶναι περισσότεροι καὶ ἐπιτίθενται, διότι νομίζουν, ὅτι εἶναι ἰσχυρότεροι ἐπίσης καὶ εἰς τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα στασιάζουν οἱ εὔποροι λόγ ω καταφρονήσεως πρὸς τὴν ἐπικρατοῦσαν ἀκαταστασίαν καὶ ἀναρχίαν, καθὼς εἰς τὰς Θήβας μετὰ τὴν μάχην εἰς τὰ Οἰνόφυτα 30 κατεστράφη ἡ δημοκρατία, ἐπειδὴ οἱ δημοκρατικοὶ ἐπολιτεύοντο κακῶς, ἐπίσης δὲ κατεστράφη καὶ ἡ δημοκρατία εἰς τὰ Μέγαρα 31, ἐπειδὴ ἡττήθησαν οἱ δημοκρατικοὶ λόγ ω τῆς ἐπικρατούσης ἀκαταστασίας καὶ

78 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 32. Ο Γέλων κατώρθωσε νὰ γίν η τύραννος εἰς τὰς Συρακούσας ἐπωφεληθεὶς τὰς διαμάχας τῶν δημοκρατικῶν πρὸς τοὺς ὀλιγαρχικοὺς κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ πέμπτου π.χ. αἰῶνος. 33. Tοῦτο ἔλαβε χώραν κατὰ τὸ ἔτος 410 π.χ., κατὰ τὸ ὁποῖον οἱ ὀλιγαρχικοὶ τῆς Ρόδου τυχόντες τῆς βοηθείας τῶν Λακεδαιμονίων, οἱ ὁποῖοι εὑρίσκοντο εἰς τὴν ἀπέναντι ἐπὶ τῆς Μικρασιατικῆς ἀκτῆς κειμένην Κνίδον, ἀπεστάτησαν ἀπὸ τὴν Αθηναϊκὴν συμμαχίαν καὶ ἐγκατέστησαν ὀλιγαρχικὸν πολίτευμα. 34. Εἰς τὰ πολιτεύματα δηλαδή, τὰ ὁποῖα ὀνομάζονται εἰδικῶς «πολιτεῖαι». 35. Ο Τάρας ἦτο πόλις Ελληνικὴ εἰς τὴν νότιον Ιταλίαν (τὴν Μεγάλην Ελλάδα) εἰς τὸν μυχὸν τοῦ ὁμωνύμου κόλπου. Τὸν Τάραντα ἵδρυσαν κατὰ τὸ τέλος τοῦ ὀγδόου αἰῶνος ἄποικοι Ελληνες, οἱ ὁποῖοι προήρχοντο ἀπὸ τὴν Λακωνίαν. 36. Οἱ Ιάπυγες κατ ώκουν εἰς τὸ νοτιώτερον μέρος τῆς Ιταλίας. 37. Καὶ εἰς τὸ Αργος ἔγινε πολιτειακὴ μεταβολή. 38. Η «Εβδόμη» ἦτο τοποθεσία εἰς τὴν περιοχὴν τοῦ Αργους. 39. Λόγω τῆς ἥττης, τὴν ὁποίαν ὑπέστησαν οἱ Αργεῖοι ὑπὸ τῶν Λακεδαιμονίων κατὰ τὴν μάχην εἰς τὴν «Εβδόμην», τοποθεσίαν ἔξω τοῦ ἀναρχίας, ὁμοίως συνέβη καὶ εἰς τὰς Συρακούσας πρὸ τῆς ἐγκαθιδρύσεως εἰς τὴν τυραννικὴν ἀρχὴν τοῦ Γέλωνος 32, καὶ εἰς τὴν Ρόδον 33 ἐπίσης κατεστράφη ἡ δημοκρατία πρὸ τῆς ἐπαναστάσεως. Συμβαίνουν δὲ ἐπίσης μεταβολαὶ τῶν πολιτευμάτων καὶ λόγ ω αὐξήσεως, ἡ ὁποία γίνεται παρὰ τὴν ἀναλογίαν. Καθὼς δηλαδὴ τὸ σῶμα τοῦ ἀνθρώπου ἀποτελεῖται ἀπὸ μέρη καὶ πρέπει ἕκαστον μέρος νὰ αὐξάνεται κατ ἀναλογίαν πρὸς τὰ ἄλλα μέρη, διὰ νὰ διατηρῆται ἡ συμμετρία τοῦ ὅλου σώματος, ἐν ἐναντί α δὲ περιπτώσει καταστρέφεται τὸ σῶμα, ὅταν τὸ μὲν πόδι εἶναι τεσσάρων πήχεων, τὸ δὲ ὑπόλοιπον σῶμα εἶναι μόνον δύο σπιθαμῶν, ἐνίοτε δὲ δύναται νὰ μεταβληθ ῆ εἰς τὴν μορφὴν ἄλλου ζ ώου, ἐὰν αὐξάνεται παρὰ τὴν ἀναλογίαν ὄχι μόνον κατὰ τὸ ποσὸν τῶν μερῶν ἀλλὰ καὶ κατὰ τὸ ποιὸν αὐτῶν, τοιουτοτρόπως καὶ ἡ πόλις ἀποτελεῖται ἀπὸ διάφορα μέρη, ἐκ τῶν ὁποίων πολλάκις αὐξάνεται ἓν μόνον μέρος, χωρὶς νὰ γίν η τοῦτο ἀντιληπτόν, καθὼς ἐπὶ παραδείγματι αὐξάνεται ὁ ἀριθμὸς τῶν πτωχῶν εἰς τὰς δημοκρατίας καὶ εἰς τὰς «πολιτείας» 34. Συμβαίνει δὲ τοῦτο ἐνίοτε καὶ λόγ ω περιπετειῶν, ὅπως δηλαδὴ εἰς τὸν Τάραντα 35 μετὰ τὴν ἧτταν καὶ τὴν καταστροφὴν πολλῶν πλουσίων ὑπὸ τῶν Ιαπύγων 36, ἡ ὁποία ἔλαβε χώραν ὀλίγον χρόνον μετὰ τοὺς Μηδικοὺς πολέμους, τὸ πολίτευμα μετεβλήθη ἐκ τῆς «πολιτείας» εἰς δημοκρατίαν καὶ εἰς τὸ Αργος 37 ἐπίσης, ἀφοῦ κατεστράφησαν ὑπὸ τοῦ βασιλέως τῆς Λακωνίας Κλεομένους ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ἐπολέμησαν εἰς τὴν «Eβδόμην» 38, ἠναγκάσθησαν νὰ ἀναγνωρίσουν ὡς πολίτας μερικοὺς ἐκ τῶν περιοίκων 39, καὶ εἰς τὰς Αθήνας, ἐπειδὴ εἶχον Αργους, καὶ τῶν μεγάλων ἀπωλειῶν εἰς ἀνθρώπους, ἠναγκάσθησαν νὰ ἐγγράψουν εἰς τὸν κατάλογον τῶν ἐλευθέρων πολιτῶν κατὰ τὸ τέλος τοῦ 6ου π.χ. αἰῶνος πολλοὺς δούλους καὶ πολλοὺς περιοίκους, οἱ ὁποῖοι κατ ώκουν ἔξω τοῦ Αργους. Εκ τούτου προῆλθε μεταβολὴ τοῦ πολιτεύματος

79 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 40. Η «Ηραία» ἦτο πόλις τῆς Αρκαδίας. 41. Ο «Ωρεὸς» ἢ οἱ «Ωρεοὶ» πόλις εἰς τὴν βόρειον Εὔβοιαν. 42. Τοῦτο ἐτόνισε καὶ ὁ Πλάτων εἰς τὴν «Πολιτείαν» του. 43. Η Αμβρακία ἔκειτο εἰς τὴν θέσιν τῆς σημερινῆς Αρτης. 44. Η φορολογήσιμος περιουσία ὡς δικαίωμα συμμετοχῆς εἰς τὴν πολιτικὴν ζωήν. 45. Τὸ μικρὸν δηλαδὴ ποσὸν τῆς περιουσίας. ἀτυχήσει κατὰ τὰς κατὰ ξηρὰν πολεμικὰς ἐπιχειρήσεις, οἱ πλούσιοι ἠλαττώθησαν λόγ ω τοῦ ὅτι μετεῖχον τῶν πολεμικῶν ἐπιχειρήσεων κατὰ τὸν Πελοποννησιακὸν πόλεμον κατόπιν προσκλήσεως. Συμβαίνουν ὅμως αἱ μεταβολαὶ αὐταὶ καὶ εἰς τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα, ἀλλὰ ὀλιγώτερον ἀπὸ τὰ ὀλιγαρχικά διότι ὅταν οἱ πλούσιοι γίνωνται περισσότεροι ἢ αἱ περιουσίαι αὐξάνωνται, τότε μεταβάλλουν τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα εἰς ὀλιγαρχικὰ καὶ εἰς δεσποτικά μεταβάλλονται ἐπίσης τὰ πολιτεύματα καὶ χωρὶς ἐπανάστασιν λόγ ω τῶν σκευωριῶν, καθὼς εἰς τὴν Hραίαν 40, εἰς τὴν ὁποίαν καθώρισαν ἀντὶ νὰ ἐκλέγωνται οἱ ἄρχοντες νὰ ἀναδεικνύωνται διὰ κληρώσεως, διότι ἐξέλεγον τοὺς ραδιούργους ὁμοίως γίνονται μεταρρυθμίσεις τῶν πολιτευμάτων καὶ λόγ ω ἀμελείας, ὅταν δηλαδὴ ἐπιτρέψουν νὰ ἀνέλθουν εἰς τὰ ἀνώτατα ἀξιώματα ἄνθρωποι, οἱ ὁποῖοι δὲν διάκεινται φιλικῶς πρὸς τὸ ἰσχῦον πολίτευμα, καθὼς εἰς τὸν Ωρεόν 41 κατηργήθη ἡ ὀλιγαρχία, ὅτε ἔγινεν εἷς ἐκ τῶν ἀρχόντων ὁ Hρακλεόδωρος, ὁ ὁποῖος ἐξ ὀλιγαρχίας μετέβαλε τὸ πολίτευμα εἰς «πολιτείαν» καὶ ἔπειτα εἰς δημοκρατίαν. Προσέτι μεταρρυθμίζονται τὰ πολιτεύματα καὶ διὰ πράγματα μικρᾶς σημασίας. Λέγων δὲ μικρᾶς σημασίας ἐννοῶ, ὅτι πολλὰς φορὰς γίνεται ἀνεπαισθήτως μεγάλη μεταβολὴ τῶν ἰσχυόντων νόμων, ὅταν παραβλέπουν τὰς μικρὰς παρανομίας 42, καθὼς εἰς τὴν Αμβρακίαν 43 ἡ φορολογήσιμος περιουσία 44 ἦτο κατ ἀρχὰς μικρά, εἰς τὸ τέλος ὅμως κατήντησε νὰ ἄρχουν ἄνευ οὐδεμιᾶς φορολογησίμου περιουσίας, διότι ἐνόμιζον ὅτι τὸ μικρόν 45 πλησιάζει πρὸς τὸ μηδὲν ἢ ὅτι οὐδόλως διαφέρει ἀπὸ τὸ μηδέν. Επίσης συντελεῖ εἰς τὰς ἐπαναστάσεις καὶ τὸ ὅτι οἱ κάτοικοι τῶν πόλεων δὲν εἶναι τῆς ἰδίας προελεύσεως, συμβαίνουν δὲ ἐξ αὐτῆς τῆς αἰτίας ἐπαναστάσεις ἕως ὅτου οἱ κάτοικοι ὁμονοήσουν διότι καθὼς ἡ πόλις δὲν σχηματίζεται ἐκ τοῦ οἰουδήποτε πλήθους ἀνθρώπων,

80 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 46. Η Σύβαρις ἦτο Ελληνικὴ πόλις τῆς νοτίου Ιταλίας, περίφημος διὰ τὸν πολυτελῆ καὶ τρυφηλὸν βίον τῶν κατοίκων της. 47. Οἱ «Θούριοι» ἦσαν ἐπίσης Ελληνικὴ πόλις τῆς νοτίου Ιταλίας. 48. Τὸ Βυζάντιον ἦτο Ελληνικὴ ἀποικία εἰς τὴν θέσιν τῆς σημερινῆς Κωνσταντινουπόλεως. 49. Οἱ Αντισσαῖοι, κάτοικοι τῆς Αντίσσης, πόλεως εἰς τὴν νῆσον Λέσβον. 50. Οἱ Ζαγκλαῖοι, κάτοικοι τῆς Ζάγκλης, Ελληνικῆς πόλεως εἰς τὴν Σικελίαν. 51. Η Απολλωνία ἦτο Ελληνικὴ πόλις εἰς τὸν Eὔξεινον Πόντον. 52. Αἱ Συρακούσαι ἦσαν ἡ σπουδαιοτέρα Ελληνικὴ πόλις τῆς Μεγάλης Ελλάδος (Σικελίας καὶ νοτίου Ιταλίας). 53. Η Αμφίπολις ἦτο πόλις τῆς Μακεδονίας, κειμένη πλησίον τῶν ἐκβολῶν τοῦ Στρυμόνος ποταμοῦ. τοιουτοτρόπως οὔτε εἰς τὸν οἱονδήποτε χρόνον σχηματίζεται διὰ τοῦτο ὅσοι μέχρι τώρα ἐδέχθησαν νὰ συνοικήσουν μὲ ἀνθρώπους ἄλλης προελεύσεως ἢ ἐδέχθησαν ἐκ τῶν ὑστέρων ἄλλους ξένους ὡς κατοίκους εἰς τὰς πόλεις των, οἱ περισσότεροι ἐξ αὐτῶν ἦλθον εἰς διάστασιν ἐπὶ παραδείγματι οἱ Αχαιοὶ ἐγκατεστάθησαν ἀπὸ κοινοῦ μὲ τοὺς Τροιζηνίους εἰς τὴν Σύβαριν 46, βραδύτερον ὅμως οἱ Αχαιοί, ἐπειδὴ ἔγιναν περισσότεροι, ἐξεδίωξαν τοὺς Τροιζηνίους, ἐκ τοῦ γεγονότος δὲ τούτου προῆλθεν ἡ ἀνίερος πρᾶξις εἰς βάρος τῶν Συβαριτῶν. Επίσης καὶ εἰς τοὺς Θουρίους 47 οἱ Συβαρῖται ἦλθον εἰς διάστασιν πρὸς ἐκείνους, μετὰ τῶν ὁποίων ἵδρυσαν ἀπὸ κοινοῦ τὴν πόλιν ἐπειδὴ δηλαδὴ εἶχον τὴν ἀξίωσιν, λόγ ω τοῦ ὅτι ἡ περιοχὴ ἦτο ἰδική των, νὰ πλεονεκτοῦν ἀπὸ τοὺς ἄλλους ἐξεδιώχθησαν ἐπίσης οἱ ξένοι οἱ ἐγκατασταθέντες εἰς τὸ Βυζάντιον 48, ἐπειδὴ ἀπεκαλύφθησαν, ὅτι ἐμηχανεύοντο ἐναντίον τῶν κατοίκων τοῦ Βυζαντίου, ἐξεδιώχθησαν κατόπιν μάχης ὁμοίως καὶ οἱ Αντισσαῖοι 49 δεχθέντες εἰς τὴν πόλιν των τοὺς ἐκ Χίου ἐξορίστους ἠναγκάσθησαν νὰ τοὺς ἐκδιώξουν κατόπιν μάχης οἱ δὲ Ζαγκλαῖοι 50 ἐξεδιώχθησαν ὑπὸ τῶν Σαμίων, τοὺς ὁποίους ἐδέχθησαν εἰς τὴν πόλιν των ἐπίσης καὶ οἱ Απολλωνιάται 51 οἱ ἐγκατεστημένοι εἰς τὸν Εὔξεινον πόντον, ἀφοῦ προσεκάλεσαν εἰς τὴν πόλιν των ξένους, ἠναγκάσθησαν νὰ στασιάσουν ἐναντίον αὐτῶν καὶ οἱ Συρακούσιοι 52 μετὰ τὴν κατάργησιν τῶν τυραννικῶν καθεστώτων, ἀφοῦ κατέστησαν πολίτας τοὺς ξένους καὶ τοὺς μισθοφόρους, περιῆλθον εἰς διάστασιν πρὸς αὐτοὺς καὶ συνῆψαν μάχην καὶ οἱ Αμφιπολῖται 53 ἐξεδιώχθησαν οἱ περισσότεροι ἀπὸ τοὺς ἐκ Χαλκίδος ἀποίκους, τοὺς ὁποίους εἶχον δεχθῆ εἰς τὴν πόλιν των. Επαναστατοῦν δὲ εἰς μὲν τὰ ὀλιγαρχικὰ καθεστῶτα οἱ ἀποτελοῦντες τὸ πλῆθος τοῦ λαοῦ, ἐπειδὴ νομίζουν ὅτι ἀδικοῦνται, διότι δὲν μετέχουν ἐξ ἴσου τῆς πολιτικῆς ζωῆς, καθὼς ἔχει λεχθῆ καὶ προηγουμένως, καίτοι

81 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã εἶναι ἴσοι, εἰς δὲ τὰ δημοκρατικὰ καθεστῶτα οἱ ἀξιόλογοι πολῖται, διότι καίτοι δὲν εἶναι ἴσοι μετέχουν ἐξ ἴσου μὲ τοὺς πολλοὺς καὶ εἰς τὴν πολιτικὴν ζωήν. Επαναστατοῦν ἐπίσης κάποτε αἱ πόλεις καὶ λόγ ω τῆς τοποθεσίας, εἰς τὴν ὁποίαν εὑρίσκονται, ὅταν δὲν εἶναι κατάλληλος ἡ περιοχή, διὰ νὰ εἶναι ἡ πόλις μία ἑνιαία, καθὼς δηλαδὴ εἰς τὰς Κλαζομενὰς 54 οἱ ἐγκατεστημένοι εἰς τὸν Χυτὸν 55 ἦλθον εἰς διάστασιν πρὸς τοὺς ἐγκατεστημένους εἰς τὴν νῆσον, ὁμοίως δὲ ἐπανεστάτησαν διὰ τὴν αὐτὴν αἰτίαν καὶ οἱ Κολοφώνιοι 56 καὶ οἱ Νοτιεῖς 57 καὶ εἰς τὰς Αθήνας δὲν εἶναι ὅμοιοι κατὰ τὰς πολιτικὰς ἀντιλήψεις ὅλοι οἱ κάτοικοι, ἀλλὰ εἶναι περισσότερον δημοκρατικοὶ οἱ κάτοικοι τοῦ Πειραιῶς ἀπὸ τοὺς κατοικοῦντας εἰς τὸ ἄστυ. Διότι καθὼς κατὰ τὴν διάρκειαν τῶν πολεμικῶν ἐπιχειρήσεων ἡ διάβασις τῶν ρυακίων, ἀκόμη καὶ τῶν παρὰ πολὺ μικρῶν, διασπ ᾶ τὴν συνοχὴν τῶν διερχομένων στρατιωτικῶν φαλάγγων, τοιουτοτρόπως φαίνεται, ὅτι καὶ οἱαδήποτε διαφορὰ ὑπάρχουσα μεταξὺ τῶν πολιτῶν ἐπιφέρει διάστασιν αὐτῶν. Αλλὰ ἡ μεγίστη ἴσως αἰτία πρὸς διάστασιν τῶν πολιτῶν εἶναι ἡ ἀρετὴ καὶ ἡ φαυλότης, ἔπειτα ὁ πλοῦτος καὶ ἡ πενία, καὶ κατὰ τοῦτον βεβαίως τὸν τρόπον καὶ ἄλλαι ἡ μία περισσότερον ἀπὸ τὴν ἄλλην ἐκ τούτων δὲ μία εἶναι καὶ ἐκείνη, περὶ τῆς ὁποίας ἔγινε λόγος ἀνωτέρω Αἱ Κλαζομεναὶ ἦσαν Ελληνικὴ πόλις τῆς Μικρᾶς Ασίας, πατρίς τοῦ μεγάλου φιλοσόφου Αναξαγόρου. 55. Τὸ «Χυτόν», τὸ ὁποῖον φέρεται καὶ ὡς «Χύτρον», ἦτο περιοχὴ τῶν Κλαζομενῶν. 56. Η Κολοφὼν ἦτο Ελληνικὴ πόλις εἰς τὴν Μικρὰν Ασίαν. 57. «Νοτιεῖς» ἦσαν οἱ κάτοικοι τοῦ «Νοτίου», τοῦ ἐπινείου τῆς Κολοφῶνος. 58. Η ἔχουσα δηλαδὴ σχέσιν μὲ τὴν τοποθεσίαν τῶν πόλεων. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΤΡΙΤΟΝ Αἱ ἀφορμαὶ τῶν ἐπαναστάσεων μικραί. 4. Γίνονται μὲν λοιπὸν αἱ ἐπαναστάσεις ὄχι πρὸς διεκδίκησιν μικρῶν ἀπαιτήσεων, ἀλλὰ προέρχονται ἐκ μικρῶν ἀφορμῶν, ἐπαναστατοῦν ὅμως ἀποβλέποντες εἰς τὴν ἱκανοποίησιν μεγάλων ἀπαιτήσεων. Εχουν δὲ πολὺ μεγάλην σημασίαν καὶ αἱ μικραὶ πρὸς διάστασιν ἀφορ

82 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 59. Τὰς μικρὰς καὶ ἀναξίας λόγου διαφορὰς τῶν ἀρχόντων, αἱ ὁποῖαι προκαλοῦν διαστάσεις τῶν πολιτῶν καὶ μεταβολὰς τῶν πολιτευμάτων. 60. Ο Αριστοτέλης τὴν ἰδίαν παροιμιακὴν φράσιν χρησιμοποιεῖ καὶ εἰς τὸ σύγγραμμά του «Ηθικὰ Νικομάχεια» μὲ μικρὰν παραλλαγήν: «Δοκεῖ οὖν πλεῖον ἢ τὸ ἥμισυ τοῦ παντὸς εἶναι ἡ ἀρχή», δηλαδή, ἡ ἀρχὴ λοιπὸν φαίνεται, ὅτι εἶναι μεγαλύτερον μέρος ἀπὸ τὸ ἥμισυ τοῦ ὅλου. 61. Eννοεῖ κατὰ τὰ ἄλλα στάδια τῶν ἐπαναστάσεων, τὰ ὁποῖα ἀκολουθοῦν τὴν ἀρχήν. 62. Η «Eστιαία» (ἢ «Iστιαία») πόλις εἰς τὴν βόρειον Εὔβοιαν. 63. Ο θησαυρὸς προήρχετο ἀπὸ τὰ μεταλλεῖα τοῦ Λαυρείου. μαί, ὅταν ἀναφύωνται μεταξὺ τῶν ἀρχόντων, καθὼς δηλαδὴ συνέβη καὶ εἰς τὰς Συρακούσας κατὰ τοὺς παλαιοὺς χρόνους. Μετερρυθμίσθη δηλαδὴ τὸ πολίτευμα τῶν Συρακουσῶν ἐξ ἀφορμῆς τῆς διαστάσεως δύο νεανίσκων, οἱ ὁποῖοι κατεῖχον πολιτικὰ ἀξιώματα, λόγ ω ἐρωτικῆς διαφορᾶς. Καθ ὃν χρόνον ὁ εἷς ἐκ τῶν δύο τούτων εὑρίσκετο εἰς ἀποδημίαν, κἄποιος ἄλλος, ὁ ὁποῖος ἦτο σύντροφός του, προσείλκυσε πρὸς τὸ μέρος του τὸν ἀγαπημένον ἐκείνου αὐτὸς ὅμως ἐξ ἀντιθέτου, ἐπειδὴ ὠργίσθη ἐναντίον του, ἔπεισε τὴν γυναῖκα τοῦ ἄλλου νὰ ἔλθ η εἰς αὐτόν ἐκ τούτου προσεταιριζόμενοι αὐτοὶ οἱ δύο τοὺς κατέχοντας τὰς πολιτικὰς ἐξουσίας προεκάλεσαν διάστασιν πάντων τῶν πολιτῶν. Διὰ τοῦτο πρέπει νὰ προσέχουν αὐτὰ 59 κατὰ τὴν ἀρχικήν των ἐμφάνισιν καὶ νὰ θέτουν τέρμα εἰς τὰς διαστάσεις μεταξὺ τῶν ἀρχόντων καὶ τῶν ἰσχυρῶν, ὅταν ἀρχικῶς ἐμφανίζωνται διότι τὸ σφάλμα ἔγκειται εἰς τὴν ἀρχήν, ἡ δὲ ἀρχὴ λέγεται, ὅτι εἶναι τὸ ἥμισυ τοῦ ὅλου 60, κατ ἀκολουθίαν καὶ τὸ μικρὸν σφάλμα, τὸ ὁποῖον διαπράττεται εἰς τὴν ἀρχήν, εἶναι ἀνάλογον πρὸς τὰ σφάλματα, τὰ ὁποῖα γίνονται εἰς ὅλα τὰ ἄλλα μέρη 61. Γενικῶς αἱ διαμάχαι μεταξὺ τῶν ἐξαιρέτων πολιτῶν ἀναγκάζουν καὶ ὅλους τοὺς ἄλλους πολίτας νὰ συμμετέχουν εἰς αὐτάς, καθὼς συνέβη εἰς τὴν Eστιαίαν 62 μετὰ τοὺς Μηδικοὺς πολέμους, ἐπειδὴ δύο ἀδελφοὶ ἦλθον εἰς διένεξιν διὰ τὴν διανομὴν τῆς πατρικῆς των περιουσίας ὁ πτωχότερος δηλαδὴ ἐκ τῶν δύο αὐτῶν, ἐπειδὴ ὁ ἄλλος ἀδελφός του δὲν ἐφανέρωνε τὴν πατρικὴν περιουσίαν οὔτε τὸν θησαυρόν 63, τὸν ὁποῖον εἶχεν ἀνεύρει ὁ πατήρ των, προσεπάθει αὐτὸς μὲν νὰ παρασύρ η μὲ τὸ μέρος του τοὺς δημοκρατικούς, ὁ δὲ ἄλλος ἀδελφός, ἐπειδὴ εἶχε μεγάλην περιουσίαν, προσεταιρίζετο τοὺς πλουσίους. Επίσης καὶ εἰς τοὺς Δελφοὺς ἐπειδὴ ἀνέκυψε κἄποια φιλονικία ἐξ αἰτίας μιᾶς μνηστείας, ἐδημιουργήθη ἡ ἀφορμὴ ὅλων τῶν ταραχῶν, αἱ ὁποῖαι προέ

83 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 64. Διότι κατεχράσθη δῆθεν τὰ ἱερὰ πράγματα τοῦ μαντείου τῶν Δελφῶν. 65. Τὸ ἐπεισόδιον τοῦτο διηγεῖται ὁ Πλούταρχος. Ο φονευθείς, ὅστις ἐγκατέλειψε τὴν μνηστήν του λόγ ω δεισιδαιμονίας, ἐλέγετο Οργίλαος. 66. Ο Πάχης ἦτο Αθηναῖος στρατηγός. 67. Τὸ ἀξίωμα τοῦ προξένου ἦτο ἀνάλογον πρὸς τὸ σημερινόν. κυψαν κατόπιν ὁ μνηστὴρ δηλαδή, ἐπειδὴ προεμάντευσεν ἀπὸ ἓν τυχαῖον περιστατικόν, ὅτι θὰ συμβ ῆ κἄτι κακόν, ὅτε μετέβη εἰς τὴν οἰκίαν τῆς νύμφης, ἀμέσως ἀπεχώρησεν ἐξ αὐτῆς, χωρὶς νὰ παραλάβ η τὴν νύμφην οἱ συγγενεῖς ὅμως τῆς νύμφης, ἐπειδὴ ἐθεώρησαν, ὅτι προσεβλήθησαν ἐκ τούτου, παρενέθεσαν μεταξὺ τῶν προσφορῶν των, καθ ὃν χρόνον αὐτὸς ἐθυσίαζε, πράγματα ἱερὰ (ἀνήκοντα εἰς τὸ μαντεῖον), καὶ ἔπειτα ἀφοῦ τὸν κατηγόρησαν ὡς ἱερόσυλον 64, τὸν ἐφόνευσαν 65. Ομοίως καὶ εἰς τὴν Μυτιλήνην κἄποια διαμάχη, ἡ ὁποία προῆλθεν ἐξ αἰτίας δύο ὀρφανῶν νεανίδων, ὑπῆρξεν ἀφορμὴ πολλῶν δεινῶν εἰς αὐτὴν καὶ προσέτι καὶ τοῦ πολέμου ἐναντίον τῶν Αθηναίων, κατὰ τὸν ὁποῖον ὁ Πάχης 66 κατέλαβε τὴν πόλιν τῶν Μυτιληναίων ἐπειδὴ κἄποιος ἀπὸ τοὺς πλουσίους Μυτιληναίους, ὁ ὁποῖος ὠνομάζετο Τιμοφάνης, ἄφησε μετὰ τὸν θάνατόν του ὡς κληρονόμους του δύο θυγατέρας, ὁ Δέξανδρος, ὁ ὁποῖος ἐζήτησε νὰ λάβ η αὐτὰς ὡς νύμφας διὰ τοὺς υἱούς του, ἐπειδὴ ἀπεκρούσθη, ἔκαμεν ἔναρξιν τῆς διαμάχης καὶ ἐξήγειρε τοὺς Αθηναίους ἐναντίον τῶν Μυτιληναίων, διότι ἦτο πρόξενος 67 τῆς πόλεως. Επίσης καὶ εἰς τοὺς Φωκεῖς, ἐπειδὴ προῆλθεν ἐξ αἰτίας μιᾶς πλουσίας ὀρφανῆς νεάνιδος διαμάχη μεταξὺ τοῦ Μνασέου, πατρὸς τοῦ Μνάσωνος, καὶ τοῦ Εὐθυκράτους, πατρὸς τοῦ Ονομάρχου, ἡ διαμάχη αὐτὴ ὑπῆρξεν ἀφορμὴ τοῦ ἱεροῦ πολέμου εἰς τοὺς Φωκεῖς. Ομοίως δὲ καὶ εἰς τὴν Επίδαμνον μετεβλήθη τὸ πολίτευμα ἐξ ἀφορμῆς ὑποθέσεως, ἡ ὁποία εἶχε σχέσιν μὲ τὸν γάμον κἄποιος δηλαδὴ κάτοικος τῆς Επιδάμνου, ὁ ὁποῖος εἶχεν ἀρραβωνίσει τὴν θυγατέρα του, ἐπειδὴ ὁ πατὴρ τοῦ μνηστῆρος τῆς θυγατρός του, ὅτε ἔγινε ἄρχων, τοῦ ἐπέβαλε κἄποιαν χρηματικὴν ποινήν, θεωρήσας τὸν ἑαυτόν του ὡς προσβληθέντα, παρέσυρε μὲ τὸ μέρος του τοὺς πολίτας, οἱ ὁποῖοι δὲν μετεῖχον τῆς πολιτικῆς ζωῆς καὶ ἐστασίασε

84 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 68. Νὰ δώσ η δηλαδὴ εἰς τὸ πολίτευμα μορφὴν περισσότερον ὀλιγαρχικήν. 69. Οἱ Αργεῖοι ἦσαν σύμμαχοι τῶν Θηβαίων κατὰ τὴν ἐν Μαντινεία μάχην ἐν ἔτει 362 π.χ. ἐναντίον τῶν Λακεδαιμονίων. 70. Καίτοι αἱ περιπτώσεις, εἰς τὰς ὁποίας ἀναφέρεται ἐδῶ ὁ Αριστοτέλης, εἶναι περιωρισμέναι, ἔχουν ὅμως εὐρυτάτην σημασίαν, διότι καὶ σήμερον πιστοποιοῦνται, ἐκ τῶν γεγονότων. Τοιουτοτρόπως εἰς τὴν Γερμανίαν, τὴν Ιταλίαν καὶ εἰς ἄλλας χώρας τῆς Εὐρώπης καὶ τῶν ἄλλων ἠπείρων μετεβλήθησαν τὰ πολιτικὰ καθεστῶτα λόγ ω τῶν μεσολαβησάντων πολέμων, ἐκ τῶν ὁποίων ἠλαττώθη μὲν ἡ ἰσχὺς τῶν κρατούντων, ἐνῶ ἐξ ἀντιθέτου ηὐξήθη ἡ δύναμις τῶν ἀντιπάλων. 71. Ο τύραννος τῆς Αμβρακίας Περίανδρος ἦτο ἀνεψιὸς τοῦ ὁμωνύμου τυράννου τῆς Κορίνθου, τοῦ περιφήμου Περιάνδρου. Μεταρρυθμίζονται ἐπίσης τὰ ἰσχύοντα πολιτεύματα λαμβάνοντα μορφὴν ὀλιγαρχίας καὶ δημοκρατίας καὶ «πολιτείας» λόγ ω τοῦ ὅτι ἓν σῶμα ἀρχόντων ἢ ἓν μέρος τῆς πόλεως συμβαίνει νὰ ἐπιτύχ η εἰς τὸ ἔργον του ἢ νὰ αὐξήσ η τὴν δύναμίν του ὅπως παραδείγματος χάριν ἡ Βουλή του Αρείου Πάγου (εἰς τὰς Αθήνας) ἀποκτήσασα φήμην κατὰ τοὺς Μηδικοὺς πολέμους, ἀπεφάσισε νὰ καταστήσ η τὸ πολίτευμα αὐστηρότερον 68, καὶ ἐξ ἀντιθέτου ὁ ναυτικὸς λαός (τοῦ Πειραιῶς), ἐπειδὴ ὑπῆρξεν ὁ αἴτιος τῆς νίκης κατὰ τὴν ναυμαχίαν τῆς Σαλαμῖνος καὶ διὰ τῆς νίκης ταύτης ἐπέτυχε λόγ ω τῆς κατὰ θάλασσαν ἰσχύος τὴν ἡγεμονίαν τῶν Αθηνῶν, κατέστησεν ἰσχυρότερον τὸ δημοκρατικὸν πολίτευμα ἐπίσης εἰς τὸ Αργος 69 οἱ ἐξέχοντες πολῖται, ἐπειδὴ ἐσημείωσαν ἐπιτυχίας κατὰ τὴν ἐν Μαντινεί α μάχην ἐναντίον τῶν Λακεδαιμονίων, ἐπεδίωξαν νὰ καταργήσουν τὸ ἰσχῦον δημοκρατικὸν καθεστώς ὁμοίως καὶ εἰς τὰς Συρακούσας ὁ λαός, ἐπειδὴ ὑπῆρξεν ὁ αἴτιος τῆς νίκης κατὰ τὸν πόλεμον ἐναντίον τῶν Αθηναίων, μετερρύθμισε τὸ πολίτευμα ἐκ «πολιτείας», ἡ ὁποία ἴσχυεν ἕως τότε, εἰς δημοκρατίαν 70. Εἰς τὴν Χαλκίδα ἐπίσης ὁ λαὸς συμπράξας μετὰ τῶν ἐξεχόντων πολιτῶν ἐφόνευσε τὸν τύραννον Φόξον, καὶ ἀμέσως ἐπελήφθη τῆς μεταβολῆς τοῦ πολιτεύματος, καὶ εἰς τὴν Αμβρακίαν ἐξ ἄλλου ὁ λαὸς κατὰ τὸν ἴδιον τρόπον, ἀφοῦ ἐν συμπράξει μετὰ τῶν ἐπιτεθέντων ἐναντίον του ἐξεδίωξε τὸν τύραννον Περίανδρον 71, μετέβαλε τὸ πολίτευμα εἰς δημοκρατίαν. Καὶ γενικῶς τοῦτο βεβαίως πρέπει νὰ ἔχωμεν ὑπ ὄψιν, ὅτι ὅσοι ὑπῆρξαν αἴτιοι νὰ αὐξηθ ῆ ἡ δύναμις μιᾶς πόλεως, εἴτε ἦσαν ἁπλοῖ ἰδιῶται εἴτε πολιτικοὶ ἄρχοντες εἴτε πολιτικαὶ μερίδες εἴτε ἓν οἱονδήποτε γενικῶς μέρος τῆς πόλεως ἢ οἱονδήποτε πλῆθος πολιτῶν, αὐτοὶ ὑποκινοῦν ἐπανάστασιν εἰς τὸ ἰσχῦον πολίτευμα διότι ἢ ὅσοι φθονοῦν αὐτούς, ἐπειδὴ τιμῶνται διὰ πολιτικῶν ἀξιωμάτων, κάμνουν ἀρχὴν τῆς ἐπαναστάσεως, ἢ

85 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 72. Συγχρόνως δηλαδὴ μὲ τὴν ἔναρξιν τῆς ἐπαναστάσεως πρὸς ἐπιβολὴν καὶ ἐπικράτησιν αὐτῆς. 73. Μετὰ τὴν ἐπικράτησιν τῆς ἐπαναστάσεως. 74. Κατὰ τὴν τελευταίαν περίοδον τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου. αὐτοὶ οἱ ἴδιοι λόγ ω τῆς ἀποκτηθείσης ὑπεροχῆς των ἀπὸ τοὺς ἄλλους δὲν θέλουν νὰ παραμένουν ἔχοντες τὰ ἴσα μὲ τοὺς ἄλλους πολίτας δικαιώματα. Μεταρρυθμίζονται ἐπίσης τὰ πολιτεύματα καὶ ὅταν τὰ μέρη τὰ ἀπαρτίζοντα τὴν πόλιν, τὰ ὁποῖα φαίνονται, ὅτι εἶναι ἐχθρικὰ μεταξύ των, ὅπως δηλαδὴ οἱ πλούσιοι καὶ ὁ λαός, εἶναι ἴσα μεταξύ των (ἴσης ἰσχύος), καὶ δὲν ὑπάρχ η οὐδεμία μεσαία τάξις πολιτῶν ἢ ὑπάρχ η κἄποια ἐντελῶς μικρά διότι εἰς τὴν περίπτωσιν, κατὰ τὴν ὁποίαν τὸ ἓν ἐκ τῶν δύο μερῶν ὑπερέχει ἀπὸ τὸ ἄλλο κατὰ πολύ, τότε πρὸς ἐκεῖνο τὸ μέρος, τὸ ὁποῖον ἔχει φανερὰν τὴν ὑπεροχήν, δὲν θέλει νὰ διακινδυνεύσ η τὸ ἄλλο ἐρχόμενον εἰς σύγκρουσιν. Διὰ τοῦτον τὸν λόγον καὶ οἱ ὑπερέχοντες κατὰ τὴν ἀρετὴν δὲν κάμνουν γενικῶς ἐπανάστασιν διότι αὐτοὶ εἶναι ὀλίγοι ἐν σχέσει πρὸς τοὺς ἄλλους (τοὺς μὴ διαπρέποντας ἐπ ἀρετ ῆ), οἱ ὁποῖοι εἶναι πολλοί. Γενικῶς λοιπὸν εἰς πάντα τὰ πολιτεύματα αἱ ἀφορμαὶ καὶ αἱ αἰτίαι τῶν ἐπαναστάσεων καὶ τῶν μεταρρυθμίσεων ἔχουν τοιοῦτον χαρακτῆρα μεταρρυθμίζουν δὲ τὰ πολιτεύματα ἄλλοτε μὲν μεταχειριζόμενοι βίαν, ἄλλοτε δὲ ἀπάτην καὶ τὴν μὲν βίαν μεταχειρίζονται πρὸς ἐξαναγκασμὸν ἢ ἀμέσως ἐξ ἀρχῆς 72 ἢ βραδύτερον 73. Καὶ ἡ ἀπάτη ἐπίσης ἔχει πράγματι δύο μορφάς. Αλλοτε δηλαδή, ἀφοῦ κατ ἀρχὰς ἐξαπατήσουν τοὺς πολίτας, μεταβάλλουν τὸ πολίτευμα μὲ τὴν θέλησιν τῶν πολιτῶν, ἐν συνεχεί α βραδύτερον κρατοῦν τὴν ἐξουσίαν διὰ τῆς βίας ἄνευ τῆς θελήσεως τῶν πολιτῶν καθὼς δηλαδὴ συνέβη (εἰς τὰς Αθήνας) ἐπὶ τῆς βουλῆς τῶν τετρακοσίων 74, ὅτε ἐξηπάτησαν τὸν λαόν τῶν Αθηνῶν λέγοντες ὅτι ὁ βασιλεὺς τῆς Περσίας πρόκειται νὰ παράσχ η εἰς τοὺς Αθηναίους οἰκονομικὴν ἐνίσχυσιν κατὰ τὸν πόλεμον αὐτῶν ἐναντίον τῶν Λακεδαιμονίων ἐπειδὴ ὅμως διεψεύσθησαν ἐκ τῶν πραγμάτων, προσεπάθουν νὰ κρατήσουν διὰ τῆς βίας τὴν ἐξουσίαν ἄλλοτε πάλιν, ἀφοῦ πείσουν δι ἀπάτης ἐξ ἀρχῆς τοὺς πολίτας,

86 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã καταλαμβάνουν τὴν ἐξουσίαν καὶ βραδύτερον, ἀφοῦ ἐκ παραλλήλου πεισθοῦν οἱ πολῖται, ἄρχουν μὲ τὴν θέλησιν τῶν πολιτῶν. Γενικῶς λοιπὸν εἰς ὅλα τὰ πολιτεύματα συμβαίνει νὰ γίνωνται μεταβολαὶ λόγ ω τῶν αἰτίων, περὶ τῶν ὁποίων ἐκάμομεν λόγον ἀνωτέρω. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΤΕΤΑΡΤΟΝ Τὰ αἴτια τῆς μεταβολῆς τῶν δημοκρατικῶν πολιτευμάτων Πρέπει ἤδη νὰ ἐξετάσωμεν περὶ ἑνὸς ἑκάστου εἴδους πολιτεύματος πῶς ἐπέρχονται αἱ μεταρρυθμίσεις, διαμοιράζοντες τὰ συμβαίνοντα ἐξ ὅσων εἴπομεν εἰς ἓν ἕκαστον εἶδος πολιτεύματος. Αἱ δημοκρατίαι λοιπὸν ὑφίστανται μεταβολὰς λόγ ω πρὸ πάντων τῆς αἰσχρότητος τῶν δημαγωγῶν διότι οἱ δημαγωγοί, ἐπειδὴ ἀφ ἑνὸς μὲν συκοφαντοῦν κατ ἰδίαν τοὺς ἔχοντας τὰς περιουσίας (δηλαδὴ τοὺς πλουσίους), ἀφ ἑτέρου δὲ δημοσί α ἐξεγείρουν τὸν λαὸν ἐναντίον αὐτῶν (τῶν πλουσίων), ἀναγκάζουν τοὺς πλουσίους νὰ συνενωθοῦν καὶ νὰ ἀποτελέσουν ἰσχυρὰν παράταξιν διότι ὁ κοινὸς φόβος συνενώνει πράγματι καὶ ἐκείνους ἀκόμη, οἱ ὁποῖοι διάκεινται μεταξὺ των ἐχθρικώτατα. Καὶ τοῦτο θὰ ἠδύνατό τις νὰ ἴδ η κατὰ τὸν τρόπον τοῦτον νὰ συμβαίν η εἰς πολλὰς πόλεις. Καὶ πράγματι εἰς τὴν Κῶν ἤλλαξε τὸ δημοκρατικὸν πολίτευμα, ἐπειδὴ ἀνεφύησαν εἰς αὐτὴν αἰσχροὶ δημαγωγοὶ διότι ἐξ αἰτίας αὐτῶν συνηνώθησαν εἰς μίαν ἑνιαίαν παράταξιν οἱ ἐξέχοντες πολῖται ὁμοίως συνέβη καὶ εἰς τὴν Ρόδον οἱ δημαγωγοὶ δηλαδὴ παρεῖχον μισθὸν (εἰς τὸν λαόν), καὶ ἠμπόδιζον ἐξ ἄλλου νὰ ἀποδώσουν εἰς τοὺς κυβερνήτας τῶν πολεμικῶν πλοίων τὰ χρήματα, τὰ ὁποῖα ὠφείλοντο εἰς αὐτοὺς παρὰ τοῦ δημοσίου διὰ τοῦτο οἱ κυβερνῆται λόγ ω τῶν ἐπικειμένων δικῶν, πιεζόμενοι ὑπὸ 171

87 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 75. Η Ηράκλεια ἦτο Ελληνικὴ πόλις εἰς τὸν Εὔξεινον Πόντον, ἡ ὁποία ἱδρύθη κατὰ τὰ μέσα τοῦ ἕκτου αἰῶνος π.χ. 172 τῆς ἀνάγκης, προέβησαν, ἀφοῦ συνηνώθησαν εἰς μίαν παράταξιν, εἰς τὴν κατάργησιν τῆς δημοκρατίας. Επίσης καὶ εἰς τὴν Hράκλειαν 75 κατηργήθη τὸ δημοκρατικὸν πολίτευμα ἐξ αἰτίας τῶν δημαγωγῶν ἀμέσως μετὰ τὴν ἵδρυσιν τῆς ἀποικίας διότι οἱ πλούσιοι τυγχάνοντες ἀδίκου μεταχειρίσεως ἐκ μέρους τῶν δημαγωγῶν ἐξωρίζοντο, ἔπειτα ὅμως συναθροισθέντες οἱ ἐξόριστοι καὶ ἐπανελθόντες εἰς τὴν πατρίδα κατήργησαν τὴν δημοκρατίαν. Κατὰ παραπλήσιον τρόπον κατηργήθη ἐπίσης ἡ δημοκρατία καὶ εἰς τὰ Μέγαρα οἱ ἐκεῖ δηλαδὴ δημαγωγοί, διὰ νὰ ἠμποροῦν νὰ δημεύουν τὰς περιουσίας τῶν πλουσίων, ἐξώρισαν πολλοὺς ἐξ αὐτῶν, μέχρις ὅτου κατέστησαν μεγάλον τὸν ἀριθμὸν τῶν ἐξορίστων αὐτοὶ ὅμως ἐπανελθόντες εἰς τὴν πατρίδα κατώρθωσαν νὰ νικήσουν κατὰ τὴν συναφθεῖσαν μάχην τοὺς δημοκρατικοὺς καὶ ἐγκαθίδρυσαν τὴν ὀλιγαρχίαν. Τὸ ἴδιον ἐπίσης συνέβη καὶ εἰς τὴν Κύμην κατὰ τὴν περίοδον τῆς δημοκρατίας, τὴν ὁποίαν κατήργησεν ὁ Θρασύμαχος. Εξετάζων δέ τις τὰ πράγματα δύναται νὰ ἴδ η, ὅτι κατὰ τὸν ἴδιον σχεδὸν τρόπον γίνονται αἱ μεταβολαὶ τῶν δημοκρατικῶν πολιτευμάτων καὶ εἰς τὰς ἄλλας πόλεις. Αλλοτε μὲν δηλαδὴ οἱ δημαγωγοί, διὰ νὰ εὐχαριστοῦν τὸν λαόν, ἀναγκάζουν τοὺς πλουσίους νὰ συνενώνωνται εἰς μίαν ἑνιαίαν παράταξιν, ἐπειδὴ ἀδικοῦν αὐτοὺς μὲ τὸ νὰ ἐπιχειροῦν νέαν διανομὴν τῶν περιουσιῶν των καὶ μὲ τὸ νὰ περιορίζουν τὰ εἰσοδήματα αὐτῶν ἀναθέτοντες εἰς αὐτοὺς τὴν ἐκτέλεσιν δαπανηρῶν δημοσίων ὑπηρεσιῶν, ἄλλοτε δὲ συκοφαντοῦντες, διὰ νὰ δύνανται νὰ δημεύουν τὰς περιουσίας τῶν πλουσίων. Κατὰ τοὺς παλαιοὺς δὲ χρόνους, ὁσάκις συνέβαινεν νὰ γίν η τὸ ἴδιον πρόσωπον δημαγωγὸς καὶ στρατηγός, ἡ δημοκρατία μετεβάλλετο εἰς τυραννίδα διότι οἱ περισσότεροι σχεδὸν ἐκ τῶν παλαιῶν τυράννων προῆλθον ἀπὸ τοὺς δημαγωγούς. Αἰτία δὲ τοῦ ὅτι ἐγίνοντο μὲν τότε τύ- 173

88 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 76. Η Μίλητος ἦτο Ελληνικὴ πόλις εἰς τὴν Μικρὰν Ασίαν. 77. Οἱ «πεδινοὶ» (οἱ «πεδιακοὶ» ἢ ἄλλως «οἱ ἐκ τοῦ πεδίου» λεγόμενοι κατὰ τὴν ἀρχαίαν ὀνομασίαν) ἀπετέλουν τὴν μίαν τάξιν εἰς τὰς ἀρχαίας Αθήνας, ἡ ὁποία περιελάμβανε τοὺς πλουσίους κτηματίας. 78. Δηλαδὴ ὁ Διονύσιος ὁ πρεσβύτερος. ραννοι ἐκ δημαγωγῶν, τώρα ὅμως ὄχι, εἶναι ὅτι τότε μὲν οἱ δημαγωγοὶ προήρχοντο ἐξ ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι ἦσαν ἀρχηγοὶ τοῦ στρατοῦ διότι δὲν ὑπῆρχον ἀκόμη ἱκανοὶ ρήτορες, τώρα ὅμως (κατὰ τὴν σὺγχρονον δηλαδὴ ἐποχήν) ἐπειδὴ ἡ ρητορικὴ τέχνη ἔλαβε μεγάλην ἀνάπτυξιν, οἱ ἔχοντες τὴν ἱκανότητα νὰ ὁμιλοῦν ἐπιχειροῦν μὲν νὰ παρασύρουν διὰ τῆς ρητορικῆς των τέχνης τὸν λαόν, λόγ ω ὅμως τοῦ ὅτι εἶναι ἄπειροι εἰς τὰ πολεμικὰ δὲν ἐπιχειροῦν νὰ ἐγκαθιδρύσουν τὴν τυραννίδα, πλὴν μόνον ἐὰν συνέβη κάπου ἐπὶ μικρὸν χρονικὸν διάστημα. Επεκράτουν δὲ παλαιότερον μᾶλλον παρὰ κατὰ τὴν σὺγχρονον ἐποχὴν τυραννικὰ καθεστῶτα καὶ διὰ τὸν λόγον ὅτι ἐνεπιστεύοντο εἰς μερικοὺς μεγάλας πολιτικὰς ἐξουσίας, καθὼς εἰς τὴν Μίλητον 76 ἐκ τῆς πολιτικῆς ἀρχῆς τοῦ πρυτάνεως προῆλθεν ἡ τυραννίς διότι εἰς τὴν Μίλητον ὁ πρύτανις ἦτο κύριος πολλῶν καὶ μεγάλων ἐξουσιῶν προσέτι δὲ ἐπεκράτουν παλαιότερον τυραννικὰ καθεστῶτα καὶ διότι δὲν ἦσαν τότε μεγάλαι αἱ πόλεις, ἀλλὰ ἐπειδὴ ὁ λαὸς κατ ώκει εἰς τοὺς ἀγροὺς ἀπησχολημένος μὲ τὰς ἐκεῖ ἐργασίας του, οἱ ἀρχηγοὶ τοῦ λαοῦ, ὁσάκις ἐγίνοντο ἔμπειροι εἰς τὰ πολεμικά, ἐπέβαλλον τὴν τυραννίδα. Επραττον δὲ ὅλοι αὐτό, ἐπειδὴ εἶχον ἀποκτήσει τὴν ἐμπιστοσύνην τοῦ λαοῦ, ἡ δὲ ἐμπιστοσύνη ὠφείλετο εἰς τὸ μῖσος, τὸ ὁποῖον ἔτρεφον κατὰ τῶν πλουσίων, ὅπως δηλαδὴ εἰς τὰς Αθήνας ὁ Πεισίστρατος, ὁ ὁποῖος ἐπανεστάτησε κατὰ τῶν πεδινῶν 77, καὶ ὁ Θεαγένης εἰς τὰ Μέγαρα, ὁ ὁποῖος κατέσφαξε τὰ ποίμνια τῶν πλουσίων, τοὺς ὁποίους εὗρε νὰ τὰ βὸσκουν πλησίον τοῦ ποταμοῦ ἐπίσης καὶ ὁ Διονύσιος 78, ἐπειδὴ κατηγόρει τὸν Δαφναῖον καὶ τοὺς πλουσίους, ἐκρίθη ἄξιος τῆς τυραννίδος (νὰ γίν η δηλ. τύραννος), διότι ἀπέκτησε τὴν ἐμπιστοσύνην τοῦ λαοῦ θεωρούμενος ὡς φίλος αὐτοῦ λόγ ω τῆς ἐχθρότητός του ἐναντίον τῶν πλουσίων. Μεταρρυθμίζεται ἐπίσης τὸ δημοκρατικὸν πολίτευμα καὶ ἐκ τῆς μορφῆς τῆς

89 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã πατροπαραδότου δημοκρατίας εἰς τὴν μορφήν τοῦ τελευταίου εἴδους αὐτῆς ὅπου δηλαδὴ οἱ ἄρχοντες ἀναδεικνύονται δι ἐκλογῆς, ὄχι ὅμως ἀναλόγως πρὸς τὴν φορολογήσιμον περιουσίαν, ἐκλέγει δὲ αὐτοὺς ὁ λαός, ἐκεῖ, ἐπειδὴ οἱ ἐπιδιώκοντες διὰ παντὸς μέσου τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα προσπαθοῦν νὰ παρασύρουν πρὸς τὸ μέρος των τὸν λαόν, φέρουν εἰς τοιοῦτον σημεῖον τὸ πολίτευμα, ὥστε νὰ καθίσταται ὁ λαὸς κύριος ἀκόμη καὶ αὐτῶν τῶν νόμων 79. Ως θεραπευτικὸν δὲ μέσον διὰ νὰ μὴ συμβαίν η αὐτὸ ἢ διὰ νὰ συμβαίν η ὀλιγώτερον (ὀλιγωτέρας δηλ. φοράς) εἶναι τὸ νὰ ὁρίζουν τοὺς ἄρχοντας αἱ πολιτικαὶ μερίδες καὶ ὄχι ὁλόκληρος ὁ λαός. Αἱ μεταρρυθμίσεις λοιπὸν τῶν δημοκρατικῶν πολιτευμάτων ἐπέρχονται σχεδὸν ὅλαι λόγ ω αὐτῶν τῶν αἰτίων Εἶναι τὸ τελευταῖον εἶδος τῆς δημοκρατίας, τὸ χειρότερον ἐξ ὅλων, περὶ τοῦ ὁποίου ἔκαμε λόγον ἀνωτέρω ὁ Αριστοτέλης. Κατὰ τὸ εἶδος τοῦτο τῆς δημοκρατίας κυρίαρχος εἶναι ὁ λαός, ἀλλὰ ἐντελῶς ἀνεξαρτήτως καὶ κατὰ παράβασιν τῶν ἰσχυόντων νόμων ἄρχει διὰ ψηφισμάτων. 80. Περὶ τῶν ὁποίων ἔγινε λόγος ἀνωτέρω. 81. Ο Αριστοτέλης περιέγραψεν εἰς τὸ ἀπολεσθὲν σύγγραμμά του «Ναξίων πολιτεία» πὼς ὁ Λύγδαμις κατώρθωσε νὰ γίν η τύραννος τῆς Νάξου. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΠΕΜΠΤΟΝ Τὰ αἴτια τῆς μεταβολῆς τῶν ὀλιγαρχιῶν. 6. Αἱ ὀλιγαρχίαι μεταρρυθμίζονται κατὰ δύο πρὸ πάντων τρόπους, οἱ ὁποῖοι εἶναι πασιφανέστατοι. Ο εἷς τρόπος (δηλ. ἡ πρώτη αἰτία) εἶναι, ὅταν οἱ ὀλιγαρχικοὶ διαπράττουν ἀδικίας εἰς βάρος τοῦ λαοῦ διότι κατ αὐτὴν τὴν περίπτωσιν οἱοσδήποτε πολίτης, ὁ ὁποῖος ἔχει κάποιαν ἱκανότητα, δύναται νὰ γίν η ἀρχηγὸς τοῦ λαοῦ ἰδιαίτατα ὅμως ἐπιτυγχάνεται τοῦτο, ὅταν συμβ ῆ νὰ προέρχεται ὁ ἀρχηγὸς τοῦ λαοῦ ἀπὸ αὐτὴν τὴν τάξιν τῶν ὀλιγαρχικῶν, καθὼς βεβαίως εἰς τὴν Νάξον ὁ Λύγδαμις 81, ὁ ὁποῖος καὶ κατώρθωσε βραδύτερον νὰ καταστ ῆ τύραννος τῶν Ναξίων. Αλλὰ καὶ ἡ ἐξ ἄλλων λόγων ἀφορμὴ τῶν διαφιλονικιῶν εἰς τὰς ὀλιγαρχίας ἔχει διαφοράς. Εἰς ἄλλας δηλαδὴ περιπτώσεις συμβαίνει νὰ γίνεται ἡ κατάργησις τοῦ ὀλιγαρχικοῦ πολιτεύματος ἀπὸ τοὺς ἰδίους τοὺς πλουσίους, ἀπὸ ἐκείνους βεβαίως (τοὺς πλουσί

90 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 82. Η Μασσαλία ἦτο πόλις Ελληνικὴ εἰς τὴν νότιον Γαλλίαν. 83. Η Ιστρος ἦτο Ελληνικὴ πόλις, ἡ ὁποία ἱδρύθη ὑπὸ Ελλήνων ἀποίκων ἐκ τῆς Μιλήτου πλησίον τῶν ἐκβολῶν τοῦ ποταμοῦ Ιστρου (σήμερον Δουνάβεως) εἰς τὸν Εὔξεινον Πόντον. 84. Περὶ αὐτῆς τῆς Ηρακλείας ἔκαμε λόγον ὁ Αριστοτέλης καὶ ἀνωτέρω. 85. Εἰς τοὺς ἀδελφοὺς δὲν ἐπετρέπετο νὰ λάβουν μέρος εἰς τὰς πολιτικὰς ἐξουσίας, ἐφ ὅσον ἦρχεν ὁ πατήρ των. 86. Δηλαδὴ πρὸς τὸ πολίτευμα, τὸ καλούμενον εἰδικῶς «πολιτεία». 87. Η Κνίδος ἦτο Ελληνικὴ πόλις εἰς τὴν Μικρὰν Ασίαν. 88. Καὶ διὰ τοῦτο ἐπικρατεῖ εὐκόλως ἡ ἀντίπαλος μερίς. 89. Αἱ Ερυθραὶ ἦσαν Ελληνικὴ πόλις εἰς τὴν Μικρὰν Ασίαν, ἡ ὁποία ἔκειτο ἀπέναντι τῆς νήσου Χίου. 90. Οἱ «Βασιλίδαι» ἦσαν οἰκογένεια, ἡ ὁποία ἐκυβέρνα ὀλιγαρχικῶς τὰς Ερυθράς. ους), οἱ ὁποῖοι δὲν κατέχουν πολιτικὰ ἀξιώματα, ὅταν παρὰ πολὺ ὀλίγοι ὅσοι εὑρίσκονται εἰς τὴν ἐξουσίαν, καθὼς ἐπὶ παραδείγματι ἔχει συμβ ῆ εἰς τὴν Μασσαλίαν 82, ἐπίσης εἰς τὴν πόλιν Ιστρον 83 καὶ εἰς τὴν Hράκλειαν 84 καὶ εἰς ἄλλας ὁμοίως πόλεις, διότι εἰς αὐτὰς τὰς πόλεις οἱ μὴ λαμβάνοντες μέρος εἰς τὰς πολιτικὰς ἐξουσίας ὑπεκίνουν διαρκῶς ἐπαναστάσεις, μέχρις ὅτου κατώρθωσαν νὰ μετάσχουν τῶν πολιτικῶν ἀξιωμάτων, ἐνωρίτερον μὲν οἱ μεγαλύτεροι κατὰ τὴν ἡλικίαν ἐκ τῶν ἀδελφῶν 85, βραδύτερον δὲ ἐξ ἄλλου οἱ νεώτεροι ἐκ τῶν ἀδελφῶν διότι εἰς μερικὰς πόλεις δὲν ἐπιτρέπεται νὰ εὑρίσκωνται συγχρόνως εἰς τὴν ἐξουσίαν ὁ πατὴρ καὶ ὁ υἱός, εἰς ἄλλας δὲ μερικὰς ὁ μεγαλύτερος καὶ ὁ νεώτερος ἀδελφός καὶ ἐδῶ μὲν (εἰς τὴν Μασσαλίαν) τὸ ὀλιγαρχικὸν πολίτευμα ἐπλησίασε περισσότερον πρὸς τὴν «πολιτείαν» 86, εἰς δὲ τὴν Ιστρον ἡ ὀλιγαρχία κατέληξεν εἰς δημοκρατίαν καὶ εἰς τὴν Ηράκλειαν αἱ πολιτικαὶ ἀρχαὶ ἀπὸ τὰς χεῖρας ὀλίγων προσώπων περιῆλθον εἰς τὰς χεῖρας ἑξακοσίων ἐπίσης καὶ εἰς τὴν Κνίδον 87 μετεβλήθη τὸ ὀλιγαρχικὸν πολίτευμα, διότι οἱ πλούσιοι ἦλθον οἱ ἴδιοι εἰς διάστασιν μεταξύ των λόγ ω τοῦ ὅτι ὀλίγοι μετεῖχον τῶν πολιτικῶν ἀρχῶν καὶ προσέτι διότι, καθὼς ἐλέχθη ἀνωτέρω, ἐὰν μετεῖχεν ὁ πατὴρ τῶν πολιτικῶν ἀξιωμάτων, δὲν ἐπετρέπετο νὰ μετέχ η καὶ ὁ υἱός, οὔτε ἐὰν ἦσαν πολλοὶ ἀδελφοὶ ἐπετρέπετο νὰ μετάσχουν ὅλοι παρὰ μόνον ὁ μεγαλύτερος ἐξ αὐτῶν ἐπωφεληθεὶς δηλαδὴ ὁ λαὸς εἰς τὴν Κνίδον ἀπὸ τὴν παρασχεθεῖσαν εὐκαιρίαν τῆς διαμάχης τῶν πλουσίων καὶ ἀφοῦ ἔθεσεν ὡς ἀρχηγὸν ἕνα ἐκ τῶν πλουσίων ὀλιγαρχικῶν, ἐπετέθη ἔπειτα ἐναντίον τῶν ἰσχυόντων ὀλιγαρχικῶν καὶ ἐπεκράτησε διότι τὸ μέρος τῆς πόλεως (δηλ. ἡ τάξις τῶν πολιτῶν), τὸ ὁποῖον εὑρίσκεται εἰς διάστασιν, καθίσταται ἀσθενές 88 ὁμοίως καὶ εἰς τὰς Ερυθράς 89 ἐπὶ τῆς ἐποχῆς της ὀλιγαρχίας τῶν Βασιλιδῶν 90 κατὰ τοὺς παλαιοὺς χρόνους, καίτοι αὐτοὶ κατέβαλλον

91 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 91. Δηλαδὴ ἀπὸ ὀλιγαρχίαν τὸ μετέβαλεν εἰς δημοκρατίαν. 92. Οἱ ὀλιγαρχικοὶ λόγ ω ἁμίλλης (ἀνταγωνισμοῦ) ἀσκοῦν τὴν δημαγωγίαν καὶ μεταξύ των. 93. Ο Χαρικλῆς ἦτο ἀπὸ τοὺς σκληροτέρους ἐκ τῶν τριάκοντα τυράννων εἰς τὰς Αθήνας. 94. Ο Φρύνιχος ἦτο Αθηναῖος στρατηγός, ὁ ὁποῖος ἀπεσχίσθη ἀπὸ τὴν δημοκρατικὴν παράταξιν καὶ συνετέλεσεν εἰς τὴν ἐπιβολὴν τοῦ ὀλιγοχρονίου ὀλιγαρχικοῦ πολιτεύματος τῶν τετρακοσίων. 95. Μεταχειριζομένη δημαγωγικὰ μέσα μεταξὺ τῶν ἄλλων μελῶν τῆς βουλῆς τῶν τετρακοσίων. 96. Εἰς τὴν Λάρισαν «πολιτοφύλακες» ἐλέγοντο οἱ ἀνώτατοι ἄρχοντες. 97. Η Αβυδος ἦτο Ελληνικὴ πόλις εἰς τὴν Μικρὰν Ασίαν ἐπὶ τῆς ἀκτῆς τοῦ Ελλησπόντου. 98. Καὶ διὰ τοῦτο διάκεινται τὰ δικαστήρια ἐχθρικῶς πρὸς τὸ ἰσχῦον πολίτευμα. πολλὰς καὶ καλὰς φροντίδας περὶ τῶν δημοσίων ὑποθέσεων, παρὰ ταῦτα ὅμως ὁ λαός, ἐπειδὴ κατείχετο ὑπὸ ἀγανάκτησεως λόγ ω τοῦ ὅτι ἐκυβερνᾶτο ὑπὸ ὀλίγων προσώπων, μετερρύθμισε τὸ πολίτευμα 91. Αἱ ὀλιγαρχίαι μεταβάλλονται ἐπίσης διὰ λόγους προερχομένους ἐκ τῶν ἰδίων τῶν ὀλιγαρχιῶν, ὅταν δηλαδὴ οἱ ὀλιγαρχικοὶ γίνωνται δημαγωγοί 92 λόγ ω ἁμίλλης διότι ἡ δημαγωγία ἔχει δύο μορφάς, καὶ ἡ μὲν μία ὑπάρχει μεταξὺ αὐτῶν τῶν ὀλίγων διότι πράγματι ἀναφαίνεται δημαγωγός, ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν παρὰ πολὺ ὀλίγοι καθὼς δηλαδὴ μεταξὺ τῶν τριάκοντα τυράννων εἰς τὰς Αθήνας ἡ ὁμὰς τοῦ Χαρικλέους 93 χρησιμοποιοῦσα δημαγωγικὰ μέσα μεταξὺ τῶν ὑπολοίπων ἐκ τῶν τριάκοντα τυράννων κατώρθωσε νὰ ὑπερισχύσ η, ἐπίσης καὶ μεταξὺ τῆς βουλῆς τῶν τετρακοσίων ἡ ὁμὰς τοῦ Φρυνίχου 94 κατώρθωσε νὰ ὑπερισχύσ η κατὰ τὸν ἴδιον τρόπον 95 ἡ δευτέρα δὲ μορφὴ τῆς δημαγωγίας εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα εἶναι ὅταν οἱ ἔχοντες τὴν ὀλιγαρχικὴν ἐξουσίαν προσπαθοῦν νὰ παρασύρουν τὸν λαόν, καθὼς δηλαδὴ εἰς τὴν Λάρισαν οἱ πολιτοφύλακες 96, ἐπειδὴ αὐτοὶ ἐξελέγοντο ὑπὸ τοῦ λαοῦ, προσεπάθουν νὰ προσελκύσουν τὸν λαὸν διὰ δημαγωγικῶν μέσων ἐπίσης τοῦτο συμβαίνει καὶ εἰς ὅσα ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα δὲν ἐκλέγουν τοὺς ἄρχοντας ἐκεῖνοι, εἰς τῶν ὁποίων τὴν τάξιν ἀνήκουν οἱ ἄρχοντες, ἀλλὰ οἱ ἄρχοντες προέρχονται μὲν ἐξ ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι ἔχουν μεγάλας φορολογησίμους περιουσίας ἢ ἀνήκουν εἰς πολιτικοὺς συλλόγους, ἐκλέγουν ὅμως αὐτοὺς οἱ ὁπλῖται ἢ ὁ λαός τοῦτο συνέβαινεν εἰς τὴν Αβυδον 97, καὶ εἰς ὅσας πόλεις τὰ δικαστήρια δὲν ἀνήκουν εἰς τὴν σύνθεσιν τοῦ πολιτεύματος 98 διότι οἱ δικασταὶ δημαγωγοῦντες διὰ τῶν ἀποφάσεών των συντελοῦν εἰς τὴν μεταβολὴν τοῦ πολιτεύματος, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον ἔγινε καὶ εἰς τὴν Ηράκλειαν, τὴν εὑρισκομένην εἰς τὸν Εὔξεινον Πόντον προσέτι δὲ μεταβάλλονται τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα, ὅταν μερικοὶ ἐκ τῶν

92 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 99. Ο Iππαρῖνος ἦτο πλούσιος κάτοικος τῶν Συρακουσῶν Περὶ αὐτῆς τῆς περιπτώσεως ὁ Αριστοτέλης ἔκαμε λόγον καὶ ἀνωτέρω Ο Χάρης ἦτο Αθηναῖος στρατηγός, ὁ ὁποῖος κατὰ τὰ λεγόμενα ἐδῶ ὑπὸ τοῦ Αριστοτέλους ἐπενέβη εἰς τὰ πολιτικὰ πράγματα τῆς Αἰγίνης, ἀντιπάλου τῶν Αθηνῶν Διότι κατεσπατάλησε τὴν περιουσίαν του εἰς ἀκόλαστον βίον Εἰς τὴν Φάρσαλον (ἢ τὰ Φάρσαλα) τῆς Θεσσαλίας οἱ ὀλιγαρχικοὶ διέσωσαν τὴν ὀλιγαρχίαν, ἐπειδὴ εἶχον ὁμόνοιαν μεταξύ των. ὀλιγαρχικῶν περιορίζουν τὴν ὀλιγαρχικὴν διακυβέρνησιν εἰς ὀλιγώτερα διαρκῶς πρόσωπα διότι ὅσοι ἐκ τῶν ὀλιγαρχικῶν ἐπιζητοῦν τὴν ἰσότητα ἀναγκάζονται νὰ προσεταιρισθοῦν ὡς βοηθὸν τὸν λαόν. Γίνονται ἐπίσης μεταβολαὶ τοῦ ὀλιγαρχικοῦ πολιτεύματος καὶ ὅταν οἱ ὀλιγαρχικοί, ἐπειδὴ διάγουν βίον ἀκόλαστον, σπαταλήσουν τὴν ἰδιωτικήν των περιουσίαν διότι πράγματι οἱ διάγοντες τοιοῦτον αἰσχρὸν βίον ἐπιδιώκουν νὰ ἐπιφέρουν καινοτομίας εἰς τὸ πολίτευμα, καὶ ἢ οἱ ἴδιοι ἐπικάθηνται ὡς τύραννοι ἢ παρασκευάζουν κἄποιον ἄλλον (διὰ νὰ γίν η τύραννος), καθὼς ὁ Iππαρῖνος 99 παρεσκεύασεν εἰς τὰς Συρακούσας τὸν Διονύσιον, καὶ εἰς τὴν Αμφίπολιν κἄποιος ὀνομαζόμενος Κλεότιμος ἔφερεν ἀποίκους ἀπὸ τὴν Χαλκίδα, τοὺς ὁποίους, ὅτε ἦλθον ἐκεῖ (εἰς τὴν Αμφίπολιν), ὡδήγησεν εἰς διάστασιν πρὸς τοὺς πλουσίους 100 ἐπίσης καὶ εἰς τὴν Αἴγιναν ὁ διαπράξας τὴν προδοσίαν διὰ τοῦ Χάρητος 101 ἐπεχείρησε νὰ μεταβάλ η τὸ πολίτευμα λόγ ω παρομοίας αἰτίας 102 αὐτοὶ λοιπὸν (οἱ διάγοντες ἀκόλαστον βίον) ἄλλοτε μὲν ἐπιδιώκουν νὰ ἐπιφέρουν οἱ ἴδιοι ἀπ εὐθείας κἄποιαν μεταβολὴν τοῦ πολιτεύματος, ἄλλοτε πάλιν κλέπτουν τὰ δημόσια χρήματα, ἕνεκα δὲ τούτου ἐπαναστατοῦν ἢ αὐτοὶ ἢ οἱ ἴδιοι μεταξύ των ἢ ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι μάχονται ἐναντίον αὐτῶν, ἐπειδὴ κλέπτουν τοῦτο πράγματι ἔλαβε χώραν εἰς τὴν πόλιν Απολλωνίαν τὴν εὑρισκομένην εἰς τὸν Εὔξεινον Πόντον. Οταν πάλιν οἱ ἀποτελοῦντες τὸ ὀλιγαρχικὸν καθεστὼς ὁμονοοῦν μεταξύ των, δὲν ἐπέρχεται εὐκόλως ἡ καταστροφὴ τῆς ὀλιγαρχίας ἐξ αὐτῆς τῆς ἰδίας. Απόδειξις δὲ τούτου εἶναι τὸ ὀλιγαρχικὸν πολίτευμα, τὸ ὁποῖον ἰσχύει εἰς τὴν Φάρσαλον 103 διότι καίτοι οἱ ἐκεῖ ὀλιγαρχικῶς κυβερνῶντες εἶναι ὀλίγοι, ἀπέβησαν ὅμως κύριοι πολλῶν ἐξουσιῶν, ἐπειδὴ ἐπεδείκνυον καλὴν διαγωγὴν μεταξύ των. Καταστρέφονται ἐπίσης τὰ ὀλιγαρχικὰ καθεστῶτα καὶ ὅταν εἰς τὸ ὑπάρχον ὀλιγαρχικὸν πολίτευμα ἐγκαθι

93 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 104. Η Hλις ἦτο πόλις εἰς τὴν Ηλείαν τῆς Πελοποννήσου Περὶ τοῦ τρόπου τῆς ἐκλογῆς τῶν μελῶν τῆς γερουσίας εἰς τὴν Σπάρτην γράφει ὁ Πλούταρχος εἰς τὸν βίον τοῦ Λυκούργου Ο Τιμοφάνης ἦτο στρατηγὸς τῶν Κορινθίων Εἰς περισσοτέρους δηλαδὴ τοῦ ἑνός, ὅχι εἰς παρὰ πολλούς Νὰ περιέλθ η δηλαδὴ ἡ ἐξουσία εἰς τὰς χεῖρας τοῦ ἀρχηγοῦ τοῦ μισθοφορικοῦ στρατοῦ Οἱ Αλευάδαι ἦσαν ἰσχυρὰ πολιτικὴ οἰκογένεια εἰς τὴν Λάρισαν. στοῦν ἄλλην ὀλιγαρχίαν. Τοῦτο δὲ γίνεται, ὅταν, καίτοι ἡ ὅλη πολιτειακὴ διάρθρωσις περιορίζεται εἰς ὀλίγα μόνον πρόσωπα, δὲν μετέχουν ὅμως εἰς τὰ ἀνώτατα πολιτικὰ ἀξιώματα ὅλα αὐτὰ τὰ ὀλίγα πρόσωπα, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον συνέβη κάποτε εἰς τὴν Hλιδα 104 καίτοι δηλαδὴ ἐκεῖ (εἰς τὴν Ηλιδα) ἡ ἐξουσία ἀνῆκεν εἰς ὀλίγα πρόσωπα, τὰ ὁποῖα ἀπετέλουν τὴν γερουσίαν, οἱ ἄρχοντες ὅμως ἦσαν πράγματι ἐντελῶς ὀλίγοι, διότι ἀνερχόμενοι εἰς ἐνενήκοντα ἦσαν ἰσόβιοι, ἡ δὲ ἐκλογὴ αὐτῶν ἐγίνετο κατὰ τρόπον ὀλιγαρχικὸν καὶ ὅμοιον πρὸς τὸν ἰσχύοντα εἰς τὴν Λακεδαίμονα κατὰ τὴν ἐκλογὴν τῶν μελῶν τῆς γερουσίας 105. Επέρχεται ἐπίσης μεταβολὴ τῶν ὀλιγαρχικῶν πολιτευμάτων καὶ κατὰ τὴν διάρκειαν πολέμου καὶ ἐν καιρ ῶ εἰρήνης ἐν καιρ ῶ μὲν πολέμου, διότι οἱ ὀλιγαρχικοὶ λόγ ω τῆς δυσπιστίας, τὴν ὁποίαν ἔχουν πρὸς τὸν λαόν, ἀναγκάζονται νὰ χρησιμοποιοῦν μισθοφορικὰ στρατεύματα διότι εἰς ὅποιον ἤθελον παραδώσει τὴν ἀρχηγίαν τοῦ μισθοφορικοῦ στρατοῦ, αὐτὸς πολλὰς φορὰς γίνεται τύραννος, καθὼς ἔγινεν εἰς τὴν Κόρινθον ὁ Τιμοφάνης 106 ἂν δὲ παραδώσουν τὴν ἀρχηγίαν εἰς πολλούς 107, αὐτοὶ οἱ ἴδιοι προσπορίζουν εἰς τοὺς ἑαυτούς των ὀλιγαρχικὴν ἐξουσίαν ἄλλοτε πάλιν οἱ ὀλιγαρχικοί, ἐπειδὴ φοβοῦνται αὐτά 108, παρέχουν εἰς τὸν λαὸν πολιτικὰ δικαιώματα λόγ ω τοῦ ὅτι πιέζονται ὑπὸ τῆς ἀνάγκης νὰ χρησιμοποιήσουν αὐτόν ἐν καιρ ῶ δὲ εἰρήνης οἱ ὀλιγαρχικοὶ λόγ ω τῆς δυσπιστίας, ἡ ὁποία ὑπάρχει μεταξύ των, παραδίδουν τὴν φρούρησιν τῆς χώρας εἰς μισθοφόρους στρατιώτας καὶ καθιστοῦν ἀρχηγὸν αὐτῶν ἄνδρα ἱστάμενον εἰς τὸ μέσον τῶν δύο παρατάξεων (ὡς διαιτητὴν δηλ. μεταξὺ τῶν ὀλιγαρχικῶν καὶ τῶν δημοκρατικῶν), ὁ ὁποῖος ὅμως κάποτε καθίσταται κυρίαρχος καὶ τῶν δύο αὐτῶν (καὶ τῶν ὀλιγαρχικῶν δηλ. καὶ τῶν δημοκρατικῶν) τοῦτο συνέβη εἰς τὴν Λάρισαν κατὰ τὴν ἐποχήν, κατὰ τὴν ὁποίαν ἦσαν ἄρχοντες εἰς αὐτὴν οἱ Αλευάδαι 109, μὲ τὸν

94 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 110. Ο Σῖμος ὁ ὁποῖος ἐχρησιμοποιήθη ὡς μεσάζων μεταξὺ τῶν διισταμένων πολιτικῶν μερίδων εἰς τὴν Λάρισαν, ἐξεμεταλλεύθη τὴν ἐμπιστοσύνην αὐτῶν καὶ ἔγινε τύραννος Δηλαδὴ καὶ εἰς τὴν Ηράκλειαν καὶ εἰς τὰς Θήβας Ο Αρχίας ἦτο ἐπιφανὴς πολίτης τῶν Θηβῶν Ο «κύφων» ἦτο εἶδος ξυλίνου δεσμοῦ, ὁ ὁποῖος ἐχρησιμοποιεῖτο πρὸς τιμωρίαν, εἰς αὐτὸν δὲ ἐνεκλείετο ὁ αὐχὴν τῶν τιμωρουμένων δούλων καὶ καταδίκων. Σῖμον 110, ἐπίσης καὶ εἰς τὴν Αβυδον κατὰ τὴν ἐποχὴν τῶν πολιτικῶν συλλόγων, ἑνὸς ἐκ τῶν ὁποίων ἀρχηγὸς ἦτο ὁ Ιφιάδης. Γίνονται ἐπίσης ἐπαναστάσεις εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα καὶ διότι ἄλλοι ἐκ τῶν ὀλιγαρχικῶν ἀποπέμπονται ὑπὸ ἄλλων ὁμοίων, οἱ ὁποῖοι κατέχουν τὴν ὀλιγαρχικὴν ἐξουσίαν, καὶ διότι καταβάλλονται ὑπὸ τῶν ἀντιπάλων των εἰς περιπτώσεις γάμων ἢ δικῶν, ὅπως ἐπὶ παραδείγματι ἐξ αἰτίας γάμου ἔγιναν αἱ ἐπαναστάσεις, περὶ τῶν ὁποίων ἐκάμομεν λόγον προηγουμένως ὁμοίως καὶ εἰς τὴν Ερέτριαν τὸ ὀλιγαρχικὸν πολίτευμα τῆς τάξεως τῶν ἱππέων κατήργησεν ὁ Διαγόρας, διότι ἠδικήθη εἰς ὑπόθεσιν σχέσιν ἔχουσαν μὲ γάμον ἐξ ἀφορμῆς ἐξ ἄλλου μιᾶς δικαστικῆς ἀποφάσεως ἔγινεν ἡ ἐπανάστασις εἰς τὴν Ηράκλειαν, ἐπίσης καὶ εἰς τὰς Θήβας, ὅπου 111 διὰ κάποιαν κατηγορίαν ἐπὶ μοιχεί α εἰς μὲν τὴν Ηράκλειαν ἐναντίον τοῦ Εὐρυτίωνος, εἰς δὲ τὰς Θήβας ἐναντίον τοῦ Αρχίου 112 ἐπέβαλον τὴν τιμωρίαν δικαίως μέν, ἀλλὰ κατὰ τρόπον ἐπαναστατικόν διότι ἦλθον εἰς ἀνταγωνισμὸν πρὸς αὐτοὺς οἱ ἐχθροί των μὲ ἀποτέλεσμα νὰ δεθοῦν εἰς τὸν χῶρον τῆς ἀγορᾶς διὰ τοῦ κύφωνος 113. Πολλὰ ἐπίσης ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα λόγ ω τοῦ ὅτι ἦσαν παρὰ πολὺ δεσποτικὰ κατηργήθησαν ὑπὸ μερικῶν ἐκ τῶν μετεχόντων τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας, διότι δὲν ἠδύναντο νὰ ὑπομείνουν (τὸν δεσποτικὸν χαρακτῆρα τοῦ πολιτεύματος), καθὼς ἐπὶ παραδείγματι κατηργήθησαν διὰ τὴν αἰτίαν ταύτην τὰ ὀλιγαρχικὰ καθεστῶτα εἰς τὴν Κνίδον καὶ εἰς τὴν Χίον. Ομοίως ἐπέρχονται μεταβολαὶ καὶ ἀπὸ συμπτωματικὰ περιστατικὰ καὶ τοῦ πολιτεύματος, τὸ ὁποῖον καλεῖται «πολιτεία», καὶ τῶν ὀλιγαρχικῶν πολιτευμάτων, εἰς ὅσα οἱ βουλευταὶ καὶ οἱ δικασταὶ καὶ οἱ ἄλλοι ἄρχοντες ἀναδεικνύονται ἀπὸ ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἔχουν ὡρισμένην φορολογήσιμον περιουσίαν. Διότι πολλὰς φορὰς ὅταν καθωρισθ ῆ συμφώνως πρὸς τὰς ὑπαρ

95 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã χούσας συνθήκας ἓν πρῶτον ποσὸν εἰσοδήματος (φορολογησίμου περιουσίας), ὥστε νὰ μετέχουν τῶν πολιτικῶν ἀξιωμάτων εἰς μὲν τὸ ὀλιγαρχικὸν πολίτευμα ὀλίγα πρόσωπα, εἰς δὲ τὴν «πολιτείαν» οἱ πολῖται τῆς μεσαίας τάξεως, ἐὰν ὑπάρξ η καλὴ ἐσοδεία λόγ ω εἰρήνης ἢ διὰ κάποιαν ἄλλην εὐτυχῆ περίστασιν, τότε συμβαίνει αἱ ἴδιαι περιουσίαι νὰ ἀποκτοῦν μεγαλυτέραν ἀξίαν λόγ ω τοῦ πολλαπλασίου εἰσοδήματος (τὸ ὁποῖον ἀπέδωσαν), ὥστε νὰ καθίσταται δυνατὸν νὰ μετέχουν ὅλοι εἰς ὅλα τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα καὶ ἄλλοτε μὲν ἡ μεταβολή (τοῦ ὀλιγαρχικοῦ πολιτεύματος) γίνεται βαθμηδὸν καὶ κατ ὀλίγον καὶ κατὰ τρόπον ἀνεπαίσθητον, ἄλλοτε ὅμως μὲ ταχύτερον ρυθμόν. Τὰ ὀλιγαρχικὰ λοιπὸν πολιτεύματα μεταβάλλονται καὶ περιέρχονται εἰς διάστασιν διὰ ταύτας τὰς αἰτίας 114. Γενικῶς ὅμως καὶ αἱ δημοκρατίαι καὶ αἱ ὀλιγαρχίαι μεταπίπτουν κάποτε ὄχι εἰς τὰ ἀντίθετα πολιτεύματα, τὰ ὁποῖα ἀνήκουν εἰς τὸ αὐτὸ γένος δηλαδὴ αἱ νόμιμοι 115 δημοκρατίαι καὶ αἱ ὀλιγαρχίαι μεταπίπτουν εἰς τὰς δεσποτικὰς καὶ ἐξ ἀντιθέτου αὐταὶ μεταπίπτουν εἰς ἐκείνας Περὶ τούτων ἔκαμε λόγον ἀνωτέρω Εννοεῖ τὰς δημοκρατίας, αἱ ὁποῖαι κυβερνῶνται συμφώνως πρὸς τοὺς ἰσχύοντας νόμους. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΕΚΤΟΝ Τὰ αἴτια τῶν ἐπαναστάσεων εἰς τὰ ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα. 7. Εἰς τὰ ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα αἱ ἐπαναστάσεις προέρχονται ἄλλαι μὲν διότι ὀλίγα μόνον πρόσωπα δικαιοῦνται νὰ μετέχουν τῶν πολιτικῶν ἀξιωμάτων τοῦτο, καθὼς ἐλέχθη ἀνωτέρω, συντελεῖ καὶ εἰς τὴν μεταβολὴν καὶ τῶν ὀλιγαρχικῶν πολιτευμάτων, διότι καὶ τὸ ἀριστοκρατικὸν πολίτευμα ἔχει κατὰ κἄποιον τρόπον τὸν χαρακτῆρα τῆς ὀλιγαρχίας λόγ ω τοῦ ὅτι καὶ εἰς τὰ δύο αὐτὰ πολιτεύματα οἱ ἄρχοντες εἶναι ὀλίγοι κατὰ τὸν

96 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 116. Δηλαδὴ αἱ ἐπαναστάσεις «Παρθενίαι» ἐλέγοντο εἰς τὴν Σπάρτην οἱ νεανίαι, οἱ ὁποῖοι ἐγεννήθησαν κατὰ τὴν διάρκειαν τοῦ πρώτου Μεσσηνιακοῦ πολέμου «Ομοιοι» ἐλέγοντο εἰς τὴν Σπάρτην, ἐπίσης καὶ εἰς ἄλλας πόλεις, εἰς τὰς ὁποίας ἐπεκράτει τὸ ἀριστοκρατικὸν πολίτευμα, ὅλοι οἱ εὐγενεῖς (οἱ προερχόμενοι ἐκ καλῆς οἰκογενείας) πολῖται, ὅσοι εἶχον ἴσα δικαιώματα νὰ καταλαμβάνουν δημόσια ἀξιώματα Πρὸς τὸν Λύσανδρον, ὁ ὁποῖος ἐνίκησε τοὺς Αθηναίους κατὰ τὴν τελευταίαν περίοδον τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου, ὁ βασιλεὺς Παυσανίας (ἄλλος ἀπὸ τὸν νικητὴν τῆς ἐν Πλαταιαῖς μάχης) ἔδειξε περιφρόνησιν Ο Κινάδων ἦτο Λακεδαιμόνιος καὶ ἀνῆκεν εἰς κατωτέραν τάξιν Κατὰ τὸν δεύτερον Μεσσηνιακὸν πόλεμον Ο Τυρταῖος ἀπέβλεψε διὰ τῶν ποιημάτων του νὰ ἐμψυχώσ η τοὺς πολεμοῦντας ἐναντίον τῶν Μεσσηνίων Λακεδαιμονίους. ἀριθμόν, ὄχι ὅμως διὰ τὴν ἰδίαν αἰτίαν ὀλίγοι ἐπειδὴ φαίνεται, ὅτι καὶ ἡ ἀριστοκρατία εἶναι διὰ τὸν λόγον τοῦτον ὀλιγαρχία. Τοῦτο 116 δὲ συμβαίνει κατ ἀνάγκην, ὅταν ὑπάρχ η κἄποιος ἀξιόλογος ἀριθμὸς πολιτῶν, οἱ ὁποῖοι εἶναι ὑπερήφανοι, διότι νομίζουν, ὅτι εἶναι ὅμοιοι κατὰ τὴν ἀρετὴν (τὴν ἀξίαν) πρὸς τοὺς κυβερνῶντας, καθὼς ἐπὶ παραδείγματι εἰς τὴν Λακεδαίμονα ἦσαν ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ὠνομάζοντο Παρθενίαι 117 διότι ἀνῆκον εἰς τὴν τάξιν τῶν «ὁμοίων» 118 τούτους τοὺς Παρθενίας ἐπειδὴ τοὺς ἀνεκάλυψαν, ὅτι ἐσχεδίασαν ἐπανάστασιν, ἀπέστειλαν πρὸς ἐγκατάστασιν εἰς τὸν Τάραντα ἄλλαι δὲ ἐπαναστάσεις γίνονται εἰς τὰ ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα, ὅταν μερικοὶ πολῖται, καίτοι εἶναι ἀξιόλογοι ἄνδρες καὶ οὐδενὸς ἄλλου κατώτεροι κατὰ τὴν ἀρετὴν (κατὰ τὴν ἀξίαν), τυγχάνουν περιφρονητικῆς μεταχειρίσεως ἐκ μέρους ἄλλων μερικῶν, οἱ ὁποῖοι κατέχουν ἀνώτερα ἀξιώματα, καθὼς ὁ Λύσανδρος 119 ἐκ μέρους τῶν βασιλέων ἐπίσης ὅταν κἄποιος, ὁ ὁποῖος εἶναι ἀνδρεῖος, δὲν μετέχ η τῶν πολιτικῶν ἀξιωμάτων, καθὼς ὁ Κινάδων 120, ὁ ὁποῖος κατὰ τὴν ἐποχὴν τοῦ βασιλέως Αγησιλάου παρεσκεύασεν ἐπίθεσιν ἐναντίον τῶν Σπαρτιατῶν προσέτι (γίνονται ἐπαναστάσεις εἰς τὰ ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα), ὅταν ἄλλοι μὲν ἐκ τῶν πολιτῶν εἶναι πολὺ πτωχοί, ἄλλοι δὲ πολὺ πλούσιοι καὶ αὐτὸ γίνεται πρὸ πάντων κατὰ τὴν διάρκειαν τῶν πολέμων συνέβη δὲ ἐπίσης καὶ αὐτὸ εἰς τὴν Λακεδαίμονα κατὰ τὴν διάρκειαν τοῦ Μεσσηνιακοῦ πολέμου 121 τοῦτο καθίσταται φανερὸν ἀπὸ τὸ ποίημα τοῦ Τυρταίου 122, τὸ ὁποῖον ὀνομάζεται «Εὐνομία» ἐπειδὴ δηλαδὴ μερικοὶ ἐκ τῶν πολιτῶν εὑρίσκοντο εἰς στενόχωρον θέσιν λόγ ω τοῦ πολέμου, ἐζήτουν νὰ κάμουν νέαν διανομὴν τῆς ἀγροτικῆς περιοχῆς ἐπίσης γίνονται ἐπαναστάσεις, ὅταν κἄποιος εἶναι ἰσχυρὸς καὶ δύναται νὰ καταστ ῆ ἀκόμη ἰσχυρότερος, διὰ νὰ ἔχ η μοναρχικὴν ἐξουσίαν, καθὼς φαίνεται ὅτι ἐπεδίω

97 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 123. Ο Αννων ὑπῆρξε βασιλεύς της Καρχηδόνος Ο Αριστοτέλης ἔγραψεν ἀνωτέρω ὅτι τὸ πολίτευμα, τὸ ὁποῖον φέρει εἰδικῶς τὸ ὄνομα «πολιτεία», εἶναι ἀνάμειξις στοιχείων τοῦ ὀλιγαρχικοῦ καὶ δημοκρατικοῦ πολιτεύματος Κατὰ τὸν τρόπον δηλαδὴ τῆς ἀναμείξεως ὀλιγαρχικῶν καὶ δημοκρατικῶν στοιχείων Δὲν ὑπάρχει ἄρα κίνδυνος ἐπαναστάσεων εἰς τὰς «πολιτείας». Τοῦτο ἐτόνισεν καὶ ἀνωτέρω ὁ Αριστοτέλης λέγων, ὅτι ἡ σταθερότης τοῦ πολιτεύματος ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν θέλησιν τῶν πολιτῶν νὰ διατηροῦν καὶ διασώζουν αὐτό Τοῦτο συμβαίνει εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα. ξε νὰ πράξ η εἰς τὴν Λακεδαίμονα ὁ Παυσανίας ὁ χρηματίσας ἀρχηγὸς τοῦ στρατοῦ κατὰ τὸν πόλεμον ἐναντίον τῶν Περσῶν, καὶ ὁ Αννων 123 εἰς τὴν Καρχηδόνα. Αλλὰ πρὸ πάντων καταστρέφονται καὶ τὰ πολιτεύματα τὰ λεγόμενα «πολιτεῖαι» καὶ τὰ ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα λόγ ω τῆς ἐκ τοῦ δικαίου παρεκτροπῆς, ἡ ὁποία ἐνυπάρχει εἰς αὐτὴν τὴν σύνθεσιν τοῦ πολιτεύματος. Διότι ἀφετηρία (τῶν ἐπαναστάσεων) εἶναι τὸ ὅτι εἰς μὲν τὴν «πολιτείαν» δὲν ἔχει γίνει καλὴ ἀνάμειξις 124 τῶν στοιχείων τῆς δημοκρατίας καὶ τῆς ὀλιγαρχίας, εἰς δὲ τὸ ἀριστοκρατικὸν πολίτευμα τὸ ὅτι δὲν ἔχουν ἀναμειχθῆ καλῶς καὶ αὐτὰ τὰ στοιχεῖα καὶ ἡ ἀρετή, ἀλλὰ πρὸ πάντων τὰ δύο λέγων δὲ τὰ δύο ἐννοῶ τὴν δημοκρατίαν καὶ τὴν ὀλιγαρχίαν. Διότι τὰ στοιχεῖα ταῦτα (δηλ. τὰ στοιχεῖα τοῦ δημοκρατικοῦ πολιτεύματος καὶ τὰ στοιχεῖα τοῦ ὀλιγαρχικοῦ πολιτεύματος) ἐπιδιώκουν νὰ ἀναμείξουν αἱ «πολιτεῖαι» καὶ τὰ περισσότερα ἐκ τῶν καλουμένων ἀριστοκρατικῶν πολιτευμάτων. Διότι τὰ ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα διαφέρουν κατὰ τοῦτο μόνον 125 ἀπὸ τὰ πολιτεύματα, τὰ ὁποῖα ὀνομάζονται «πολιτεῖαι», καὶ ἕνεκα τοῦ λόγου τούτου τὰ μὲν ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα εἶναι ὀλιγώτερον σταθερά, αἱ δὲ πολιτεῖαι εἶναι περισσότερον σταθεραὶ ἀπὸ αὐτά διότι τὰ πολιτεύματα τὰ ὁποῖα ἀποκλίνουν περισσότερον πρὸς τὴν ὀλιγαρχίαν, ὀνομάζουν ἀριστοκρατίας, ὅσα δὲ ἀποκλίνουν πρὸς τὸν λαόν, ὀνομάζουν «πολιτείας» διὰ τοῦτο τὰ τοιούτου εἴδους πολιτεύματα (δηλ. αἱ «πολιτεῖαι») εἶναι σταθερώτερα ἀπὸ τὰ ἄλλα (τὰ ἀριστοκρατικά) διότι τὸ περισσότερον κατὰ τὸν ἀριθμὸν εἶναι καὶ ἰσχυρότερον (ἀπὸ τὸ ὀλιγώτερον), καὶ μένουν περισσότερον ἱκανοποιημένοι οἱ ἄνθρωποι (δηλ. τὸ μεγάλο πλῆθος τοῦ λαοῦ), ἐὰν ἔχουν ἰσότητα 126, ἀντιθέτως ὅμως οἱ πλούσιοι, ἂν ἡ διάρθρωσις τοῦ πολιτεύματος παράσχ η εἰς αὐτοὺς ὑπεροχήν 127 (ἔναντι τῶν ἄλλων πολιτῶν), ἐπιδιώκουν νὰ φέρωνται ἀλαζο

98 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 128. Οἱ Θούριοι ἦσαν Ελληνικὴ πόλις τῆς νοτίου Ιταλίας. νικῶς καὶ νὰ ἀποκτοῦν διαρκῶς περισσότερα. Γενικῶς δὲ εἰς οἱονδήποτε ἐκ τῶν δύο τούτων μερῶν ἤθελεν ἀποκλίνει τὸ πολίτευμα, τελικῶς μετατοπίζεται εἰς τοῦτο, ἐπειδὴ καθὲν ἐκ τῶν δύο τούτων μερῶν (τοῦ ὀλιγαρχικοῦ καὶ τοῦ δημοκρατικοῦ) ἐπιδιώκει τὴν αὔξησιν τῆς ἰδικῆς του δυνάμεως, δηλαδὴ ἡ μὲν «πολιτεία» μετατοπίζεται πρὸς τὴν δημοκρατίαν, ἡ δὲ ἀριστοκρατία πρὸς τὴν ὀλιγαρχίαν ἢ συμβαίνουν τὰ ἀντίθετα, δηλ. ἡ μὲν ἀριστοκρατία μετατοπίζεται εἰς τὴν δημοκρατίαν διότι οἱ πτωχοί, ἐπειδὴ ἀδικοῦνται, μετατοπίζουν τὸ πολίτευμα (τὴν ἀριστοκρατίαν) εἰς τὸ ἀντίθετον εἶδος (τὴν δημοκρατίαν), αἱ δὲ «πολιτεῖαι» μετατοπίζονται πρὸς τὴν ὀλιγαρχίαν διότι τὸ μόνον σταθερὸν εἶναι ἡ κατ ἀξίαν ἰσότης καὶ τὸ νὰ ἔχ η ἕκαστος τὰ ἀνήκοντα εἰς αὐτὸν (τὰ ἰδικά του) τὸ λεγόμενον δὲ ἐνταῦθα συνέβη εἰς τοὺς Θουρίους 128. Επειδὴ ἡ φορολογήσιμος περιουσία, ἐπὶ τ ῆ βάσει τῆς ὁποίας καθωρίζοντο οἱ ἄρχοντες, ἐκ μεγάλης, ὅπως ἦτο παλαιότερον, περιωρίσθη εἰς μικρὸν ποσὸν καὶ οἱ ἄρχοντες κατέστησαν περισσότεροι ἀριθμητικῶς, ἐπειδὴ δὲ ἐξ ἄλλου παρὰ τὸν ἰσχύοντα νόμον οἱ πλούσιοι ἦσαν ἀπὸ κοινοῦ ἰδιοκτῆται ὁλοκλήρου τῆς ἀγροτικῆς περιοχῆς διότι τὸ πολίτευμα ἦτο μᾶλλον ὀλιγαρχικόν, ὥστε οἱ κυβερνῶντες ἠδύναντο νὰ ἀποκτοῦν διαρκῶς περισσότερα, ὁ λαός, ἐπειδὴ ἠσκήθη σωματικῶς κατὰ τὰς πολεμικὰς ἐπιχειρήσεις, κατώρθωσε νὰ γίν η ἰσχυρότερος ἀπὸ τοὺς φρουροὺς (τῆς κρατούσης πολιτικῆς καταστάσεως) καὶ ἠγωνίσθη ἐναντίον αὐτῶν, μέχρις ὅτου ἠναγκάσθησαν οἱ κατέχοντες τὰς μεγαλυτέρας περιουσίας νὰ ἀφήσουν αὐτὰς εἰς τὴν διάθεσιν τοῦ λαοῦ. Προσέτι ἐπειδὴ ὅλα τὰ ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα εἶναι περισσότερον ὀλιγαρχικά, ἔχουν εἰς αὐτὰ μεγαλύτερα πλεονεκτήματα οἱ ἐξέχοντες πολῖται, ὅπως ἐπὶ παραδείγματι εἰς τὴν Λακεδαίμονα αἱ κτηματικαὶ περιουσίαι ἔχουν περιέλθει εἰς τὴν ἰδιοκτησίαν ὀλίγων προσώπων (ἐπιτρέπε

99 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 129. Πρόκειται περὶ τῶν Επιζεφυρίων Λοκρῶν Ο Αριστοτέλης εἶπε πράγματι ἀνωτέρω, ὅτι μία, ἀκόμη καὶ ἡ πλέον παραμικρά, χαλάρωσις τοῦ ἰσχύοντος πολιτεύματος εἶναι δυνατὸν νὰ ὁδηγήσ η εἰς τὴν ὁλοκληρωτικὴν καταστροφήν του Η παρατήρησις αὕτη τοῦ Αριστοτέλους, ἡ ὁποία ἔχει κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον προέλευσιν γνησίως Πλατωνικήν, εἶναι πράγματι ὀξυνουστάτη, διατηροῦσα μέχρι σήμερον ἀναλλοίωτον τὴν ἀξίαν της κατὰ κεραίαν καὶ διαπιστουμένην ἐκ τῶν πραγμάτων. ται ἐπίσης περισσότερον εἰς τοὺς ἐξέχοντας πολίτας νὰ πράττουν ὅ,τι ἤθελον ἐπιθυμήσει καὶ νὰ συνάπτουν σχέσεις γάμου πρὸς οἱονδήποτε θέλουν (διὰ τοῦτο καὶ ἡ πόλις τῶν Λοκρῶν 129 κατεστράφη λόγ ω τῆς ἐπιγαμίας, τὴν ὁποίαν συνῆψε πρὸς τὸν Διονύσιον, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ συμβ ῆ εἰς πόλιν ἔχουσα δημοκρατικὸν πολίτευμα οὔτε εἰς πόλιν ἔχουσαν ἀριστοκρατικὸν πολίτευμα καλῶς ἀναμεμειγμένον (δηλ. συντεθειμένον ἐκ στοιχείων ὀλιγαρχικῶν καὶ δημοκρατικῶν). Πρὸ πάντων ὅμως τὰ ἀριστοκρατικὰ πολιτεύματα μεταβάλλονται κατὰ λανθάνοντα (ἀνεπαίσθητον) τρόπον μὲ τὸ νὰ διαλύωνται ὀλίγον κατ ὀλίγον, περὶ τοῦ ὁποίου ἔγινε λόγος εἰς προηγούμενον κεφάλαιον 130 ἐν σχέσει πρὸς ὅλα γενικῶς τὰ πολιτεύματα ὅτι δηλαδὴ εἶναι αἴτιον τῶν πολιτειακῶν μεταβολῶν καὶ κἄτι τὸ μικρόν διότι ὅταν παραμελοῦν κἄτι ἀπὸ ἐκεῖνα, τὰ ὁποῖα ἔχουν σχέσιν πρὸς τὴν ἰδιοσυστασίαν τοῦ πολιτεύματος, ἔπειτα ἀπὸ αὐτὸ μεταβάλλουν καὶ κἄτι ἄλλο, τὸ ὁποῖον εἶναι ὀλίγον σημαντικώτερον (ἀπὸ τὸ ἀρχικὸν μικρόν), καὶ οὕτω καθ ἑξῆς μέχρις ὅτου ἀνατρέψουν ὅλην τὴν ἰσχύουσαν πολιτειακὴν τάξιν 131. Συνέβη δὲ πράγματι καὶ αὐτὸ εἰς τὸ πολίτευμα τῶν Θουρίων. Εν ῶ δηλαδὴ ἐκεῖ (εἰς τοὺς Θουρίους) ἴσχυε κἄποιος νόμος, κατὰ τὸν ὁποῖον τὸ ἀξίωμα τοῦ στρατηγοῦ ἀνετίθετο ἐκ νέου εἰς τὸ ἴδιον πρόσωπον μετὰ παρέλευσιν πέντε ἐτῶν, μερικοὶ ἄνδρες ἐκ τῶν νεωτέρων, οἱ ὁποῖοι ἀπέκτησαν πεῖραν εἰς τὰ πολεμικὰ καὶ εἶχον ἐκτίμησιν εἰς τὸ πλῆθος τῶν στρατιωτικῶν φρουρῶν, καταφρονήσαντες τοὺς ἄρχοντας καὶ νομίζοντες, ὅτι θὰ ὑπερισχύσουν εὐκόλως, ἀπεπειράθησαν κατ ἀρχὰς νὰ καταργήσουν τὸν νόμον τοῦτον, ὥστε νὰ ἐπιτρέπεται νὰ εἶναι συνεχῶς στρατηγοὶ τὰ ἴδια πρόσωπα, ἐπειδὴ ἔβλεπον, ὅτι ὁ λαὸς ἔμελλε νὰ ἐκλέξ η αὐτοὺς προθύμως ὡς στρατηγούς. Αλλὰ οἱ ἄρχοντες τεταγμένοι εἰς τὴν τήρησιν τῆς ἰσχύος τῶν νόμων, οἱ ὁποῖοι ὠνομάζοντο σύμβουλοι, καίτοι κατ ἀρχὰς ἀνέλαβον νὰ ἀντιδράσουν εἰς τὴν μεταβολὴν τοῦ νόμου τούτου, τε

100 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã λικῶς ἐπείσθησαν ἀπὸ κοινοῦ νὰ δεχθοῦν αὐτήν, ἐπειδὴ ὑπέθετον ὅτι, ἐὰν ἐπιτρέψουν εἰς αὐτοὺς νὰ μεταβάλουν τὸν νόμον τοῦτον, θὰ ἀφήσουν αὐτοὶ (δηλ. οἱ ζητοῦντες τὴν μεταβολὴν τοῦ νόμου) ἀμετάβλητον τὸ ἄλλο ἰσχῦον πολιτειακὸν καθεστώς βραδύτερον ὅμως, ἐν ῶ μετεβάλλοντο καὶ ἄλλοι ἐκ τῶν ἰσχυόντων θεσμῶν, δὲν κατώρθωνον πλέον νὰ ἀντιδράσουν εἰς τίποτε, καίτοι ἤθελον νὰ ἐμποδίσουν τὰς μεταβολάς, αἱ ὁποῖαι ἐγίνοντο, καὶ τελικῶς μετεβλήθη τοιουτοτρόπως, ὁλόκληρον τὸ ἰσχῦον πολιτειακὸν σύστημα καὶ ἔλαβε τὴν μορφὴν ὀλιγαρχικοῦ πολιτεύματος, εἰς τὸ ὁποῖον ἐπεκράτησαν ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ἐπεχείρησαν νὰ ἐπιβάλουν πολιτικοὺς νεωτερισμούς. Ολα τέλος τὰ πολιτεύματα καταστρέφονται ἄλλοτε μὲν ἐξ ἑαυτῶν (δηλ. αὐτὰ μόνα των ἐξ ἐσωτερικῶν αἰτίων), ἄλλοτε ἀπὸ ἐξωτερικοὺς παράγοντας, ὅταν δηλαδὴ ὑπάρχ η μία πόλις, ἡ ὁποία εὑρισκομένη πλησίον ἢ καὶ μακράν, ἀλλὰ διαθέτουσα ἰσχυρὰν στρατιωτικὴν δύναμιν, ἔχει ἀντίθετον πολίτευμα 132. Τοῦτο συνέβαινε πράγματι κατὰ τοὺς χρόνους τῆς ἡγεμονίας τῶν Αθηναίων καὶ τῶν Λακεδαιμονίων 133 οἱ Αθηναῖοι δηλαδὴ εἰς ὅλας τὰς πόλεις, τὰς ὁποίας κατελάμβανον, κατέλυον τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα (ὅπου ἴσχυον αὐτά), οἱ δὲ Λάκωνες κατέλυον τὰ δημοκρατικὰ καθεστῶτα (καὶ ἐπέβαλλον τὰ ὀλιγαρχικά). Εγινε λοιπὸν σχεδὸν ἀνωτέρω λόγος, ἀπὸ ποὺ προέρχονται αἱ μεταβολαι τῶν διαφόρων πολιτευμάτων καὶ εἰς τί ὀφείλονται αἱ ἐπαναστάσεις Εχει δηλαδὴ μία πόλις ἀντίθετον πολίτευμα πρὸς τὸ πολίτευμα μιᾶς ἄλλης πόλεως, τὴν ὁποίαν ὑπέταξεν Καὶ συμβαίνει, ὅπως εἶναι γνωστόν, καὶ μέχρι σήμερον. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΕΒΔΟΜΟΝ Περὶ τοῦ τρόπου καὶ τῶν μέσων διασώσεως ἀπὸ τὴν φθορὰν τῶν διαφόρων πολιτευμάτων. 8. Ακολουθεῖ ἤδη νὰ κάμωμεν ἐν συνεχεί α λόγον περὶ τοῦ τρόπου διασώσεως καὶ ἀπὸ κοινοῦ ὅλων τῶν πολιτευμά

101 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 134. Ο Αριστοτέλης ὁμιλεῖ ἐδῶ, μεταχειριζόμενος τὰς ἰδίας σχεδὸν λέξεις, καθὼς καὶ ὁ Πλάτων, ὁ ὁποῖος λέγει εἰς τὴν «Πολιτείαν» του, ὅτι «ἡ παρανομία ραδίως λανθάνει παραδυομένη», δηλαδὴ ἡ παρανομία ὑπεισέρχεται εὐκόλως καὶ διαφεύγει τὴν προσοχήν μας Τὸ «σόφισμα» εἶναι, ὡς γνωστόν, παράλογος συλλογισμός Διὰ νὰ ἀποφεύγουν τὸν κίνδυνον τῆς καταστροφῆς Περὶ τῶν τεχνασμάτων τούτων, τὰ ὁποῖα χρησιμοποιοῦν τὰ διάφορα πολιτεύματα πρὸς ἐξαπάτησιν τοῦ λαοῦ, ὁ Αριστοτέλης ἔγραψεν ἀνωτέρω. Παρόμοια τεχνάσματα ἀπατηλά, ἀλλὰ τελειοτέρας μορφῆς, πρὸς ἐξαπάτησιν τῶν πολιτῶν μεταχειρίζονται πολλάκις καὶ σήμερον διάφορα κράτη, μάλιστα τὰ κομμουνιστικά, εἰς τὰ ὁποῖα ἡ ἀπάτη ἔχει ἀναχθ ῆ εἰς κανόνα πολιτικῆς δράσεως. των καὶ ἰδιαιτέρως ἑνὸς ἑκάστου ἐξ αὐτῶν. Καθίσταται λοιπὸν κατὰ πρῶτον φανερὸν ὅτι, ἐὰν κατέχωμεν τὰ αἴτια, ἐκ τῶν ὁποίων καταστρέφονται τὰ πολιτεύματα, ἐν τοιαύτ η περιπτώσει κατέχομεν καὶ τοὺς τρόπους, διὰ τῶν ὁποίων διασ ώζονται αὐτά διότι τὰ ἀντίθετα αἴτια ἔχουν τὴν δύναμιν νὰ παράγουν τὰ ἀντίθετα ἀποτελέσματα, ἡ δὲ καταστροφὴ εἶναι τὸ ἀντίθετον τῆς σωτηρίας. Εἰς τὰ πολιτεύματα λοιπόν, τὰ ὁποῖα ἔχουν καλὴν σύνθεσιν, πρέπει νὰ προσέχουν περισσότερον ἀπὸ οἱονδήποτε ἄλλο πῶς νὰ μὴ διαπράττουν οὐδεμίαν παρανομίαν, καὶ πρὸ πάντων νὰ προφυλάσσωνται ἀπὸ τὴν μικρὰν παρανομίαν διότι ἡ μικρὰ παρανομία ὑπεισέρχεται λαθραίως 134 καὶ καταστρέφει τὰ πολιτεύματα, καθὼς ἀκριβῶς ἡ μικρὰ δαπάνη, ὅταν γίνεται πολλὰς φοράς, καταστρέφει τὰς περιουσίας. Η δὲ δαπάνη διαφεύγει τὴν προσοχήν μας, ἐπειδὴ δὲν γίνεται ὁλόκληρος διὰ μιᾶς (ἀλλὰ κατὰ μικρὰς δόσεις) διότι ἡ διάνοια παραπλανᾶται ἀπὸ αὐτὰ τὰ μικρὰ ὑποπίπτουσα εἰς παραλογισμόν, καθὼς εἶναι τὸ σόφισμα 135, τὸ ὁποῖον λέγει: «ἐὰν ἓν ἕκαστον εἶναι μικρόν, τότε καὶ τὰ πάντα εἶναι κἄτι μικρόν». Αλλὰ τοῦτο εἶναι κατὰ ἕνα τρόπον ἀληθές, κατ ἄλλον ὅμως ὄχι διότι τὸ σύνολον καὶ τὰ πάντα δὲν εἶναι κἄτι μικρόν, ἀλλὰ ἀποτελοῦνται ἀπὸ μικρά. Αὐτὴν λοιπὸν τὴν προφύλαξιν ὡς πρώτην πρέπει νὰ λαμβάνουν κατ ἀρχὴν τὰ πολιτεύματα 136 ἔπειτα δὲν πρέπει νὰ ἔχουν ἐμπιστοσύνην εἰς τὰ τεχνάσματα, τὰ ὁποῖα συντίθενται πρὸς ἐξαπάτησιν τοῦ λαοῦ, διότι ἀποδεικνύονται ἐκ τῶν πραγμάτων ψευδῆ ποῖα δὲ ἐννοῦμεν τεχνάσματα, τὰ ὁποῖα χρησιμοποιοῦνται ὑπὸ τῶν πολιτευμάτων, περὶ αὐτῶν ἔχομεν κάμει λόγον προηγουμένως 137. Προσέτι δὲ παρατηροῦμεν, ὅτι μερικὰ πολιτεύματα (δηλ. τὰ πολιτεύματα εἰς μερικὰς πόλεις) ὄχι μόνον ἀριστοκρατικὰ ἀλλὰ καὶ ὀλιγαρχικὰ παραμένουν ἀμετάβλητα, ὄχι διότι εἶναι καθ ἑαυτὰ στερεά, ἀλλὰ διό

102 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 138. Οὗτοι βεβαίως εἶναι, ὡς φυσικόν, πολὺ ὀλίγοι ἐν σχέσει πρὸς τὸ μέγα πλῆθος τοῦ λαοῦ. τι οἱ ἀναλαμβάνοντες τὰς πολιτικὰς ἀρχὰς ἐπιδεικνύουν καλὴν διαγωγὴν καὶ πρὸς τοὺς μετέχοντας τῆς πολιτικῆς ζωῆς καὶ εἰς τοὺς ἔξω αὐτῆς εὑρισκομένους καὶ τοὺς μὲν μὴ μετέχοντας τῆς πολιτικῆς ζωῆς μεταχειρίζονται κατὰ καλὸν τρόπον μὲ τὸ νὰ μὴ διαπράττουν εἰς βάρος αὐτῶν ἀδικίας καὶ μὲ τὸ νὰ μὴ εἰσάγουν εἰς τὴν πολιτικὴν ζωὴν τοὺς ἔχοντας ἱκανότητα νὰ ἄρχουν καὶ τοὺς μὲν φιλοδόξους νὰ μὴ ἀδικοῦν στεροῦντες αὐτοὺς ἀπὸ τὰ πολιτικά των δικαιώματα, ὁμοίως δὲ καὶ τοὺς πολλοὺς νὰ μὴ ἀδικοῦν ἀφαιροῦντες ἀπὸ αὐτοὺς τὰ κέρδη ἐκ τῆς ἐργασίας των τέλος δὲ πρέπει νὰ συμπεριφέρωνται μεταξύ των καὶ ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι μετέχουν ἐνεργῶς τῆς πολιτικῆς ζωῆς, κατὰ τρόπον δημοκρατικόν. Διότι ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον ἐπιδιώκουν οἱ δημοκρατικοὶ προκειμένου περὶ τοῦ λαοῦ, δηλαδὴ τὴν ἰσότητα, αὐτὴν προκειμένου περὶ ὁμοίων καὶ ἴσων (ὅπως δηλ. εἶναι οἱ ἄρχοντες καὶ οἱ ἄλλοι ἀξιόλογοι πολῖται) ἐπιβάλλει ὄχι μόνον τὸ δίκαιον ἀλλὰ καὶ τὸ συμφέρον τοῦ πολιτεύματος. Διὰ τοῦτο ἐὰν συμφώνως πρὸς ἓν ἰσχῦον πολίτευμα εἶναι πολλοὶ ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ἔχουν τὸ δικαίωμα νὰ μετέχουν τῆς πολιτικῆς ζωῆς, ἐν τοιαύτ η περιπτώσει πολλὰ ἀπὸ τὰ νομοθετήματα, τὰ ὁποῖα ἱσχύουν εἰς τὰς δημοκρατίας, εἶναι συμφέρον νὰ καθιερωθοῦν καὶ εἰς τὸ πολίτευμα αὐτό, ὅπως ἐπὶ παραδείγματι τὸ νὰ εἶναι ἑξαμήνου διαρκείας ἡ θητεία ἀρχόντων, διὰ νὰ λαμβάνουν μέρος εἰς τὰ ἀξιώματα ὅλοι οἱ ὅμοιοι (κατὰ τὰς ἱκανότητας καὶ τὰ ἄλλα προσόντα) πολῖται διότι οἱ ὅμοιοι κατὰ τὴν ἀξίαν μεταξύ των πολίται 138 εἶναι πράγματι καθὼς ὁ λαός διὰ τοῦτο καὶ μεταξὺ αὐτῶν ἀναφύονται πολλὰς φορὰς δημαγωγοί, καθὼς ἔχει λεχθ ῆ προηγουμένως ἔπειτα διότι ὀλιγωτέρας φορὰς μεταπίπτουν εἰς δεσποτικὰ πολιτεύματα αἱ ὀλιγαρχίαι καὶ αἱ ἀριστοκρατίαι διότι δὲν εἶναι ἐξ ἴσου εὔκολον νὰ προξενήσουν βλάβας οἱ ἄρχοντες παραμένοντες εἰς τὴν ἐξουσίαν ἐπὶ ὀλίγον χρόνον καὶ παραμένοντες ἐπὶ πολὺν

103 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 139. Διότι οἱ ἄρχοντες παραμένοντες οἱ ἴδιοι ἐπὶ πολὺν χρόνον εἰς τὴν ἐξουσίαν εἶναι εὐκολώτερον νὰ προξενήσουν βλάβας Γράφει αὐτὰ ὁ Αριστοτέλης ἔχων ὑπ ὄψιν ὡρισμένα περιστατικά, τὰ ὁποῖα ἔλαβον χώραν εἰς διαφόρους πόλεις, καὶ περὶ τῶν ὁποίων ἔγραψεν ἀνωτέρω Περὶ τῆς μεταβολῆς ταύτης τῶν ὀλιγαρχικῶν πολιτευμάτων καὶ τῶν καλουμένων «πολιτειῶν» ἐξ αἰτίας τῆς αὐξήσεως τῶν εἰσοδημάτων τῶν πολιτῶν λόγ ω τῆς ἐπικρατούσης εἰρηνικῆς περιόδου καὶ ἄλλων εὐνοϊκῶν συνθηκῶν ἔγραψεν ὁ Αριστοτέλης ἀνωτέρω. χρόνον, ἐπειδὴ ἕνεκα τούτου 139 εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ καὶ εἰς τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα ἀναφαίνονται τύραννοι διότι ἢ οἱ ἰσχυρότατοι ἄνδρες εἰς κάθε ἕνα ἀπὸ τὰ δύο αὐτὰ πολιτεύματα (τὴν ὀλιγαρχίαν δηλ. καὶ τὴν δημοκρατίαν) ἐπικάθηνται ὡς τύραννοι, ἀφ ἑνὸς μὲν εἰς τὰς δημοκρατίας οἱ δημαγωγοί, ἀφ ἑτέρου δὲ εἰς τὰς ὀλιγαρχίας οἱ δυνάσται (δηλ. οἱ δεσποτικῶς ἄρχοντες), ἢ οἱ κατέχοντες τὰς ἀνωτάτας ἐξουσίας, ὅταν ἄρχουν ἐπὶ πολὺν χρόνον. Διασ ώζονται ἐπίσης τὰ πολιτεύματα ὄχι μόνον διότι εὑρίσκονται μακρὰν ἀπὸ ἐκεῖνα, ὑπὸ τῶν ὁποίων καταστρέφονται, ἀλλὰ κάποτε καὶ λόγ ω τοῦ ὅτι εὑρίσκονται πλησίον πρὸς αὐτά τοῦτο δὲ συμβαίνει, διότι κατεχόμενοι ὑπὸ τοῦ φόβου οἱ πολῖται περὶ τῆς τύχης τοῦ πολιτεύματος φροντίζουν περισσότερον πρὸς διάσωσιν αὐτοῦ. Κατ ἀκολουθίαν πρέπει ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ἔχουν τὴν φροντίδα τῆς διασώσεως τοῦ πολιτεύματος, νὰ ἐμβάλλουν εἰς τοὺς πολίτας φόβους περὶ τῆς τύχης αὐτοῦ, διὰ νὰ διαφυλάττουν καὶ νὰ μὴ παραμελοῦν καθὼς κάποιαν νυκτερινὴν φρουρὰν τὴν ἐπιτήρησιν τοῦ πολιτεύματος, καὶ πρέπει ἐπίσης τὰ μακρὰν εὑρισκόμενα αἴτια καταστροφῆς τοῦ πολιτεύματος νὰ τὰ ἐμφανίζουν, ὅτι εὑρίσκονται πλησίον. Επίσης πρέπει νὰ προσπαθοῦν νὰ ἐξομαλύνουν διὰ τῶν νόμων τὰς μεταξὺ τῶν ἀξιολόγων πολιτῶν ἀναφαινομένας διαμάχας καὶ διαστάσεις, προσέτι νὰ προσέχουν καὶ τοὺς ἄλλους πολίτας, οἱ ὁποῖοι εὑρίσκονται ἔξω ἀπὸ τὰς διαμάχας αὐτάς, πρὶν παρασύρουν καὶ αὐτοὺς εἰς τὰς ἔριδας (οἱ διαμαχόμενοι ἀξιόλογοι πολῖται) 140, διότι τὸ κατ ἀρχὰς ἐμφανιζόμενον κακὸν δὲν δύναται νὰ διακρίν η ὁ οἱοσδήποτε τυχαῖος ἄνθρωπος, ἀλλὰ μόνον ὁ πολιτικὸς ἀνήρ. Προκειμένου δὲ περὶ τῆς μεταβολῆς 141 ἐκ τῆς ὀλιγαρχίας καὶ τῆς «πολιτείας», ἡ ὁποία γίνεται ἐξ αἰτίας τῶν φορολογησίμων περιουσιῶν, ὅταν συμβαίν η αὐτό, ἐὰν μὲν πα

104 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 142. Διότι εἰς αὐτὰ τὰ πολιτεύματα τὸ δικαίωμα τῆς συμμετοχῆς εἰς τὴν πολιτικὴν ζωὴν καθορίζεται ἐπὶ τ ῆ βάσει εἰσοδήματος ὡρισμένης ποσότητος ὡς φορολογησίμου περιουσίας. ραμένουν τὰ εἰσοδήματα ἀμετάβλητα, ἐπέρχεται δὲ ἀφθονία χρημάτων, ἐν τοιαύτ η περιπτώσει συμφέρει (εἰς τὸ ἰσχῦον πολίτευμα, τὴν ὀλιγαρχίαν δηλ. ἢ τὴν «πολιτείαν» 142 ) νὰ ἐξετάζ η καὶ νὰ καθορίζ η τὸ ποσὸν τοῦ εἰσοδήματος κατὰ τὸν παρόντα χρόνον ἐν σχέσει πρὸς τὸ παρελθόν, εἰς ὅσας μὲν πόλεις ἡ ἐκτίμησις τοῦ εἰσοδήματος γίνεται κατ ἔτος, κατὰ τοῦτον τὸν χρόνον, εἰς δὲ τὰς μεγαλυτέρας πόλεις κατὰ τριετίαν ἢ πενταετίαν καὶ ἐὰν τὸ εἰσόδημα συμφώνως πρὸς τὴν νέαν ἐκτίμησιν εἶναι μεγαλύτερον ἢ μικρότερον ἀπὸ τὸ καθορισθὲν προηγουμένως, ὅτε καθωρίσθησαν καὶ αἱ ἀξίαι τῶν περιουσιῶν πρὸς συμμετοχὴν εἰς τὴν πολιτικὴν ζωήν, ἐν τοιαύτ η περιπτώσει νὰ ἰσχύ η νόμος, κατὰ τὸν ὁποῖον νὰ αὐξάνωνται ἢ νὰ ἐλαττώνωνται καὶ τὰ εἰσοδήματα ὡς δικαίωμα συμμετοχῆς εἰς τὴν πολιτικὴν ζωήν καὶ εἰς τὴν περίπτωσιν, κατὰ τὴν ὁποίαν εἶναι μεγαλύτερα τῶν ἀρχικῶς ὁρισθέντων, νὰ αὐξάνουν ἀναλόγως πρὸς τὴν αὔξησιν τοῦ εἰσοδήματος καὶ τὸ ποσὸν τῆς περιουσίας ὡς δικαίωμα συμμετοχῆς εἰς τὰ πολιτικὰ πράγματα, ἐὰν ὅμως εἶναι μικρότερα, ἐν τοιαύτ η περιπτώσει νὰ καταβιβάζουν καὶ νὰ καθιστοῦν μικρότερον τὸ ποσὸν τῆς περιουσίας ὡς πολιτικὸν δικαίωμα. Διότι ἐὰν δὲν πράττουν τοιουτοτρόπως (καθορίζοντες δηλ. ἀναλόγως τῶν ἑκάστοτε συνθηκῶν καὶ τὸ ποσὸν τῶν περιουσιῶν ὡς δικαίωμα συμμετοχῆς εἰς τὰ πολιτικὰ πράγματα) εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα καὶ τὰς «πολιτείας», ἐὰν μὲν αἱ φορολογήσιμοι περιουσίαι γίνουν μικρότεραι ἀπὸ τὰς ἀρχικὰς (λόγ ω κακῶν καιρικῶν συνθηκῶν ἢ ἄλλων αἰτίων), αἱ «πολιτεῖαι» μεταβάλλονται εἰς ὀλιγαρχίας καὶ αἱ ὀλιγαρχίαι εἰς δυναστείας (δεσποτικὰ πολιτεύματα), ἐὰν ὅμως γίνουν μεγαλύτεραι ἀπὸ τὰς ἀρχικὰς (λόγ ω εἰρήνης καὶ ἄλλων εὐνοϊκῶν συνθηκῶν) τότε αἱ μὲν «πολιτεῖαι» μεταβάλλονται εἰς δημοκρατίαν, ἡ δὲ ὀλιγαρχία εἰς «πολιτείαν» ἢ δημοκρατίαν

105 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 143. Η ἐξορία τῶν τοιούτων, μεγάλως ἰσχυόντων, προσώπων νὰ μὴ ἔχ η χαρακτῆρα ποινῆς ἀλλὰ ταξιδίου εἰς τὸ ἐξωτερικὸν πρὸς ἐκτέλεσιν κἄποιας ἀποστολῆς. Ως κοινὸν μέτρον (πρὸς διάσωσιν τῶν ἰσχυόντων πολιτευμάτων) καὶ εἰς τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα καὶ εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ καὶ εἰς τὰς μοναρχίας καὶ εἰς παντὸς εἴδους πολίτευμα πρέπει νὰ λαμβάνεται τοῦτο: Νὰ μὴ παρέχουν δηλαδὴ εἰς κανένα τὴν δυνατότητα νὰ ἀποκτήσ η παρὰ πολὺ μεγάλη δύναμιν ἀντιθέτως πρὸς τὴν συμμετρίαν (ἡ ὁποία πρέπει νὰ διέπ ῆ τὰ πολιτικὰ πράγματα), ἀλλὰ μάλλον νὰ ἐπιδιώκουν (οἱ ὑπεύθυνοι διὰ τὴν διατήρησιν τοῦ πολιτεύματος) νὰ δίδουν μικρὰ καὶ μακροχρόνια ἀξιώματα ἢ ἀντιθέτως μεγάλα ἀξιώματα μικρᾶς ὅμως χρονικῆς διαρκείας διότι οἱ κατέχοντες μεγάλα ἀξιώματα διαφθείρονται, καὶ δὲν εἶναι εὔκολον εἰς τὸν καθένα νὰ φέρ η μίαν μεγάλην εὐτυχίαν χωρὶς νὰ διαφθαρ ῆ ἐν ἐναντί α περιπτώσει τὰ ἀξιώματα, τὰ ὁποῖα ἀνέθεσαν εἰς κἄποιους πολίτας ὅλα μαζί, νὰ μὴ τὰ ἀφαιροῦν ἐξ ἀντιθέτου ὅλα διὰ μιᾶς ἀλλὰ βαθμηδόν καὶ πρὸ πάντων πρέπει νὰ ἐπιδιώκουν νὰ διαρρυθμίζουν διὰ τῶν ἰσχυόντων νόμων κατὰ τοιοῦτον τρόπον τὰ πολιτικὰ πράγματα, ὥστε νὰ μὴ ὑπάρχ η οὐδεὶς πολίτης, ὁ ὁποῖος νὰ ὑπερέχ η πολὺ κατὰ τὴν δύναμιν οὔτε λόγ ω τοῦ μεγάλου ἀριθμοῦ τῶν φίλων του οὔτε λόγ ω πολλῶν χρημάτων ἄλλως (δηλ. εἰς ἐναντίαν περίπτωσιν) αὐτοὶ πρέπει νὰ ἐξορίζωνται, ἀλλὰ ἡ ἐξορία των νὰ ἔχ η τὸν χαρακτῆρα ἀποδημίας (ταξιδίου εἰς τὸ ἐξωτερικόν) 143. Επειδὴ πρὸς τούτοις μερικοὶ (πολλοὶ ἢ ὀλίγοι) πολῖται καὶ λόγ ω τῆς ἰδιωτικῆς των ζωῆς ἀποβλέπουν εἰς πολιτικὰς καινοτομίας, διὰ τοῦτο πρέπει νὰ δημιουργήσουν μίαν πολιτικὴν ἀρχήν, ἡ ὁποία θὰ ἔχ η ὡς σκοπὸν νὰ ἐπιτηρ ῆ ὅλους ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι διαβιοῦν κατὰ τρόπον μὴ συμφέροντα εἰς τὸ ἰσχῦον πολίτευμα, εἰς μὲν τὴν δημοκρατίαν ἐν σχέσει πρὸς τὸ ἰσχῦον δημοκρατικὸν πολίτευμα, εἰς δὲ τὴν ὀλιγαρχίαν ἐν σχέσει πρὸς τοὺς ἰσχύοντας ὀλιγαρχικοὺς θεσμούς, κατὰ ὅμοιον δὲ τρόπον καὶ εἰς ἓν ἕκαστον ἀπὸ τὰ ἄλλα πολιτεύματα ἐν σχέσει πρὸς τοὺς

106 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 144. Εἶναι ἄξια πολλῆς προσοχῆς τὰ λεγόμενα ἐδῶ ὑπὸ τοῦ Αριστοτέλους, διότι μεταδίδουν μίαν σημαντικὴν ἀλήθειαν ἐκπηγάζουσαν ἀπὸ τὴν βαθεῖαν παρατηρητικότητα τοῦ μεγάλου φιλοσόφου, ὁ ὁποῖος ἐνέκυψε βαθύτατα εἰς τὰ πολιτικὰ πράγματα, καὶ δυναμένην νὰ ἔχ η ἐφαρμογὴν ἰδιαίτατα σήμερον, περισσότερον ἴσως ἀπὸ πᾶσαν ἄλλην ἐποχήν. Συνιστ ᾶ δηλαδὴ ὁ Αριστοτέλης νὰ προσαρμόζουν τὰ διάφορα πολιτεύματα τὸν βίον τῶν ἀποτελούντων αὐτὰ πολιτῶν συμφώνως πρὸς τὰ ἰσχύοντα εἰς αὐτὰ καὶ κρατοῦντα θέσμια. Αλλὰ ὡς πρὸς τὸ θέμα τοῦτο εἰς μὲν τὰς συγχρόνους δημοκρατίας τοῦ καλουμένου ἐλευθέρου κόσμου κυριαρχεῖ τὸ τῆς λαϊκῆς παροιμίας «μπᾶτε σκύλοι ἀλέστε...» εἰς τὰ κομμουνιστικὰ ὅμως καθεστῶτα ἐφαρμόζουν αὐστηρότατα καὶ ἀπαρεγκλίτως τὴν Αριστοτελικὴν ταύτην ἀρχήν, διότι ἀποβλέπουν εἰς τὴν ἐπίτευξιν τοῦ ἐπιδιωκομέ- ἰσχύοντας εἰς αὐτὰ θεσμούς 144 ἐπίσης πρέπει νὰ ἐπιτηροῦν διὰ τοὺς ἰδίους λόγους καὶ τὸ μέρος τῆς πόλεως, τὸ ὁποῖον ἑκάστοτε εὐημερεῖ (ἀκμάζει καὶ εἶναι ἰσχυρόν) ὡς μέσον δὲ πρὸς θεραπείαν τούτου 145 εἶναι τὸ νὰ παραδίδουν (οἱ ἔχοντες τὴν φροντίδα τοῦ πολιτεύματος) τὴν πολιτικὴν δρᾶσιν καὶ τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα εἰς τὰ ἑκάστοτε ἀντιτιθέμενα μέρη τῆς πόλεως ἐννοῶ δέ, ὅτι εἶναι ἀντίθετοι (δηλ. εὑρίσκονται εἰς ἀντίθεσιν) οἱ ἀξιόλογοι πολῖται πρὸς τὸ μέγα πλῆθος τοῦ λαοῦ καὶ οἱ πτωχοὶ πρὸς τοὺς πλουσίους ἐπίσης νὰ προσπαθοῦν ἢ νὰ ἀναμείξουν (νὰ συνενώσουν) τὸ πλῆθος τῶν πτωχῶν πολιτῶν μὲ τὸ πλῆθος τῶν πλουσίων ἢ νὰ ἐπιδιώκουν τὴν αὔξησιν καὶ τὴν ἐνίσχυσιν τῆς μεσαίας τάξεως τῶν πολιτῶν διότι ἡ τάξις αὐτὴ συντελεῖ εἰς τὴν κατάπαυσιν τῶν ἐπαναστάσεων, αἱ ὁποῖαι προέρχονται λόγ ω τῆς ἐπικρατούσης μεταξὺ τῶν πολιτῶν ἀνισότητος. Σημαντικώτατον ἐπίσης εἰς παντὸς εἴδους πολίτευμα εἶναι τὸ νὰ ἔχουν διευθετηθῆ καὶ διὰ τῶν ἰσχυόντων νόμων καὶ διὰ τοῦ ἄλλου τρόπου διοικήσεως τῆς πόλεως κατὰ τοιοῦτον ρύθμον τὰ δημόσια πράγματα, ὥστε νὰ μὴ εἶναι δυνατὸν νὰ ἔχουν οἱ ἄρχοντες ὑλικὰ κέρδη ἀπὸ τὴν κατάληψιν τῶν πολιτικῶν ἀξιωμάτων. Αλλὰ αὐτό 146 πρέπει πρὸ πάντων νὰ τὸ προσέχουν εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα. Διότι τὸ μέγα πλῆθος τῶν πολιτῶν δὲν ἀγανακτεῖ τόσον πολύ, ὅταν ἐμποδίζεται νου ὑπ αὐτῶν στόχου, ὁ ὁποῖος δὲν εἶναι ἄλλος παρὰ ἡ ὑποδούλωσις καὶ ἡ ἐξουθένωσις πνευματική, ἠθικὴ καὶ ὑλική ὁλοκλήρου τοῦ ἀνθρωπίνου γένους. Αλλὰ χωρὶς ἀμφιβολίαν καὶ τὰ λεγόμενα ἐδῶ ὑπὸ τοῦ Αριστοτέλους, ἔχουν Πλατωνικὴν τὴν σφραγῖδα Διὰ νὰ μὴ γίνεται δηλαδὴ καθ ὑπερβολὴν ἰσχυρὰ μία τάξις πολιτῶν Νὰ μὴ ἔχουν ὑλικὰ κέρδη οἱ ἄρχοντες ἀπὸ τὰ ἀξιώματα, τὰ ὁποῖα κατέχουν

107 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 147. Ως πλούσιοι αὐτοὶ δὲν θὰ ἔχουν ἀνάγκην τῶν δημοσίων χρημάτων λόγ ω τῆς οἰκονομικῆς των εὐπορίας ἀλλὰ ὑπονοεῖται, ὅτι πρέπει νὰ εἶναι τίμιοι, διὰ νὰ εἶναι πράγματι ἄρχοντες ἀριστοκρατικοῦ πολιτεύματος. ἀπὸ τοῦ νὰ διαχειρίζεται πολιτικὰς ἐξουσίας, ἀλλὰ τοὐναντίον αἰσθάνεται χαράν, ἐὰν κἄποιος τοὺς παρέχ η τὴν εὐκαιρίαν, διὰ νὰ ἀφοσιώνονται εἰς τὰς ἰδιωτικάς των ἀσχολίας ἐὰν ὅμως οἱ πολλοί (τὸ μεγάλο δηλ. πλῆθος τῶν πολιτῶν) σχηματίσ η τὴν γνώμην, ὅτι οἱ ἄρχοντες κλέπτουν τὰ δημόσια χρήματα, τότε προξενοῦν εἰς αὐτοὺς λύπην καὶ τὰ δύο αὐτά, δηλαδὴ καὶ τὸ ὅτι δὲν λαμβάνουν μέρος εἰς τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα καὶ τὸ ὅτι οἱ ἄρχοντες ἔχουν κέρδη ἀπὸ τὰ δημόσια ἀξιώματα κατὰ ἕνα ὅμως μόνον τρόπον εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρχ η συγχρόνως δημοκρατικὸν καὶ ἀριστοκρατικὸν πολίτευμα, ἐὰν κατώρθωνε κἄποιος νὰ ἐπιτύχ η τοῦτο. Θὰ ἦτο δηλαδὴ δυνατὸν καὶ οἱ ἐξέχοντες πολῖται καὶ οἱ ἄλλοι πολῖται νὰ ἔχουν καὶ οἱ δύο ἐκεῖνα, τὰ ὁποῖα ἐπιθυμοῦν. Διότι ἀφ ἑνὸς μὲν τὸ νὰ ἐπιτρέπεται εἰς ὅλους τοὺς πολίτας νὰ γίνωνται ἄρχοντες, τοῦτο εἶναι χαρακτηριστικὸν στοιχεῖον τοῦ δημοκρατικοῦ πολιτεύματος, ἀφ ἑτέρου ὅμως τὸ νὰ εἶναι εἰς τὰς πολιτικὰς ἀρχὰς μόνον οἱ ἐξέχοντες πολῖται, τοῦτο εἶναι χαρακτηριστικὸν γνώρισμα τοῦ ἀριστοκρατικοῦ πολιτεύματος ἀλλὰ αὐτό (τὸ νὰ εἶναι δηλαδὴ ἄρχοντες μόνον οἱ ἐξαίρετοι πολῖται) θὰ εἶναι πράγματι χαρακτηριστικὸν τοῦ ἀριστοκρατικοῦ πολιτεύματος, ὅταν δὲν θὰ εἶναι δυνατὸν νὰ ἔχουν οἱ ἄρχοντες ὑλικὰ κέρδη ἀπὸ τὰ πολιτικὰ ἀξιώματα, τὰ ὁποῖα ἀναλαμβάνουν διότι οἱ πτωχοὶ δὲν θὰ ἔχουν τὴν ἐπιθυμίαν νὰ εἶναι ἄρχοντες λόγ ω τοῦ ὅτι οὐδὲν θὰ ἔχουν ὑλικὸν κέρδος, ἀλλὰ θὰ προτιμοῦν νὰ εἶναι ἀπησχολημένοι εἰς τὰ ἰδιωτικά των ἔργα, οἱ πλούσιοι ὅμως θὰ ἠμποροῦν νὰ ἀναλάβουν πολιτικὰ ἀξιώματα, διότι οὐδεμίαν ἀνάγκην ἔχουν τῶν δημοσίων χρημάτων 147 κατ ἀκολουθίαν θὰ προκύψ η ἐκ τούτων τὸ ἑξῆς ἀποτέλεσμα, οἱ μὲν πτωχοὶ νὰ γίνωνται πλούσιοι, διότι θὰ ἐπιδίδωνται εἰς τὰ ἰδιωτικά των ἔργα (ἀπερίσπαστοι ἀπὸ τὰς δημοσίας ὑποθέσεις), οἱ δὲ ἐξαίρετοι πολῖται νὰ μὴ κυβερνῶνται ὑπὸ τυχαίων

108 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 148. Τοιουτοτρόπως θὰ προέλθ η ἀκωλύτως καὶ χωρὶς μεγάλας προσπαθείας ἡ συνύπαρξις τοῦ δημοκρατικοῦ καὶ τοῦ ἀριστοκρατικοῦ πολιτεύματος ἐπ ὠφελεί α καὶ τῶν δύο Η «φατρία» ἢ «φρατρία» ἦτο πολιτικὴ διαίρεσις τοῦ λαοῦ καὶ περιελάμβανε τριάκοντα γένη (οἰκογενείας) Ο «λόχος» ἦτο πολιτικὸν σωματεῖον Η «φυλὴ» ἦτο εὐρυτέρα πολιτικὴ διαίρεσις, ἡ ὁποία κατὰ τὸ πολίτευμα τοῦ Σόλωνος περιελάμβανε τρεῖς φρατρίας Αἱ «λαμπαδηδρομίαι» ἦσαν τελεταί, αἱ ὁποῖαι ἐγίνοντο εἰς τὰς Αθήνας κατὰ τὰς ἑορτὰς τῶν θεῶν τοῦ πυρός, δηλαδὴ τοῦ Προμηθέως, τοῦ Ηφαίστου καὶ τῆς Αθηνᾶς. Τὴν ἐπίβλεψιν αὐτῶν εἶχεν ὁ ἄρχων, ὁ ὁποῖος ὠνομάζετο «λαμπαδάρχης». Κατὰ τὰς λαμπαδηδρομίας οἱ λαμβάνοντες μέρος εἰς αὐτὰς ἐκράτουν ἀνημμένας λαμπάδας, αἱ ὁποῖαι ἐπροστατεύοντο ἀπὸ ἀσπίδας, διὰ νὰ μὴ σβεσθοῦν. Η διαδρομὴ τῶν λαμπαδηδρόμων ἐγίνετο ἀπὸ τὸν κοινὸν ἀνθρώπων 148. Πρὸς ἀπόδειξιν δὲ (καὶ πρὸς ἐξασφάλισιν) τοῦ ὅτι δὲν κλέπτονται ὑπὸ τῶν ἀρχόντων τὰ δημόσια χρήματα πρέπει ἡ παράδοσις αὐτῶν νὰ γίνεται ἐπὶ παρουσί α πάντων τῶν πολιτῶν, ἐπίσης δὲ νὰ καταθέτωνται ἀντίγραφα τῶν λογαριασμῶν χωριστὰ κατὰ φατρίας 149 καὶ λόχους 150 καὶ φυλάς 151 διὰ νὰ ἐνθαρρύνεται ἐξ ἄλλου ἡ ἀφιλοκερδὴς ἄσκησις τῶν πολιτικῶν ἐξουσιῶν, πρέπει νὰ ὑπάρχ η νόμος, διὰ τοῦ ὁποίου νὰ καθορίζεται ἡ ἀπονομὴ τιμῶν εἰς ὅσους ἄρχοντας ἐπιτυγχάνουν. Πρέπει ἐπίσης εἰς τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα νὰ ἔχουν οἱ ἄρχοντες φροντίδα περὶ τῶν πλουσίων, μὲ τὸ νὰ μὴ προβαίνουν εἰς τὴν διανομὴν ὄχι μόνον τῶν κτηματικῶν των περιουσιῶν, ἀλλὰ οὔτε τῶν εἰσοδημάτων των, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον ἀντιθέτως συμβαίνει εἰς μερικὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα, χωρὶς νὰ γίνεται φανερόν εἶναι ἀντιθέτως συμφερώτερον εἰς τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα νὰ ἐμποδίσουν οἱ ἄρχοντες τοὺς πλουσίους, ἀκόμη καὶ ὅταν οἱ ἴδιοι τὸ ἐπιθυμοῦν, νὰ ἀναλαμβάνουν μὲ ἰδικά των ἔξοδα τὴν ἐκτέλεσιν πολυδαπάνων δημοσίων ἔργων, τὰ ὁποῖα ὅμως δὲν εἶναι χρήσιμα, ὅπως ἐπὶ παραδείγματι εἶναι αἱ δαπάναι διὰ τὴν διδασκαλίαν καὶ παρασκευὴν δημοσίων χορῶν κατὰ τὰς θεατρικὰς παραστάσεις καὶ αἱ δαπάναι διὰ τὰς λαμπαδηδρομίας 152 καὶ ὅσαι ἄλλαι ἔχουν σχέσιν μὲ παρομοίας φύσεως ἔργα εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα ἀντιθέτως (πρὸς τὰ δημοκρατικά) 153 πρέπει νὰ καταβάλλουν οἱ ἄρχοντες μεγάλην φροντίδα περὶ τῶν πτωχῶν πολιτῶν, καὶ πρέπει ἐπίσης νὰ ἀναθέ- βωμὸν τῶν τριῶν τούτων θεῶν, ὁ ὁποῖος εὑρίσκετο εἰς τὸν ἔξω Κεραμεικόν, μέχρι τῆς Ακροπόλεως. Η τελετὴ αὐτὴ ἦτο πολυδάπανος, καθὼς καὶ ἡ προετοιμασία καὶ ἡ ἄσκησις τοῦ χοροῦ εἰς τὰς θεατρικὰς παραστάσεις Τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα, ὅπως εἶπε προηγουμένως ὁ Αριστοτέλης, πρέπει νὰ λαμβάνουν πρόνοιαν περὶ τῶν πλουσίων, ἐνῶ ἀντιθέτως τὰ ὀλιγαρχικὰ περὶ τῶν πτωχῶν

109 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 154. Τὸ «δίκαιον» λαμβάνεται ὡς ἰδέα τοῦ δικαίου (τοῦ ὀρθοῦ), ἡ δὲ «δικαιοσύνη» ὡς πρᾶξις, καὶ ὡς ἀπονομὴ τοῦ ὀρθοῦ συμφώνως πρὸς τὴν ἰσχύουσαν περὶ τῆς ἐννοίας τοῦ δικαίου ἀντίληψιν. τουν εἰς αὐτοὺς τὰ ἀξιώματα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα προέρχεται κἄποιον ὑλικὸν κέρδος καὶ ἐὰν κανεὶς ἀπὸ τοὺς πλουσίους ἐπιδείξ η εἰς αὐτοὺς κακὴν διαγωγὴν καὶ τοὺς βλάψ η, εἰς αὐτὸν νὰ ἐπιβάλλεται μεγαλυτέρα ποινὴ ἀπὸ ἐκείνην, τὴν ὁποίαν θὰ τοῦ ἐπέβαλλον, ἐὰν ἔβλαπτε τοὺς ἄλλους πλουσίους ἐπίσης καὶ αἱ κληρονομίαι νὰ μὴ μεταβιβάζωνται διὰ διαθήκης ἀλλὰ κατὰ δικαίωμα συγγενείας, οὔτε νὰ κληρονομ ῆ τὸ ἴδιον πρόσωπον πολλὰς κληρονομίας παρὰ μόνον μίαν. Διότι κατ αὐτὸν τὸν τρόπον αἱ περιουσίαι θὰ ἐγίνοντο περισσότερον ἴσαι (θὰ ἐπλησίαζον δηλαδὴ νὰ ἐξισωθοῦν) καὶ πολλοὶ ἀπὸ τοὺς πτωχοὺς θὰ καθίσταντο πλούσιοι. Εἶναι ἐπίσης συμφέρον καὶ εἰς τὰ δημοκρατικὰ καὶ εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ καθεστῶτα νὰ ἀπονέμουν ὡς πρὸς τὰ ἄλλα (τὰ κατώτερα ἀξιώματα καὶ τὰ μικρὰ προνόμια) ἰσότητα ἢ μίαν πρώτην θέσιν εἰς ἐκείνους οἱ ὁποῖοι ἔχουν μικροτέραν συμμετοχὴν εἰς τὴν δημοσίαν ζωήν, δηλαδὴ τὰ μὲν δημοκρατικὰ πολιτεύματα εἰς τοὺς πλουσίους, τὰ δὲ ὀλιγαρχικὰ εἰς τοὺς πτωχούς, ἐκτὸς βεβαίως τῶν ἀξιωμάτων, τὰ ὁποῖα εἶναι τὰ ἀνώτατα τοῦ πολιτεύματος καὶ τὰ ὁποῖα πρέπει νὰ παραδίδουν μόνον εἰς τοὺς ἀνήκοντας εἰς τὴν ὀργάνωσιν τοῦ πολιτεύματος, εἴτε αὐτοὶ εἶναι εἷς μόνος εἴτε περισσότεροι. 9. Τρία περίπου κύρια προσόντα πρέπει νὰ κατέχουν ὅσοι πρόκειται νὰ ἀσκήσουν τὰς ἀνωτάτας ἐξουσίας τὸ πρῶτον εἶναι νὰ τρέφουν ἀγάπην πρὸς τὸ ἰσχῦον πολίτευμα, τὸ δεύτερον νὰ ἔχουν μεγίστην ἱκανότητα πρὸς ἐκτέλεσιν τῶν ἔργων τῆς ἁρμοδιότητός των, καὶ τρίτον νὰ ἔχουν εἰς ἕκαστον εἶδος πολιτεύματος ἀρετὴν καὶ δικαιοσύνην ἁρμόζουσαν πρὸς τὸ ἰσχῦον πολίτευμα διότι ἐὰν τὸ δίκαιον 154 δὲν ἔχ η τὸν ἴδιον χαρακτῆρα εἰς ὅλα τὰ εἴδη τῶν πολιτευμάτων, ἐν τοιαύτ η περιπτώσει καὶ ἡ δικαιοσύνη ἔχει κατ ἀνάγκην διαφοράς. Αλλὰ γεννᾶται τὸ ἐρώτημα, πῶς πρέπει νὰ κάμνουν τὴν ἐκλογὴν ἑνὸς ἄρχοντος, ὅταν συμβαίν η νὰ μὴ συγκεντρώνη ἓν καὶ τὸ αὐτὸ

110 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 155. Οχι δηλαδὴ τὰς γνώσεις καὶ τὴν πεῖραν, τὰ ὁποῖα ἀπαιτοῦνται διὰ τὸ ἀξίωμα τοῦ στρατηγοῦ, ἀλλὰ τὴν τιμιότητα Tῆς διαχειρίσεως δηλαδὴ καὶ διαφυλάξεως τῶν χρημάτων τῶν ἀνηκόντων εἰς τὸ δημόσιον ταμεῖον ἔχουν γνῶσιν ὅλοι, διότι εἶναι εὔκολον πρᾶγμα, ἀρκεῖ μόνον νὰ ὑπάρχ η τιμιότης εἰς τὴν διαχείρισιν ἡ ὁποία ὅμως εἶναι σπανία. πρόσωπον ὅλα αὐτὰ τὰ προσόντα; Δηλαδὴ πῶς πρέπει νὰ γίνεται ἡ ἐκλογή, ἐὰν ἐπὶ παραδείγματι προκειμένου περὶ δύο πολιτῶν ὁ μὲν εἷς εἶναι ἱκανὸς εἰς τὴν ἀρχηγίαν τοῦ στρατοῦ, εἶναι ὅμως ἀντιθέτως φαῦλος καὶ διάκειται ἐχθρικῶς πρὸς τὸ ἰσχῦον πολίτευμα, ὁ δὲ ἄλλος εἶναι δίκαιος καὶ φίλος τοῦ πολιτεύματος, τὸ ὁποῖον ἰσχύει (ἀλλὰ δὲν ἔχει τὴν στρατηγικὴν ἱκανότητα τοῦ πρώτου); Φαίνεται ὅμως, ὅτι προκειμένου περὶ ἐκλογῆς ἑνὸς ἄρχοντος πρέπει νὰ ἀποβλέπωμεν εἰς δύο πράγματα, δηλαδὴ πρῶτον εἰς ποίαν χαρακτηριστικὴν ἰδιότητα μετέχουν κατὰ μεγαλύτερον ποσοστὸν ὅλοι οἱ ἄνθρωποι (οἱ πολῖται) καὶ δεύτερον εἰς ποίαν κατὰ μικρότερον ποσοστόν διὰ τοῦτο ἐν σχέσει πρὸς τὴν ἐκλογήν του ἀρχηγοῦ τοῦ στρατοῦ πρέπει νὰ ἀποβλέπωμεν περισσότερον καὶ νὰ λαμβάνωμεν ὑπ ὄψει τὰς γνώσεις μάλλον καὶ τὴν πεῖραν τοῦ προσώπου (τὸ ὁποῖον πρόκειται νὰ ἐκλέξωμεν ὡς ἀρχηγὸν τοῦ στρατοῦ) παρὰ τὴν ἀρετήν του διότι κατὰ μικρότερον ποσοστὸν μετέχουν οἱ ἄνθρωποι (οἱ πολῖται) τῆς ἰδιότητος νὰ εἶναι ἱκανοὶ ὡς στρατηγοί, ἀλλὰ κατὰ μεγαλύτερον ποσοστὸν μετέχουν εἰς τὸν χαρακτῆρα τοῦ χρηστοῦ ἀνθρώπου ἐν σχέσει ὅμως πρὸς τὴν διαφύλαξιν καὶ τὴν διαχείρισιν χρημάτων τοῦ δημοσίου ταμείου προκειμένου περὶ ἐκλογῆς ἑνὸς καταλλήλου προσώπου εἰς τὴν θέσιν ταύτην πρέπει νὰ λάβωμεν ὑπ ὄψει τὰ ἀντίθετα προσόντα 155 διότι ἡ θέσις αὐτὴ ἔχει ἀνάγκην μεγαλυτέρας ἀρετῆς (τιμιότητος) ἀπὸ ἐκείνην, τὴν ὁποίαν ἔχουν οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι, ἐνῶ ἡ γνῶσις τοῦ θέματος τούτου 156 εἶναι κοινὴ εἰς ὅλους τοὺς ἀνθρώπους. Θὰ ἦτο πρὸς τούτοις δυνατὸν νὰ ὑποβάλ η κἄποιος τὸ ἐρώτημα, ἂν ὑποτεθ ῆ ὅτι ὑπάρχει ἡ ἱκανότης τοῦ ἄρχοντος πρὸς ἐκτέλεσιν τῶν ἔργων τῆς δικαιοδοσίας του, ἐπίσης δὲ ὅτι τρέφει αὐτὸς ἀγάπην πρὸς τὸ ἰσχῦον πολίτευμα, κατὰ τί τοῦ χρειάζεται ἡ ἀρετή; Διότι ἐὰν ὑπάρ

111 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 157. Δηλαδὴ ἱκανότητα πρὸς διεξαγωγὴν τοῦ ἔργου των, ἐπίσης καὶ ἀγάπην πρὸς τὸ ἰσχῦον πολίτευμα Οπως μερικοὶ ἄρχοντες κατεχόμενοι ὑπὸ ἀχαλινώτων παθῶν, καίτοι γνωρίζουν τὸ συμφέρον των καὶ ἀγαποῦν τοὺς ἑαυτούς των, πράττουν ὅμως ἀντίθετα πρὸς τὸ ἰδικόν των συμφέρον, τοιουτοτρόπως εἶναι δυνατὸν διὰ τὸν αὐτὸν λόγον νὰ ἀδιαφοροῦν καὶ περὶ τοῦ γενικοῦ συμφέροντος τῶν πολιτῶν «Παρεκβατικὰ» εἶναι τὰ πολιτεύματα, τὰ ὁποῖα ἀπομακρύνονται ἀπὸ τὴν μορφὴν τῶν ὀρθῶν πολιτευμάτων. Περὶ τούτων ἔκαμε λόγον ὁ Αριστοτέλης εἰς προηγούμενον κεφάλαιον. χουν (θὰ ἠδύνατό τις νὰ εἴπ η) καὶ τὰ δύο αὐτὰ προσόντα ἡ ἱκανότης καὶ ἡ ἀγάπη πρὸς τὸ πολίτευμα, θὰ ἐξυπηρετήσ η ὁ ἄρχων τὰ συμφέροντα τῆς πόλεως. Η ὅμως εἶναι μήπως προτιμότερον (καὶ ὀρθότερον) νὰ εἴπωμεν, ὅτι οἱ ἔχοντες τὰ δύο αὐτὰ προσόντα 157 εἶναι δυνατὸν νὰ κατέχωνται ὑπὸ ἀχαλινώτων παθῶν εἰς τόσον μεγάλον βαθμόν, ὥστε καθὼς βεβαίως δὲν κατωρθώνουν νὰ ἐξυπηρετήσουν τὸ ἰδικόν των συμφέρον, καίτοι γνωρίζουν αὐτὸ καὶ ἀγαποῦν τοὺς ἑαυτούς των, κατὰ τὸν ἴδιον τρόπον τίποτε δὲν ἐμποδίζει μερικοὺς ἀπὸ τοὺς ἄρχοντας νὰ τηροῦν τὴν ἰδίαν στάσιν ἀπέναντι τοῦ κοινοῦ συμφέροντος 158 ; Γενικῶς δὲ ὅσα ἐκ τῶν καθοριζομένων ὑπὸ τῶν νόμων νομίζομεν, ὅτι συμφέρουν εἰς τὰ πολιτεύματα, ὅλα αὐτὰ συντελοῦν πράγματι εἰς τὴν σωτηρίαν τῶν πολιτευμάτων, καὶ εἶναι σημαντικώτατος παράγων πρὸς διάσωσιν τῶν πολιτευμάτων ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον πολλάκις ἔχομεν εἴπει, τὸ νὰ προσέχωμεν δηλαδὴ πῶς θὰ εἶναι ἰσχυρότερον τὸ πλῆθος τῶν πολιτῶν, οἱ ὁποῖοι θέλουν τὴν διατήρησιν τοῦ πολιτεύματος, ἀπὸ τὸ πλῆθος ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι δὲν θέλουν τὴν διατήρησιν αὐτοῦ. Εκτὸς δὲ ὅλων αὐτῶν πρέπει νὰ λαμβάνωμεν ὑπ ὄψιν (νὰ λαμβάνουν δηλ. ὑπ ὄψει τὰ διάφορα πολιτεύματα) ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον διαφεύγει τώρα τὴν προσοχὴν τῶν παρεκβατικῶν πολιτευμάτων 159, δηλαδὴ τὴν «μεσότητα» διότι πολλὰ ἐξ ἐκείνων, τὰ ὁποῖα φαίνονται, ὅτι εἶναι δημοκρατικὰ στοιχεῖα, συντελοῦν εἰς τὴν κατάργησιν τῶν δημοκρατικῶν πολιτευμάτων, ἐπίσης καὶ πολλὰ ἐξ ὅσων φαίνονται ὡς ὀλιγαρχικὰ στοιχεῖα συντελοῦν εἰς τὴν κατάργησιν τῶν ὀλιγαρχικῶν πολιτευμάτων. Αλλὰ οἱ νομίζοντες, ὅτι ἡ παρεκτροπὴ τῶν πολιτευμάτων εἶναι μία ἀρετὴ αὐτῶν, παρασύρουν τὴν παρεκτροπὴν μέχρις ὑπερβολικοῦ βαθμοῦ, ἐπειδὴ δὲν γνωρίζουν ὅτι, καθὼς μία ρίς, ἡ ὁποία καίτοι ἔχει παρεκτραπ ῆ ἀπὸ τὴν ὡραιοτάτην εὐθύτητα καὶ ἔλαβε σχῆμα κυρτὸν ἢ πλατύ, εἶναι ὅμως

112 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 160. Εὰν δηλαδὴ αὐξηθ ῆ ἡ κυρτότης ἢ ἡ πλατύτης τῆς ρινός Εὰν καὶ ἓν οἱονδήποτε μέλος τοῦ σώματος αὐξηθ ῆ εἰς ὑπερβολικὸν βαθμὸν καὶ χάσ η τὴν συμμετρίαν του ἐν σχέσει πρὸς τὰ ἄλλα μέλη τοῦ σώματος διὰ τοῦ ἐξαφανισμοῦ τῶν ἀντιθέτων μελῶν λόγ ω τῆς ὑπερβολικῆς αὐξήσεως τοῦ ἑνός, τότε καὶ τὸ ἓν αὐτὸ μέλος, τὸ ὁποῖον ἔχει αὐξηθ ῆ εἰς ὑπερβολικὸν βαθμόν, παύει νὰ εἶναι μέλος τοῦ σώματος καὶ γίνεται κἄτι ἄλλο, τὸ ὁποῖον εἶναι ἐντελῶς διάφορον Δηλαδὴ τῆς ὀλιγαρχίας καὶ τῆς δημοκρατίας. ἀκόμη ὡραία καὶ ἔχει κάποιαν χάριν κατὰ τὴν ἐμφάνισιν, ἀλλὰ ὅμως ἐὰν αὐξηθ ῆ ἡ κυρτότης ἢ ἡ πλατύτης αὐτῆς μέχρις ὑπερβολῆς, κατὰ πρῶτον μὲν τὸ μέλος τοῦτο τοῦ σώματος (δηλ. ἡ ρίς) θὰ χάσ η τὴν συμμετρίαν του (ἐν σχέσει πρὸς τὰ ἄλλα μέλη τοῦ προσώπου), τέλος δὲ θὰ λάβ η τοιαύτην μορφήν 160 ὥστε θὰ καταντήσ η νὰ μὴ φαίνεται κἄν, ὅτι εἶναι ρὶς λόγ ω τῆς μεγάλης ὑπεροχῆς αὐτῆς ἀπὸ τὰ ἄλλα μέλη τοῦ προσώπου καὶ λόγ ω τοῦ ὅτι ὑπολείπονται κατὰ πολὺ τὰ ἀντίθετα στοιχεῖα, κατὰ τὸν ἴδιον τρόπον ἔχουν τὰ πράγματα καὶ προκειμένου περὶ τῶν ἄλλων μελῶν τοῦ σώματος 161 αὐτὸ βεβαίως τὸ ὁποῖον συμβαίνει ἐν σχέσει πρὸς τὰ μέλη τοῦ σώματος, συμβαίνει καὶ ὡς πρὸς τὰ πολιτεύματα. Διότι εἶναι πράγματι δυνατὸν νὰ ὑπάρχ η καὶ ὀλιγαρχία καὶ δημοκρατία εἰς ἱκανοποιητικὸν βαθμόν, καίτοι βεβαίως εἰς τὰ δύο αὐτὰ πολιτεύματα ὑπάρχει ὑπέρβασις ἀπὸ τὴν καλλίστην πολιτικὴν τάξιν ἐὰν ὅμως αὐξήσ η κἄποιος περισσότερον τοῦ δέοντος τὸν ἰδιότυπον χαρακτῆρα καθενὸς ἐκ τῶν δύο αὐτῶν πολιτευμάτων, κατ ἀρχὰς μὲν θὰ καταστήσ η τὸ πολίτευμα χειρότερον ἀπὸ ὅ,τι εἶναι, τέλος δὲ θὰ καταντήσ η, ὥστε νὰ μὴ εἶναι οὔτε πολίτευμα. Διὰ τοῦτο πρέπει ὁ νομοθέτης καὶ ὁ πολιτικὸς ἀνὴρ νὰ γνωρίζουν ποῖα ἐκ τῶν δημοκρατικῶν στοιχείων συντελοῦν εἰς τὴν διάσωσιν τῆς δημοκρατίας καὶ ποῖα ἐξ αὐτῶν εἰς τὴν καταστροφὴν αὐτῆς, ὁμοίως νὰ γνωρίζουν ποῖα ἐκ τῶν στοιχείων τῶν ἰσχυόντων εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα διασώζουν αὐτὰ καὶ ποῖα τὰ καταστρέφουν. Διότι οὐδὲν ἀπὸ τὰ δύο αὐτὰ πολιτεύματα 162 εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρχ η καὶ νὰ ἔχ η διάρκειαν ἄνευ τῆς τάξεως τῶν πλουσίων καὶ τοῦ μεγάλου πλήθους τῶν πολιτῶν ἀλλὰ ὅταν ἐπέλθ η ἐξίσωσις τῶν περιουσιῶν (τῶν πλουσίων καὶ τῶν πτωχῶν), τότε κατ ἀνάγκην θὰ εἶναι διάφορον καὶ τὸ πολίτευμα τοῦτο, (τὸ ὁποῖον θὰ προέλθ η ἀπὸ τὴν ἐξίσωσιν τῶν περιουσιῶν), κατ ἀκολουθίαν ἐὰν οἱ ἄρχοντες καταστρέφουν

113 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 163. Εννοεῖ ὁ Αριστοτέλης τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα εἰς τὰ ὁποῖα οἱ νόμοι ἀτονοῦν καὶ τίθενται εἰς τὸ περιθώριον, ἐνῶ ἡ διακυβέρνησις τῆς πόλεως διεξάγεται διὰ ψηφισμάτων, ἐκδιδομένων ὑπὸ τῶν συνελεύσεων τοῦ λαοῦ, ὁ ὁποῖος τελεῖ ὑπὸ τὴν κυριαρχίαν τῶν δημαγωγῶν. τὰς τάξεις αὐτάς (τῶν πλουσίων καὶ τῶν πτωχῶν πολιτῶν) διὰ τῶν νόμων, οἱ ὁποῖοι ἱσχύουν καθ ὑπεροχὴν ὑπὲρ τῆς μιᾶς ἐκ τῶν δύο τούτων τάξεων, ἐν τοιαύτ η περιπτώσει καταστρέφουν καὶ τὰ πολιτεύματα. Σφάλματα διαπράττουν οἱ ἄρχοντες καὶ εἰς τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα καὶ εἰς τὰ ὀλιγαρχικά εἰς τὰ δημοκρατικὰ οἱ δημαγωγοί, εἰς ἐκεῖνα βεβαίως εἰς τὰ ὁποῖα ὁ λαὸς εἶναι κυρίαρχος τῶν νόμων 163 διότι εἰς αὐτοῦ τοῦ εἴδους τὰ δημοκρατικὰ πολιτεύματα οἱ δημαγωγοί, ἐπειδὴ μάχονται ἐναντίον τῶν πλουσίων, κατορθώνουν ἑκάστοτε νὰ διαιρέσουν τὴν πόλιν εἰς δύο ἀντιμαχόμενα μέρη, (δηλ. τοὺς πλουσίους καὶ τοὺς πτωχούς) καίτοι βεβαίως πρέπει νὰ φαίνεται ἀντιθέτως, ὅτι ὁμιλοῦν πάντοτε ὑπὲρ τῶν πλουσίων εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα πρέπει τοὐναντίον οἱ κυριαρχοῦντες ὀλιγαρχικοὶ νὰ φαίνεται, ὅτι ὁμιλοῦν (καὶ φροντίζουν) ὑπὲρ τοῦ λαοῦ, ἐπίσης καὶ οἱ ὅρκοι, οἱ ὁποῖοι δίδονται ὑπὸ τῶν ὀλιγαρχικῶν ἀρχόντων, πρέπει νὰ εἶναι ἀντίθετοι πρὸς ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἱσχύουν τώρα διότι τώρα εἰς μερικὰς πόλεις, εἰς τὰς ὁποίας ὑπάρχουν ὀλιγαρχικὰ πολιτεύματα, οἱ ἄρχοντες κάμνουν τὸν ἑξῆς ὅρκον: «καὶ πρὸς τὸν λαὸν θὰ διάκειμαι ἐχθρικῶς καὶ θὰ καταστρώσω ἐναντίον αὐτοῦ ὁτιδήποτε κακὸν σχέδιον δύναμαι» πρέπει ὅμως οἱ ὀλιγαρχικοὶ ἄρχοντες νὰ νομίζουν καὶ νὰ παριστάνουν τὰ ἀντίθετα καὶ νὰ παρέχουν διὰ τῶν ὅρκων των τὴν ἑξῆς βεβαίωσιν, ὅτι «δὲν θὰ διαπράξω καμμίαν ἀδικίαν εἰς βάρος τοῦ λαοῦ». Αλλὰ τὸ σημαντικώτερον ἐξ ὅλων ὅσα ἐλέχθησαν ἐν σχέσει πρὸς τὴν διάσωσιν καὶ τὴν διατήρησιν τῶν πολιτευμάτων, περὶ τοῦ ὁποίου ὅμως ὅλοι τώρα δεικνύουν ἀδιαφορίαν, εἶναι τοῦτο: τὸ νὰ ἐκπαιδεύωνται δηλαδὴ οἱ πολῖται συμφώνως πρὸς τὸ πνεῦμα καὶ τὸ περιεχόμενον τῶν ἰσχυόντων πολιτευμάτων. Διότι οὐδεμία θὰ προέλθ η ὠφέλεια (εἰς τὰ ἰσχύοντα πολιτεύματα) ἀκόμη καὶ ἐκ τῶν

114 API TOTE OY O ITIKA BIB ION Eã 164. Επειδὴ ὁ Αριστοτέλης κάμνει λόγον περὶ τῆς σωτηρίας τῶν ἰσχυόντων πολιτευμάτων, ὑποδεικνύει καὶ τὰ μέσα πρὸς ἐπίτευξιν τοῦ σκοποῦ τούτου. Αλλὰ τὸ πρᾶγμα τοῦτο, καθὼς εἶπον καὶ εἰς προηγουμένην σημείωσιν, φαίνεται, ὅτι ἀντιλαμβάνονται σήμερον μόνον τὰ κομμουνιστικὰ καὶ τὰ ἄλλα, τὰ λεγόμενα ὀλοκληρωτικά, καθεστῶτα, τὰ ὁποῖα πράγματι ἐφαρμόζουν πιστῶς τὴν Αριστοτελικὴν ταύτην ὑπόδειξιν. Διὰ τοῦτο καὶ ἐπιδίδονται συστηματικῶς εἰς τὴν καλλιέργειαν εἰς τὰς ψυχὰς τῶν πολιτῶν, ἢ μᾶλλον, διὰ νὰ εἴπω ἀκριβῶς, τῶν δούλων, οἱ ὁποῖοι ζοῦν εἰς τὰ ἀπάνθρωπα ταῦτα κα- νόμων, οἱ ὁποῖοι εἶναι ὠφελιμώτατοι καὶ ἔχουν ἐγκριθ ῆ ὑπὸ πάντων, ὅσοι ἀσχολοῦνται μὲ τὰ δημόσια πράγματα, ἐὰν οἱ πολῖται δὲν ἀποκτήσουν συνηθείας καὶ δὲν ἐκπαιδευθοῦν εἰς τὸ ἰσχῦον πολίτευμα κατὰ τρόπον δημοκρατικὸν μέν, ἐὰν τὸ πολίτευμα εἶναι δημοκρατία, κατὰ ὀλιγαρχικὸν δὲ τρόπον, ἐὰν τὸ πολίτευμα εἶναι ὀλιγαρχία 164. Διότι ἐὰν ὑπάρχ η εἰς ἓν μέρος τῶν πολιτῶν ἀκολασία, ὑπάρχει καὶ εἰς τὴν πόλιν. Η δὲ ἐκπαίδευσις τῶν πολιτῶν συμφώνως πρὸς τὸ ἰσχῦον πολίτευμα δὲν ἔχει αὐτὸν τὸν χαρακτῆρα, τὸ νὰ παρέχωμεν δηλαδὴ ἐκεῖνα, εἰς τὰ ὁποῖα εὐχαριστοῦνται οἱ ἀποτελοῦντες τὴν ὀλιγαρχίαν ἢ οἱ ἐπιθυμοῦντες τὴν δημοκρατίαν, ἀλλὰ τὸ νὰ παρασκευάζωμεν ἐκεῖνα, διὰ τῶν ὁποίων οἱ μὲν ὀλιγαρχικοὶ θὰ δύνανται νὰ κυβερνοῦν ὀλιγαρχικῶς, οἱ δὲ ἐπιθυμοῦντες τὴν δημοκρατίαν θὰ δύνανται νὰ ζοῦν εἰς δημοκρατικὸν καθεστώς. Τώρα ὅμως (κατὰ τὴν σημερινὴν δηλαδὴ ἐποχήν) εἰς τὰ ὀλιγαρχικὰ καθεστῶτα οἱ υἱοὶ τῶν ἀρχόντων διάγουν πολυτελῆ βίον, οἱ δὲ υἱοὶ τῶν πτωχῶν ἀσκοῦνται καὶ ἐκπαιδεύονται, ὥστε ἔχουν μεγαλυτέραν τὴν ἐπιθυμίαν καὶ τὴν δύναμιν νὰ ἐπιχειροῦν πολιτικὰς καινοτομίας εἰς δὲ τὰ δημοκρατικὰ καθεστῶτα καὶ ἰδιαιτέρως εἰς ἐκεῖνα, τὰ ὁποῖα φαίνονται, ὅτι ἔχουν πρὸ πάντων δημοκρατικὸν χαρακτῆρα, τὰ πράγματα ἔχουν κατασταθ ῆ κατὰ τρόπον ἀντίθετον πρὸς τὸ συμφέρον των αἰτία δὲ αὐτοῦ εἶναι, ὅτι καθορίζουν οἱ ἄνθρωποι τὴν ἐλευθερίαν (τὴν ἔννοιαν δηλαδὴ καὶ τὸ περιεχόμενον θεστῶτα, νοοτροπίας καὶ ψυχοσυνθέσεως συμφώνου πρὸς τὸ ἰσχῦον τυραννικὸν καθεστώς, τὸ ὁποῖον ἐκθειάζεται ὡς «λαϊκὴ δημοκρατία», ἐνῶ πράγματι πρόκειται περὶ χειρίστης μορφῆς δεσποτικῆς ὀλιγαρχίας. Τοὐναντίον αἱ δημοκρατίαι εἰς τὸν σὺγχρονον κόσμον, παρέχουσαι ἀπόλυτον καὶ ἀσύδοτον ἐλευθερίαν εἰς τοὺς πολίτας κατὰ πάσας τὰς ἐκδηλώσεις τῆς ζωῆς των, ἐκτρέφουν καὶ προάγουν τὴν ἀναρχίαν, ἡ ὁποία διανοίγει εὔκολον τὸν δρόμον πρὸς ἐπικράτησιν τοῦ δεσποτικοῦ κομμουνισμοῦ