ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖƏНЕ БІЛІМ БЕРУ МИНИСТРЛІГІ С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік университеті. Т.Т.

Transcript

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖƏНЕ БІЛІМ БЕРУ МИНИСТРЛІГІ С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік университеті Т.Т. Ракишева АДАМ ЭКОЛОГИЯСЫ Оқу құралы скемен ШҚМУ Баспасы 2006

2 УДК 502/504 (075.8) ББК Я 73 Р 18 Ракишева Т.Т. Адам экологиясы: Оқу құралы / Т.Т.Ракишева; ШҚМУ. - скемен: ШҚМУ Баспасы, б. «Адам экологиясы» оқу құралында Адам экологиясы пəні бойынша дəріс сабақтарының теориялық мазмұны жəне лабораториялық сабақтарында жүргізілуге арналған тəжірбиелік жұмыстар, білімді тексеруге арналған тестер енген. Оқу құралы биология, экология, валеология мамандықтарында оқитын студенттер мен дəріс беруші мұғалімдерге арналады. ШҚМУ- нің Экология жəне Жаратылыстану ғылымдары факультетінің Əдістемелік Советінде , хаттама 3 бекітілді Пікір жазғандар: медицина ғылымының кандидаты Д.К.Омарова биология ғылымының кандидаты Ж.Т.Игісінова ISBN ШҚМУ,

3 ТАРМАҒЫ 1 АДАМ ЭКОЛОГИЯСЫ ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ БІР Экология гректің «ойкос» - үй, «логос» - ғылым деген сµзінен шыққан. Тура аудармасында бұл ұғым «табиғи үйді», онда тұрып жатқан организмдермен бұл «үйді» тіршілікке жарамды ететін үрдістерді зерттеп, танып білуді білдіреді. Экологияның ғылым ретінде пайда болуы 1866 жылдың 14 сентябірінде неміс биологы Э.Геккелдің «Организмдердің жалпы морфологиясы» деген еңбегімен байланысты. Ол µз еңбегінде «Экология ретінде біз организмдердің сыртқы ортамен қатынасын қарастыратын жалпы ғылымды түсінеміз» - деп кµрсеткен. Экология, бұл атау шықпастан бұрын адамзат дамуымен бірге жүрді десе де болады. Экология тірі организмдердің бір-бірімен жəне олардың қоршаған ортамен байланысын зерттейтін ғылым. Бұл байланыстар жер бетіндегі «тіршілік» деп аталатын µте күрделі жəне тығыз бірліктегі байланыстарды түзеді. Қазіргі таңда экология кешенді пəн аралық ғылымға айналды. Экология география, геология, химия, физика, биология, мəдениет теориясы, экономика, медицина сияқты ғылымдармен тығыз байланыста. Экология ғылымы биоцентристі бола турса да таза биология емес. Экологияда зерттеу əдістері сипаты жəне ұйымдасу деңгейі жағынан алғанда əртүрлі болуы мүмкін: химиялық, физикалық, биологиялық, молекулярлық, морфологиялық, физиологиялық, демографиялық т.б. Қазіргі таңдағы экология ғылымы бұл білім қорларының жаңа бµлімі. «лкен» экология немесе «мегаэкологияның» нақты айқын құрылымы жоқ. Басқа биологиялық организмдер сияқты адамдар да қоршаған ортамен тығыз байланыста болады, сондықтан олар табиғат заңдарына бағынып, онда өтіп жатқан заттар айналымына қатысады. Ертедегі Қытай, Египетте µсімдіктер мен жануарлар жəне олардың µзара байланысы, адамдардың табиғатқа əсері туралы мағлұматтар жиналды. Бұл таңданарлық жайт емес, себебі адамдардың қоршаған табиғи ортаға кері əсері ертеден басталды. Мəселен, Ливандағы тау шатқалдарының 3

4 жалаңаштануы 5000 жыл бұрын Соломон патшаның əмірі бойынша сарайлар салуға ливандық балқарағайларды пайдаланудан басталды. Адамзат қоғамының қалыптасуының алғашқы кезеңдерінің µзінде ақ, адамдардың тұрып жатқан жағдайлары мен олардың денсаулықтары арасындағы байланысы айқындалған. Екі мың жыл бұрын ежелгі кезеңнің ұлы дəрігері Гиппократ (шамамен біздің дəуірге дейін ж.) климат, су, жыл мезгілдерінің адам денсаулығына əсерін ғана сипаттап жазып қоймай, сонымен қатар Жерорта теңізінің Европалық, Азиалық, Африкалық жағалауларын мекендеген халықтардың салыстырмалы антропологиялық сипатын да берген. Оның еңбектерінде сыртқы ортаның факторлары, тіршілік сипаты адамның тəндік (дене құрлысының) жəне жандық (темперамент) қасиеттерінің қалыптасуына белгілі бір ықпалын тигізетіні жµніндегі көптеген дəлелдер кездеседі. ХҮІІ ғасырда түрлі аймақтардағы табиғи жəне əлеуметтік жағдайлардың сол жерді мекендейтін халықтың денсаулығына əсерін зерттейтін ғылым медициналық география пайда болды. Оның негізін итальяндық дəрігер Б.Рамаццини ( ) қалады. Медициналық география бойынша ғылыми жұмыстар Рессейде XVIII ғасырдың орта кезеңіне сəйкес келеді. Медициналық география XIX ғасырда біршама дамыды. Осы кезеңде егжей-тегжейлі медициналық-географиялық сипаттамалар жасалды. Бұл жұмыстарда нақты бір əсердің, табиғи жағдайлардың тұрғындар денсаулығына жағымсыз да, жағымды да ықпалы жан-жақты баяндалды. Яғни, ғалымдарды адамдардың экологиялық жағдайларының сəттілік мəселесі ертеден ақ кµңіл бµлдірді. Орыс дəрігері, профессор А.А. Остроумовтың 1895 жылы жарыққа шыққан «Клиникалық дəрістерінде» «Біздің зерттеу затымыз - қалыпты өмірі оның тіршілік ету жағдайларымен бұзылған науқас адам болып табылады» деп жазды. Н.Ф.Реймерстің (1992) пікірінше, адам экологиясы басқа атаумен болса да классикалық биологиялық экологиямен (биоэкологиямен) бір мезгілде дерлік пайда болды. Көптеген жылдар бойы ол екі бағытта қалыптасты адам экологиясы жəне əлеуметтік экология. Адам экологиясы мəні жағынан 4

5 əлеуметтік экологиядан үлкен, əрі кең. Бұл бағыт «адам биологиясы» деген атаумен кеңінен дамыды. «Əлеуметтік экология» ұғымын Р.Паркпен Э.Бюргес (АҚШ) µткен ғасырдың 20-сы жылдары ғылымға енгізді. Олардың айтуынша адамдардың қоғамдағы орны тек өмір сүру үшін тартысу жəне күресу арақатынастарының негізінде, яғни биологиялық бақталастықта көрінеді. Бірақ, біртіндеп мұндай көзқарастар өзгеріп, адамдарды тек биологиялық тұрғыдан қарамай, жаратылыстану, экономиялық, əлеуметтік ғылымдар жиынтығы ретінде танитын ғылыми еңбектер жарық көре бастады. Біртіндеп шетелдік əдебиеттерде «əлеуметтік экология» ұғымынан қарағанда «адам экологиясы» ұғымы жиі қолданыла бастады. Жалпы, жаңа ғылыми бағыт - адам экологиясы 20 ғасырдың екінші жартысында адамды тіршілік ортасымен біртұтастықта кешенді зерттеу мақсатында қалыптасты. Ю.П.Лисицын (1973), А.В.Кацура, И.В.Новак, А.Г.Воронов (1974). О.В.Бароян (1975), Н.Ф.Реймерс, т.б. авторлар өмір сүруге қолайлы жағдайлады зерттегенде адамдар экологиясы мəселенің екі жағын: биологиялық жəне əлеуметтік, ескеруі қажет екенін атап көрсетті. Адам экологиясы бұл адамның мекен ету ортасымен өзара қарымқатынасы туралы ғылым болып табылады. Бұл қарым-қатынастардың негізінде адам организімінің ортаның əсерлеріне морфофизиологиялық реакциялары жатыр. Организімге қоршаған ортаның абиотикалық (физикалық, химиялық), биотикалық жəне антропогенді факторларының əсері анықталады. Адамдардың жыл сайын күшейіп келе жатқан іс əрекеттерінің қоршаған ортаға тигізетін əсерін, пайда-зиянын, табиғат байлықтарын ұқыпты пайдаланып, қалпына келтіріп отырған жолдары мен əдістерін де адамдар экологиясы зерттейді. Оның негізгі тақырыбы адамдар мен табиғаттың арақатынасы, олардың іс əрекетінің қоршаған ортаға пайдасы мен зияны. Адам экологиясы адамның табиғи мəнін, оның тіршілік ортасының, денсаулығының экологиялық факторларын қарастырып, əлеуметтікэкономикалық келелі мəселелерді пайдалы шешу, адамдардың өмір сүруін 5

6 жақсарту, табиғат пен қоғамның ара қатынастарын ұтымды ұйымдастыру жолдары мен əдістерін зерттейді. Адамдар экологиясы экологияның үлкен бір бµлігі болып есептеледі. Адамдардың табиғатпен арақатынастары көп қырлы жəне көп сырлы болады. Оларды түсініп білу үшін терең білім мен зерттеу əдістерін жете меңгеру қажет. Адам экологиясы құрлымы жағынан биологиялық, əлеуметтік, антропогендік, қолданбалы компоненттерден тұрады. Қазіргі таңда адам экологиясының алдында маңызды бірнеше теориялық мəселелер тұр: 1. Популяциялық, топтық, жекелей деңгейде адамның бейімделу механизмдерін зерттеу; 2. Қоршаған орта əсерлеріне арнайы, арнайы емес организмнің конституциялық реакцияларын анықтау; 3. Бейімделу реакцияларының қалыптасуына уақыт факторының мəнін зерттеу; 4. Əр түрлі аймақта тұрақтап тұрып жатқан халықтың эволюциягенетикалық сипатын жəне олардың бейімделу механизмдерінің ерекшеліктерін зерттеп, анықтап олардың экологиялық портретін жасау (Адамның экологиялық портреті жеке адамның µзі µмір сүріп жатқан ортаның белгілі бір ерекшеліктеріне арнайы бейімделуін сипаттайтын генетикалық қасиеттері мен морфофункционалдық тұқымқуалау белгілерінің жиынтығы); 5. Адам денсаулығына космостық, жердік, əлеуметтік қоғам факторларының жəне олардың ырғағының əсерлерін зерттеу, анықтау. Адам экологиясы бойынша кµптеген еңбектердің авторы Н.А.Агаджанян экологиялық ықпал мен адам экологиясының құрылымын келесідей суретте кµрсетеді (Сурет 1). 6

7 Экологиялық сфералар Литосфера Гидросфера Атмосфера Биосфера Космосфера Ноосфера Абиотикалық Экологиялық орталар Биотикалық Экологиялық факторлар Табиғи Техногенді Антропогенді Əлеумет-экономикалық Биология Лық Адамдардың экологиялық қажеттіліктері Психологиялық Этникалық Еңбектік Əлеуметтік Экономикалық АДАМ ЭКОЛОГИЯСЫ Адамның биологиялық экологиясы Эволюциялық экология Физиологиялық экология Морфологиялық экология Генетикалық экология молекулярлық экология репродукция жəне онтогенез экологиясы Адамның қолданбалы экологиясы ндіріс экологиясы Технологиялық экология Ауылшаруашылық экологиясы Ветеринарлық экология Урбоэкология Видеоэкология Табиғатты қорғау Адамның қоршаған ортасын қорғау Медициналық экология Адамның əлеуметтік экологиясы 7

8 Саясат экологиясы Экономика экологиясы Ғылыми экология Мəдениет экологиясы Дін экологиясы Демография экологиясы Этникалық экология Тұлға экологиясы Жеке тұлға экология сы Репродук тивті топтар (жанұя) экологиясы Кіші топтар экология сы Адамзат популяция сының экологиясы Нəсілдер экология сы Жанұя экологиясы Бірлес тік экология сы Адамзат экология сы Сурет 1- Экологиялық ықпал мен адам экологиясының құрылымы 2 АНТРОПОЛОГИЯ ЖƏНЕ ЭКОЛОГИЯ 2.1 АДАМ БИОЛОГИЯЛЫҚ ТҮР РЕТІНДЕ Адам ғылыми-техникалық прогресстің дамуына байланысты µзінің кəсіптік кеңістігін кеңейті. Жер бетінде адам аяғы баспаған жер қалған жоқ. Адамзат баласы тек тіршілікке қолайлы, жақсы игерілген аймақтарды ғана емес, сонымен қатар эктремальды аймақтарды да: Қиыр Сібір, Арктика, Антрактида т.б. жерлерде де µмір сүруде. Адам ғарышқа да ұшты. Қазіргі адамзат панэйкуменді түрді береді, яғни адам Жер планетасының барлық экологиялық тұрғыдан баруға болатын жерлеріне орналасып, таралуда. Экологиялық тұрғыдан адамзатты биологиялық түрдің жалпы əлемдік популяциясы ретінде, жер экожүйесінің негізгі құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады. Дене құрылысы мен түрі бойынша адамдар омыртқалылар типіне, сүтқоректілер класына, маймылдар отрядына, гоминидтер тұқымдастығына жататыны белгілі. (Гоминид қазіргі заманның жəне мұнан 3,5 миллион жыл бұрын болған адамдардың жалпы атауы.) Басқа тірі организмдер сияқты 8

9 адамдарға да оттек, су, қоректік заттар керек, олар маусымдық жəне тəуліктік табиғат құбылыстарына көндігіп, үйренеді. Температура мен күн сəулесі жарығының өзгеруіне байланысты, қорғану əрекеттерін жасайды. Аталған нышандар мен қасиеттер адамдардың биологиялық организмдер қатарына жататынын олардың табиғатқа бағынышты екенін көрсетеді. Бірақ, бұдан адамдардың жануарлар мен өсімдіктерден айырмашылығы жоқ деген қорытынды тумайды. Керісінше адамда басқа тірі организмдерде жоқ ақыл мен сана бар, олар үнемі пайдалы іс-əрекетпен айналысуға, өзара келісіп, бірлесіп өмір сүруге, µз іс-əрекетіне жауапкер болуға, организмдерде болмайтын ерекше əлеуметтік орта - қоғам құруға тырысады. Олар құрған қоғамдық арақатынас басқа жануарлар арақатынасынан анағұрлым жоғары тұрады. Адамдар µз қауымдастық қоғамында онда өмір сүрудің заңдары мен ережелерін бекітеді жəне қоғам мүшелерінен оның орындалуын талап етеді. Адамдардың өмір сүруі тек биологиялық факторлармен шектелмей, əлеуметтік мəселелеріне, қоғам заңдары мен ережелеріне де байланысты болады. Адамның биологиялық табиғаты барлық жанды затқа тəн тіршілікті сақтап қалудан жəне оны көбею арқылы уақыт пен кеңістікте жалғастырудан, қауіпсіздік пен қолайлылықты барынша қамтамасыз етуден көрінеді. Барлық адамдар қоректік тізбекте І жəне ІІ қатардағы консументтер бола отырып, тағам тұтынады. Олар биогенді элементтердің айналымына қатысатын басқа организмдерге (редуценттермен) қажетті физиологиялық алмасу өнімдерін бөліп шығарады. Адам жер бетіндегі қазір белгілі болған үш миллион биологиялық түрлердің бірі. Салыстырмалы эмбриология мен анатомияның мəліметтері адам тəнінің дамуы мен құрылысынан жануарларға ұқсас белгілерді айқын көрсетеді. Антропология - homo sapiens түрінің биологиялық ерекшеліктері туралы ғылым. Ол адамның шығу тегін, ішкі жəне сыртқы құрлысын (морфологиясын), дамуын, адамзат нəсілдері мен олардың шығуын, осы 9

10 нəсілдердің ішіндегі адамның органикалық құрлысының қалыпты вариацияларын, оның ішінде адамдардың мекендеу ортасының ерекшеліктерімен байланыстыра отырып зерттейді. Адам мен жануарлардың дене құрылысында көптеген ортақ белгілер бар: 1. Адамда (жануардағыдай) эмбриондық дамудың ерте кезеңдерінде ішкі қаңқасы желі түрінде, жұтқыншақ қуыстарында желбезек саңылаулары бар. Жүйке түтігі арқа жағында, денесі екі жақты симметриялы болады. 2. Даму деңгейіне қарай желінің омыртқа бағанасына өзгеруі, бас сүйек пен жақ сүйек аппаратының қалыптасуы, қаңқада еркін жұп аяқ қолдың пайда болуы, ішінде жүректің дамуы адамды омыртқалыларға жатқызуға мүмкіндік береді. 3. Сүтқоректілердегі сияқты, адамның омыртқасы бес бөлікке бөлінген, терісі түкті жəне онда тер жəне май бездері бар, көк еттің, төрт камералы жүректің, қанның жылы болуы тəн. 4. Жатырдың болуы жəне ұрықтың ұрпақ жолдас арқылы қоректенуі адамда плацентарлыларға жатқызуға мүмкіндік береді. 5. Қолдарының ұстауға икемділігі (бірінші саусақ басқаларына қарамақарсы орналасқан), тырнақтардың болуы, бір жұп сүт бездері, көздерінің бір деңгейде орналасуы (үлкейтіп көруге мүмкіндік береді), сүт тістердің түсуі жəне тағы басқа адамды приматтар отрядына жатқызуға мүмкіндік береді; 6. Адамның жануарларға ұқсастығы туралы, оларда арғы тектің белгілері (атавизм) мен қалдықтардың (рудименттің) болуы, арғы тектік белгілер берілген түрдің жекелеген ағзаларында бұрынғы тегінде болған, бірақ эволюция үрдісінде жойылып кеткен белгілердің пайда болуы, кейде адамда ұшырасатын арғы тектік белгілер (сыртқы құйрық, бетінде қалың түктің болуы, аса жетуілген ит тістер, көп емізіктік т.б.) де кµрсетеді. Сөйте тұра, адам мен адам тəрізді маймылдардың арасында түбегейлі айырмашылықтар бар: 1. Тіп-тік жүру жəне омыртқа жотасындағы тµрт иілім тек адамға тəн қасиет; 10

11 2. Тік күйінің арқасында адамның қаңқасы кең жамбасты, кеуде қуысы жазық, омыртқасы күрт иілімді, аяғының басы тоғыспалы келеді, аяғының үлкен бақайы басқаларына жақын орналасып, тірек қызметін атқарады; 3. Қол білезігінің иілгіштігі еңбек ету мүшесі сан алуан, əрі дəлмедəл қимылдар жасауға қабілетті; 4. Бас сүйектің ми сауыт бөлігі бет бөлігінен басым; 5. Адамның бас миының құрлысы өте күрделі; үлкен ми сыңарының көлемі орташа есеппен 1250 см 2 құрайды, бұл адам тəрізді маймылдардікінен едəуір артық; 6. Адамның миының психика мен сөйлеудің маңызды орталықтары орналасқан жəне жоғары дамығын; алады. 7. Адамның ойлау қабілеті, сана-сезімі бар, ол өнер мен ғылымды жасай Адам эволюциясының негізгі кезеңдері төрттік мұз басу дəуірінің кезінде қалыптасқан климаттық өзгерістер уақытына сəйкес келеді. Əдетте мардымсыз қазба мəліметтерінің негізінде адам мен адам тəрізді маймылдардың эволюциялық түр тармақтарының бөлінуі шамамен 20 млн. жыл бұрын жүрген деп саналатын. Алайда жүргізілген кµптеген зерттеулер ірі адам тəрізді маймылдар мен гиббондар 10 млн. жыл бұрын тіршілік етті деген басқаша көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік берді. Адам эволюциясының негізгі кезеңдерін мына кесте кµрсетеді: Кесте 1 - Адам эволюциясының негізгі кезеңдері Адамның арғы тегі Австралопи тектің бастапқы пішіні Ертедегі адампитекантроп маймыл адам Қайда жəне қашан µмір сүрді Оңтүстік Шығыс Афпика, Оңтүстік Азия, 5-3 млн. Жыл бұрын Африка, Жерорта теңізі жағалауы, Ява аралы, 1 млн. жыл бұрын Сыртқы пішініндегі прогрессивті белгісі Бойы см, ми сауытының кµлемі куб.см. Бойы 150 см, ми сауытының кµлемі куб.см., маңдайы 11 Тіршілігіндегі прогрессивті белгісі Екі аяғымен жүрген, жартас арасында тұрған, етпен қоректенген Алғашқы табынды µмір сүрген, отты пайдаланған Еңбек құралы Тас, ағаш. жануарлар сүйегі Қарапайым тас құралан жасаған, ағашты пайдалан

12 Ертедегі адамсинантроп (қытайлық адам) Ертедегі адамнеандерталь Қытай, 400 мың жыл бұрын Европа, Африка, Орта Азия, 150 мыңдай жыл бұрын аласа,жақ сүйегі иексіз Бойы см, ми сауытының кµлемі куб.см., маңдайы аласа, жақ сүйегі иексіз Бойы см, ми сауытының кµлемі 1400 куб.см., маңдайы аласа, иек сүйегі нашар дамыған Табынды µмір сүрген, баспана жасаған, отты пайдаланған, теріден киінген ңгірде топтанып 100 адамнана тұрды, теріден киінді, асты отқа даярлады, ымдасып сµйлесті, еңбек бµлінісі пайда болды ған Тастан жəне сүйектен құрал жасады Тастан жəне ағаштан еңбек құралда рын жасады Кесте 1 жалғасы Алғашқы қазіргі адамдар - кроманьондар Барлық жерде жыл бұрын Бойы 180 см-ге дейін, ми сауытының кµлемі 1600 куб.см., маңдайы биік, тµменгі жақ сүйегінде иегі анық ажыратылады Туыстық қоғамда µмір сүрген, тұрғын жай салды, оны суретпен безендірді, теріден киім тікті, сµз сµлеу қатынасын қолданды,жануарлар ды үйретті, µсімдіктерді µсірді. Биологиялық эволюциядан əлеуметікке кµшті Тастан жəне ағаштан əртүрлі еңбек құралда рын жасады Қазіргі таңда адамның шығу тегі туралы мəселе əлі де толығымен дəлелденбеген талас тұдырушы сұрақ болып отыр. Көптеген зерттеушілер Европалық краманьондықтардың неандертальдықтардан шыққанына күмəнданады, себебі зерттеуге болатын табылған қазбаларға қарағанда эволюциялық секіріс тым жылдам жүрген. Қазіргі кезде біздің түршелеріміздің шамамен 100 мың жыл бұрын Африкадағы Homo sapiens-тің көне түрінен шыққандығы туралы болжам ықтимал болып табылады. Африкада пайда болған қазіргі типтік адамы Азияға таралып, 30 мың жыл бұрын Антрактидадан басқа барлық континенттерге аяқ басты деп болжанады жылы ағылшын ғалымдары Джеймс Бинскот пен Адреан 12

13 Хиал ДНҚ нуклеотидтерінің жүйелілігін зерттей отырып, дүние жүзінің барлық халықтары өзара туысқандық байланысы бар Африкандықтардың шағын бір тобынан тараған деген тұжырым жасаған. Біздің түршеміздің бүкіл əлемге таралуына қарай адамдардың түрлі топтары түрлі климаттық аймақтарға тап болды. Табиғи сұрыптау барысында адамдар түрлі табиғи жағдайларға физикалық тұрғыдан бейімделді. 2.2 КОНСТИТУЦИЯ (ДЕНЕ БІТІМ), АДАМ НƏСІЛДЕРІ ЖƏНЕ ТІРШІЛІК ОРТА Адамдар Жер шарының түкпір-түкпірлеріне дейін қоныс теуіп, қоршаған тіршілік ортаның əртүрлі ықпалына ұшырады. Қоршаған орта тұқым қуалау үрдісімен бірге организмнің құрлымдарының барлық деңгейінде əсер етеді, əсіресе организмнің конституциясына. Қазіргі кезеңде конституцияның жіктелуі (классификациясы) туралы қолданыстағы жалпыға бірдей теория жоқ. Конституция (лат. constitutio орнату, ұйымдастыру) тұқымқуалаумен негізделген, сонымен қатар қоршаған ортаның əсеріне жауап реакцияларының қалыптасуымен жүретін жеке тұлғаның салыстырмалы тұрақты морфологиялық, физиологиялық жəне психикалық қасиеттерінің жиынтығы. Конституция туралы ілім ерте кезеңде туындады. Əрбір дəуір конституцияның анықтамасы мен топтарына µзінің кµзқарасын қалыптастырды. Бірінші рет конституция ұғымымен біз Гиппократ еңбектерінде кездесеміз. Ол белгілі бір конституция типі адамға туғаннан тəн жəне ол µмір бойында µзгермейді деп есептеген. Сонымен қатар, ол жақсыжаман, күшті-əлсіз, құрғақ-ылғалды, енжар-серпінді деген конституция түрлерін ажыратқан. Темперамент бойынша адам конституциясының тµрт түрі: сангвиник, флегматик, холерик, меланхолик, Гиппократтың пікірі бойынша 13

14 организмде қанның, сілемейдің, µттің жəне гипотетикалық «қара µттің» қайсысының басымдық кµрсетуіне байланысты кµрініс береді жəне адамның мінез-құлығын айқындайды. Анатом-морфологиялық даму кезеңдегі медицинаға адам денесінің пропорциясы мен ішкі ағзаларының мµлшерін µлшеу негізінде қалыптасқан конституция классификациясы тəн: жіңішке, орташа, кең типті; долихоморфты (дене тұрқының ұзындық мµлшері басым), брахиморфты (дене тұрқының кµлденең мµлшері басым) т.б. Кейбір авторлар, (A.Chaillon, Mac-Auliffe, 1910; C.Sigand 1914) əр түрлі конституциялық типтердің болуы - бұл адам организіміне сыртқы орта факторларының əсерлерінің нəтижесі, деп есептейді. Бұл əсерлер тµрт канал арқылы: атмосфера ауасы тыныс алу ағзаларына, суда еріген тамақ асқазанішек, ауыз қуысына, топырақ құрылымдары бұлшық ет аппаратына, ал жарық пен дыбыс сезім мүшелері арқылы миға жəне шеткі нерв жүйесіне əсер етеді. Э.Кречмер 1924 жылы үш конституция типін ажыратып ұсынды: астеникалық, пикникалық, атлетикалық. Оның пікірі бойынша конституция индивид генотипінің фенотиптік кµрініс беруі. Богомолец А.А. (1926) дəнекер ұлпасының физиологиялық жүйесін негізге алып, тµрт конституция типтерін ажыратты: 1. астеникалық (нəзік дəнекер ұлпасының басымдылығымен сипатталады); 2. фиброзды (тығыз талшықты дəнекер ұлпасының басымдылығымен сипатталады); 3. пастозды (борпылдақ дəнекер ұлпасының басымдылығымен сипатталады); 4. липоматозды (май ұлпасының жақсы дамуымен сипатталады). Конституция туралы білімнің қалыптасуына И.П.Павлов та үлкен үлес қосты. Ол µз шəкірттерімен бірге нерв жүйесінің типтерін ажыратты. Біздің елімізде кеңінен М.В.Черноруцкидің (1927) конституция типтері кеңінен қолданылады. Ол үш түрлі конституция типтерін ажыратады: астеникалық, нормостеникалық, гиперстеникалық. Олардың бiреуiне жатқызу Пинье индексiн (ИП) анықтау арқылы жүргiзiледi. 14

15 ИП = бой ұзындығы - (дене салмағы + тыныштық кезiндегі көкiрек жасушасының аумағы); ИП>30 астеникалық конституция (кµлденеңінен дене ұзындығы басым, май ұлпасы нашар, бұлшық еттері əлсіз жетілген, сүйектері жіңішке келеді, аяққолдары ұзын); ИП<10 гиперстеникалық конституция (жақсы жиналған май ұлпасы, жетілген бұлшық ет, мығым денелі, аяқ-қолдары қысқа, кµкірек жасушасы кең); ИП=10 мен 30 аралық нормастеникалық конституция (дененің кµлденеңі мен ұзындығының арақатынасы қалыпты, майдың жиналуы орташа, бұлшық ет жақсы жетілген, кµкірек жасушасы цилиндр немесе конус пішінді). Конституция мəселесiне биоритмологиялық тұрғыдан қарастыру адамның белсендiлiгiнiң циркатты (тəулiк) циклде əртүрлi көрiнiс беруiне байланысты «жапалақ», «бозторғай», «кептер» түрлерiн ажыратуға мүмкіндік береді. «Жапалақ»- таң сəрiде жұмысқа қабілеттілігі төмен, түс ауа жұмысқа қабiлеттiлiгi жоғарлайды. «Бозторғай»- ерте тұрып, күндіз жақсы жұмыс iстейдi. «Кептер»- екi белгiнi де бойына жинақтаған. Қазiргi көзқарастар бойынша конституцияның қалыптасуына сыртқы орта жəне тұқым қуалаушылық бiрдей деңгейде қатысады. Белгілі бір əсерге жауап беру түрі бұл салыстырмалы жаңа конституциялық белгі. Адамның сыртқы ортаның экстремальдық жағдайына реакциясы тек əсер ететiн тiтiркендiргiш күшiне ғана емес, сонымен қатар бейiмделу стратегиясы типiне де байланысты. В.П. Казначеев (1873; 1980) индивидтi жауап берудiң үш түрiн ажыратты: 1. «Спринтер» - қысқа мерзiмдi күштi əсерлерге организмнің шыдамдылығы жоғары, ал ұзақ əсер ететiн əлсiз тiтiркендiргiштерге организмнің шыдамдылығы əлсіз; 2. «Стайер» - организмдегі үрдістердің тұрақтылығын ұзақ бірақ, біршама əлсіз əсер ететiн тiтiркендiргiштердің əсері жағдайында ұстап тура алады, күштi қысқа мерзiмдi тiтiркендiргiштерге организмнің шыдамдылығы əлсіз; 15

16 3. «Микст»- аралық тип. Адамның конституциясының типтерi əртүрлi климато-географиялық, əлеуметтiк орта жағдайындағы адам эволюциясының көрiнiсi. Əртүрлi тарихи кезеңдерде жəне əртүрлi географиялық аймақтарда тұру адамның əртүрлi конституциясының типтерiн туындатты. Мысалы, тропикалық аймақтағы халықа дененiң ұзын болып келуi, тердiң бөлiну аумағының ұлғаюы, тер бездерінің санының жоғарылауы, артериялық қан қысымының жоғарылауы, метоболизм деңгейiнiң төмендеуi тəн. Сiбiрдiң жергiлiктi тұрғындарының жылу өндiруінің жоғарылығына байланысты май қабатының қалыңдауы тəн. Олардың арасында брахиоморфты пропорциалы пикникалық дене бiтiм жиi кездеседi. Жаңа тiршiлiк жағдайы мен климаттық географиялық жағдай əсерiн мына мысалдан көруге болады: Америкада туып өскен еврейдiң бойы, салмағы, бас аумағы мен бастың бет бµлімінің мөлшерiнің көрсеткіштері израйлдық еврейлерге қарағанда ұлғайған, яғни жоғары болып келеді. Адамзат баласы табиғи климаттық жағдайы əр түрлі болып келетін Жер шарының əр бµлігінде тіршілік ете бастады. Міне, осының нəтижесінде нəсілдер пайда болды. Дамудың əрқилы сатысынан, қоршаған ортаның əсерінен, климаттық факторларға байланысты əр нəсілде µзіне тəн сипатты белгілер қалыптасты. Əрбiр нəсiл шығу тегiнiң бiр екендiгiмен жəне белгiлi бiр аймаққа таралуымен байланысқан, тұқым қуалаумен негiзделген белгiлердің жиынтығымен сипатталады. Нəсілдер арасындағы айырмашылық морфологиялық ерекшеліктерге: терінің, шаштың, кµздің түсі, мұрынның, еріннің пішіні жəне т.б. негізделген. Əр түрлі нəсілдер µкілдері арасында ешқандай ақыл-ой қабілеті, ойлау, сµйлеген сµзде айтарлықтай µзгеріс болмайды, биологиялық тұрғыдан алғанда нəсілдердің барлығы бірдей. Қазiргi адамдарды үш немесе бес нəсiлге бөледi: 1. Негроидты үлкен нəсiл: негр, бушмендер, готтентоттар; 2. Европоидты (евразиялық) үлкен нəсiл: атланто-балтикалық, индожерортатеңiздiк, орта европоидты; 16

17 3. Монголоидты үлкен нəсiл: солтүстiк азиатты, арктикалық, оңтүстiк азиатты; 4. Американдық үлкен нəсiл; 5. Австралоидты үлкен нəсiл: веддоидтар, австралийцтер, айналар. Нəсілдер кеш палеолит дəуірінде, шамамен мың жыл бұрын қалыптаса бастаған деп болжанады. Кµптеген нəсілдік белгілер бейімделуде маңызды болып, белгілі бір географиялық ортада табиғи сұрыпталу арқасында бекітіліп отырылған болса керек. Мысалға, экваторлық нəсілдердің күңгірт тері жабынының түсі ультракүлгін сəулелерден қорғаныш ретінде біртіндеп пайда болған. Кµптеген зерттеушілердің пікірлері бойынша европоидты нəсіл негроидты нəсілден кейін пайда болған. Негроидты нəсілдің сібірге қарай қоныс тебуінен біртіндеп табиғи сұрыпталудың əсерінен күңгірт тері жабынының түсі ашық түске алмасқан. Яғни, нəсілдік белгілер қоршаған тіршілік ортаның нақты бір экологиялық жағдайында ұзақ эволюциялық жолмен қалыптасқан. 3 АДАМНЫҢ БИОСФЕРАДАН АЖЫРАМАСТЫҒЫ Биосфера (грекше «биос» - µмір, «сфера» - шар) деп тірі организм мекендеген Жер қабатының бµлігін айтады. Биосфера адам мен басқа да тірі ағзалардың бірден бір мекен ету ортасы болып табылады. Оның байлықтары (жер, су, ауа, өсімдіктер əлемі мен жануарлар дүниесі) ежелден бері қарай адамзат баласының барлық мұқтаждықтарын өтеп келеді. Биосфера адамзат жəне ондағы қоғаммен тығыз байланыста (биосфера адам - қоғам). Биосфераны адамзат жасаған жоқ, ол адамзат баласының пайда боуынан əлде қайда бұрын жаралған. Биосфера туралы ілімді Жер химиясын тіршілік химиясымен байланыстырып, жер бетін µзгертудегі тірі заттардың ролін белгілейтін жаңа ғылымның биогеохимияның негізін қалаушы академик В.И.Вернадский 17

18 ( ) жасады. Ілімнің негізі оның «Биосфера» кітабында (1926) баяндалған. В.И.Вернадский тірі заттың планетаның бет-əлпетін µзгертуге жəне оның дамуына қолайлы экожүйелерді қалыптастыруға қабілетті аса қуатты геологиялық фактор екенін дəлелдеді. В.И.Вернадский бойынша тірі заттар күн энергиясын қабылдай алады жəне ыдырауы кезінде химиялық жəне физикалық жұмысқа жұмсалатын энергия бµліп шығаратын химиялық қосылыстарды жасайды. Биосфераның белгілі шекарасы бар. Жоғарғы шекарасы жер бетінен км биіктікте орналасқан. Ол стратосфера қабатымен µтеді. Тірі организмдердің негізгі салмағы оның тµменгі қабаты - тропосферада орналасқан. Тіршіліктің тµменгі шекарасы литосферада 2-3 км тереңдікте µтеді. Тіршілік негізінен литосфераның жоғарғы қабатында шоғырланған. Планетаның су қабаты гидросфера Жер бетінің 71% құрайды. Ноосфера Жердің «игерілген қабаты». В.И.Вернадский адамзат баласы Жер қыртысын µзгертіп жаңа қабат қалыптастыруда деп пайымдаған. Адам биосфераның биотикалық құрауыштарына кіреді. Мұнда ол продуценттермен қоректік тізбек арқылы байланысады. Өзі бірінші жəне екінші реттің консумент, гетеротроф болып табылады. Яғни, дайын органикалық заттармен биогенді элементтерді пайдаланады. Адам тірі заттардың физикалық химиялық біржұптастық заңына бағынады жəне биосфераның зат айналымына қатысады. Тірі организмдердің барлық сан алуандығына қарамастан оларда химиялық, физикалық ұқсастығы сонша біреулері үшін зиянды нəрсе басқалары үшін де əсерсіз бола алмайды. Адам үшін орта жағдайларының организмнің генетикалық алдын ала сəйкес келу заңы орындалады: организм түрлері оны қоршаған табиғи ортада осы түрдің бейімделуінің генетикалық мүмкіндіктеріне ортаның ауытқулары сəйкес келгенде ғана тіршілік ете алады. Тіршілік ортасын күрт өзгерту түрдің генетикалық мүмкіндіктердің тіршіліктің жаңа жағдайларына бейімделуі үшін жеткіліксіз болып шығуына əкеліп соғуы мүмкін. Бұның µзі түрдің жойылып кетуіне əкеледі. Осыған байланысты адамның табиғатты өзгертуі қазір тіршілік 18

19 етіп отырған түрлер үшін оның ішінде ерекше биологиялық түр болып табылатын адамның өзі үшін де аса қауіпті. Адамның биосферадан ажырамастығы ноосфераны құрудың басты мақсатын көрсетеді. Ол биосфераның адам биотикалық түр ретінде пайда болып, өз денсаулығы мен өмірін сақтай отырып тіршілік ететін типін сақтап қалуда жатыр. Тек адамдардың саналы əрекеттілігі ғана ғаламдық дамудың басты айқындаушы факторына айналады. Биосфера бұл мыңдаған кез келген ауытқуларда тіршілік ортасының тұрақтылығын қамтамасыз ететін жалғыз жүйе. Қоршаған ортаның тұрақтылығын табиғи бірлестіктер сияқты қамтамасыз ете алатын жасанды бірлестіктер құруға үміттенуге ешбір негіз жоқ. Сондықтан, биосфераның өзгеруіне əкелетін үрдістертерді шектеу жəне техносфераны биосферадан толықтай дерлік оқшаулау арқылы оны барынша сақтау қажет. 4 ҚОРШАҒАН ТАБИҒИ ОРТА ЖƏНЕ АДАМ 4.1 СЫРТҚЫ ОРТАНЫҢ КЕРІ ƏСЕРЛЕРІНІҢ НƏТИЖЕСІНДЕ ЖƏНЕ АНТРОПОГЕНДІ ФАКТОРЛАР ƏСЕРІНЕН ТУЫНДАҒАН ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР Адамзат қоғамының пайда болуының алғашқы кезеңінде адамдар табиғаттың дайын µнімдерін пайдаланып, аңшылықпен айналысты. Адамдар табиғатқа тəуелді болды, бұл тəуелділікті жоғары деңгейде сезінді. Адамдарды табиғат биледі. Қазіргі таңда экологиялық дағдарыс басталды. Бұл дағдарыс адамдардың қатысуымен туындады. Əрине мұндай жағдай бір жылда, болмаса он жылда пайда болған жоқ. Адамдар əрқашанда қоршаған ортаға өздерінің əсерін тигізетін. Бірақ, қазіргі кезеңде адамдар мен табиғат арақатынастары µте шиеленісіп барады. Жер жүзіндегі халықтар 19

20 санының тез өсуі мен мемлекеттердің жаппай өнеркəсіпті дамыту жолына түсуі бұған себеп болып отыр. Соның салдарынан табиғат қорларын пайдалану бірнеше есе өсіп, адамдардың қоршаған ортаға тигізетін зияны жоғарлауда. Өнеркəсібі дамыған бірқатар елдерде қоршаған ортаның нашарлағаны сонша, адамдардың денсаулығына кесірін тигізе бастады. Міне, сондықтан да табиғат қорларына ұтымды пайдалану, бұзылған табиғи ортаны қалпына келтіріп отыру, ауаға, суға, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне қамқорлықты күшейту барлық азаматтардың борышы жəне абройлы міндеті болып саналады. Ғылыми-техникалық дамудың нəтижесінде адамдар табиғатпен ара қатынас жасау үшін жаңа білім, жаңа əдіс, жаңа құралмен қаруланып қойған жоқ, қоршаған ортаны сақтаудың, қалпына келтірудің, байлықтарын ұтымды пайдаланудың жаңа əдістерін, жаңа жолдарын да үйренді. Қазіргі таңда ғылыми-техникалық жетістіктер қоршаған ортаны сақтауға, оның бүлінбеуін, ластанбауын қамтамасыз етуге толық мүмкіншілік береді. Үнемі табиғаттың жағдайын нашарлатып, байлықтарын шашыптөгіп пайдалануға болмайды. Табиғатты қорғау, қалпына келтіру мəселелерін ақылмен, білгірлікпен жəне ұтымды жолмен жүргізудің өзіміз үшін де, келесі ұрпақтар үшін де маңызы зор. Биосфераның тепетеңдігін бұзған əрбір антропогенді құбылыс, басқа келеңсіз құбылыстардың пайда боуына мүмкіндік туғызады. Қоршаған ортаның ластану мөлшері биосфераның төзімділік шегінен асып кетіп отыр. Сондықтан, табиғат өз заңдарына бағынбаған адамзатты өз қыспағына алуда. Қазіргі таңда адамдардың организміне келешекте кері əсерін тигізетін негізгі мəселелердің бірі атмосфера ауасында жоғары концентрациялы улы қоспалардың түзілуі (СМОГ, қышқылдық жауындар) жəне жылулану эффектісі мен озон қабатының бұзылуы. СМОГ- үлкен өнеркəсіп орталықтары бар қалаларда ауаның жоғары деңгейде ластануы. 20

21 СМОГ тың екі түрін ажыратады: 1. Атмосферада µнеркəсіптердің газдық қалдықтары мен түтінінен тұратын қою тұманның түзілуі. 2. Фотохимиялы СМОГ. Өнеркəсіптердің газдық қалдықтары күннің ультракүлгін сəулелерінің əсерінен фотохимиялық реакцияларға түсіп, тұмансыз газ қоспаларының өнеркəсіп орталықтары бар қалаларда тұтылып тұруы. Фотохимиялық СМОГ өте улы болып келеді. Оның құрамында ПАН (пероксиацилнитрат), Н2О2 альдегидтер жəне басқа химиялық элементтер 25-40% құрайды да, О % құрайды. Фотохимиялық СМОГ ең алғаш рет Лос- Анджелесте 1940 жылы байқалған, қазіргі таңда өнеркəсіпті қалаларда əлсінəлсін байқалып тұрады. ышылды жауындар 100 жылдан астам бұрын белгілі болған. «Қышқылдық жауын» деген сөзді ең алғаш рет 1872 жылы британ оқымыстысы Роберт Ангус Смидт қолданған. Қышқылдық жауындар атмосферадағы күкірт (Н2SО4) пен азоттың (НNО3) химиялық жəне физикалық өзгерістерінен туындайды. Яғни атмосферадағы бұл заттардың өзгерісі, химиялық реакциялары күкірт қышқылы мен азот қышқылын береді. Бу күйіндегі бұл заттар бұлттарға сіңеді, ауа құрамында болады. Содан кейін жауынмен немесе құрғақ түрінде жерге түседі. Жалпы қышқылдық жауындар табиғатта жанартаулардың атылуына байланысты өздігінен түзіле алады. Жер атмосферасына əр жыл сайын күкірттің қосындылары млн. тн, азот қосындылары млн. тонна түседі. Күкірт қосындыларының %, азот қосындыларының 37% антропогенді факторлардың нəтижесі болып табылады. Қышқылдық жауындар биосфераға тікелей немесе жанама əсер етеді. Тікелей қышқылдық жауындардың əсерінен өсімдіктер мен ағаштар құрайды. Эпицентрден 100 км радиустағы аймақтардың топырағы ластанады. Қышқылдық заттар əсіресе, тыныс алу жолдарына өте зиян келтіреді. Егер атмосфераның тыныс алу аймағында SО2 концентрация деңгейі 1мг/м куб. жететін болса, тыныс алу жүйесінің аурулары күрт жоғарылап, тыныс алу жүйесі ауратын егде тартқан адамдардың арасында өлім көбейеді. Жанама əсері 21

22 - топырақ пен судың РН көрсеткішінің өзгерісі. Қышқылдық элементтер су мен топыраққа түсіп, олардың РН көрсеткішінің төмендеуіне əкеледі. Ал бұл аллюминий жəне марганец, кадмий, мыс сияқты ауыр металлдардың ерігіштігін жоғарылатады. Олар өсімдік жəне жануарлар организмінде жинақталып, тамақ арқылы адам организміне түсіп көптеген аурулар тудырады. Тұщы сулардың қышқылдығы артқан жағдайларда ең бірінші РН өзгерісіне сезімтал тірі организмдер өле бастайды. Олар РН 6,5 болған кезде өле бастаса, РН 4,5 тең болған кезде кейбір насекомдар мен өсімдіктер ғана тірі қалады. Қышқыл жаңбырлардың зардабын тартқан кейбір мемлекеттер бұл мəселенің шешуін іздестіріп, белгілі бір шаралар қолдануда. Мəселен, қышқыл жаңбырлардың зардабын катты тартқан Швеция көміp мен мұнай жағуды шектеді. Бұл елде құрамында күкіpті жоқ жанармайлар ғана пайдаланылады. Кенді балқытқанда жəне отынның қазба түрлерін жандырғанда бөлінетін зиянды заттар түгелдей дерлік сүзіледі. Швеция үкіметі күкіpт шығарындыларын шектеу туралы келісімге қол қойды. Сонысымен басқа елдерге үлгі-өнеге керсетті. Жылулы эффект. Атмосфераның құрамы мен жағдайы космос пен жер арасындағы сəулелі жылу алмасуына əсерін тигізеді. Жылу алмасуының нəтижесінде биосфераның температурасы белгілі бір деңгейде болады. Орташа шамамен С. Биосфераның температуралық жағдайын ұстап тұруда күн радиациясының маңызы өте зор. Биосфераның температура деңгейі 99,8% күн радиациясына, 0,18% табиғи көздер жылуына, 0,02% антропогендік көздер жылуына тəуелді. Жердің жылулық тепе-теңдігінің бұзылуы ақырғы он жылдықта антропогендік факторлардың əсері нəтижесінде туындап отыр. Көптеген газдар күн радиациясын кедергісіз өткізеді. Бірақ көмір қышқыл газы, метан, озон, су буы атмосфераның төменгі қабатында жинақталып, 0,38...0,77 мкм болатын күн сəулелерін жерге қарай кедергісіз өткізіп, ал жерден шағылысып космосқа шығатын 0, мкм ұзындықтағы инфрақызыл сəулелерді өткізбейді. Соған байланысты бұл газдардың концентрациясы жəне қоспалары атмосферада жоғары болған сайын жерден космосқа соншалықты аз 22

23 жылу бөлінеді. Сəйкесінше ол жылу мөлшері биосферада қалып климаттың жылулануына əкеледі. Бұл үрдісте негізгі рольді СО2 атқарады. Яғни биосфера газдарының «жылулық эффектілігін» туындатуына қатысуының пайыздық көрсеткіші мынадай: СО2-50%, СН4-20%, фреон -15%, N2О-10%, О-5%. Атмосферадағы көмірқышқыл газы концентрациясының пайыздық көрсеткіші 1900 жылы- 0,029%, 1990 жылы- 0,036%, 2000 жылы- 0,038% болса 2030 жылы- 0,045-0,06%, 2050 жылы - 0,07-0,075% болады деп болжануда. Егер бұл болжам дұрыс болса Қазақстан мен Орта Азия елдерінде қаңтар айының орташа температурасы 6-15 о С- қа жоғарылап, қыста түсетін қар мен жауын пайызға кемиді. Біздің онсыз да қуаң климатымыз күрт өзгеріп, ауа райы тіпті қолайсыз болуы мүмкін жылға дейін жер шарының орташа температурасы 1,5-4,5 кµтерілуі мүмкін. Мұндай температураның көтерілуі поляр мұздықтарының біртіндеп еруіне əкеледі. Ал бұл дүниежүзілік мұхит деңгейінің 0,5-1,5 метрге көтерілуіне себепкер болады жылы 5 млн км 2 құрғақ аймақтар судың астында қалады деп болжам айтылуда. Бұл барлық құрлықтың 3%, құнарлы жердің - 30 % құрайды жылдар аралығында жер серігі арқылы жүргізілген зерттеулер дүниежүзілік мұхиттың əр жыл сайын 0,1 о С жылынатынын анықтаған. Озон абатыны б!зылуы. Атмосфераның техногенді ластануы озон қабатына да кері əсерін тигізеді. Озон қабатының бұзылуы жерге 0,29 мкм болатын жəне одан төменгі қысқа толқынды ультракүлгін сəулелердің түсуіне əкеп соғады. Бұл қысқа толқынды ультракүлгін сəулелер биосфераға өте қауіпті: өсімдіктер өледі (ең бірінші дəнді дақылдылар), онкологиялық жəне көз ауруларының деңгейі жоғарылайды. Озон қабатын бұзатын негізгі заттарға хлор мен азот қосындылары жатады. Хлордың бір молекуласы 10 5 озон молекуласын, ал азот оксидінің 1 молекуласы озонның 10 молекуласын бұзады. Бұл заттардың қосындыларының атмосфераға түсетін негізгі көздері: ұшақтар (əскери ұшақтар). Олардың шығару газдарының 0,1% азот оксидтері (NO, NO2) құрайды; ракеталар; жанартаулық газдар; фреон қолданатын өнеркəсіптер; атом 23

24 жарылыстары. Бір «Шаттл» ракетасының космосқа ұшырылуы озоның 0,3 % ( т озон) бұзылуымен ұштасады. Бұл жағдайда түзілетін озон қабатындағы тесік ұзақ мерзім бітпейді жылы озон қабатының техноген факторларының əсерінен 1% бұзылса, 2050 жылы озон қабатының 10% бұзылады деген болжам айтылуда. 4.2 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР, ОЛАРДЫҢ ӨЗАРА ƏРЕКЕТІ. ШЕКТЕУШІ ФАКТОРЛАР Экологиялық факторлар - тірі организмге олардың жеке дамуының бір ғана кезеңінде болса да тікелей немесе жанама əсер ете алатын ортаның кезкелген əрі қарай бµлшектенбейтін бµлшегі. Экологиялық факторларды үш топқа бµледі: абиотикалық - µлі табиғат факторлары; биотикалық особь пен популяция жəне табиғи бірліктер популяциясы арасындағы µзара қатынас; антропогенді адамның іс-əрекетінің қоршаған ортаға əсерінің жиынтығы. Экологиялық факторлардың əрқайсысының µзінше маңызы бар. Мысалға, жылудың кемшілігін мол жарықпен, ал организмге қажетті минералдық элементтерді сумен алмастыруға болмайды. Организмнің тіршілік етуіне неғұрлым қолайлы қарқынды факторды - тиімді (оптималды) деп атайды. Организмнің тіршілік етуіне мүмкіндік жоқ шекараны шыдау шегінің тµменгі жəне жоғарғы деңгейі деп атайды. Егер де қайсыбір фактордың мəні шыдау шегінен шығып кетсе онда ол шектеуші фактор деп аталады. Қоршаған ортаның қолайлы немесе қолайсыз жағдайларын тексергенде алдымен организмдердің өмір сүруіне аса қажетті факторларға көңіл аударған жөн. Адамдардың ортаға жасайтын əсерін, пайда - зиянын анықтағанда ең басты шектеуші факторларды іріктеп алып, жеке организмге, бір түрлі организмдер тобына, бірге өмір сүретін əр түрлі организмдер тобына жасайтын ықпалын білу маңызды. Шектеуші факторлар физикалық, химиялық жəне биологиялық сипатта болады. Мысалы, бірге өмір сүретін организмдер тобының 24

25 арақатынасы биологиялық сипатта болса, организмдердің жылы мен суыққа, құрғақшылық пен жауынға əсерлестігі физикалық сипатта, қоршаған ортада көмір қышқыл газының көбеюі - химиялық сипатта болады. Табиғаттың көптеген шектеуші факторларының ішінен климатқа жататындарын бөліп алып қараған дұрыс, себебі олардың адам өміріне, шаруашылық жүргізуге жасайтын əсері өте үлкен. Мысалы, адамдардың солтүстіктің кейбір жерлеріне қоныс тебуіне жылудың жетіспеушілігі шектеуші фактор болса, керісінше кейбір оңтүстік аймақтарда су тапшылығы мен температураның µте жоғарлығы шектеуші фактор болып табылады. Себебі, адам организмдерінің бейімделу мүмкіндіктері де шектеулі. Бірақ, қазіргі ғылыми-техникалық прогресстің нəтижесінде бұл шектеуші факторлары бар аймақта да тірішілікке қажетті жағдайларды адам қолымен жасап қою мүмкіндігі бар. Табиғаттың шектеуші факторлары адамдардың қолайлы өмір сүруі үшін керекті жағдайларды жасауына əкеледі. Климаттың шектеуші фактор болатыны ондағы өзгерістер мен құбылыстар адамдардың еркімен жүрмейді, тек табиғат заңдарына ғана бағынады. Сондықтан, қандай да болмасын өндрісті ұйымдастырғанда, өмір сүруге қолайлы жағдай жасағанда сол жердің климат ерекшеліктерін ескеріп, олардың пайдалы жағын пайдаланып, зиянды жағын азайту бағытында қызмет істеу қажет. Организмнің сол жердің климаттық шектеуші факторларына бейімделуін ескеру керек. Климаттың шектеуші факторларына ауаның температурасы, күн сəулесі, жылу, ағын су, жел жəне атмосфералық қысым жатады. Климаттағы өзгерістер мен құбылыстар табиғи жолмен жəне антропогенді факторлар нəтижесінде де болып жатады. Табиғи жолмен болатын өзгерістер милиондаған жылдар бойы жүріп келеді. Жер шарының əр түпкірінен табылған ауа райы туралы деректерді салыстырғанда бірнеше миллион жыл бұрын климаттың басқаша болғаны, содан бері айтарлықтай өзгергені мəлім болды. 25

26 Адамдардың іс-əрекетіне байланысты болатын өзгерістер ормандарды кесіп, жерді игеріп, қала мен су қоймаларын сала бастаған кезден жүріп келеді. Шаруашылық жұмыстарымен айналысқанда биосфераның өсу заңдарын ескеріп отыру, болашақта болатын пайда-зиянды анықтап алған дұрыс. Мысалы су электр станциялары құрлысын бастамас бұрын өзеннің ағысы мен жауын шашын мөлшері бұрынғы қалыпта сақталама, болмаса азайып кетеме, су астында қалатын құнарлы топырақпен кесілген орманның орнын су электр станциясы беретін пайда толтырама, əлде зиян əкелеме, сол сияқты мəселенің тағы басқа жақтарын есептеп білуі керек. 5 АДАМНЫҢ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ЖАЛПЫ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ Біздің планетамыздың тарихында адамның қоршаған ортамен əрекетінің нəтижесінде көптеген Жер планетасының кейпін өзгерткен үрдістер болып жатыр. Адам бір жағынан тарих нəтижесі, ал екінші жағынан оның жасаушысы, тудырушысы. Жүз ғасыр бойы қалыптасқан адам организмнің физиологиялық қасиеттеріне ғылыми техникалық үрдістің қарқыны жəне тіршілік жағдайы т. б. көп жағдайда сəйкес келмейді. Бұл тұрғыда Ф.Энгельстің «табиғатты жеңген жеңісіміз үшін масаттанбауымыз қажет, себебі əр осындай жеңіс үшін табиғат кек алады»,- деген пікірі еске түседі. Жаңа табиғи жəне өндіріс жағдайында адамның бейімділігін қысқаша белгілі бір экологиялық ортада организмнің тұрақты тіршілігі үшін қажет əлумет-биологиялық қасиеттері мен ерекшеліктерінің жиынтығы ретінде сипаттауға болады. Жеке тұлғаның немесе популяцияның бейімделу мүмкіндіктері тіршілік əрекеттің нақты жағдайларында айқындалады. Тірі жүйенің бейімделу қасиеті жеке бас денсаулығының бірлігі болып табылады. Адамның бейімделу қасиеттері мен қорлары белгілі бір ретпен көрініс береді жəне олар уақытпен шектеледі. 26

27 Белгілі бір табиғи немесе жасанды тіршілік ортасында организмнің бейімделу мүмкіндіктерінің қорын терең зерттеуге болады. Серотинина Н.Н., Агаджанян Н.А. еңбектерінде ішкі организмнің тұрақтылығының бұзылуына қауіп төнген кезде тұтас организмнің реакцияларын сипаттайтын эксперементтік мəлімдемелер кездеседі. Г.Селье «Адаптациондық синдром» туралы ілімінде бейімделуді үш кезеңге ажыратады. З.И.Барбашова бойынша бейімделудің кезеңдері келесідей сипаталады: 1 кезең авариалық кезең сыртқы əсерлерге жауап ретінде организм µзінің қорғаныш күштерін жинақтауы; 2 кезең тұрақты өтпелі бейімділік кезең. Қоршаған орта жағдайларына организмнің негізгі қызметтік жүйелерінің бейімделе бастауы. 3 кезең тұрақты бейімделу немесе резистенттілік кезең. Экстремальды фактордың ұзақ уақыт əсерінен организм, сол фактордың əсерінен туындаған қызметтік бұзылу - ығысуларды толығымен қайта қалпына келтіре алмаудан əлсіреп, титықтайды. Белгiлi бір қоршаған ортаның шектеуші əсерiне организм жаттығады, сол əсерге толығымен бейiмделуге тырысады. Егер шектеуші фактор кµрсеткіші тіршілік үрдісіне сай келмесе организм өзiнiң тiршiлiгiн жоғалтады. Мысалы: адамның 4000 метр биiктiктегi тау аймақтарында құнды өмiр сүрiп, жұмыс iстеуi мүмкiн емес. Биология ғылымында бейiмделу (адаптация) үрдісі организмнің құрылысы мен қызметтерінің тіршілік ету жағдайларына бейімделуін білдіреді. Бейiмделу үрдісі нəтижесінде, белгілі бір тіршілік ортасына тірі организмді µмір сүруге ыңғайлайтын тиімді белгілер мен қасиеттер қалыптасады. Бейiмделу тірі организмдер эволюциясымен тығыз байланысты жəне белгілі бір климатта организмнің µмір сүруін түсіндіреді. Тұрақты бейімделген организм ретінде µзгерген тіршілік жағдайына жеңіл бейімделіп, сол ортаның тіршілігіне бейімделген ұрпақ беретін организмдерді қарастырады. Физиологиялық тұрғыдан бейiмделу (адаптация) ретiнде жасушалар, ағзалар, жүйелер мен организм деңгейiнде жүретiн белгiлi бiр физиологиялық реакциялармен қамтамассыз етiлген туа жəне жүре бiткен барлық бейiмделу əрекеттерiнiң 27

28 түрлерiн қарастырады. Көптеген əдебиеттерде бейiмделу деп жеке тұлғаның тiршiлiкке бейiмделу үрдiстерi мен құбылыстарын жəне тұтас популяцияның тiршiлiк əрекеттерi барысында пайда болған өзгерiстердi де атайды. 5.1 БЕЙІМДЕЛУ ФАКТОРЛАРЫ Бейiмделу мəселесiне жаңа көзқарастармен келген Ганс Селье, əсерлерi бейiмделуге əкелетiн факторларды стресс факторлар немесе экстремальды факторлар деп атаған. Бейімдеу факторлардың жіктелуі 3 кестеде берілген. Адам екi түрлi факторға бейiмделедi. Ол: табиғи, əлеуметтiк факторлар. Эволюциялық даму барысында тірі организмдер табиғи тітіркендіргіштердің алуан түріне бейімделді. Бейімделу механизмдерін туындататын табиғи факторлар біреу емес бірнешеу, кешенді сипатта болады. Мысалы, барлық тірі организмдер эволюция барысында ең бірінші Жердің тіршілік жағдайларына бейімделді: жердегі қысымға, температура деңгейіне, атмосфераның газдық құрамына т.б. Жануарлар жыл мезгілдерінің ауысуына бейімделді. Оған олар алдын ала бейімделе бастайды. Бұл алдын-ала бейімделу эволюцияның жетістіктерінің ең бір маңыздысы болып табылады. Табиғи факторлар жануарлар мен бірге адам организіміне де əсерін тигізеді. Адам организімінде де бейімделу жүрді. Адамдар қоршаған ортаға, оның ерекшеліктеріне бейімделіп немесе үйреніп қана қоймай, оны өзгертуге, өздеріне қолайлы жасауға ұмтылады. Яғни, кµптеген қорғаныш заттарын: киім, үй, т.б. қолдану арқылы адам µзінің тіршілік ортасына бейімделуіне µзі кµмектеседі. Бұл организмнің белгілі бір жүйелеріне бейімделу барысында əсер күшін əлсіретеді, бірақ бұның кері əсері - табиғи факторларға организмнің бейімделу мүмкіндігін тµмендетуі. 28

29 Табиғатта болып жататын өзгерістер мен құблыстар адам өміріне, денсаулығына қандай əсер ететінін, оларға адамның үйрену, бейімделу жəне көндігу мүмкіншіліктері ғылым назарынан тыс қалған немесе өте аз зерттелген мəселелер. Табиғаттың адамдарға ықпалы жөнінде біртұтас жүйелі мағлұматтар болмағандықтан, бірен-саран бытыраңқы зерттеулерге сүйеніп қоршаған ортаны қолайлы немесе қолайсыз деп баға беру қиын. Ыстық пен суық, желмен желсіз, жаңбыр мен ашық күндер сияқты көпшілікке белгілі табиғат құблыстарынан басқа біз білмейтін немесе ескермейтін факторлар да бар. Оларды білмей, зерттемей тұрып қоршаған ортаға берілген баға негізсіз болуы мүмкін. Мысалы, күн бетінде дақ көбейіп, күшті жарылыстар болғанда жер бетіне түсетін күн сəулесі де өсіп, климатта, биосферада, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінде ерекше өзгерістер болып жатады. Күн бетінде дақ азайып, жарылыстар кемігенде күн сəулесінің қуаты бұрынғы қалпына түседі. Кейбір шетелдік ғалымдардың айтуына қарағанда күнде дақ көп кезде туған адамдардың қанында липидтер жоғары, дақ аз кезде туылғандарда төмен болатын көрінеді. Дақ көбейгенде жүрек жəне қан тамырлары аурулары да көбейеді. Академик В.Казначеевтің байқауы бойынша сəбилер ананың құрсағындағы кезінен бастап өздері тұрған электромагнитті ортаға бейімделеді. Жастары 50-ден асқан адамдарға тұрған жерлерін жиі өзгертуге, жазық жерден таулы аудандарға, оңтүстіктен солтүстікке көше беруді дəрігерлер дұрыс көрмейді. Олар жаңа жерге көпке дейін үйрене алмай, кейбіреулері кері қайтуға мəжбүр болады. Табиғат жағдайлары неғұрлым қолайсыз болған сайын адамдардың ауру-сырқаудан қорғану мүмкіншілігі азая береді де, ортаны қолайлы ету үшін көп күш пен қаражат керек болады. Табиғи факторларға бейімделумен қатар адам үшін оның еңбектік ісəрекетіне байланысты əлеуметтік факторларға да бейімделуінің маңызы зор. Əсер ететін əлеуметтік факторлардың саны цивилизацияның µсуіне 29

30 байланысты артуда. Адамзат баласының тіршілік ортасын кеңейтуіне байланысты мүлде жаңа жағдайлар мен əсерлер пайда болды. Мəселен, ғарышқа ұшу бұрын əсер етпеген жаңа бір факторлардың кешенін туындатты. Оның ішіндегі салмақсыздық адам бейімделмеген жаңа əсер. Салмақсыздық гиподинамиямен, тіршілік тəртібінің µзгеруімен шектеседі. Адамдар жердің тереңіне бойлап, жоғарғы қысымға, ылғалдылыққы т.б. əсерлерге ұшырайды. Ыстық цехтарда, суық климаттық жағдайда еңбек ету шектік температураға бейімделу кеңістігін кеңейтуді талап етеді. зінің еңбек əрекеті барысында адам шуға, жарық кµзінің µзгерісіне бейімделуіне тура келді. Сондықтан, адамдардың табиғи факторлармен қоса əлеуметтік орта туындататын факторларға бейімделуінің де денсаулық үшін зор маңызы бар. Єлеуметтік факторлар Экстремальды факторларѓа бейімделу Уаќыттылыќ факторлары (десинхроз) Табиѓи факторлар Температураныњ µзгерістері Биік тау жаѓдайы Тартылыс к шініњ µзгеруі Геофизикалыќ жєне метерологиялыќ факторлар Су мен тамаќтаѓы µзгеріс Атмосфераныњ µзгерісі (µндіріс ќалдыќтары, гипероксия жєне Гиподинамия Ќаланыњ µмір салты - психобейімделу Сурет 2 - Бейімдеу факторлардың жіктелуі (классификациясы) 5.2 БЕЙІМДЕЛУ ФОРМАЛАРЫ МЕН ЭВОЛЮЦИЯСЫ 30

31 Тұқым қуалау, өзгергiштiк, табиғи сұрыпталудың негiзiнде қазiргi жануарлардың түрлері пайда болған. Бұл генотиптiк бейiмделу болып табылады. Белгiлi бiр организмнiң қоршаған тiршiлiк ортасымен байланысынан жəне сол ортада тiршiлiктi қамтамасыз етуге байланысты туындаған құрылымдық морфо-функционалдық өзгерiстермен негізделген бейiмделу түрi жеке тұлғалық (индивидумдық) немесе фенотиптiк бейiмделу болып табылады. Жеке тұлғаның бейiмделу үрдiсiнде адам есте сақтау жəне дағды қорын жинайды. Естік бейімделудің биологиялық зор маңызы бар. Түрдiң сақталуының тиiмдi бiр шарты фенотиптiк бейiмделудiң тұқымқуаламауы. Фенотиптiк бейiмделудiң негiзгi звеносы жəне механизмi: организмнiң өмiрлiк маңызды құрылымдарындағы қызмет пен генетикалық аппараттың өзара байланыстылығы. Дене бiтiмдiк күштерге немесе денеге түсетін жүктемеге бейiмделу тек дене бiтiмдiк жұмысқа қабiлеттi арттырып қана қоймайды, сонымен қатар, организмнiң гипоксияға (оттектің жетіспеушілігі) тұрақтылығын жоғарылатып, атеросклероз, гипертония, қант ауруының өрбуiн тежейдi. Тiрi организмдерде 3 түрлi мiнез-құлықтың (іс-əрекеттің) бейiмделушiлiк типтерін ажыратады: жағымсыз əсерлерден қашу; жағымсыз əсерлермен бiрге өмiр сүру, бағыну; арнайы бейiмделу реакциясының өрбуiне байланысты жағымсыз əсерлерге белсендi қарсы тұру. Г. Селье пассивтi бағыну түрiн синтаксистiк, белсендi қарсы тұруды кататаксистiк деп атаған. Қыстың суығы түскенде біз (қарапайым организмдерден адамға дейін) аталып µткен бейімделудің барлық типтерін бақылай аламыз. Кейбір жануарлар жылы індеріне тығылып суықтан сақтанады немесе жылы аймақтарға қоныс аударады. Тірі органзмдердің пойкилотермді деп аталатын үлкен тобы дене температурасын тµмендетіп, жылы мезгіл келгенге дейін ұйқы күйіне (гипобиоз) түседі, ал келесі жануарлардың гомойтермді тобы (сонымен қатар адамдар да) жылуды µндіру мен бµлу 31