Καλαμάτα 22/5/2013 Διεθνές Συμπόσιο: "Δραματική ποίηση και ρητορική "

Transcript

1 Ελένη Αλεξανδρή Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Καλαμάτα 22/5/2013 Διεθνές Συμπόσιο: "Δραματική ποίηση και ρητορική " Αρχαϊκές Ηθικές Αξίες και Πολιτική Συμπεριφορά στο έργο του Ισοκράτη: Η φρόνησις στον λόγο Πρὸς Νικοκλέα Ο ομηρικός ἀγαθὸς ήρωας διδασκόταν να επιτυγχάνει στον πόλεμο και στις συνελεύσεις, στα έργα και στα λόγια. Ο Πηλέας έστειλε τον Αχιλλέα στον Φοίνικα διδασκέμεναι τάδε πάντα, // μύθων τε ῥητῆρ ἔμεναι πρηκτῆρά τε ἔργων ( ). Αυτοί οι δύο στίχοι της Ἰλιάδας αποτελούν την εισαγωγή της σημερινής ανακοίνωσης όχι μόνο γιατί είθισται οι μελέτες που έχουν ως θέμα τους την κλασική ρητορική να αρχίζουν με τον Όμηρο, ως πρώτο ευρετή της τέχνης της πειθούς, αλλά και γιατί περιλαμβάνουν το ρήμα διδάσκειν και τα ουσιαστικά ῥητήρ και πρηκτήρ τα οποία συνοψίζουν το περιεχόμενο της ισοκρατικής «λόγων παιδείας». Η διδασκαλία του Ισοκράτη, όπως ο ίδιος λέγει στον λόγο του Περὶ τῆς Ἀντιδόσεως (187), έκανε τους μαθητές του να υπερέχουν στα λόγια και στις πράξεις. Ο ἀγαθὸς από τα ομηρικά έπη και εξής έπρεπε να είναι αποτελεσματικός στα έργα αλλά και να είναι συνετός αγορητής και αγαθός σύμβουλος ώστε να διατηρεί και να αυξάνει την ἀρετὴ του. Η ἀρετὴ ήταν εξαρτημένη περισσότερο από τα αποτελέσματα παρά από τις ηθικές προθέσεις, όχι μόνο στο ομηρικά συμφραζόμενα αλλά και στη μεταγενέστερη αρχαϊκή λυρική ποίηση, και παρέμεινε έτσι ακόμη και ύστερα από τον εκδημοκρατισμό της πόλεως, όταν οι όροι ἀρετὴ και ἀγαθὸς άρχισαν πια να χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν τον ἀγαθὸ πολίτη. Τα κριτήρια της ἀρετῆς ήταν σύμφωνα με της παραδοσιακές ελληνικές αξίες κριτήρια επιτυχίας, πολιτικά και όχι ηθικά. Κατά το πέρασμα των αιώνων και την επίδραση των «ηθικολόγων στοχαστών», ανάμεσα στους οποίους και ο Ισοκράτης, καθώς και της πλατωνικής και της αριστοτελικής φιλοσοφίας και του χριστιανισμού, οι όροι ἀρετὴ και ἀγαθὸς έγιναν όροι αξιολογικοί των αρχών και των αξιών που καθορίζουν τις ηθικές επιλογές και τις ηθικές κρίσεις. [Η φρόνησις στο έργο του Ισοκράτη και ο ρόλος της στην ηθικοποίηση της ἀρετῆς]. Η δική μας οπτική εστιάζει στην ανάδειξη της συμβολής του Ισοκράτη στη μετάπλαση και ηθικοποίηση των αξιολογικών όρων επαίνου και επιδοκιμασίας και ειδικότερα στη χρήση της έννοιας της φρονήσεως στην προσπάθεια ένταξης των ήσυχων αξιών, και κυρίως της δικαιοσύνης, στην πολιτική και ηθική συμπεριφορά του ἀγαθοῦ. Στον λόγο Περὶ τῆς Ἀντιδόσεως ο Ισοκράτης χαρακτηρίζει το ρόλο του στην πόλη ως εξής: Ἤν τε γὰρ ὑπολάβητε σύμβουλον εἶναί με καὶ διδάσκαλον τούτων, δικαίως ἂν ἔχοιτέ μοι πλείω χάριν ἢ τοῖς δι ἀρετὴν ἐν πρυτανείῳ σιτουμένοις τούτων μὲν γὰρ ἕκαστος αὑτὸν μόνον παρέσχε καλὸν κἀγαθόν, ἐγὼ δὲ τοσούτους τὸ πλῆθος, ὅσους ὀλίγῳ πρότερον διῆλθον ὑμῖν (95). «Γιατί, αν με θεωρήσετε σύμβουλο και διδάσκαλο αυτών, δίκαια μου αξίζει μεγαλύτερη ευγνωμοσύνη από εκείνους που σιτίζονται στο πρυτανείο σε αναγνώριση της ἀρετῆς τους. Γιατί καθένας από εκείνους παρείχε τον εαυτό του μόνο καλὸν κἀγαθὸν για την πόλη, ενώ εγώ τόσους πολλούς, όσους σας ανέφερα προηγουμένως». Το απόσπασμα από τον λόγο Περὶ τῆς Ἀντιδόσεως σαφώς παραπέμπει στην Πλατωνική Ἀπολογία και στο ἀντιτίμημα που προτείνει ο Σωκράτης για τον εαυτό του (36d). Ο Ισοκράτης αξιώνει τον τίτλο του καλοῦ κἀγαθοῦ με κριτήρια ανταγωνιστικά. Υπονοεί τις τιμές που αποδίδονται στους νικητές των αγώνων για τη σωματική ρώμη ή στους πολεμιστές για την ανδρεία τους και προκρίνει τη δική του προσφορά, γιατί εκείνος δεν προσφέρει μόνο τον εαυτό του στην πόλη, αλλά είναι πολλαπλά χρήσιμος, γιατί διδάσκει και συμβουλεύει ἄνδρας ἀγαθοὺς ὄντας καὶ πολλὰ τῶν ἰδίων εἰς τὴν πόλιν ἀνηλωκότας (94). Κάνει πράξη δηλαδή την προσφορά του σοφού όπως εμφανίζεται στον Ξενοφάνη, στον Αὐτόλυκο του Ευριπίδη και στο προοίμιο του Πανηγυρικοῦ. Στον ίδιο λόγο διαχωρίζει την «λόγων παιδείαν» που παρέχει ο ίδιος από την παιδεία που προσφέρουν οι σύγχρονοί του διδάσκαλοι με τα εξής: 1

2 Ἀλλὰ μὴν καὶ τῶν ἐπὶ τὴν σωφροσύνην καὶ τὴν δικαιοσύνην προσποιουμένων προτρέπειν ἡμεῖς ἂν ἀληθέστεροι καὶ χρησιμώτεροι φανεῖμεν ὄντες. Οἱ μὲν γὰρ παρακαλοῦσιν ἐπὶ τὴν ἀρετὴν καὶ τὴν φρόνησιν τὴν ὑπὸ τῶν ἄλλων μὲν ἀγνοουμένην, ὑπ αὐτῶν δὲ τούτων ἀντιλεγομένην, ἐγὼ δ ἐπὶ τὴν ὑπὸ πάντων ὁμολογουμένην (84). «Αλλά και από εκείνους που υποτίθεται ότι προτρέπουν στη δικαιοσύνη και στη σωφροσύνη, εγώ μπορώ να φανώ πιο αληθινός και πιο χρήσιμος. Διότι εκείνοι προτρέπουν προς μια ἀρετὴ και φρόνηση που αγνοείται από τους άλλους, και που αμφισβητείται από τους ίδιους, ενώ εγώ προτρέπω σε αυτήν που αναγνωρίζεται από όλους». Ότι ο Ισοκράτης διδάσκει την ὁμολογουμένην ἀρετὴ και φρόνησιν είναι ταυτόχρονα τόσο συνέπεια όσο και προϋπόθεση του ρόλου του ως διαδόχου των ποιητών και παλαιών σοφών αγορητών. Συχνά άλλωστε στους λόγους του τοποθετεί τον εαυτό του σε αυτή τη θέση (Πρὸς Νικ. Πρὸς Δημ.). Η διδασκαλία του, η οποία οδηγούσε τους ἀγαθοὺς μαθητές του στην ορθή δόξα για τη λήψη ορθών αποφάσεων, ήταν η παραδοσιακή διδασκαλία των ἀγαθῶν γιατί, όπως τονίζει ο ίδιος (Περὶ τῆς Ἀντιδόσεως (187)) έκανε τους μαθητές του να υπερέχουν στα λόγια και στα έργα σύμφωνα με το μάθημα που δίδασκε ο Φοίνικας στον Αχιλλέα και κατά το ομηρικό ιδανικό αἰεν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμεναι ἄλλων (Ἰλ , 9.443, ) που αποτελούσε την καρδιά των ανταγωνιστικών αξιών. Οι ικανότητες που απαιτούνταν από έναν ομηρικό ἀγαθὸ στη διοίκηση, στη λήψη αποφάσεων και στην διαχείριση κάθε είδους κρίσης συνοψίζονται στον όρο εὐβουλία. Τη σπουδαιότητά της στο έργο του Ομήρου κατά την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων μαρτυρά η πραγματεία του επικούρειου Φιλοδήμου ( π.χ.) Περὶ τοῦ καθ Ὅμηρον ἀγαθοῦ βασιλέως. Το έργο ανήκει στα ευρήματα της Έπαυλης των Παπύρων Herculaneum και περιλαμβάνει διάφορα ομηρικά χωρία σχετικά με τη βασιλεία. Ο Νέστωρ και ο Οδυσσέας αποτελούν συχνά παραδείγματα φρονήσεως (col.xi, 22 και col.xiv 17) και η σημασία των συνεδρίων και της εὐβουλίας καταλαμβάνει πολύ σημαντικό μέρος (col. XIII22-XIV) στο έργο. Όπως και ο ομηρικός αγαθός αγορητής, ο οποίος ήταν ἐὺ φρονέων, ο Ισοκράτης μπορούσε να μιλήσει ορθά και να χρησιμοποιήσει τη γνώση του παρελθόντος με τέτοιο τρόπο, ώστε να ωφελήσει με τη συμβουλή του στο μέλλον. Αυτή η πολιτική διάσταση του εὖ φρονεῖν δεν ήταν αφηρημένη ή ηθική αλλά δήλωνε την πρακτική ικανότητα, την επιδεξιότητα στην τέχνη του δημιουργοῦ και την ορθή απόφαση και πολιτική σύνεση ή εὐβουλία (την οποία θα δίδασκε αργότερα ο Πρωταγόρας) που οδηγούσε στην επιτυχία και ήταν μέρος της ηρωικής ἀρετῆς. Και αυτή η πρακτική έννοια της βουλῆς εκφράστηκε στον Ισοκράτη με τον όρο φρόνησις και ο πινυτός και ἐὺ φρονέων με τις περιφράσεις νοῦν ἔχων και εὖ φρονῶν. Το χωρίο από τον λόγο Περὶ τῆς Ἀντιδόσεως (84) καθιστά σαφές, ότι τουλάχιστον κατά την άποψη του Ισοκράτη, οι αξίες που μεταφέρει στο έργο του και η έννοια της ἀρετῆς είναι ευρύτερα αποδεκτές και δεν έρχονται σε ρήξη με την παραδοσιακή ελληνική ηθική. Επιπλέον στο χωρίο αναδεικνύεται η σύνδεση ἀρετῆς και φρόνησεως. Οι σύγχρονοί του δάσκαλοι προτρέπουν προς μια ἀρετή και φρόνησιν οι οποίες αμφισβητούνται. Προφανώς πρόκειται εν μέρει για την ηθική και διανοητική αρετή του Πλάτωνα, η οποία έρχεται σε ρήξη με τις παραδοσιακές αξίες και εν μέρει για την πολιτική αρετή που επαγγέλλονται ότι διδάσκουν οι σοφιστές σε όποιον μπορεί να πληρώσει για τα μαθήματά τους. Όπως υποστηρίζει όμως ο Ισοκράτης, σε ένα χωρίο που θυμίζει έντονα τις ελεγείες του Θέογνη, δε μπορεί κανείς με καμία τέχνη να εμφυσήσει την σωφροσύνη και τη δικαιοσύνη στους κακῶς πεφυκόσιν πρὸς ἀρετήν (Σοφ. 21, Ἀντιδ. 184, 274). Μπορεί όμως, όπως είχαν κάνει και οι προγενέστεροι στοχαστές, να επιμερίσει την παραδοσιακή έννοια της ἀρετῆς, και να εισαγάγει έναν νέο όρο επιδοκιμασίας, ο οποίος στην περίπτωση του Ισοκράτη είναι η φρόνησις και να υποστηρίξει ότι ο ἀγαθὸς για να είναι ἀγαθὸς πρέπει να είναι και φρόνιμος, και αυτό προϋποθέτει ότι είναι και σώφρων και δίκαιος. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ισοκρατικής φρονήσεως είναι ότι χωρίς να είναι από μόνη της ηθικός όρος, χρησιμοποιείται για να διευρύνει ηθικά τις προϋποθέσεις της ἀρετῆς και του ἀγαθοῦ. Ο Ισοκράτης θεωρητικά λέει ότι όποιος είναι ἀγαθός είναι και φρόνιμος, η ἀρετή δηλαδή προϋποθέτει τη φρόνηση. Αυτό το αποδεικνύει με όρους πραγματιστικούς και όχι με επιχειρηματολογία εσωτερικών κινήτρων. Παράλληλα συνδέει τη φρόνηση με τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη, τη φιλανθρωπία και συνολικά τις «ήσυχες αρετές», οι οποίες συντελούν στην συνεργασία, στην πραότητα και στην ειρήνη, είτε μέσα στην πόλη, είτε μέσα στην Ελλάδα. Αφού η αρετή είναι φρόνηση και η φρόνηση επαινεί τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη, ως αποτελεσματικά μέσα που οδηγούν στους σκοπούς της φρονήσεως, τότε με τον ίδιο τρόπο συμπεριφέρεται και η αρετή. Η φρόνηση ανάγεται έτσι στον Ισοκράτη στο θεμέλιο κάθε αρετής, μια ιδέα που θα συστηματοποιηθεί στον Αριστοτέλη και θα συνοψιστεί από τους Επικούρειους στη φράση: Τούτων δὲ πάντων ἀρχὴ καὶ τὸ μέγιστον ἀγαθὸν φρόνησις ἐξ ἧς αἱ λοιπαὶ πᾶσαι 2

3 πεφύκασιν ἀρεταί (Επικ. Ἐπισ. Πρὸς Μενοικ ) και όπως θα πει ο Πλούταρχος στα Ἠθικά [Πως δεῖ ποιημάτων ἀκούειν]32b-e: πάντων οὖν ἀναγομένων εἰς τὴν φρόνησιν ἀποδείκνυται πᾶν εἶδος ἀρετῆς ἐπιγιγνόμενον ἐκ λόγου καὶ διδασκαλίας. (Καθώς όλα ανάγονται στη φρόνηση, αποδεικνύεται ότι κάθε είδος αρετής αποκτιέται με τον λόγο και τη διδασκαλία). Έτσι το ομηρικό ιδανικό μύθων τε ῥητῆρ ἔμεναι πρηκτῆρά τε ἔργων επιμερίζεται στην φρόνησιν. (στροφή από το έργῳ στο λόγῳ). Η φρόνησις του Ισοκράτη οδηγεί στην ἀρετὴ και στην δικαιοσύνην, όπως λέγει συχνά στους λόγους του [(οἱ λόγοι πρὸς ἀρετὴν καὶ δικαιοσύνην συντείνουσιν, Ἀντιδ. 67), (πρὸς ἀρετὴν ἐπιδοῦναι (Δημ. 12), ἐπ ἀρετὴν προτρέψειεν (Πρὸς Νικ.8), προτρέψουσιν ἐπ ἀρετὴν καὶ δικαιοσύνην (Εἰρ.145)]. Η επιμονή στη σύνδεση φρονήσεως, ἀρετῆς και δικαιοσύνης μας οδηγεί στο πρόβλημα της συνέχισης των ομηρικών αξιών στη δημοκρατική πόλη και στην ανάγκη να συνδεθεί η δικαιοσύνη με την παραδοσιακή ἀρετή τόσο σταθερά, ώστε να αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της και να μη νοείται ότι μπορούν να συγκρουστούν. Μια από τις πιο πειστικές απεικονίσεις αυτής της σύγκρουσης της δικαιοσύνης με την ἀρετή βρίσκεται στον πλατωνικό Κρίτωνα. Ο Πλάτων σκιαγραφεί την εικόνα του συνηθισμένου ἀγαθοῦ που μιλά τη γλώσσα των παραδοσιακών αξιών. Αν ο Σωκράτης αρνηθεί να αποδράσει θα έχει κάνει μια επιλογή που δεν θα έκανε ένας ἀγαθός, συνεπώς δε θα έχει ἀρετή, θα έχει προδώσει τους φίλους και την οικογένειά του, και όλα αυτά θα είναι αποτέλεσμα κακίας και ανανδρίας, τόσο του ίδιου όσο και των φίλων του, και αναμφισβήτητα αἰσχρόν (Κριτ. 45e- 46a). Έτσι με τον πιο παράδοξο τρόπο για τη σύγχρονή μας έννοια της αρετής, ο ἀγαθός θα γίνει κακός και δειλός, αν δεν αντισταθεί στις επιταγές του νόμου και της δικαιοσύνης. Όπως φαίνεται, ο ἀγαθός είναι ακόμη η αυτόνομη μονάδα που μπορεί να είναι αποτελεσματική στην υπεράσπιση του οίκου και των φίλων και, σε περίπτωση πολέμου, του ευρύτερου συνόλου της πόλεως. Οι απαιτήσεις της πόλεως μπορούν να υπερβούν τις προσωπικές σε περίπτωση κρίσης, αλλά, όταν τα συμφέροντα της πόλεως δε θίγονται, δεν υπάρχει τίποτε στα κριτήρια της ἀρετῆς για να αποτρέψουν τον ἀγαθό να ανατρέψει τους νόμους, αν δεν συμφέρουν τον ίδιο και τους φίλους του. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο αξιών έπρεπε να βρεθεί μια σχέση μεταξύ της δικαιοσύνης του ατόμου ή του άρχοντος και της επιτυχίας στην πόλη, ώστε η ἀρετή να περιλαμβάνει ως αναπόσπαστη ιδιότητα τη δικαιοσύνη. Ο Ισοκράτης ήταν ένας πολιτικός στοχαστής και δάσκαλος που κατέλαβε κεντρική θέση στο πνευματικό τοπίο του 4 ου αιώνα και προφανώς γνώριζε και εβίωνε το πρόβλημα των αξιών της εποχής του. Προσπάθησε να το λύσει με την ανάδειξη της φρονήσεως σε κύρια αρετή. Μετέφερε στο εκπαιδευτικό του σύστημα το ηρωικό ιδανικό της διπλής υπεροχής, στα έργα και στα λόγια, και διατήρησε μέσα στον πεζό λόγο τις λειτουργίες του ποιητικού, τον υμνητικό εγκωμιαστικό χαρακτήρα, τον διδακτικό, την ηρωική πειθώ, την ρητορική αποστροφή προς το ηρωικό ήθος και την προσωπική ἀρετή, αλλά και τη φρόνηση ως δημιουργούς ομόνοιας και συνεργασίας. Με το έργο του συνδύασε τον συμβουλευτικό και τον επιδεικτικό λόγο συναιρώντας τη διπλή σημασία του εὖ λέγειν, το οποίο στον Ισοκράτη έφερε όλες τις συνδηλώσεις της ἀρετῆς ως λόγου αποτελεσματικού και επιτυχημένου, και ταυτόχρονα ως λόγου που επαινεί την ἀρετή και τον ἀγαθό, όπως έκανε πάντοτε η επαινετική ποίηση. Η φράση: προτρέπομεν ἐπὶ τὴν φιλοσοφίαν ἑτέρους ἐπαινοῦντες, ἵνα ζηλοῦντες τοὺς εὐλογουμένους τῶν αὐτῶν ἐκείνοις ἐπιτηδευμάτων ἐπιθυμῶσιν (Εὐαγ. 77) σηματοδοτεί την ταύτιση του εὖ λέγειν με το εὖ φρονεῖν, του επαίνου και της νουθεσίας (Αριστ. Ῥητ. 1367b3-1368a.1: ἔχει δὲ κοινὸν εἶδος ὁ ἔπαινος καὶ αἱ συμβουλαί. ἃ γὰρ ἐν τῷ συμβουλεύειν ὑπόθοιο ἄν, ταῦτα μετατεθέντα τῇ λέξει ἐγκώμια γίγνεται και στη συνέχεια παραθέτει ένα χωρίο από τον Εὐαγόρα (45)). Ο Ισοκράτης συνέδεσε δηλαδή το κίνητρο της ἀρετῆς, που είναι ο έπαινος του ἀγαθοῦ με τις προϋποθέσεις της φρονήσεως, καθώς ταύτισε το εὖ λέγειν με το εὖ φρονεῖν (Ἀντιδ. 277, 292, Σοφ , Ἑλ. 6). Και ένα μέρος της συνεισφοράς του στην ηθικοποίηση των όρων είναι ότι προετοίμασε το έδαφος για την ανάπτυξη της αριστοτελικής έννοιας της φρονήσεως, ως έξεως και αρετής περὶ τὰ ἀνθρώπινα καὶ περὶ ὧν ἔστι βουλεύσασθαι τοῦ γὰρ φρονίμου μάλιστα τοῦτ ἔργον εἶναί φαμεν, τὸ εὖ βουλεύεσθαι (Η.Ν. 1141b10). Γιατί ο Πλάτων για να ηθικοποιήσει την ἀρετὴ έφτασε τη χρήση των όρων στα άκρα, και απομακρύνθηκε από τον πρακτικό πολιτικό βίο, καθιστώντας ως σημαντική μόνο την ηθική και διανοητική διάστασή της. Αντίθετα ο Ισοκράτης χρησιμοποιεί τον φρόνιμο για να αποδώσει ιδιότητες του παραδοσιακού ἀγαθοῦ, και μέσω των θετικών συνειρμών που προκύπτουν από τις συνδηλώσεις του όρου ἀρετή, να εισαγάγει με ρητορική πειθώ και τις συνεργατικές αρετές στις ιδιότητες του ἀγαθοῦ, χωρίς όμως να απορρίπτει τα παραδοσιακά κριτήρια της επιτυχίας. Έτσι η δικαιοσύνη και η σωφροσύνη συνδέονται αναπόσπαστα με την ἀρετή, όχι με εσωτερικά ηθικά κριτήρια αλλά με κριτήρια επιτυχίας, σύμφωνα πάντοτε με τις ελληνικές αξίες και σύμφωνα με τη θέση που κατείχε η εὐβουλία στον ηρωικό κώδικα, ως αρετή που μπορούσε σε συγκεκριμένες περιστάσεις να 3

4 συγκρατήσει τον ήρωα από τις ηρωικές επιδιώξεις του. Ο βασιλιάς ή ο ηγεμών που παραδοσιακά ήταν ἀγαθός, δηλαδή ευγενικής καταγωγής, πλούσιος και ανδρείος, ωφέλιμος δηλαδή για την πόλη, πρέπει να είναι οπωσδήποτε και φρόνιμος, και αυτό μπορεί να σημαίνει και δίκαιος και σώφρων για να είναι και να παραμένει ἀγαθός. Έτσι η φρόνησις χρησιμοποιείται στους πολιτικούς και παραινετικούς λόγους του Ισοκράτη, σε διαφορετικά συμφραζόμενα και με διαφορετικούς ρητορικούς στόχους. Προστίθεται στις αρετές των μυθικών και ιστορικών προσώπων, γίνεται η αρετή των προγόνων και προς την απόκτησή της καθοδηγούνται τα πρόσωπα στα οποία απευθύνει παραινετικό ή προτρεπτικό λόγο. Σαν ομηρικός ἐὺ φρονέων αγορητής ο Ισοκράτης χρησιμοποιεί παραδείγματα ανδρών προτύπων (Αγαμέμνων, Φίλιππος, Θησέας) που είναι ομολογουμένως ἀγαθοί, επειδή επέτυχαν στις ανταγωνιστικές επιδιώξεις τους και στις απαιτήσεις της παραδοσιακής ἀρετῆς. Αλλά με ρητορική πειθώ τονίζει ότι η φρόνηση είναι μια από τις βασικές ιδιότητες που τους καθιστά ἀγαθούς. Η φρόνησις αποκτά σημαντική θέση και στα αυτοαναφορικά χωρία στα οποία ο Ισοκράτης υπερασπίζεται τη φιλοσοφία του και το ρόλο του ως διδασκάλου και συμβούλου. Αυτή η τελευταία χρήση της φρονήσεως συνδέεται με την φιλοτιμία του Ισοκράτη και με την προσπάθειά του να καταστεί ἀγαθὸς σύμβουλος της πόλης, και ως εκ τούτου ἀγαθός πολίτης. Εκτός από ότι δίδασκε αγαθούς, ο Ισοκράτης αξίωνε για τον εαυτό του τον χαρακτηρισμό του ἀγαθοῦ. Στον Περὶ τῆς Ἀντιδόσεως αυτοχαρακτηρίζεται διδάσκαλος και σύμβουλος ( Ἀντιδ. 95) που παρείχε τον εαυτό του (Ἀντιδ. 95) και τους μαθητές του καλούς κἀγαθούς στην πόλη (καλοὶ κἀγαθοὶ καὶ φρόνιμοι καὶ παρὰ τοῖς πολίταις εὐδοκιμοῦντες (Ἀντιδ. 220)). Και στον επίλογο του Πρὸς Νικοκλέα (53) συμβουλεύει τον Νικοκλή να τιμά περισσότερο τοὺς νοῦν ἔχοντας γιατί ο ἀγαθὸς σύμβουλος είναι το χρησιμότερο από όλα τα αποκτήματα. Ο Ισοκράτης ήταν φιλότιμος (Φιλ. 12) και με τους λόγους του αξίωνε σύμφωνα με τις ελληνικές αξίες τον τίτλο ἀγαθὸς. Ο Αριστοτέλης στην Ῥητορική παρατηρεί ότι η τιμή που δέχεται κανείς είναι σημάδι της εὐεργετικής εὐδοξίας του, της ωφέλιμης δηλαδή συμπεριφοράς του, και η εὐδοξία συνίσταται στο να θεωρείται το άτομο αξιόλογο από όλους ή να έχει αυτό που οι περισσότεροι ή οι ἀγαθοί ή οι φρόνιμοι επιθυμούν να έχουν (Ῥητ. 1361a25-27). Η σύνδεση της εὐδοξίας με την φρόνησιν αποτέλεσε τη βάση της πολιτικής και ρητορικής ταυτότητας του Ισοκράτη. Γιατί ο ρήτορας που θέλει να πείσει δε θα ἀμελήσει τῆς ἀρετῆς, ἀλλὰ τούτῳ μάλιστα προσέξει τὸν νοῦν, ὅπως δόξαν ὡς ἐπιεικεστάτην λήψεται παρὰ τοῖς συμπολιτευομένοις (Ἀντιδ. 278). Άλλωστε, το ήθος του λέγοντος πρέπει να είναι ίδιο με το ήθος που επιθυμεί να εμφυσήσει στους ακροατές του ο ρήτορας (Αριστ. Ῥητ. 1366a8-16), μια ιδέα που συναντάται σε πρώιμη μορφή στον Πίνδαρο, σύμφωνα με τον οποίο οι ἀγαθοὶ και τα έργα τους πρέπει να επαινούνται από αντάξιους ποιητές (Ὀλυμ , Πυθ , Ἰσθμ ). 4 Η φρόνησις στον λόγο Πρὸς Νικοκλέα Ένα παράδειγμα της σημασίας της φρονήσεως ως ἀρετῆς του Ισοκράτη, αλλά και ως κύριας ἀρετῆς που παρέχει η «λόγων παιδεία» (Ἀντιδ. 189, 296) αποτελεί ο λόγος Πρὸς Νικοκλέα. Θα εξετάσουμε το προοίμιο του λόγου και τις παραγράφους (9-14) στις οποίες αναπτύσσεται η έννοια της φρονήσεως ως πρώτης και σημαντικότερης αρετής που πρέπει να διαθέτει ο βασιλιάς. Ο λόγος αποτελεί παραίνεση προς τον μαθητή του Ισοκράτη Νικοκλή για το πῶς δεῖ βασιλεύειν. Οι παραινετικοί λόγοι του Ισοκράτη είναι πολύ σημαντικοί για τη δική μας οπτική γιατί αποτελούν ιδανική περίπτωση για τη μελέτη της συνέχισης των αρχαϊκών ηθικών αξιών ή της μετάλλαξή τους στα ήθη της κλασικής εποχής, καθώς συνδυάζουν δυο αποκλειστικές, μέχρι τότε, λειτουργίες της ποίησης, τον αἶνο έπαινο και παραίνεση (αινέω= επαινώ, εκφέρω χρησμό, προτρέπω) και τον ύμνο της ἀρετῆς και των πράξεων των ἀγαθῶν. Αυτή η οπτική ενισχύεται από την υπόθεση του ανωνύμου γραμματικού, στην οποία αναφέρεται ότι οι παραινετικοί λόγοι του Ισοκράτη πρέπει να διαβάζονται πρώτοι από όλους, γιατί αναφέρονται σε ζητήματα ηθικής (περὶ ἠθῶν διαλαμβάνουσι). Ο ίδιος ο Ισοκράτης χαρακτηρίζει τον λόγο αυτόν ὑποθήκη καθ ὅλων τῶν ἐπιτηδευμάτων, ὧν χρὴ στοχάζεσθαι καὶ περὶ ἃ δεῖ διατρίβειν (6) και διευκρινίζει ότι, αντίθετα με εκείνους που εκπαιδεύουν απλούς πολίτες, ο ίδιος προτρέπει τοὺς κρατοῦντας τοῦ πλήθους ἐπ ἀρετὴν (Πρὸς Νικ. 8). Ο όρος ὑποθήκας δηλώνει την ταύτιση της ισοκρατικής παραίνεσης με το είδος της γνωμολογικής ποίησης, κυρίως του Θέογνη, η οποία μέσω των εκπροσώπων της εξέφρασε τα ιδανικά των ὰγαθῶν. Από την αρχή του λόγου ο Ισοκράτης συνδέει τον εαυτό του με την προγενέστερη ποίηση για να υπενθυμίσει τη θέση του ως σοφού συμβούλου που διεκδικεί το κύρος του ποιητή. Το προοίμιο αρχίζει με την ανάμνηση ενός ομηρικού χωρίου και τον υπαινιγμό ότι τα εξωτερικά αγαθά και ο πλούτος έχουν μικρότερη σημασία από το δώρο της φρονήσεως που πρόκειται να προσφέρει ο Ισοκράτης στον Νικοκλή. Ο λόγος χαρακτηρίζεται καλλίστη δωρεὰ καὶ

5 χρησιμωτάτη, και εντάσσει τον Ισοκράτη σε πλαίσιο ξενίας με τον Νικοκλή κατά τα πρότυπο κυρίως του Πινδάρου. Έχοντας θεμελιώσει τη θέση του ως διδασκάλου και συμβούλου που κατέχει το κύρος και την αυθεντία της ποιήσεως, θα προσφέρει στη συνέχεια ὑποθήκας για την ἀρετήν (8) καθώς ο Νικοκλής μπορεί να βελτιωθεί με τη φρόνησιν που θα διδαχθεί από τους φρονίμους συμβούλους (13). Και η πρώτη αρετή που πρέπει να έχει ο αγαθός βασιλιάς είναι η φρόνησις. Διότι η κύρια υποχρέωσή του είναι να απαλλάσσει την πόλη από τις δυστυχίες, να εξασφαλίζει την ευτυχία και να μεγαλώνει τη δύναμή της, το έργο δηλαδή της εὐβουλίας του ἀγαθοῦ, αφού η πόλη για τον μονάρχη είναι ο οἶκος του (19). Όμως ενώ παραδοσιακά το πρώτο μέρος της ἀρετῆς που θα τονιζόταν με έμφαση θα ήταν η ανδρεία, τώρα η πρώτη αρετή που χρειάζεται να κατέχει για να επιτύχει σε αυτούς τους σκοπούς ο ηγεμόνας είναι η φρόνησις (φρονιμώτερον). Και μάλιστα σε συγκριτικό βαθμό που υπενθυμίζει την ανταγωνιστική φύση των αξιών. Και στο τέλος του λόγου, θα χρησιμοποιήσει ακριβώς την ίδια λέξη (φρονιμωτέρους) για να περιγράψει το σκοπό κάθε διδασκαλίας και θα πει ότι όλοι προσπαθούν να κάνουν τους μαθητές τους φρονιμωτέρους με διαφορετικούς τρόπους, ωστόσο όλοι συμφωνούν ότι απόδειξη της καλής παιδείας είναι η ικανότητα να λαμβάνει κάποιος ορθές αποφάσεις (51-52). Η αρετή της φρονήσεως οδηγεί στο εὖ βουλεύεσθαι και στην ικανότητα της λήψης ορθών αποφάσεων, το μάθημα του ἀγαθοῦ από τον Όμηρο και εξής. Η συμπεριφορά που προτείνει ο Ισοκράτης δεν είναι αφηρημένη ούτε απευθύνεται σε ένα βίο θεωρητικό, αντίθετα η φρόνησις γίνεται αναπόσπαστο μέρος της ἀρετῆς με παραδοσιακά κριτήρια, ώστε αφού ταυτιστεί με την επιτυχία και συνεπώς με την ἀρετή, να ενταχθούν ευκολότερα στην αρετή του βασιλιά άλλες αξίες και συμπεριφορές που θα έμοιαζαν ασύμβατες με τις ανταγωνιστικές απαιτήσεις της ἀρετῆς. Η ἀρετή μάλιστα ταυτίζεται ρητά με τη φρόνησιν: Ενώ δηλαδή ο Ισοκράτης μιλά για τη φρόνησιν και για τον τρόπο να γίνει ο Νικοκλής φρονιμώτερος (11), για να αποκτήσει ορθή γνώμη, ερχόμενος στο θέμα του τρόπου απόκτησης των αρετών που θα είναι ανάλογες με τις τιμές, συνδέει τον ἀγαθόν (βελτίους) με τον φρόνιμον, και τελικά αντικαθιστά τη φρόνησιν, για την οποία μιλούσε προηγουμένως, με την ἀρετήν: Ὧν ἐνθυμούμενον χρὴ προσέχειν τὸν νοῦν, ὅπως ὅσονπερ ταῖς τιμαῖς τῶν ἄλλων προέχεις, τοσοῦτον καὶ ταῖς ἀρεταῖς αὐτῶν διοίσεις (11). Καὶ μὴ νόμιζε τὴν ἐπιμέλειαν ἐν μὲν τοῖς ἄλλοις πράγμασι χρησίμην εἶναι, πρὸς δὲ τὸ βελτίους ἡμᾶς καὶ φρονιμωτέρους γίγνεσθαι μηδεμίαν δύναμιν ἔχειν μηδὲ καταγνῷς τῶν ἀνθρώπων τοσαύτην δυστυχίαν, ὡς περὶ μὲν τὰ θηρία τέχνας εὑρήκαμεν, αἷς αὐτῶν τὰς ψυχὰς ἡμεροῦμεν καὶ πλείονος ἀξίας ποιοῦμεν, ἡμᾶς δ αὐτοὺς οὐδὲν ἂν πρὸς ἀρετὴν ὠφελήσαιμεν, ἀλλ ὡς καὶ τῆς παιδεύσεως καὶ τῆς ἐπιμελείας μάλιστα δυναμένης τὴν ἡμετέραν φύσιν εὐεργετεῖν (12). «Αυτά έχοντας στο νου σου, πρέπει να φροντίζεις να υπερέχεις από τους άλλους στις αρετές, όσο υπερέχεις και στις τιμές. Και μη θεωρείς ότι η φροντίδα για τα άλλα πράγματα είναι χρήσιμη, αλλά δεν έχει καμία δύναμη να μας κάνει καλύτερους και φρονιμώτερους. Ούτε να καταλογίζεις στους ανθρώπους τόση δυστυχία, ώστε, αν και βρήκαμε τέχνες με τις οποίες εξημερώνουμε τις ψυχές των θηρίων και τις κάνουμε πιο άξιες, εμείς οι ίδιοι δε μπορούμε να ωφεληθούμε όσον αφορά την αρετή. Αλλά να σκέφτεσαι ότι η εκπαίδευση και η φροντίδα μπορούν να ευεργετούν τη φύση μας». Η επιτυχής διοίκηση εξαρτάται από τη γνώμη και τη φρόνησιν, και ανάλογη με την γνώμη που θα διαμορφώσει ο ηγεμόνας θα είναι και η εξουσία που θα ασκήσει. Υπονοείται ότι ανάλογη θα είναι και η διάρκειά της (11), το οποίο ήταν προφανώς το πιο σημαντικό ζητούμενο για τον Νικοκλή. Με αυτό τον τρόπο τονίζεται και πάλι η έμφαση στα αποτελέσματα και η πολιτική όψη της φρονήσεως. Το ιδανικό του άριστου ηγεμόνα ακολουθεί το ομηρικό πρότυπο της υπεροχής και οι όροι ἄθλων, τιμαῖς, προέχεις, ἀρεταῖς, διοίσεις εκφράζουν ανταγωνιστικές αξίες υπενθυμίζοντας ότι η ἀρετὴ είναι πάντοτε μια ιδέα που απαιτεί υπεροχή και ανταγωνισμό. Έτσι ο ηγεμών παραινείται κατά το ομηρικό ιδεώδες να υπερέχει όλων των άλλων (Ἰλ , 9.443, ) και να αποτελεί πρότυπο προς μίμηση για τους υπηκόους του. Όμως, ο ἀγαθὸς δεν μάχεται πια για το προσωπικό του κῦδος, όπως αγωνίζεται ο αθλητής, το ἆθλον τώρα είναι η ευημερία των πολιτών. Όπως στις ωδές του Πινδάρου η αθλητική αρετή αντικαθιστά την πολεμική αρετή του Ομήρου, έτσι και στον Ισοκράτη, με τη σειρά της, η αθλητική αρετή αντικαθίσταται από την αρετή της φρονήσεως και τα ἆθλα ἀρετῆς επαινούν την αποτελεσματική διοίκηση του κράτους, ιδέα που έχει ήδη διατυπωθεί με μεγάλη σαφήνεια στην Ἀντιόπη του Ευριπίδη: τὸ δ ἀσθενές μου καὶ τὸ θῆλυ σώματος κακῶς ἐμέμφθης εἰ γὰρ εὖ φρονεῖν ἔχω, κρεῖσσον τόδ ἐστὶ καρτεροῦ βραχίονος. Έτσι στο υπό συζήτηση χωρίο από τον λόγο Πρὸς Νικοκλέα επιβιώνει η παραδοσιακή αρετή που απαιτεί ανταγωνισμό και τιμή, παράλληλα όμως με τον πληθυντικό αριθμό ἀρεταῖς (11) ο Ισοκράτης 5

6 αφήνει ανοικτό το πεδίο για να εντάξει και ηθικές ποιότητες στη συμπεριφορά του ηγεμόνα. Ο κατάλογος αρετών, που ακολουθεί, σκιαγραφεί ένα πρότυπο αρετής που περιλαμβάνει και «ήσυχες» αξίες (δικαιοσύνη, σωφροσύνη, ευσέβεια, φιλανθρωπία) (15-39). Με αυτόν τον τρόπο ο Ισοκράτης προσθέτει συνεργατικά κίνητρα βασισμένος σε ένα έντονα αριστοκρατικών συνδηλώσεων χωρίο παραδοσιακής ηρωικής ἀρετῆς. Η καταφατική άλλωστε συμπλοκή των βελτίους καὶ φρονιμωτέρους, εκτός από υφολογικούς λόγους, εξυπηρετεί την προσπάθεια του Ισοκράτη να ταυτίσει την ἀρετή με τη φρόνηση. Όταν ο Ισοκράτης λέει ότι με επιμέλεια μπορούμε να γίνουμε βελτίονες καὶ φρονιμώτεροι (12) συνδέει τον φρόνιμον με τις συνδηλώσεις του ἀγαθοῦ γιατί η φρόνησις, όπως θα δείξει παρακάτω, θα ισχυροποιήσει την ἀρετὴ και την εξουσία του. Και, καθώς συνειδητά ή ασυνείδητα παραπέμπει στην προγενέστερη ποίηση την οποία ο ίδιος προέκρινε ως άριστη παιδεία (Πρὸς Δημ. 51), η επόμενη συμβουλή σχεδόν υπαγορεύεται αυτόματα στη σκέψη του: «Αυτή τη γνώμη να έχεις, και από τους ανθρώπους που βρίσκονται γύρω σου να συναναστρέφεσαι τους πιο φρόνιμους. Και να θυμάσαι ότι δεν πρέπει να αγνοείς κανέναν από τους σπουδαίους ποιητές και σοφιστές, αλλά να γίνεσαι των πρώτων ακροατής και των δεύτερων μαθητής. Γιατί με αυτήν την άσκηση γρήγορα θα γίνεις τέτοιος όπως συμβουλεύουμε ότι πρέπει να είναι εκείνος που θα βασιλεύσει σωστά και θα διοικήσει την πόλη όπως πρέπει» (13). (πβ. Πινδαρος Πυθ. 2.72). Πριν από τον Ισοκράτη ο Θέογνης στην «σφραγίδα» (33-6) υπακούοντας στις ίδιες παραδοσιακές αξίες δίδασκε τον Κύρνο να μην συναναστρέφεται με τους κακοὺς αλλά με τους ἀγαθοὺς για να μάθει τον κώδικα συμπεριφοράς των ἀγαθῶν. Είναι ενδιαφέρον ότι, όπου ο γνωμικός ποιητής συμβουλεύει τον παραινούμενο να πλησιάζει τους ἀγαθούς, ο Ισοκράτης συμβουλεύει να πλησιάζει τους φρόνιμους. Η επόμενη συμβουλή περιλαμβάνει και αυτή τη σύνδεση ἀρετῆς και φρονήσεως και επιβεβαιώνει ότι η ἀρετή είναι πολιτική και όχι ηθική: «Πιο πολύ όμως θα παρακινηθείς ο ίδιος, αν σκεφτείς πόσο φοβερό είναι να εξουσιάζουν οι χείριστοι τους βελτίονες και να προστάζουν οι πιο ανόητοι τους φρονίμους» (14). Ο Νικοκλής θα παρακινηθεί να αποκτήσει την αρετή της φρονήσεως, αν έχει στο νου του ότι είναι δεινόν να διατάσσουν οι χείριστοι τους βελτίονες και οι ανόητοι τους φρόνιμους. Ο Ισοκράτης τοποθετεί δίπλα δίπλα αυτούς τους όρους για να προκαλέσει την εντύπωση που δημιουργούν οι συνδηλώσεις του ἀγαθὸς και κακὸς για το φρόνιμος και ἀνόητος αντίστοιχα. Το έναυσμα δίνεται από τη διάκριση των συμβούλων που πρέπει να ακούει ο βασιλιάς. Όχι τους ἀνόητους και τους κακοὺς αλλά τους φρόνιμους και τους ἀγαθούς. Αν στους ἀνοήτους και κακούς αποδώσει μικρό μερίδιο τιμῆς, όπως άλλωστε είναι η δίκη, και ασκήσει τη διάνοιά του, θα γίνει φρόνιμος και, σύμφωνα με τα προηγούμενα συμφραζόμενα της ίδιας παραγράφου, θα αποκτήσει μεγαλύτερη ἀρετή. Οι όροι βέλτιστος και χείρων έχουν πολιτική και όχι ηθική σημασία. Παρόμοια διατύπωση άλλωστε αλλά σε περισσότερο ευκρινή πολιτικά συμφραζόμενα χρησιμοποιεί στον Νικοκλῆ (14-15). Μιλώντας για τα πολιτεύματα λέει: «Σχετικά λοιπόν με τα πολιτεύματα, θεωρώ ότι όλοι νομίζουν ότι είναι φοβερό να κρίνονται οι χρηστοί όμοιοι με τους πονηρούς Οι ολιγαρχίες και οι δημοκρατίες επιδιώκουν την ισότητα ανάμεσα σε εκείνους που συμμετέχουν στο πολίτευμα και συμβαίνει σε αυτές κανένας να μην έχει περισσότερα από τον άλλον, το οποίο συμφέρει τους κακούς (πονηροῖς). Ενώ οι μοναρχίες προσφέρουν τα περισσότερα στον καλύτερο (βελτίστῳ)». Το να αποδώσουμε στο βέλτιστος και στο πονηρὸς ηθική σημασία θα αποτελούσε ερμηνευτικό σφάλμα, γιατί σε καμία περίπτωση αναφερόμενος στα πολιτεύματα ο Ισοκράτης δεν θα εννοούσε ότι στις δημοκρατίες έχουν όλοι ισότητα και αυτό συμφέρει τους ηθικά κακούς ανθρώπους. Το μόνο που μπορεί να σημαίνει είναι ότι αυτό ευνοεί τους φτωχούς, απαίδευτους και ταπεινής καταγωγής. Αυτούς που δεν είναι χρηστοί και ἀγαθοί γιατί δεν είναι χρήσιμοι.. Το βέλτιστος λοιπόν έχει καθαρά κοινωνική και πολιτική σημασία. Έτσι στο υπό συζήτηση απόσπασμα από τον Πρὸς Νικοκλέα, χρησιμοποιείται για να προσδώσει στο φρόνιμος το κύρος του ἀγαθός. Στη συνέχεια άλλωστε (16) ο Νικοκλής παραινείται να τιμά τους βελτίστους (ὅπως οἱ βέλτιστοι μὲν τὰς τιμὰς ἕξουσιν) και οι βέλτιστοι έχουν ταυτιστεί με τους φρόνιμους. Με αυτόν τον τρόπο ολοκληρώνεται το τμήμα του λόγου (9-14) που έχει αφιερωθεί στη φρόνηση που πρέπει να κατέχει ο Νικοκλής για να επιτύχει στα καθήκοντά του. Το επίθετο φρόνιμος χρησιμοποιείται για να περιγράψει τον στόχο που πρέπει να έχει ο βασιλιάς είτε ως προσωπική αρετή είτε ως αρετή των συμβούλων του (10, 12, 13), η γνώμη, η ψυχή και η διάνοια ως τα μέρη της προσωπικότητάς του τα οποία πρέπει να ασκηθούν περισσότερο από ό,τιδήποτε άλλο και η λέξη ἀρετή έχει χρησιμοποιηθεί για να συνοψίσει τους παραπάνω όρους (12). Έτσι παρατηρείται ευκρινώς η προσπάθεια ταύτισης των όρων που σχετίζονται με τη ἀρετή (χείρους, βελτιόνων) με όρους που ταυτίζονται με τη φρόνηση ή την 6

7 έλλειψή της (ἀνοητοτέρους, φρονιμωτέροις). Και στη συνέχεια, όταν ο Ισοκράτης κάνει λόγο για την ασφάλεια του ηγεμόνα και της εξουσίας του, θα προτρέψει τον Νικοκλή να θεωρεί καλύτερη προστασία της σωματικής ακεραιότητάς του την αρετή των φίλων, την εύνοια των πολιτών και τη δική του φρόνησιν. Γιατί με αυτά μπορεί κανείς να αποκτήσει και να διατηρήσει την βασιλεία (21). Αφού λοιπόν ο Ισοκράτης θεμελιώνει το δικαίωμά του να μιλά ως φρόνιμος καθιστά σαφές ότι η πρώτη αρετή που πρέπει να έχει ένας αγαθός μονάρχης είναι η φρόνησις. Και αυτή η φρόνησις, όπως είδαμε, είναι η εὐβουλία, η πρακτική πολιτική αρετή του ἀγαθοῦ που επιτυγχάνει στην διοίκηση και στην άσκηση της εξουσίας. Εφόσον ο Ισοκράτης έχει ταυτίσει το ἀγαθός, που είναι ο επιθυμητός χαρακτηρισμός και ο ισχυρότερος όρος επιδοκιμασίας και επαίνου, με τον όρο φρόνιμος και έχει δείξει ότι η φρόνησις είναι η ιδιότητα που συντελεί στον ύψιστο σκοπό που είναι πάντα η ευδαιμονία της πόλης, μπορεί στη συνέχεια να συνδέσει με αυτούς τους όρους και άλλες αξίες και συμπεριφορές, περισσότερο «ήσυχες» και ηθικές, οι οποίες δεν θα είχαν ισχύ και δεν θα προτιμούνταν, αν δεν συνδέονταν με την επιτυχία. Συμπεράσματα Η εξέλιξη των παραπάνω αξιών που παρακολουθήσαμε με συντομία δε βασίζεται στις προτιμήσεις του φιλολόγου. Βασίζεται στα ίδια τα κείμενα του Ισοκράτη: Άλλοι προτείνουν άλλες αρετές, εμείς παρέχουμε την ὁμολογουμένη ἀρετήν. Η ισοκρατική φρόνησις είναι ὁμολογουμένη, αποτελεί αριστοτελικό ἔνδοξον. Η έννοια της ὁμολογουμένης φρονήσεως συνδέεται με την παραδοσιακή αρετή που για τον «μέσο έλληνα» δηλώνει και επαινεί την ικανότητα να εξασφαλίζει κάποιος επιτυχίες και ωφέλειες για τον εαυτό του και τους φίλους του. Είναι η αρετή του «μέσου αγαθού» που θέλει να διοικεί τον οίκο και την πόλη του άριστα ως μέσο που συντελεί στην επίτευξη αυτού του στόχου. Η ισοκρατική φρόνησις κρίνεται με κριτήρια παραδοσιακά και γίνεται απαραίτητο γνώρισμα της ἀρετῆς και του ἀγαθοῦ ως προϋπόθεση επιτυχίας. Έτσι, ανάλογα με τα πολιτικά συμφραζόμενα χρησιμοποιείται για να υποστηρίξει μια πολιτική πρόταση. Ο Ισοκράτης εκφράστηκε με τρόπο οικείο στις παραδοσιακές αντιλήψεις, χωρίς να συγκρουστεί με αυτές, και κατάφερε να ταυτίσει τη φρόνησιν με την ἀρετή, γιατί τα κριτήριά τους ήταν ίδια, και να προσθέσει ευκολότερα τις συνεργατικές αξίες στη συμπεριφορά του ἀγαθοῦ, εφόσον ήταν ταυτισμένες ήδη με τη συμπεριφορά του φρονίμου. Η επιθυμητή ορολογία ιδρύθηκε και τα πρότυπα συμπεριφοράς του ηγεμόνα, της πόλης και του πολίτη περιλάμβαναν την φρόνηση ως προσδιοριστικό γνώρισμα του ἀγαθοῦ, προκειμένου η πολιτική συμπεριφορά του να είναι επιτυχής και να επαινείται, και αυτό ήταν «μια διέξοδος της παραδοσιακής ἀρετῆς προς τις ηθικές αξίες». H παρούσα έρευνα έχει συγχρηματοδοτηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο - ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ) Ερευνητικό Χρηματοδοτούμενο Έργο: Ηράκλειτος ΙΙ. Επένδυση στην κοινωνία της γνώσης μέσω του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου. 7