ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Εκπαίδευση και Πολιτισμός» Κατεύθυνση «Αγωγή και Πολιτισμός» Διπλωματική Εργασία «Η Αγριά Μαγνησίας: Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον. Ιστορική και Πολιτισμική Διαδρομή Προτάσεις για το μέλλον». Ονοματεπώνυμο: Τσούλου Σοφία Α.Μ.: Τριμελής Επιτροπή Επιβλέπουσα: Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία Μέλη: Νάκου Ειρήνη Μαλινδρέτος Γεώργιος Αθήνα

2 Τίτλος: «Η Αγριά Μαγνησίας: Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον. Ιστορική και Πολιτισμική Διαδρομή Προτάσεις για το μέλλον». 2

3 Ευχαριστίες Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου προς όλα τα μέλη της τριμελούς επιτροπής για την πολύτιμη καθοδήγησή τους σε όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της διπλωματικής μου εργασίας. Επίσης, ευχαριστώ θερμά τα μέλη του Δ. Σ. του Αναπτυξιακού Συλλόγου Περιοχής Ψυγείων Αγριάς και ιδίως την Άννα Μπανιά Ματσούκα και τη Νίκη Κοντογιάννη για την πολύτιμη βοήθειά τους. Χωρίς τη συνδρομή τους δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί το ερευνητικό μέρος αυτής της εργασίας. 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 7 ABSTRACT ΜΕΡΟΣ 1ο / Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Η έννοια του Πολιτισμού Η έννοια της Πολιτισμικής Φυσιογνωμίας Η έννοια της Πολιτιστικής Κληρονομιάς Βιώσιμη Ανάπτυξη Βιώσιμη Τοπική και Πολιτιστική Ανάπτυξη Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη Η Στρατηγική της Λισαβόνας Η Στρατηγική «Ευρώπη 2020» ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ / ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ Το Πήλιο Γεωμορφολογικά στοιχεία - Περιγραφή Ιστορική αναδρομή του Πηλίου και του Βόλου Αναφορές περιηγητών και ταξιδιωτών Η Μετανάστευση από το 18 ο έως τον 20 ο αιώνα Η αρχιτεκτονική του Πηλίου Τα πηλιορείτικα καλύβια Το γλωσσικό ιδίωμα του Πηλίου Πηλιορείτικα Προϊόντα Η Διατροφή στο Πήλιο Τα προγονικά χωριά της Αγριάς Η Δράκια Ο Άγιος Λαυρέντιος Η ΑΓΡΙΑ Η Αγριά μέσα από τη βιβλιογραφική επισκόπηση Η ετυμολογία του ονόματος Ιστορική Επισκόπηση Διοικητικά Όρια και πληθυσμός Μνημεία Αξιοθέατα Οι εκκλησίες

5 Υποδομές: Οδικό Δίκτυο-Νερό-Ταχυδρομείο-Τηλεγραφείο κ.λπ Το τρενάκι του Πηλίου Οι Πρόσφυγες Κατοχή - Εμφύλιος Οι Σεισμοί του 1954, 1955 και Σχολεία Η Παιδόπολη «Αγία Σοφία» Οι Ευεργέτες της Αγριάς Ήθη και Έθιμα Οικονομικές Δραστηριότητες Συνθήκες που ευνόησαν το εμπόριο και τη ναυτιλία Το λιμάνι της Αγριάς Η ελαιοπαραγωγή από τα μέσα του 19ου αι και μετά Οι Ελαιουργίες της Αγριάς Άλλες Παραγωγικές Δραστηριότητες Η Αγριά σήμερα Οι κάτοικοι Οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι και Φορείς ΜΕΡΟΣ 3ο / ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Μεθοδολογία της Έρευνας Ανάλυση συνεντεύξεων Παρουσίαση των συνολικών συμπερασμάτων της Έρευνας Προτάσεις ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ Συνέντευξη Στόικου Νίκου Συνέντευξη Σκοπελίτη Νικηφόρου Συνέντευξη Πορφυρογένη Κατερίνας Συνέντευξη Αδάμου Ρούλας Συνέντευξη Μίλη Παναγιώτη Συνέντευξη Σουτραλή Εύας Συνέντευξη Παπαχρήστου Αποστόλη Συνέντευξη Κασσαβέτη Ιδομενέα

6 5.2.9 Συνέντευξη Μπανιά Ματσούκα Άννας Συνέντευξη Καρκαλά Σαράντη Πολυξένης Συνέντευξη Χαλκιά- Κατράκη Αρτέμιδος Συνέντευξη Ραυτόπουλου Δημήτριου Συνέντευξη Βαρελά Χρυσάνθης Συνέντευξη Τζαφόλια Αριστείδη Συνέντευξη Κακουλίδου Κατερίνας Συνέντευξη Γεωργούλα Περσεφόνης Συνέντευξη Βασιλειάδου Μαρίας Συνέντευξη Χατζηαντωνίου Αθηνάς Συνέντευξη Κοντογιάννη Νίκης Συνέντευξη Στόικου Μαρίας Συνέντευξη Δημητρακόπουλου Σπύρου Συνέντευξη Παιδόπουλου Απόστολου Συνέντευξη Μπουρλιάκου Σταυρούλας Συνέντευξη Νταφόπουλου Ευάγγελου Συνέντευξη Τσαβλίδη Αθανασίας Συνέντευξη Μπέικο Λάμπρου Συνέντευξη Mutso Adriatic

7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία ερευνά την ιστορική και λαογραφική φυσιογνωμία της πόλης Αγριάς της Μαγνησίας από την αρχή της δημιουργίας της μέχρι σήμερα, μέσα από τη βιβλιογραφική επισκόπηση και την εμπειρική έρευνα. Επιπλέον, διερευνά την πολιτισμική της κληρονομιά που σχετίζεται με τη συνεχή έλευση διαφόρων ομάδων κατοίκων, ως εσωτερικών ή εξωτερικών μεταναστών και προσφύγων, εξαιτίας διαφόρων ιστορικών και κοινωνικών συγκυριών, καθώς και τις σχέσεις που έχουν παγιωθεί μεταξύ τους. Τέλος ερευνώνται οι απόψεις και οι διαθέσεις των κατοίκων σχετικά με την πρόταση δημιουργίας ενός πολιτισμικού κέντρου, ο οποίος, μέσα από διάφορες καινοτόμες δράσεις και διαδραστικές εκθέσεις, θα αποτελέσει ένα χώρο διαλόγου, ώσμωσης και γόνιμης αλληλοεπίδρασης μεταξύ όλων των κατοίκων της Αγριάς. Η μεθοδολογική έρευνα που χρησιμοποιήθηκε είναι η ποιοτική έρευνα με είκοσι επτά ημιδομημένες συνεντεύξεις, αντιπροσωπευτικές από όλες τις ομάδες κατοίκων, εκπροσώπους πολιτιστικών συλλόγων και οικονομικών μονάδων, καθώς και τον τελευταίο αντιπρόεδρο της δημοτικής ενότητας Αγριάς και τον παλιό Πρόεδρο της Κοινότητας επί τέσσερις τετραετίες. Λέξεις κλειδιά: Ιστορική και λαογραφική φυσιογνωμία, Πολιτισμική κληρονομιά, κάτοικοι της Αγριάς, Μαγνησία, Πήλιο. ABSTRACT This study researches the historical and cultural physiognomy of the town of Agria, situated in Magnesia, from its beginning until today, through the literature review and the research. In addition, it examines its total cultural heritage which derives from the continual arrival of several waves of internal or external immigrants and refugees, due to several historical, political or social circumstances, as well the relationships among them. Finally, it examines the residents opinions about the creation of a new cultural center, where every one of them can expose pieces or photographs of his patrimonial culture and participate in cultural events and artistic projects that will take place there. All those activities will function as a means of a productive interchange of manners and cultural elements, a frank dialogue and eventually a fertile interaction between the residents of Agria. The methodology of qualitative research, with use of semi structured interviews, was selected for the collection of the information. The purpose of this research is the acknowledgement of the multicultural resources of the town of Agria. Keywords: Historical and folklore physiognomy, cultural heritage, residents of Agria, Magnesia, Pelion 7

8 Γενικά Εισαγωγικά Αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας αποτελεί η ιστορική και πολιτιστική διαδρομή της Αγριάς από το παρελθόν μέχρι σήμερα και κάποιες προτάσεις για την πολιτιστική αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς των κατοίκων της. Η εργασία περιλαμβάνει τρία μέρη. Στο Α μέρος, αναλύεται η επιστήμη του πολιτισμού μέσα από διάφορες έννοιες ξεκινώντας από τη βασική έννοια του πολιτισμού, στη συνέχεια της πολιτισμικής φυσιογνωμίας και της πολιτισμικής κληρονομιάς, της βιώσιμης και της τουριστικής ανάπτυξης κ.ά. Στο Β μέρος παρατίθεται αναλυτικά η ιστορική και πολιτισμική διαδρομή της Αγριάς μέσα από τη βιβλιογραφική επισκόπηση διαφόρων πηγών, καθώς και τη διπλωματική εργασία του Γιάννη Σταϊκόπουλου σε συνάρτηση με την εξέλιξη του Βόλου την ιστορία και τον πολιτισμό των προγονικών της χωριών, της Δράκιας και του Αγίου Λαυρεντίου, αλλά και γενικότερα του πηλιορείτικου πολιτισμού. Το Γ μέρος αποτελείται από το ερευνητικό μέρος της ιστορίας και της πολιτισμικής κληρονομιάς της Αγριάς και των διαφόρων ομάδων κατοίκων της. Μέσα από είκοσι επτά προφορικές συνεντεύξεις διερευνώνται οι μνήμες, οι εντυπώσεις, οι απόψεις και οι προτάσεις όλων των κατοίκων που ζουν σήμερα στην Αγριά και αφορούν την πολιτιστική ζωή της πόλης τους, με απώτερο σκοπό την πολιτιστική ώσμωση των κατοίκων και την ειρηνική συμβίωσή τους και κατ επέκταση την κοινωνική πρόοδο και οικονομική ανάπτυξη της πόλης. 1 ΜΕΡΟΣ 1ο / Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 1.1 Η έννοια του Πολιτισμού Ο πολιτισμός δεν είναι ένα είδος πολυτελείας. Συμπυκνώνει πολλά πράγματα. Είναι η συνισταμένη αξιών, αρχών, ηθικής, γνώσεων και παραδόσεων. Είναι ένα πολύτιμο εργαλείο με το οποίο κάθε κοινωνία ερμηνεύει το παρελθόν, κατανοεί το παρόν, βάζει στόχους για να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του μέλλοντος και τελικά εξελίσσεται. 1 Στα ελληνικά με τον όρο «πολιτισμός» αποδίδονται δύο έννοιες. Η μια προέρχεται από τον όρο civilization και ο η άλλη από τον όρο culture. Όμως, σε διάφορες ιστορικές φάσεις οι δύο έννοιες άλλοτε ταυτίστηκαν και άλλοτε βρέθηκαν αντιμέτωπες, με αποτέλεσμα να προκαλείται εννοιολογική σύγχυση. Ο όρος «Πολιτισμός» αποδίδει τον όρο civilization και χρησιμοποιείται συμβατικά κάποιες φορές με κεφαλαίο γράμμα. Αρχικά η λέξη civilization ανήκε στη νομική ορολογία. Με τη σύγχρονη σημασία πρωτοεμφανίστηκε το 1752 σε κείμενο του Τυργκό για να προσδιορίσει το αντίθετο της βαρβαρότητας. 2 Σύμφωνα με τον Williams, με αυτή τη σημασία ο όρος πολιτισμός, αντλώντας στοιχεία από το πνεύμα του Διαφωτισμού του 18 ου αιώνα, δίνει έμφαση στην προοδευτική ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα ανώτερο επίπεδο οργάνωσης και κοινωνικής ζωής. Είναι συνυφασμένος με τη διαδικασία της αστικοποίησης, την ανάπτυξη των πόλεων και τον επακόλουθο καταμερισμό εργασίας. Έχει κυρίως περιγραφική και κατεξοχήν 1 Σ. Κουνενάκη-Ευφραίμογλου, ( ) Καθημερινή, Πολιτισμός 2 F. Braudel, 2007: 52 8

9 αξιολογική σημασία. Αναφέρεται στον «υψηλό Πολιτισμό» ορισμένων περιοχών, όπως της Αιγύπτου, της Μεσοποταμίας, της Αρχαίας Ελλάδας, της Βορείου Κίνας και της Κεντρικής Αμερικής. Οι λαοί αυτών των περιοχών ανέπτυξαν σύνθετη οργάνωση πόλεων και αρδευτική γεωργία, εμφάνισαν σύστημα γραφής και, σύμφωνα με τη θεωρία της διάχυσης, μετέδωσαν τα ουσιώδη στοιχεία του πολιτισμού τους στον υπόλοιπο κόσμο. 3 Σε αυτή την έννοια, όμως, εμπεριέχεται και μια κτητική αντίληψη της ιστορίας, πως, δηλαδή, μόνο ορισμένοι λαοί την κατέχουν και επομένως μπορούν να τη μεταδώσουν και στους άλλους. 4 Έτσι, για κάποιο διάστημα, τον 19 ο αιώνα στην Αγγλία, ο όρος «Πολιτισμός» συνδεόταν με την οργανωμένη επιστήμη, την κοινωνική ευταξία και τους εκλεπτυσμένους τρόπους συμπεριφοράς. Ακόμα και σήμερα ο όρος «Πολιτισμός» είναι ιδεολογικά φορτισμένος και χρησιμοποιείται με επιθετικούς χαρακτηρισμούς, όπως «Δυτικός Πολιτισμός», «Βιομηχανικός Πολιτισμός», «Σύγχρονος Πολιτισμός». Αυτή είναι μια εκδοχή όμως που συγγενεύει περισσότερο με την έννοια του culture. Ο όρος «πολιτισμός», που αποδίδει την έννοια culture, έχει αναλυτική σημασία και χρησιμοποιείται για να εξετάσει μορφές και πρότυπα ανθρώπινης συμπεριφοράς με διαφορετική κάθε φορά συνάφεια. Με αυτή την εκδοχή, ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα πλέγμα κοινών παραδόσεων, συμπεριφορών και χαρακτηριστικών μιας αυτόνομης πληθυσμιακής ομάδας ή ένα σύνολο ιδεών, αξιών και συμπεριφορών μιας κοινωνικής ή εθνοπολιτικής ομάδας (π.χ. Τσιγγάνων ή Πομάκων), που μεταβιβάζονται στο χώρο και στο χρόνο όχι με βιολογικούς μηχανισμούς, αλλά με κοινωνικό τρόπο, με γλωσσικά ή άλλου είδους σύμβολα. Έτσι, μπορούν να υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί πολιτισμοί. 5 Περισσότερο γνωστός είναι ο ορισμός του Βρετανού ανθρωπολόγου Edward Barnett Tylor και των επιγόνων του. Εν συντομία, περιλαμβάνει όλα όσα μαθαίνουν οι άνθρωποι ως μέλη μιας κοινωνίας. Δηλαδή γνώσεις, κανόνες ηθικής, νόμους, έθιμα και οποιεσδήποτε άλλες ικανότητες αποκτά κάποιος στους κόλπους μιας κοινωνίας. Στα τέλη του 18 ου αιώνα ο Von J.G. Herder αμφισβήτησε τη θεωρία της οικουμενικής ιστορίας της ανθρωπότητας και μιας μονογραμμικής ανάπτυξής της, που παραδεχόταν την πρωτοκαθεδρία του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Θεωρούσε αυτή την άποψη ως «μια χυδαία ύβρη προς το μεγαλείο της Φύσης». Στη συνέχεια διατύπωσε τη θεωρία του περί της θεμελιώδους διαδικασίας, η οποία δημιουργεί πολλούς και ποικίλους πολιτισμούς σε διαφορετικά έθνη και εποχές, καθώς και ιδιαίτερους πολιτισμούς μεμονωμένων κοινωνικών ή οικονομικών ομάδων μέσα σε ένα συγκεκριμένο έθνος-κράτος. Την παράδοση του Herder συνέχισε ο Franz Boas και οι μαθητές του. Αυτός χρησιμοποίησε συνειδητά τον όρο πολιτισμό στον πληθυντικό (cultures) αποδίδοντας μια δυναμική και πλουραλιστική διάσταση. Η σημαντικότερη συνεισφορά του Boas ήταν η άποψή του για τη sui generis φύση του πολιτισμού. Σύμφωνα με αυτή ο πολιτισμός μπορεί να γίνει κατανοητός με βάση τις δικές του αρχές, της διάχυσης και της ενσωμάτωσης. Συγκεκριμένα, οι διάφοροι πολιτισμοί δανείζονται συνεχώς στοιχεία μεταξύ τους, τα οποία αφομοιώνουν και στη 3 Δ. Γκέφου-Μαδιανού, 1999: Β. Αποστολίδου, 1994: 73 5 Δ. Γκέφου-Μαδιανού, ό. π.:

10 συνέχεια τα ενσωματώνουν στο δικό τους πολιτισμικό περιβάλλον, με τέτοιο τρόπο που είναι δύσκολο να ανιχνεύσει κανείς την προέλευσή τους. 6 Επίσης, ο Fernand Braudel υποστήριξε ότι ένας πολιτισμός δεν μπορεί να είναι σταθερά εδραιωμένος σε ένα γεωγραφικό χώρο. Αρκεί να μετακινηθεί ή να μεταβληθεί μια κοινωνία για να μετακινηθεί και ο πολιτισμός του. Τα πολιτιστικά αγαθά ταξιδεύουν προς διάφορες κατευθύνσεις και περνούν συνεχώς από τον ένα γεωγραφικό χώρο στον άλλο. Κάθε πολιτισμός εξάγει και δέχεται πολιτισμικά στοιχεία κάθε είδους, όπως φιλοσοφικά συστήματα, θρησκείες, εργαλεία, τεχνικές κλπ. 7 Οι πλουσιότερες πολιτισμικές παραδόσεις προέκυψαν από το συγχρωτισμό διαφορετικών πολιτισμικών ρευμάτων και τον αμοιβαίο εμπλουτισμό τους. 8 Στον 20 ο αιώνα η θεωρία για την αυτόνομη φύση του πολιτισμού εξελίχτηκε προς διάφορες κατευθύνσεις. Ωστόσο, παρά την πληθώρα των μελετών, αυτό που θεωρήθηκε ανακάλυψη για το χώρο της πολιτισμικής ανθρωπολογίας στις ΗΠΑ ήταν η έμφαση στη μοναδικότητα του κάθε πολιτισμού και η ανάγκη προσέγγισής του σε περιορισμένο επίπεδο. Οι διαμάχες για τα ανθρώπινα δικαιώματα αναθέρμαναν τις συζητήσεις του 19 ου αιώνα τις σχετικές με τον αντιρατσιστικό και βαθιά ουμανιστικό χαρακτήρα της έννοιας του πολιτισμού. Οι αμφιβολίες αυτές οδήγησαν στην αντικατάσταση του όρου πολιτισμός από την έννοια της πολυπολιτισμικότητας. 9 Οι θεωρίες της πολυπολιτισμικότητας εμφανίστηκαν στα δυτικά πανεπιστήμια στα τέλη της δεκαετίας του 1960 ως αντίδραση στην πολιτική του «χωνευτηρίου» (melting pot), που επικρατούσε έως τότε στη Δύση. Μια πολιτική που είχε καταφέρει για πολλά χρόνια να αναμείξει τις διάφορες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των μεταναστών και να τους ενσωματώσει στο πολιτισμικό σκηνικό της φιλοξενούσας χώρας. Βασικό αξίωμα αυτών των θεωριών είναι ότι όλοι οι πολιτισμοί είναι ισάξιοι και προσφέρουν ανάλογα στην παγκόσμια ανθρώπινη εξέλιξη. Επομένως μπορούν να συνυπάρχουν ειρηνικά και κάθε κριτική αυτών πρέπει να θεωρείται μη πολιτικώς ορθή. Αυτές οι απόψεις καλλιεργήθηκαν κυρίως στις δυτικές χώρες εισδοχής μεγάλου μεταναστευτικού ρεύματος, όπως ήταν η Αμερική, ο Καναδάς και η Αυστραλία και στόχευαν στη διατήρηση της κουλτούρας και της διαφορετικότητας των μεταναστών. Στην Ευρώπη αυτές οι απόψεις συνέπεσαν τη δεκαετία του 1990 με κάποιες διεθνείς οικονομικές συγκυρίες και προτεραιότητες (νομισματική ενοποίηση, μείωση πληθωρισμού και ελλειμμάτων) και συνέβαλαν στην ανοχή ενός ανεξέλεγκτου μεταναστευτικού ρεύματος. Όμως, η πολυπολιτισμικότητα με την ανάδειξη της διαφορετικότητας των διαφόρων κοινωνικών, πολιτιστικών ή εθνικών μειονοτήτων οδήγησε τις κοινωνίες υποδοχής σε κατακερματισμό. Αρχικά στην Αμερική, στα τέλη του 1980 διαπιστώθηκε ότι, αντί για συνύπαρξη των διαφόρων μεταναστευτικών εθνοτήτων, είχε επικρατήσει η γκετοποίησή τους με σημάδια έντονης επιθετικότητας μεταξύ τους, αλλά και προς την επικρατούσα καθημερινότητα. Οι διάφορες μειονότητες έδιναν προβάδισμα στην εφαρμογή των επιταγών της ιδιαίτερής τους κοινότητας και παραγνώριζαν ή αγνοούσαν το γενικό δημόσιο συμφέρον, όπως αυτό γινόταν 6 Δ. Γκέφου-Μαδιανού, 1999: 51-67, 7 F. Braudel, 2007: 69 8 Κ. Βρύζας, 1997, 2005: Δ. Γκέφου- Μαδιανού, ό. π.: 86,

11 αντιληπτό από τις αρχές και τα ήθη της κοινωνίας όπου είχαν μεταναστεύσει. Με άλλα λόγια η έμφαση στη διαφορετικότητα δυσχέραινε την ομαλή ενσωμάτωση. Οι οπαδοί της πολυπολιτισμικότητας εστίασαν στα αρνητικά του δυτικού πολιτισμού, όπως στην αποικιοκρατία, στον ιμπεριαλισμό, στο ρατσισμό, στο σεξισμό και αγνόησαν τις αξίες του, όπως είναι η δημοκρατία, ο διάλογος, η ισονομία και ο διαχωρισμός πολιτείας και θρησκείας. Τελικά αυτές οι πρακτικές των δυτικών κρατών προκάλεσαν την άνοδο του ρατσισμού και της ξενοφοβικής Άκρας Δεξιάς, και μάλιστα περισσότερο ανάμεσα στα λαϊκά στρώματα, καθώς η κοινωνική πίεση από τη λαθρομετανάστευση ήταν εντονότερη στα φτωχά κοινωνικά στρώματα. Η πολυπολιτισμικότητα ως πολιτική θέση εγκαταλείφθηκε οριστικά από την Αμερική μετά την 11 η Σεπτεμβρίου του Στην Ευρώπη μια πλειάδα δραματικών εξελίξεων και γεγονότων (εθνοτικές συγκρούσεις και κοινωνικές αναταραχές) συνδέονται από τους πολιτικούς και κοινωνικούς αναλυτές με την επικράτηση αυτής της επιλογής. Αυτά τα φαινόμενα καλλιεργούν ολοένα και περισσότερο ένα κλίμα σκεπτικισμού στους κόλπους των υπεύθυνων φορέων, αλλά και του λαού. 10 Τα τελευταία χρόνια πριμοδοτείται ένα άλλο μοντέλο αξιολόγησης των διαφόρων πολιτισμών και συνακόλουθα συνύπαρξης των λαών, το σχήμα των διαπολιτισμικών σχέσεων έναντι των απλών πολιτιστικών σχέσεων. Η διαφορά έγκειται στο ότι το δεύτερο είναι στάσιμο και προωθεί τη διερεύνηση με συγκριτικό τρόπο των μεμονωμένων χαρακτηριστικών και φαινομένων των εθνικών πολιτισμών, ενώ το πρώτο είναι δυναμικό και αναφέρεται στη λειτουργική αλληλεπίδραση μεταξύ δύο ή περισσότερων πολιτισμών. Στην αγγλική γλώσσα υπάρχουν και ξεχωριστοί όροι, transcultural και intercultural αντίστοιχα. 11 Από τα μέσα του 20 ου αιώνα, με την εμφάνιση του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης, η πολιτισμική ποικιλομορφία του κόσμου απειλείται σοβαρά από τη διάδοση του δυτικού πολιτιστικού προτύπου. Θεωρητικά η τεχνολογική πρόοδος βοηθά στις πολιτιστικές επιρροές ανάμεσα στους διαφόρους λαούς. Στην πραγματικότητα όμως με την έκρηξη της πληροφορικής η επικοινωνία παγκοσμιοποιείται και οι πολιτισμικές αντιστάσεις εξασθενίζουν. Ο έλεγχος της τεχνολογίας, της επιστήμης και της οικονομίας σε παγκόσμιο επίπεδο από ισχυρά κράτη ευνοεί την επιβολή μιας δυτικότροπης πολιτιστικής ομοιομορφίας και απειλεί να παραγκωνίσει τις πολιτιστικές ταυτότητες των ασθενέστερων χωρών και κοινωνικών ομάδων. Οι τάσεις πολιτιστικής ομοιογενοποίησης δημιουργούν μια κρίση ταυτότητας στις μικρές τοπικές κουλτούρες και προκαλούν τις αντιδράσεις των εθνοτικών ή εθνικών ομάδων που προσπαθούν να διαφυλάξουν την ιδιαίτερη ταυτότητά τους. 12 Πάντως, βασική προϋπόθεση για την παγίωση υγιών διαπολιτισμικών σχέσεων είναι ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η προστασία της εθνικής πολιτισμικής κληρονομιάς κάθε λαού. Η κατανόηση και η αποδοχή της διαφορετικότητας πρέπει να ενισχύεται μέσα από έναν οικουμενικό δίαυλο, την κοινή γλώσσα της τέχνης. Η διασφάλιση ισότιμου διαλόγου μεταξύ των πολιτισμών μπορεί να απεμπολήσει τον κίνδυνο να μετατραπεί ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας σε πόλεμο πολιτισμών. 13 Στην ουσία το ζητούμενο στις 10 Δ. Μπασαντής, 2007: (Τετράδα Πολιτισμού, τ.1) 11 Μ. Τσατσάνογλου, 2007: 54. (Τετράδια Πολιτισμού, τ.1) 12 Κ. Βρύζας, 1997: 54, Μ. Τσατσάνογλου, ό. π.:

12 σύγχρονες κοινωνίες είναι να αντιληφθούμε τη νέα οικουμενικότητα και να προσπαθήσουμε να εξασφαλίσουμε τις ελευθερίες και τα δικαιώματα όλων μέσα από θεσμούς, όπως το κράτος και το έθνος. Μέσα από αυτή την προοπτική μπορεί να κατοχυρωθεί η ισότιμη συμμετοχή στις δημοκρατικές διαδικασίες και το δημόσιο συμφέρον. 14 Αρκετοί άνθρωποι αντιπαρατίθενται στην ισοπέδωση του εκδυτικισμού, στον κίνδυνο απώλειας της αυτονομίας και της ταυτότητάς τους. Δημιουργούν συσπειρώσεις και αντιστέκονται, είτε με την προστασία των παραδόσεών τους, είτε διεκδικώντας την άμεση συμμετοχή τους στα κέντρα λήψης των αποφάσεων. 15 Επιχειρείται δηλαδή μια τάση επιστροφής στην παράδοση με στόχο την ενδυνάμωση της πολιτιστικής ταυτότητας και της πολιτισμικής φυσιογνωμίας ενός τόπου. Στην Ελλάδα η λέξη πολιτισμός με νέα έννοια πρωτοεμφανίστηκε το 1829 από τον Αδαμάντιο Κοραή, που θέλησε να αποδώσει την γαλλική λέξη civilization. Βέβαια τη λέξη τη χρησιμοποιούσαν και στην αρχαιότητα, με την έννοια της διαχείρισης δημοσίων υποθέσεων και προερχόταν από τη λέξη «πολίτης» και αυτή από το «πόλις». Στη συνέχεια η λέξη πολιτική υιοθετήθηκε και από άλλες γλώσσες (politics, politique, Politik κ.τ.λ.) και αποτέλεσε μια διεθνή λέξη. Σύμφωνα με τον κ. Μπαμπινιώτη, η έννοια Πολιτισμός αναλύεται σε δύο σκέλη, τον τεχνικό πολιτισμό, που περιλαμβάνει όλα τα επιτεύγματα του υλικού τομέα και τον πνευματικό πολιτισμό, που είναι η καλλιέργεια των πνευματικών και ψυχικών δυνάμεων των πολιτών ενός έθνους ή ενός κράτους. Την πεμπτουσία του πολιτισμού περιλαμβάνει ο δεύτερος τομέας, γιατί αυτός διαμορφώνει την προσωπικότητα του πολίτη σε ευαίσθητο και υπεύθυνο ενεργό πολίτη, μέσω της απόκτησης της επιστημονικής γνώσης και νόησης, καθώς και της καλλιέργειας της ψυχής και των συναισθημάτων του. Αυτή την πνευματική πλευρά του πολιτισμού συνέλαβαν και ανέπτυξαν σε κοσμοθεωρία οι αρχαίοι Έλληνες και της απέδωσαν τον γενικό όρο «παιδεία Η έννοια της Πολιτισμικής Φυσιογνωμίας Κάθε τόπος έχει την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του, αυτό που ονομάζουμε ταυτότητα. Αυτή συντίθεται από τα βασικά δεδομένα του φυσικού περιβάλλοντός του και από τα ανθρωποποίητα μορφήματα που αντικατοπτρίζονται στο αστικό τοπίο και στα πολιτισμικά του στοιχεία και του προσδίδουν μια μοναδικότητα. Πιο συγκεκριμένα, υπαγορεύεται από τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του φυσικού περιβάλλοντός του, όπως είναι η τοπογραφία και το φυσικό ανάγλυφο, ο υπέργειος και υπόγειος πλούτος του, η συγκεκριμένη πανίδα και χλωρίδα, που ορίζουν και το μικροκλίμα της περιοχής. Είναι, όμως, και προϊόν ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Είναι οι κάτοικοί μιας πόλης και οι σχέσεις μεταξύ τους, που αποτελούν την κοινωνία με όλες τις οικονομικές δραστηριότητές της, τα δημιουργήματά τους, ο οικιστικός ιστός της πόλης, με τα αρχιτεκτονήματα, τους κοινόχρηστους χώρους και τα άλλα κοινωφελή έργα. Είναι, βέβαια, και το κοινωνικό της περιβάλλον, όπως αυτό αντανακλάται στην κοινωνική, οικονομική, αλλά και ηλικιακή σύνθεση των κατοίκων της. Τα ήθη και τα έθιμα, το γλωσσικό ιδίωμα, οι ιδιαίτερες διαιτητικές συνήθειες 14 Δ. Μπασαντής, 2007: Κ. Βρύζας, 1997: Γ. Μπαμπινιώτης, , ανακτ

13 τους, και γενικά οι νοοτροπίες και οι συμπεριφορές τους, όπως αυτές συσχετίζονται με τη συναισθηματική και ψυχολογική ιδιοσυγκρασία τους. Είναι όλα αυτά τα στοιχεία που συγκροτούν το Λόγο και το Μύθο μιας περιοχής. Γιατί, κάθε τόπος με το πέρασμα των χρόνων δημιουργεί τα δικά του σύμβολα που εμπεδώνονται στη συνείδηση των πολιτών και των επισκεπτών ως σημεία αναφοράς, ως στοιχεία αναγνωσιμότητας και αναγνωρισιμότητας της πόλης. Μπορεί να είναι ο,τιδήποτε γίνεται αντιληπτό με την όρασή μας ή με κάποια άλλη αίσθησή μας, όπως είναι οι ήχοι, οι οσμές, οι γεύσεις, αλλά και ψυχολογικές, συναισθηματικές ή ιδεολογικές εικόνες. 17 Όλα τα παραπάνω μας οδηγούν στον προσδιορισμό των βασικών ποιοτήτων που αποδίδουν τις πραγματικές, ιδεολογικές και μυθολογικές διαστάσεις της πόλης και των κατοίκων της. Γιατί κάθε πόλη είναι «καθ εικόνα και ομοίωση» των κατοίκων της. Τα προβλήματα της σημερινής πόλης είναι και προβλήματα της κοινωνίας των πολιτών της. Οι πολίτες δημιουργούν μια πόλη που τους αντιπροσωπεύει αλλά και αυτή με τη σειρά της διαμορφώνει και συγκροτεί την προσωπικότητά τους. Είναι ο χώρος που θα εκφράσουν τις ικανότητές τους, θα διευρύνουν την οντότητά τους και εντέλει θα ολοκληρώσουν την ύπαρξή τους. Αναπτύσσεται δηλαδή μια ιδιαίτερα δυναμική σχέση, μια αλληλοεπίδραση μεταξύ τόπου και ανθρώπου. Έτσι, κάθε εποχή αφήνει το αποτύπωμά της, συνεισφέρει στη δημιουργία της συλλογικής εικόνας της πόλης. Και κάθε γενιά οφείλει να σέβεται την προηγούμενη συλλογική μνήμη, όχι μόνο ως μουσειακό είδος ή ως εκμεταλλεύσιμο τουριστικό προϊόν, αλλά ως μαγιά που βοηθά τη γόνιμη ενσωμάτωση των σύγχρονων δημιουργιών της. Επιπλέον, οι κάτοικοί της οφείλουν να αναγνωρίζουν και να ακολουθούν τις σταθερές αξίες που υπαγορεύει το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, ώστε να εξασφαλίζεται η έννοια της διαχρονικότητας και η προστασία της μοναδικότητας της φυσιογνωμίας της πόλης. Έτσι, με αυτή την έννοια, ο τόπος μας δεν είναι και δεν πρέπει να μας είναι αδιάφορος. Είναι κομμάτι του εαυτού μας, είναι στοιχείο της προσωπικότητάς μας, εμπεριέχει ως κουκούλι όλες τις προσωπικές μας μνήμες αλλά και των προγόνων μας. Αντικατοπτρίζει τις γνώμες μας, τις κρίσεις μας, τα συναισθήματά μας, τις επιλογές μας και τις πράξεις μας. Κάθε κομμάτι, κάθε γωνιά του τόπου μας είναι συνδεδεμένο με κάποιο βίωμα, με κάποια ανάμνηση της δικής μας παιδικής, νεανικής ή ενήλικης ζωής ή των προγόνων μας. Είναι η πεμπτουσία της ίδιας μας της ζωής. Του οφείλουμε λοιπόν την αγάπη μας και τη φροντίδα του αφιλοκερδώς. Ποιος είναι, όμως, ο ρόλος της μνήμης στη δημιουργία της ιστορίας μιας πόλης; Με ποιους τρόπους η διαδικασία της μνήμης επεξεργάζεται τις εμπειρίες του αστικού χώρου, παράγοντας καινούρια και συνήθως διαμφισβητούμενα νοήματα της πόλης; Είναι βασική παραδοχή σε τέτοια ερωτήματα ότι η «μνήμη», η «πόλη» και η «προφορική μαρτυρία» δεν αποτελούν σημασιολογικούς χώρους ολοκληρωμένους και αυστηρά οριοθετημένους, αλλά αντίθετα ρευστούς και διαπερατούς, που μεταβάλλονται τόσο από τις ιστορικές και πολιτισμικές συγκυρίες όσο και από τις σχέσεις που αναπτύσσουν μεταξύ τους οι άνθρωποι. Η πόλη δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως ενιαίος και ομοιογενής χώρος, αλλά ως πεδίο αντιπαραθέσεων, συγκρούσεων και διεκδικήσεων. Είναι ο χώρος που εμπεριέχει ταυτόχρονα τις μνήμες τις δικές μας και των «άλλων». Τι είδους συγκλίσεις και αποκλίσεις παρατηρούμε ανάμεσα στην ατομική και τη συλλογική μνήμη; Ποιοι είναι οι «άλλοι» στην πόλη; Τι μνήμες 17 Ι. Στεφάνου, 2000: &

14 κουβαλούν μαζί τους και τι μνήμες συναντούν στο νέο τόπο εγκατάστασης; Συνήθως, στους αστικούς χώρους μια πληθώρα αναμνήσεων διαφορετικών ομάδων διασταυρώνονται ή επικαλύπτονται, σχηματίζοντας το φαινόμενο που ονομάστηκε «αστικά παλίμψηστα». 18 Η μνήμη θα μπορούσε να διακριθεί σε κοινωνική-συλλογική και ατομική-προσωπική. Βέβαια, δεν μπορεί να υπάρξει ένας απόλυτος διαχωρισμός μεταξύ τους. Ο Halbwachs χρησιμοποίησε πρώτος τον όρο της κοινωνικής μνήμης, βασιζόμενος στην κοινωνική της διάσταση. Κατά μια έννοια η κοινωνική μνήμη είναι η μνήμη του συνόλου. Αποτελεί το άθροισμα των αναμνήσεων που περνούν από γενιά σε γενιά μέσα από τις αφηγήσεις και τις μαρτυρίες για σημαντικά γεγονότα του παρελθόντος. Αντίστοιχα, ατομική μνήμη είναι η μνήμη του ατόμου. Στην ουσία, όμως, αυτή δεν μπορεί να είναι αυτόνομη, γιατί το άτομο, στα πλαίσια της κοινωνικής του δράσης, αναπτύσσει σχέσεις, υπάγεται σε διάφορες ομάδες, οι οποίες του υπαγορεύουν στάσεις και απόψεις απέναντι στην κοινωνική πραγματικότητα και την παρελθούσα εμπειρία. Επομένως το περιεχόμενο της μνήμης του είναι μια σύνθεση επιρροών που διαμορφώνεται από τις πολλαπλές συλλογικές μνήμες. Με βάση αυτή τη λογική εξηγείται γιατί το σύνολο των ενθυμήσεων που μοιράζεται μια ομάδα δεν παρουσιάζεται με την ίδια ένταση στον καθένα. 19 Όλοι αυτοί οι παράγοντες συμβάλλουν στην κατασκευή των διαφόρων ταυτοτήτων της πόλης. Βέβαια, ο Tim Cresswell στο Place, a short introduction επισημαίνει ότι η μνήμη φαίνεται να είναι προσωπική υπόθεση. Θυμόμαστε κάποια πράγματα και ξεχνάμε κάποια άλλα. Όμως, στην πραγματικότητα η μνήμη δεν είναι τόσο προϊόν εγκεφαλικών διεργασιών. Η μνήμη είναι κοινωνικοπολιτική υπόθεση. Κάποιες μνήμες αφήνονται να ξεχαστούν, ενώ κάποιες άλλες υποστηρίζονται και πριμοδοτούνται. Αυτό συνήθως το αναλαμβάνουν διάφοροι κοινωνικοί θεσμοί του οργανωμένου κράτους, όπως τα μουσεία, τα μνημεία, το σχολείο και άλλοι φορείς. 20 Κάτι αντίστοιχο, σε επίπεδο έθνους, διατύπωσε και ο Μπένεντικτ Άντερσον στο έργο του «Φαντασιακές Κοινότητες». Θεωρεί, λοιπόν, τα έθνη ως φαντασιακές κοινότητες αν και πολιτικές οντότητες, των οποίων οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους, όπως η εκπαίδευση, η καθιέρωση των εθνικών γλωσσών, τα μουσεία και οι χάρτες, διαμορφώνουν συλλογική εθνική συνείδηση με απώτερο σκοπό την ανάπτυξη μηχανισμών εθνικής ενσωμάτωσης. 21 Έτσι, πλάθονται οι πολιτισμικές ταυτότητες των λαών. Η πολιτιστική ταυτότητα έχει διπλή έννοια: θετική, που ευνοεί το διάλογο και την ανοχή του «άλλου» και αρνητική, που καλλιεργεί την απόρριψη, την επιθετικότητα και το μίσος. Σήμερα παρουσιάζονται αδυναμίες δημιουργίας συγκεκριμένης ταυτότητας στους επιμέρους πληθυσμούς λόγω της επικράτησης των ισχυρότερων παγκοσμιοποιημένων στοιχείων Η έννοια της Πολιτιστικής Κληρονομιάς Η σχέση μιας κοινότητας με το παρελθόν της και τις παραδόσεις της είναι ένα στοιχείο πολύ σημαντικό. Η παράδοση είναι μνήμη και η ταυτότητα θεμελιώνεται πάνω σε αυτή τη μνήμη. Κανένα άτομο, ομάδα ή λαός δεν είναι δυνατόν να επιβιώσει χωρίς ιστορική μνήμη. Όπως είδαμε, η σχέση αυτή, εν μέρει φανταστική, μεταβάλλεται και αναπλάθεται συνεχώς μέσα από 18 Δ. Λαμπροπούλου, 2014, ανακτ Χ. Κοντογιάννη-Κ. Μητροκανέλου, (Διπλωματική) 2013: T. Cresswell, 2004: Μ. Άντερσον, 1997:13 22 Κ. Βρύζας, 2005:

15 τους μηχανισμούς της συλλογικής μνήμης και της συνεχούς δημιουργικής ανατροφοδότησης από το παρελθόν. Γιατί, βέβαια, η «παράδοση» είναι ένας ζωντανός οργανισμός, δεν είναι μια ρομαντική επιστροφή στο παρελθόν. Είναι ό,τι «παραδίδεται» από γενιά σε γενιά και ενσωματώνεται στην κοινωνική μνήμη μέσα από διάφορους μηχανισμούς κοινωνικοποίησης. Πρόκειται λοιπόν για ένα σώμα σχέσεων και δομών που συνεχώς εμπλουτίζεται από την τεχνολογία και τον «ανώτερο πολιτισμό» των ξεχωριστών ατόμων. Παλιότερα αυτή η διαδικασία εμπλουτισμού των παραδοσιακών πολιτισμών γινόταν με σταθερούς και αργούς ρυθμούς. Οι επιρροές και οι καινοτομίες αφομοιώνονταν με τρόπο που εξασφαλιζόταν μια διαχρονική πολιτισμική ενότητα, η οποία διατηρούσε επί μακρόν ευδιάκριτη την πολιτισμική ταυτότητα αυτών των κοινοτήτων. Σήμερα διαπιστώνουμε ότι ακόμα και πληθυσμοί με υψηλό πολιτιστικό επίπεδο και επομένως μεγάλες δυνατότητες αφομοίωσης αδυνατούν να διαχειριστούν τη νέα γνώση και να ενσωματώσουν τα νέα στοιχεία στον πολιτισμό τους. Οι εντυπωσιακές αλλαγές που έφερε η τεχνολογία στον 20 ο αιώνα, ιδίως στον τομέα της επικοινωνίας και της μετάδοσης της γνώσης, βρήκαν τις υποδομές των παραδοσιακών κοινωνιών ανεπαρκείς και ανέτοιμες να δεχθούν και να αφομοιώσουν τις νέες γνώσεις και τις συνέπειές τους στην ζωή των λαών τους. Αυτό συνήθως συμβαίνει σε κοινωνίες με χαμηλούς οικονομικούς και πληθυσμιακούς δείκτες και επομένως μικρές αντιστάσεις απέναντι στις αλλότριες πολιτισμικές επιρροές. Αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης είναι πολλές αξίες και παραδόσεις που ίσχυσαν για χιλιετίες να υποχωρήσουν και να εξαφανισθούν. Επομένως η ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών στη δομή των παραδοσιακών πολιτισμών και η προβολή όσων στοιχείων εξυπηρετούν οικουμενικές διαχρονικές αξίες θα επαναφέρουν την κλονισμένη ισορροπία που έχει χαθεί εξαιτίας του καταιγισμού των διαφόρων «αλλότριων» πολιτιστικών αγαθών. 23 Όπως η άκριτη υιοθέτηση ξένων προτύπων γίνονται αίτια πολιτιστικής αλλοτρίωσης έτσι και η προσκόλληση σε μια εξιδανικευμένη παράδοση οδηγεί στο σοβινισμό και προκαλεί την εμφάνιση των εθνικισμών και των διαφόρων φανατισμών. Η σχέση με την παράδοση δεν πρέπει να είναι μια επιδερμική σχέση υποταγής ή εξάρτησης. Το παρελθόν δεν πρέπει να κυριαρχεί και να κατευθύνει το παρόν. Επιβάλλεται, επομένως, ο σεβασμός στην παράδοση με την ταυτόχρονη γόνιμη μετάλλαξή της. Είναι απαραίτητη η αναζωογόνηση της πολιτιστικής κληρονομιάς με τη συνεχή μετουσίωση των σημαντικών της στοιχείων σε σύγχρονες μορφές πολιτισμού. Δηλαδή, η πολιτιστική κληρονομιά δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μουσειακό είδος, αλλά ως μια αστείρευτη πηγή έμπνευσης νέων δημιουργιών. Από την άλλη πλευρά, η στάση απέναντι στον πολιτισμό άλλων λαών ή ομάδων δεν πρέπει να είναι ούτε δουλική, ούτε τελείως απορριπτική. Αντίθετα, πρέπει να υπάρχει μια επιλεκτική και δημιουργική αφομοίωση ξένων πολιτισμικών συνεισφορών, στάση που θα οδηγήσει στην εμφάνιση νέων πολιτισμικών μορφών. Εκείνο που έχει σημασία τελικά είναι ο εμπλουτισμός της καθημερινής πρακτικής των ατόμων και των ομάδων μέσα από την αξιοποίηση ζωντανών παραδόσεων και της δημιουργικής ενσωμάτωσης ξένων συμβολών με προοπτική την αέναη πολιτιστική δημιουργία και ανανέωση Αικ. Πολυμέρου Καμηλάκη: 2008: (Τετράδια Πολιτισμού, τ. 3-4) 24 Κ. Βρύζας, 2005: ,

16 Στα πλαίσια της ευρωπαϊκής ενοποίησης η οποία αποσκοπεί να συνδυάσει μια οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική ανάπτυξη των κρατών μελών η πολιτιστική κληρονομιά μπορεί να αποδειχθεί εξαιρετικά πολύτιμη για την εξυπηρέτηση του τελικού στόχου, που είναι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Κρίνεται, λοιπόν, σκόπιμο η δυναμική αυτή να αναγνωριστεί πλήρως και να αξιοποιηθεί περισσότερο, σύμφωνα με τις ανάγκες των σύγχρονων κοινωνιών, ώστε αφενός να ενισχυθεί ο τομέας της πολιτιστικής κληρονομιάς και αφετέρου να επιτευχθεί ένα βιώσιμο μέλλον για την Ευρώπη και τους πολίτες της Βιώσιμη Ανάπτυξη Η βιώσιμη (αειφόρος) ανάπτυξη είναι το υπ αριθμόν ένα ζητούμενο του 21 ου αιώνα. Στόχοι της αειφόρου ανάπτυξης είναι η διατήρηση των φυσικών και ανθρωπογενών πόρων, η αρμονία του φυσικού και του δομημένου περιβάλλοντος, η εξασφάλιση της ποιότητας του περιβάλλοντος, η κοινωνική ισότητα και η δημόσια συμμετοχή. 26 Ο όρος έχει προέλθει από το χώρο της δασοπονίας. Η βιώσιμη ή αειφόρος ανάπτυξη ορίστηκε για πρώτη φορά το 1987 από την Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη στο τελικό κείμενο της, με τίτλο «Το Κοινό μας Μέλλον», που έμεινε γνωστή ως «έκθεση Brundtland», καθώς ο Gro Harlem Brundtland ήταν πρωθυπουργός της Νορβηγίας και πρόεδρος της WCED 27 τότε. Η βιώσιμη ανάπτυξη ορίστηκε ως «η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να δεσμεύει τη δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιούν τις δικές τους ανάγκες». Τότε, αρκετοί πολέμιοί της θεώρησαν ασυμβίβαστες τις δύο έννοιες, τη δυνατότητα διαρκούς ανάπτυξης και την προστασία του περιβάλλοντος. Κάποιοι άλλοι εξέφρασαν την αισιοδοξία ότι η βιώσιμη ανάπτυξη, που ουσιαστικά είναι μια πολιτιστική μετάλλαξη, είναι δυνατή με την υπερίσχυση των πνευματικών και ηθικών αξιών, όπως ο σεβασμός της αξίας του ανθρώπου και της ιδιαιτερότητας των διαφόρων πολιτισμών. Ο επόμενος σημαντικός σταθμός για τη νοηματοδότηση του όρου ήταν η σύνοδος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (UNED) στο Ρίο ντε Τζανέιρο, το Στη σύνοδο αυτή συμμετείχαν 170 κράτη και υπέγραψαν την Ατζέντα 21, που αποτέλεσε ένα παγκόσμιο στόχο για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Εκεί έγινε εμφανής η σύνδεση της βιώσιμης ανάπτυξης με τον πολιτισμό. Στην Ατζέντα 21 τονίστηκε ότι η διαπολιτισμική επικοινωνία για να είναι βιώσιμη θα πρέπει να βασίζεται στον αμοιβαίο σεβασμό και τη διατήρηση των ιδιαίτερων εθνικών πολιτισμών. Το έγγραφο αυτό όμως περιείχε μόνο γενικούς στόχους και όχι και τους τρόπους επίλυσης των μεγάλων οικολογικών και κοινωνικών προβλημάτων που έθιγε. Έκτοτε, έχουν γίνει πολλές συναντήσεις των αντιπροσώπων των κρατών μελών της Ε.Ε. για να ορίσουν τους κανόνες και τις κατευθυντήριες γραμμές της πολιτικής τους με στόχο την επίτευξη της βιωσιμότητας. Σήμερα η βιώσιμη ανάπτυξη αποτελεί στόχο για όλα τα πεδία της ζωής. Οι τέσσερις βασικοί πυλώνες της βιωσιμότητας είναι το Περιβάλλον, η Οικονομία, η Κοινωνία και ο Πολιτισμός. 28 Στην πορεία για την επίτευξη της βιώσιμης ανάπτυξης η Ε.Ε. θεωρεί ότι υπάρχουν έξι βασικές πηγές απειλής: 25 Πρακτικά Συνεδρίου «Η πολιτιστική κληρονομιά στο προσκήνιο»: Αθ. Γιαννακού, 2007: 10 (σεμινάρια ΤΕΕ) 27 World Commission on Environment and Development 28 Ρ. Μητούλα, 2006:

17 Οι κλιματικές αλλαγές, που επιδρούν στην άνοδο της θερμοκρασίας του πλανήτη και στην παρουσία ακραίων καιρικών φαινομένων. Οι κίνδυνοι για την δημόσια υγεία από ασθένειες ανθεκτικές στα αντιβιοτικά, αλλά και από τη χρήση χημικών ουσιών στην καθημερινή ζωή. Η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός. Η γήρανση του πληθυσμού. Η αυξανόμενη πίεση στους ζωτικούς φυσικούς πόρους και η μείωση της βιοποικιλότητας, Τα κυκλοφοριακά προβλήματα στις αστικές περιοχές και η ρύπανση που προκαλούν τα μέσα μεταφοράς (Commission of the European Communities, 2001& European Commission, 2002) Βιώσιμη Τοπική και Πολιτιστική Ανάπτυξη Η βιώσιμη τοπική ανάπτυξη είναι μια άλλη πτυχή της βιώσιμης ανάπτυξης που με όχημα τις διαρθρωτικές αλλαγές και την οικονομική ανάπτυξη οδηγεί στη βελτίωση της καθημερινότητας και του επιπέδου ζωής των τοπικών κοινωνιών. Ταυτόχρονα επιτυγχάνεται η συγκράτηση του τοπικού πληθυσμού, και ιδιαίτερα των νέων, στην περιφέρεια και η αποφυγή της άκρατης αστικοποίησης των μικρών κοινωνιών. 30 Από τις αρχές της δεκαετίας του 90 ο ρόλος του πολιτισμού ως απαραίτητου στοιχείου της αειφόρου ανάπτυξης άρχισε να γίνεται ιδιαίτερα προφανής. Αρχικά συναντάται στο πλαίσιο των αναπτυσσόμενων χωρών, καθώς και της περιφερειακής ανάπτυξης. Σύμφωνα με την βιώσιμη πολιτιστική ανάπτυξη, η ανάπτυξη μιας περιοχής δεν θα πρέπει να υπερβαίνει τη δυνατότητα της κοινότητας των κατοίκων της να προσαρμοστεί στις αλλαγές. Οι σχετικές μελέτες αναφέρονται βασικά στις τοπικές πολιτιστικές αξίες, τα πολιτιστικά δικαιώματα και τη γενικότερη φιλοσοφία που αφορά τη συλλογική συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων, σχεδιασμού και υλοποίησης ενός προγράμματος από μια ανθρώπινη κοινότητα. Σημαντικούς πόρους ανάπτυξης αποτελούν η διατήρηση και η συντήρηση της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά και οι τέχνες, οι πολιτιστικές δράσεις, η δημιουργικότητα, η διαφορετικότητα. Τέλος, δεν πρέπει να παραλείπονται η εκπαίδευση και η δια βίου μάθηση, ο πολιτισμός της καθημερινής ζωής, που θεωρούνται ιδιαίτερα σημαντικά στοιχεία του ανθρώπινου και κοινωνικού κεφαλαίου. 31 Μέχρι τα τέλη του 1970 το μοντέλο ανάπτυξης των πόλεων ήταν αυστηρά συγκεντρωτικό και δεν επέτρεπε την ενεργό εμπλοκή της τοπικής κοινωνίας στο σχεδιασμό, λήψη αποφάσεων και δραστηριοποίηση του ενδογενούς ανθρώπινου δυναμικού των τοπικών κοινωνιών. Σχεδιαζόταν και εφαρμοζόταν αποκλειστικά από τους κεντρικούς ή αποκεντρωμένους κρατικούς διοικητικούς μηχανισμούς. Έτσι πολλοί τοπικοί ανθρωπογενείς και περιβαλλοντικοί πόροι έμεναν αναξιοποίητοι. Με την πάροδο του χρόνου η στρατηγική ανάπτυξης άλλαξε και σήμερα πλέον οι επιθυμίες, οι απόψεις και οι ανάγκες των κατοίκων εισακούονται και λαμβάνονται υπόψη οι ιδιαίτερες πολιτιστικές αξίες και έθιμα του τόπου. Έτσι, αφενός μεν προστατεύονται και αξιοποιούνται οι διαθέσιμοι φυσικοί και ανθρώπινοι πόροι και αφετέρου τα παραγόμενα από την αναπτυξιακή διαδικασία οφέλη παραμένουν στην περιοχή Ρ. Μητούλα, 2006: 25, 31 Μ. Ζορμπά, 2013: ανακτ Ρ. Μητούλα, 2008:

18 Σήμερα έχουν επικρατήσει οι σύγχρονες χωρικές πολιτικές για το σχεδιασμό, την ανταγωνιστικότητα και τη βιώσιμη ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων. Ο χωρικός σχεδιασμός αποτελεί μια πρακτική που αποσκοπεί στην ισόρροπη ανάπτυξη ενός χώρου, περιφερειακού, εθνικού ή διεθνικού. Είναι μια δραστηριότητα του δημόσιου τομέα και αφορά την οργάνωση του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού μιας συγκεκριμένης περιοχής. Λαμβάνει, όμως, υπόψη του τις γεωγραφικές, κοινωνικές και οικονομικές ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής και επομένως τις επιπτώσεις της αστικής ανάπτυξης στο βιοφυσικό περιβάλλον, όπως ακτές, υγροβιότοπους και περιοχές με σημαντική ιστορική κληρονομιά. Άρα λοιπόν ο χωρικός σχεδιασμός είναι το μέσο για την επίτευξη μιας βιώσιμης, αειφόρου ανάπτυξης. Στα τέλη δε του 20 ου αιώνα, νεότερες προσεγγίσεις έδωσαν στον χωρικό σχεδιασμό μια πιο προωθημένη μορφή. Ο ρόλος του κράτους έχει συρρικνωθεί και έχουν αναδυθεί νέες συνεργασίες μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου τομέα. Συμμετέχουν άτομα με διαφορετικές ικανότητες και αρμοδιότητες, με απώτερο κοινό στόχο την επίτευξη συναίνεσης και τη διαχείριση της χωρικής ανάπτυξης. Επομένως, με μια συνετή κατανομή των επενδύσεων σε βασικές υποδομές (μεταφορών, τηλεπικοινωνιών και ενέργειας) γίνεται αναδιάρθρωση των δραστηριοτήτων και των ευκαιριών απασχόλησης και γενικότερα της ποιότητας ζωής. Αποτέλεσμα της αναγνώρισης των επιπτώσεων και των περιορισμών της χωρικής ανάπτυξης είναι η αναδιοργάνωση της ελκυστικότητας των διαφόρων περιοχών. 33 Τα χαρακτηριστικά των πολιτιστικών προϊόντων είναι μοναδικά και διαφοροποιούνται σημαντικά από εκείνα των βιομηχανικών προϊόντων. Το κυριότερο χαρακτηριστικό τους είναι ότι, αντίθετα από τα βιομηχανικά προϊόντα, η αξία τους αυξάνεται με τη χρήση τους. Η παραδοσιακή θεώρηση του πολιτισμού καθορίζει τον πολιτισμό ως ένα αποδεκτό, κληρονομημένο σύνολο τέχνης, αισθητικής μορφής, συμβολικών εννοιών, πρακτικών και θεσμών. Σήμερα η προσέγγιση αυτή καθίσταται ανεπαρκής, καθόσον η σύγχρονη αντίληψη για τον πολιτισμό επικεντρώνεται όχι τόσο στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς του παρελθόντος, αλλά στη δυνατότητα αξιοποίησής της, ως πηγή έμπνευσης και εφευρετικής δημιουργίας νέων μορφών πολιτισμού στο παρόν και στο μέλλον. Συνεπώς, η πραγματική αξιολόγηση της ποιότητας και της βαρύτητας του πολιτισμού μιας κοινωνίας δεν είναι η ύπαρξη, απλή προστασία και έκθεση της πολιτιστικής της κληρονομιάς αλλά η δυναμική του. Δηλαδή η ύπαρξη ενός περιβάλλοντος που προάγει την πρωτοτυπία, τη σύνθεση, αλλά και την κοινωνική συμμετοχής στη δημιουργία νέων ιδεών. Δεν αρκεί πλέον η βελτίωση των υποδομών, η δημόσια πολιτική οφείλει να υιοθετήσει ένα πλαίσιο κινήτρων και μέτρων που θα προωθούν τις δυναμικές καινοτομίες στις τέχνες και τις επιστήμες, θα πριμοδοτούν τις ευρηματικές ιδέες και θα τις κοινωνούν με το πληροφοριακό δίκτυο. Η τεχνολογία της πληροφορίας καταδεικνύει την καθοριστική σημασία της πολιτικής του πολιτισμού για την ανάπτυξη μιας δημιουργικής και καινοτόμου κοινωνίας. 34 Η καινοτομία και η αειφόρος ανάπτυξη είναι το κλειδί για την αειφόρο ανάπτυξη. Θα πρέπει να ενθαρρυνθούν οι τοπικές κοινωνίες στη χρήση των ΤΠΕ (νέες Τεχνολογίες των Πληροφοριών και των Επικοινωνιών). Η πρόκληση που δημιουργείται με τη νέα στρατηγική «Ευρώπη 2020» δίνει νέες ευκαιρίες στις ελληνικές τουριστικές επιχειρήσεις, ακόμα και της περιφέρειας, να διεκδικήσουν μεγάλο μερίδιο της τουριστικής αγοράς Αθ. Γιαννακού, 2007: 1-9 (σεμινάρια ΤΕΕ) 34 Θ. Κυριαζίδης, 2007: (Τετράδια Πολιτισμού) 35 Λ. Μαρινάκου, 2010: 64 ( Συνέδριο) 18

19 1.6 Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη Ο τουρισμός αναγνωρίζεται ως ένας από τους βασικούς πυλώνες της ελληνικής οικονομίας, συμβάλλοντας 16,4% στο ΑΕΠ και δημιουργώντας το 20% της συνολικής απασχόλησης. 36 Η συρρίκνωση της γεωργικής, κτηνοτροφικής και της βιομηχανικής παραγωγής μετέθεσε το κέντρο βάρους της παραγωγής εισοδήματος στον τομέα των υπηρεσιών και ιδίως στον τουρισμό. Η χώρα στηρίζεται στη συνδρομή του τουρισμού για την έξοδο της από την τρέχουσα κρίση. Γενικά ο τουρισμός έχει αναδειχθεί ως ένας από τους πιο ισχυρούς και ραγδαία αναπτυσσόμενους οικονομικούς τομείς της παγκόσμιας κοινωνίας του 21ου αιώνα. Η τουριστική βιομηχανία αντλεί τη δύναμη της από εύθραυστες πηγές, όπως είναι το περιβάλλον, η ιστορία και ο πολιτισμός. Συνήθως έχει θετικές, αλλά και αρνητικές επιπτώσεις. Σίγουρα συνεισφέρει στην οικονομική άνθιση μιας περιοχής καθώς δημιουργεί θέσεις εργασίας και εισροή χρημάτων στην τοπική αγορά. Συχνά, όμως, η ανοργάνωτη και λανθασμένη ανάπτυξη του τουρισμού γίνεται αιτία περιβαλλοντικών και κοινωνικών επιβαρύνσεων μιας περιοχής. Μια άκρατη και χωρίς στρατηγική ανάπτυξη του τουρισμού μπορεί μεν βραχυπρόθεσμα να επιφέρει οικονομικά οφέλη καταλήγει ωστόσο, μακροπρόθεσμα, σε χαμηλής ποιότητας τουριστική δραστηριότητα. Ο μαζικός τουρισμός σε περιοχές με συγκεκριμένες περιβαλλοντικές και κοινωνικές δυνατότητες μπορεί να προκαλέσει δυσλειτουργίες και αλλοιώσεις στις συνήθειες της τοπικής κοινωνίας, όπως συνωστισμό, μόλυνση του περιβάλλοντος, εξάντληση φυσικών πηγών ενέργειας, πολιτιστική αλλοτρίωση κ.ά. 37 Βασική προτεραιότητα της σύγχρονης τουριστικής πολιτικής διεθνώς είναι, εκτός από τον παραδοσιακό μαζικό τουρισμό, ο εμπλουτισμός του τοπικού προϊόντος με νέες εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Γι αυτό κάθε περιοχή, προκειμένου να αυξήσει την ελκυστικότητα της ως τουριστικός προορισμός, αξιοποιεί οποιοδήποτε μέσο και πόρο διαθέτει. 38 O πολιτιστικός τουρισμός ασχολείται με δραστηριότητες και εμπειρίες σχετικές με τον πολιτισμό, όπως συμμετοχή σε φεστιβάλ και πολιτιστικές εκδηλώσεις, επίσκεψη σε μουσεία και χώρους τέχνης, επίσκεψη σε πολιτιστικά μνημεία και σε περιοχές που σέβονται το παραδοσιακό περιβάλλον, επαφή με την τοπική ιστορία και την παράδοση, τον παραδοσιακό τρόπο ζωής, τα τοπικά ήθη και έθιμα καθώς και την τοπική γαστρονομία. Πάντως, σύμφωνα με έρευνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, η πλειοψηφία των τουριστών προτιμά τις περιοχές με υψηλή περιβαλλοντική ποιότητα και έντονα στοιχεία τοπικού πολιτισμού. 39 Η συνειδητοποίηση ότι η διατήρηση των ιδιαίτερων φυσικών και κοινωνικοπολιτιστικών πόρων μιας περιοχής αποτελεί κοινωνικό δικαίωμα των κατοίκων της και αφετέρου ικανοποιεί τις ανάγκες του πολιτιστικού τουρισμού έχει καθιερώσει ολοένα και περισσότερο την έννοια της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης. Αυτή δίνει έμφαση στη διάχυση των ωφελειών της στην τοπική κοινωνία. Συγκεκριμένα, στην αξιοποίησή τους από την τοπική επιχειρηματικότητα, για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων. Παράλληλα φροντίζει για την εξασφάλιση της μακροβιότητας 36 Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων, ανακτ Θ. Αβδελή, 2005, (ηλεκτρονικό περιοδικό) id=197, ανακτ Ν. Κόνσολα, 2013: 3, ανακτ Ελ. Σαρδιανού, 2013: 32 (παραδόσεις στο ΠΜΣ «Αγωγή και Πολιτισμός») 19

20 των υλικών και άυλων αποθεμάτων της περιοχής, με συστηματικούς υπολογισμούς ώστε να μη γίνεται υπέρβαση της φέρουσας ικανότητας του φυσικού περιβάλλοντος. 40 Αρκετοί διεθνείς οργανισμοί που σχετίζονται με τον τουρισμό, το περιβάλλον και τον πολιτισμό ο Π.Ο.Τ (Παγκόσμια Οργάνωση Τουρισμού), UNEP(United Nations Environment Programme) και η UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization) προτείνουν ως λύση των προαναφερθέντων προβλημάτων τον επιμελή σχεδιασμό, καθώς και τη σωστή διαχείριση και ανάπτυξη οποιασδήποτε τουριστικής δραστηριότητας. Συγκεκριμένα, να είναι μακροπρόθεσμα περιβαλλοντικά ανεκτή, να αποφέρει βιώσιμα οικονομικά οφέλη στην περιοχή που αναπτύσσεται, να είναι ηθικά και κοινωνικά σύμφωνη με τις παραδόσεις της τοπικής κοινωνίας και τέλος να εξασφαλίζει τη διατήρηση του φυσικού και πολιτιστικού κεφαλαίου για τις μελλοντικές γενεές. Απαραίτητες προϋποθέσεις για την επιτυχή εφαρμογή, λειτουργία και αποδοτικότητα αυτών των χαρακτηριστικών είναι η ισότιμη συνεργασία όλων εμπλεκομένων, η δημιουργική συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στο σχεδιασμό της τουριστικής ανάπτυξης και τέλος η εκπαίδευση των επαγγελματιών, των πολιτών, αλλά και των τουριστών με σκοπό την υψηλή ποιότητα των προσφερόμενων τουριστικών υπηρεσιών και υποδομών. Ως συμπέρασμα, βιώσιμη ανάπτυξη του τουρισμού θεωρείται μια περίπλοκη διαδικασία που σχετίζεται με διάφορους τομείς της κοινωνίας και της οικονομίας και γι αυτό απαιτείται αμοιβαίος σεβασμός και η μόνιμη συνεργασία όλων των αρμόδιων ιδιωτικών και δημόσιων φορέων να στοχεύει στην κοινή επιτυχία και όχι στην ικανοποίηση μόνο ιδιοτελών συμφερόντων. 41 Υπό το καθεστώς της επιδεινούμενης οικονομικής κρίσης, η αειφόρος πολιτιστική και τουριστική ανάπτυξη φαίνεται να αποτελεί μονόδρομο, καθώς προωθεί την κοινωνική συνοχή και εξασφαλίζει ένα επίπεδο τοπικής ευημερίας, αποτρέποντας έτσι τη διαρροή πόρων και πληθυσμού από την περιφέρεια προς τα αστικά κέντρα Η Στρατηγική της Λισαβόνας Στη σύνοδο κορυφής της Λισαβόνας, το Μάρτιο του 2000, οι ηγέτες των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης έβαλαν ως στόχο την ανάδειξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως την ανταγωνιστικότερη οικονομία του κόσμου έως το Η στρατηγική αυτή, που έγινε γνωστή ως «Στρατηγική της Λισαβόνας», απαιτούσε συντονισμένη δράση των κρατών μελών σε διάφορους τομείς. Ιδιαίτερη έμφαση, μεταξύ των άλλων, δόθηκε στην προώθηση της έρευνας και της ανάπτυξης, στην αύξηση της απασχόλησης, ιδιαίτερα για τις γυναίκες και τους νέους, στην κοινωνική συνοχή, στην παιδεία και στον πολιτισμό. Όσον αφορά την παιδεία και τον πολιτισμό, που αποτελεί ένα ραγδαία αναπτυσσόμενο κλάδο, η ΣτΛ επικεντρώθηκε σε θέματα που αφορούν την οικονομία της γνώσης, την έρευνα, την ανάπτυξη και την ψηφιακή επανάσταση. Όμως, παράλληλα αναγνώρισε τη μεγάλη συμβολή του πολιτισμού στην οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή, καθώς συμβάλλει σημαντικά στην αύξηση του ευρωπαϊκού ΑΕΠ και δημιουργεί θέσεις εργασίας κυρίως υψηλής κατάρτισης. Είναι εμφανές λοιπόν ότι η ΣτΛ θεωρεί τον πολιτισμό σημαντικό μοχλό της ανάπτυξης και της 40 Μ. Κουρή, 2010: (συνέδριο) 41 Θ. Αβδελή, 2005, (ηλεκτρονικό περιοδικό) id=197, ανακτ Μ. Κουρή, ό. π.:

21 ανταγωνιστικότητας της Ευρώπης. Οι στόχοι της όμως αποδείχθηκαν υπερβολικά φιλόδοξοι και τα αποτελέσματα δεν ήταν ικανοποιητικά. Γι αυτό αργότερα, με τη «Στρατηγική για την Ανάπτυξη και την Απασχόληση», αποφασίστηκαν βελτιώσεις και μεγαλύτερη κινητοποίηση των υπεύθυνων φορέων Η Στρατηγική «Ευρώπη 2020» Το 2010 έκλεισε ο κύκλος της Στρατηγικής της Λισσαβόνας που επί μία δεκαετία στήριξε την εξέλιξη του θεσμικού οικοδομήματος της ΕΕ, συμβάλλοντας στη δυναμική σύγκλισης και ολοκλήρωσης με στρατηγικές μεταρρυθμίσεις. Κάτω από την πρωτόγνωρη διεθνή οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση που έπληξε από το 2007 την Ευρώπη, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε τον Μάρτιο 2010 τη νέα «Στρατηγική Ευρώπη 2020 για έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη». Η νέα αυτή στρατηγική της Ε.Ε. στοχεύει σε ένα μοντέλο που θα στηρίζεται σε τρεις πυλώνες: την οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντολογική σταθερότητα. Μέσω αυτής, εκτιμά ότι η Ευρώπη θα ανακάμψει από την κρίση με την ενίσχυση της παραγωγικότητας, της κοινωνικής συνοχής και της ανταγωνιστικότητας έναντι των προκλήσεων της παγκοσμιοποίησης. Οι προτεραιότητες αυτής της στρατηγικής μέχρι το 2020 θα είναι: μια έξυπνη οικονομική πολιτική που θα στηρίζεται στις γνώσεις και στις καινοτομίες και μια σταθερή οικονομική ανάπτυξη που θα δίνει προτεραιότητα στους πιο αποτελεσματικούς πόρους και στη συμμετοχή όλων, χωρίς κοινωνικούς αποκλεισμούς, αποβλέποντας στην εδαφική και κοινωνική συνοχή. Για να πετύχει αυτή η στρατηγική κάθε κράτος μέλος θα πρέπει να υιοθετήσει αυτούς τους στόχους ως εθνικούς στόχους. 44 Ο πολιτισμός, σύμφωνα με τα διεθνή και ευρωπαϊκά παραδείγματα, μπορεί να συμβάλει στην ανασυγκρότηση και στη συνολική ανάπτυξη μιας περιοχής, καθώς και τη διεθνή προβολή της, μέσα από την προαγωγή του διαπολιτισμικού διαλόγου και το σεβασμό της πολιτιστικής ποικιλομορφίας. 45 Η σύγχρονη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς βασίζεται στην αρμονική συνύπαρξη αξιών και ψυχαγωγίας. Για τη μεταβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς σε μια πολιτιστική βιομηχανία απαιτείται αρχικά μια ιδέα, έπειτα το κεφάλαιο, που μαζί με τα άτομα θα υλοποιήσουν αυτή την ιδέα και φυσικά το κοινό προς το οποίο θα απευθύνεται το τελικό πολιτιστικό προϊόν. Βασικά μέσα πολιτιστικής βιομηχανίας, που συμβάλλουν στη δημιουργία πολιτιστικού κεφαλαίου, μπορεί να είναι μουσεία ή αίθουσες τέχνης, θέατρα, κινηματογράφοι, χώροι όπου αξιοποιούνται στοιχεία πολιτιστικής κληρονομιάς μέσα από διάφορες δράσεις, μουσικές εκδηλώσεις, έντυπα κ.λπ. Στην Ευρώπη οι «βιομηχανίες» που παράγουν αγαθά πολιτισμού και δημιουργίας (cultural and creative industries) αποτελούν τα τελευταία χρόνια έναν από τους πιο δυναμικούς τομείς της Οικονομίας. Θεωρούνται καταλύτης καινοτόμων εξελίξεων στη βιομηχανία και στον τομέα των υπηρεσιών, καθόσον συμβάλλουν σε ένα νέο τύπο ανάπτυξης. Παράλληλα ενισχύουν την ανταγωνιστικότητα της Ε.Ε. προωθώντας τη γνωστική και πολιτισμική της πολυμορφία Ελ. Λουρή- Δενδρινού, 2007: 89-91, 97 (Τετράδια Πολιτισμού) 44 ανακτ & Αν. Πόλιου, 2010: (συνέδριο) 45 Ελ. Σαρδιανού, 2013: (παραδόσεις στο ΠΜΣ «Αγωγή και Πολιτισμός») 46 CCMI/98, Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής, στο Σ. Λαζαρέτου, 2014: 5-6 (ηλεκτρ. Βιβλιογραφία) 21

22 Το 2000, ιδρύθηκε στην Ελλάδα το Ελληνικό Δίκτυο Εταιρειών Κοινωνικής Ευθύνης, ένα μη κερδοσκοπικό σωματείο επιχειρήσεων με στόχο την κοινωνική και οικονομική υποστήριξη και ανάπτυξη των περιοχών όπου δραστηριοποιούνται οι επιχειρήσεις. Αυτή είναι μια εθελοντική προσφορά στην τοπική κοινωνία με πεδία εφαρμογής την παιδεία, την υγεία, τον πολιτισμό και το περιβάλλον. Συνήθως δίνουν οικονομική ενίσχυση για πολιτιστικές δραστηριότητες, συνδράμουν στην εκπόνηση μελετών, στην έκδοση ειδικών αφιερωμάτων ή στηρίζουν την περάτωση έργων συντήρησης ή αποκατάστασης μνημείων. Είναι μια αναγνώριση της ευθύνης και των υποχρεώσεων των επιχειρήσεων προς το κοινωνικό σύνολο. Από την εμπλοκή αυτών των οικονομικών μονάδων προκύπτουν οφέλη για τον πολιτιστικό τομέα. Ενισχύεται η καλλιτεχνική έκφραση και παράγονται πολιτιστικές δραστηριότητες υψηλού επιπέδου. Φυσικά προκύπτουν και οφέλη για την επιχείρηση, όπως η αύξηση των πωλήσεων και της χρηματοοικονομικής τους απόδοσης, η αύξηση του κύρους της επωνυμίας της επιχείρησης και η παγίωση της προτίμησης των καταναλωτών. 47 Το πολιτιστικό απόθεμα μιας περιοχής, αν αξιοποιηθεί κατάλληλα, μπορεί να γίνει ελκυστικό στο ευρύ κοινό με απώτερο σκοπό την εξασφάλιση της οικονομικής του βιωσιμότητας. Σύμφωνα με έρευνες, για να επιλέξει μια επιχείρηση να συνδέσει την επωνυμία της με μια πολιτιστική δράση θα πρέπει να έχει πεισθεί για τις ικανότητες του φορέα. Συγκεκριμένα, να διαβλέπει τη δυνατότητά του να υλοποιήσει το στόχο του, να γνωρίζει την απήχησή του στο κοινό, να τον θεωρεί αξιόλογο συνεργάτη και να μοιράζεται με αυτόν κοινές αξίες. Οι επιχειρήσεις που ακολουθούν αυτόν τον προσανατολισμό στην επιχειρηματική τους δράση υιοθετούν μια σαφή φιλοσοφία και ενσωματώνουν σε εθελοντική βάση κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανησυχίες. 48 Επομένως, πρέπει να δούμε την πολιτιστική κληρονομιά ως μια πολιτιστική βιομηχανία και να χρησιμοποιήσουμε πρακτικές προβολής πολιτισμού, όπως το marketing. Ωστόσο, σε μια περίοδο συνεχώς αυξανόμενης κοινωνικοοικονομικής κρίσης σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, η ασκούμενη πολιτική της Ε.Ε. παρουσιάζει σημεία ανακολουθίας και χρονικής καθυστέρησης: τα μέτρα πολιτικής έπονται των γεγονότων με αποτέλεσμα να μην προλαμβάνονται δύσκολες καταστάσεις Ελ. Σαρδιανού, 2013 (παραδόσεις στο ΠΜΣ «Αγωγή και Πολιτισμός») 48 Γ. Μαλινδρέτος, 2013 (P.P., Παραδόσεις στο ΠΜΣ «Αγωγή και Πολιτισμός») 49 Αλ. Βλαντού, 2011 (ηλεκτρονικό περιοδικό) ανακτ

23 2 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ / ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ Εισαγωγή «Τα παραμύθια γεννιώνται στους τόπους που κατοικήθηκαν από την ομορφιά». Το Πήλιο και ο Βόλος είναι ένας τέτοιος τόπος. Ο Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς παρομοιάζει το γραφικότατο και μελωδικό Πήλιο ως σονάτα του Μότσαρτ και αλλού ως φρουτιέρα της Θεσσαλίας, τα δε προσκολλημένα σε αυτό χωριά του ως αδάμαντες. 50 Οι λαοί που κατοίκησαν αυτόν τον τόπο δημιούργησαν μεγάλα έργα και έπλασαν όμορφους μύθους. Στη δοξασμένη Ιωλκό ναυπηγήθηκε η Αργώ και από εκεί οργανώθηκε η Αργοναυτική εκστρατεία με αρχηγό τον ξακουστό Ιάσωνα. Στο Πήλιο έγιναν οι περίφημοι γάμοι του Πηλέα και της Θέτιδος, όπου καλεσμένοι ήταν όλοι οι θεοί του Ολύμπου. Επίσης, εκεί έγινε η φημισμένη Κενταυρομαχία μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπήθων για χάρη της ωραίας Ιπποδάμειας. Στο Πήλιο αναπτύχθηκε στα μυθικά χρόνια η σοφία, η αρετή και η ιατρική τέχνη. Γιατί στο «εινοσίφυλλον» Πήλιο έζησε ο σοφός Κένταυρος Χείρων, ο οποίος δίδαξε στον Ασκληπιό την ιατρική τέχνη και ανέθρεψε τον Ιάσωνα και τον Αχιλλέα, τον ξακουστό ήρωα του Τρωικού πολέμου. 51 Στα ιστορικά χρόνια η περιοχή πέρασε από διάφορες διακυμάνσεις. Στο μυχό του Παγασητικού δημιουργήθηκαν και μεγαλούργησαν διάφορες πολίχνες, όπως η αρχαία Δημητριάς, οι Παγασές, ο Γόλος και το Κάστρο. Ώσπου στις αρχές του 19 ου αιώνα δημιουργήθηκε πολύ κοντά σε αυτές τις προγονικές πόλεις η νέα σύγχρονη, αστική πόλη του Βόλου από δραστήριους εμποροβιοτέχνες του Πηλίου. Πολλοί από αυτούς ήταν επαναπατρισθέντες Μαγνήτες, που απέκτησαν περιουσία στην Αίγυπτο, στη Μικρά Ασία και στις παραδουνάβιες χώρες. Παράλληλα, συνέρευσαν Ηπειρώτες, Θεσσαλοί της ενδοχώρας, Νησιώτες και Μακεδόνες, οι οποίοι μαζί με τους μετοικούντες Πηλιορείτες αποτέλεσαν τους οικιστές της νέας πόλης του Βόλου. 52 Ο Άθως Τριγκώνης περιγράφει γλαφυρά τη νέα πόλη του Βόλου στα μέσα του 19 ου αιώνα: «Η καινούρια συνοικία! Πενήντα μ εξήντα σπίτια αυτή ήταν όλη, όλη αραδιασμένα σε δυο μακρινές σειρές, τους σημερινούς δρόμους Ιάσονα και Δημητριάδας. Τα σπίτια αυτά ήταν μεγάλα και είχανε όλα αποθήκες και γραφεία στο κάτω πάτωμα. Όσα μάλιστα έβλεπαν προς την παραλία, είχαν και ξύλινες σκάλες μέσα στη θάλασσα». 53 Εκείνη την εποχή, ο άμορφος οικισμός της Αγριάς, το επίνειο της Δράκιας και του Αγίου Λαυρεντίου, λειτουργούσε ήδη ως ένα φυσικό λιμάνι με έντονη εμπορική δραστηριότητα. Από εδώ διακινούνταν τα αγροτικά και βιοτεχνικά προϊόντα του Δυτικού Πηλίου προς άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου, αλλά και σε χώρες της Ευρώπης και της Ανατολής. Υπήρχε τελωνιακός σταθμός και κάποια χάνια για τους αγωγιάτες. Ελάχιστοι όμως ήταν οι μόνιμοι κάτοικοι του Αλ. Φιλαδελφεύς, 1897: 5, 7 51 Στ. Βασαρδάνης, 1969: Χ. Χαρίτος, 2004: Άθ. Τριγκώνης, 1934: Θ. Σπεράντζας, 1978: & Ι. Τράντος 2012: 10 23

24 Λίγο πριν και μετά την έλευση του 20 ου αιώνα, με τη δημιουργία της σιδηροδρομικής γραμμής του Πηλίου και τη νέα χάραξη της παραλιακής οδού Βόλου Λεχωνίων, άρχισε η συστηματική εποίκισή και η ραγδαία οικονομική ανάπτυξή της Αγριάς, με φυσικό επακόλουθο την απόσχισή της από το Δήμο Νηλείας, το Έτσι, το άλλοτε μικρό επίνειο μεταλλάχθηκε σε αυτόνομη πια Κοινότητα Αγριάς και άρχισε έκτοτε τη δυναμική του πορεία, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα αμείωτη. 2.1 Το Πήλιο Γεωμορφολογικά στοιχεία - Περιγραφή Το Πήλιο είναι βουνό που βρίσκεται στο Νομό Μαγνησίας, δίπλα στην πόλη του Βόλου. Εκτείνεται από τα βορειοδυτικά προς τα νοτιοανατολικά με μήκος 44 χλμ. περίπου και κυμαινόμενο πλάτος από 10 χλμ. στο νότο μέχρι 25 χλμ. στον βορρά. Με βάση τη μορφολογία του χωρίζεται βασικά σε Ανατολικό και Δυτικό. Οι ανατολικές πλαγιές του καταλήγουν απότομες στο Αιγαίο με ελάχιστες, αλλά υπέροχες αμμουδερές παραλίες. Η δυτική πλευρά βλέπει προς τον Παγασητικό κόλπο, όπου σχηματίζονται ομαλοί φυσικοί όρμοι. Το έδαφός του αποτελείται κυρίως από κρυσταλλικά πετρώματα, που, σε συνδυασμό με τις επικρατούσες κλιματολογικές συνθήκες, προσφέρονται για καλλιέργειες. Υψηλότερη κορυφή του είναι ο Πουριανός Σταυρός, ύψους μ. Άλλες κορυφές του είναι το Κοτρώνι 1550 μ., το Πλιασίδι 1547 μ., το Αηδονάκι 1537 μ. και οι Αγριόλευκες 1471 μ. Παρά την παρουσία μεγάλων σχιστολιθικών πετρωμάτων δημιουργούνται αξιόλογες πηγές, με ονομαστότερες της Καλιακούδας και της Λαγωνίκας. Στο Πήλιο δεν υπάρχουν ποτάμια σταθερής ροής, αλλά μεγάλες ρεματιές, όπως είναι της Λαγωνίκας, του Βρύχωνα, της Καλιακούδας και της Φελούκας με σημαντική ποσότητα νερού τους χειμερινούς και ανοιξιάτικους μήνες, καθώς και δεκάδες μικρά ρέματα. 56 Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι η μεγάλη ποσότητα όγκου βροχής και χιονιού, που πέφτουν κυρίως τους χειμερινούς μήνες και ξεπερνάνε κατά πολύ τη μέση τιμή της πεδινής Θεσσαλίας. Όλο το βουνό καλύπτεται από πλούσια βλάστηση. Συγκεκριμένα υπάρχουν δάση με πανύψηλες οξιές, βελανιδιές, πλατάνια, αγριοκαστανιές, πεύκα, καθώς και έλατα. Στα χαμηλότερα υψόμετρα, υπάρχουν καλλιέργειες κυρίως με μηλιές στις ανατολικές πλαγιές και ελιές στη νότια και δυτική πλευρά. Επίσης καλλιεργούνται και παράγονται διάφορα άλλα φρούτα, όπως αχλάδια, ροδάκινα, λεμόνια, πορτοκάλια αμύγδαλα, κάστανα, καρύδια. Στις πλαγιές του φυτρώνουν το τσάι, το θυμάρι, η ρίγανη και άλλα βότανα Ιστορική αναδρομή του Πηλίου και του Βόλου Ένα βουνό με τόσο πλούσια βλάστηση είναι φυσικό να είχε κατοικηθεί από πολύ νωρίς. Τα ευρήματα της αρχαιολογικής έρευνας, ερείπια και λείψανα της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής εποχής, έχουν αποδείξει ότι στα παράλια και τις χαμηλότερες πλαγιές του βουνού είχαν εμφανιστεί κάποιες πολίχνες από την προϊστορική εποχή. Στο πλαίσιο των εργασιών κατασκευής της περιφερειακής οδού της πόλης του Βόλου, στο τμήμα Γορίτσας Αγριάς, αποκαλύφθηκε το βόρειο νεκροταφείο της αρχαίας πόλης, που εκτείνεται στην κορυφή του λόφου της Γορίτσας. Έχουν ερευνηθεί ήδη 65 τάφοι, οι οποίοι στην πλειονότητά τους είναι 55 Β. Σκουβαράς, 1983, τ.2: Κ. Λιάπης, 2001: ανακτ

25 κιβωτιόσχημοι λαξευμένοι στο βράχο. 58 Εκτός από τα ευρήματα αυτά, πολλές πληροφορίες υπάρχουν για τους συνοικισμούς που αναπτύχθηκαν γύρω από τον Παγασητικό κόλπο και το Πήλιο και στα βυζαντινά χρυσόβουλα ή άλλα έγγραφα της εποχής εκείνης. 59 Ονόματα τέτοιων μικρών οικισμών αναφέρονται και από τον Όμηρο. Η ιστορία, λοιπόν, των γνωστών έως σήμερα ορεινών χωριών του Πηλίου αρχίζει από την περίοδο της τουρκικής κατοχής. Το ορεινό Πήλιο ως τα τέλη της μεσοβυζαντινής περιόδου δεν κατοικούνταν. Συγκεκριμένα, από τα τέλη του 9 ου αιώνα, μετά το θρίαμβο της λατρείας των εικόνων το 842, τα μοναστήρια, που ήταν οι κύριοι υπερασπιστές της λατρείας τους, γνωρίζουν μια νέα περίοδο ακμής. Τον επόμενο αιώνα εμφανίζεται ο οργανωμένος μοναχισμός και ο ερημητικός βίος αντικαθίσταται από ομαδική, οργανωμένη ζωή. Η μονή της Μεγίστης Λαύρας και τα μοναστήρια του Αγίου Όρους ήταν οι εμπνευστές αυτού του κοινοβιακού τρόπου ζωής. Τον 11 ο αιώνα αρκετοί μοναχοί, κυρίως από το Άγιο Όρος, ήρθαν στο Πήλιο και ίδρυσαν στην αρχή μικρά μοναστήρια. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο, μάλιστα, το Πήλιο εξαιτίας της ύπαρξης πολλών μοναστηριών θα πάρει τη μορφή ενός άλλου Άγιου Όρους. Αργότερα τον 14 ο αιώνα και μετά, όταν ανέκυψε μεγάλη διαμάχη μεταξύ των Ησυχαστών και των Βαρλαμιστών, υπήρξε μαζική αποδημία μοναχών από το Άγιο Όρος προς το Πήλιο και την κεντρική Θεσσαλία, όπου και παρατηρείται μια έξαρση του μοναχισμού. Τότε, μικρές ερειπωμένες μονές επισκευάζονται ή κτίζονται νέες σε δυσπρόσιτες περιοχές, μακριά από την τουρκική καταπίεση αλλά και τις ληστρικές επιδρομές. Για τον ίδιο λόγο οι κάτοικοι των μαγνητικών οικισμών που ζούσαν στα κράσπεδα του Πηλίου μέχρι το μεσαίωνα και τις αρχές της οθωμανικής κυριαρχίας, σιγά-σιγά τους εγκαταλείπουν. Τα μοναστήρια έγιναν οι πυρήνες προσέλκυσης αυτών των χωρικών, ως καλλιεργητών των μοναστηριακών κτημάτων. Αυτοί αρχικά διέμεναν σε απλά καταλύματα χωρίς ιδιαίτερη οργάνωση. Με το πέρασμα των χρόνων όμως προσέλκυσαν και άλλους κατοίκους από τις πεδιάδες της Θεσσαλίας και της υπόλοιπης σκλαβωμένης Ελλάδας, που αναζητούσαν καταφύγιο. Σε άλλες περιπτώσεις τον πυρήνα νέων χωριών αποτέλεσαν οι αγροτικές οικήσεις που χρησιμοποιούσαν εποχιακά, για όσο διάστημα διαρκούσαν οι αγροτικές εργασίες, όπως χρησιμοποιούσαν αργότερα οι Πηλιορείτες τα καλύβια τους κατά τους μήνες συλλογής των ελιών και περιποίησης των χτημάτων τους. Τον υπόλοιπο καιρό έμεναν στα χωριά τους, που ήταν στα παραλιακά κέντρα. Όταν, όμως, ή ζωή άρχισε να γίνεται πολύ δύσκολη και επικίνδυνη, εξαιτίας των ληστρικών επιδρομών των πειρατών και άλλων βαρβαρικών λαών και αργότερα με την εξάπλωση των Τούρκων, οι κάτοικοι εγκατέλειψαν τα χαμηλά κατοικημένα κέντρα και μετακινήθηκαν σε ψηλότερα σημεία του Πηλίου. Διάλεξαν θέσεις με πλούσια βλάστηση και πολλά νερά, κατάλληλες για οικισμούς, που όταν μεγάλωσαν και απόκτησαν αυτάρκεια αποτέλεσαν χωριά. Έτσι, σιγά-σιγά τον 16 ο αιώνα δημιουργούνται τα πρώτα οργανωμένα χωριά του Πηλίου. Τα πηλιορείτικα χωριά βρέθηκαν στη μεγαλύτερή τους ακμή επί τουρκικής κυριαρχίας, καθόσον ο ζυγός δεν ήταν ιδιαίτερα επαχθής. Κατοικούνταν δε μόνο από χριστιανικό πληθυσμό και μερικά αποτέλεσαν αξιόλογα κέντρα ελληνικής παιδείας. Άλλωστε οι τούρκοι από την αρχή αδιαφόρησαν για το ορεινό Πήλιο και προτίμησαν τις πεδινές ή ημιορεινές εύφορες περιοχές Β. Αδρύμη-Σισμάνη, 2012: Δ. Τσοποτός, 1991: Ν. Παπαχατζής, 1937:

26 Το Πήλιο βέβαια άρχισε να πυκνοκατοικείται από τα μέσα του 17 ου αιώνα, μετά από την αποτυχημένη απόπειρα επανάστασης του 1616, που προκάλεσε ο δεσπότης Ηπείρου Διονύσιος, ο επονομαζόμενος Σκυλόσοφος, παρακινούμενος από τους Φράγκους. Τότε πολλοί Χριστιανοί αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν τις πόλεις και τα πεδινά χωριά της Ηπείρου και της Θεσσαλίας και να ανέβουν στα βουνά, φοβούμενοι τη μήνι των Τούρκων. Αυτό αποδεικνύεται και από τη στενή σχέση που έχουν τα δημοτικά τραγούδια και η ντοπιολαλιά του Πηλίου με τα αντίστοιχα της Ηπείρου. Αργότερα μετακινήθηκαν στο Πήλιο και άλλοι Έλληνες, όχι μόνο ανοχύρωτων παραλιακών οικισμών που αισθάνονταν ανασφαλείς από τις ληστρικές και πειρατικές επιδρομές, αλλά και εξαθλιωμένοι από τους φόρους και τα χαράτσια κάτοικοι από όλη την Ελλάδα, θεσσαλικό κάμπο, Αλμυρό, Εύβοια, νησιά, Στερεά Ελλάδα, καθώς και από το Μοριά, όταν έγινε η αποτυχημένη επανάσταση του 1770 (Ορλωφικά). Εξάλλου η κινητικότητα των πληθυσμών ήταν σύνηθες φαινόμενο μέσα στην αχανή Οθωμανική αυτοκρατορία. Προτίμησαν δε τα χωριά του Πηλίου γιατί, λόγω των ειδικών προνομίων που απολάμβαναν αυτά, οι όροι ζωής αισθητά καλύτεροι. 61 Την ερήμωση της πεδινής υπαίθρου πιστοποιεί και η έρευνα πολλών ιστορικών και μελετητών. Η Ε. Αντωνιάδου Μπιμπίκου υπολογίζει ότι την περίοδο εγκαταλείφθηκαν 126 χωριά από τους κατοίκους τους και άλλα 815 την περίοδο Ο δε ιστορικός Βακαλόπουλος μιλάει για μια «αναδίπλωση του ελληνισμού», για μετακινήσεις δηλαδή από τις πεδινές περιοχές προς την ορεινή ύπαιθρο. Αυτό συνεπαγόταν την εγκατάλειψη των αγροτικών απασχολήσεων και τη στροφή προς την κτηνοτροφία και τη βιοτεχνία, προς τις θαλάσσιες και τις εμπορικές δραστηριότητες. 62 Έτσι, ενάμισι αιώνα μετά την κατάκτηση της Θεσσαλίας από τους Τούρκους, χάρη αφενός στην ειδική προνομιακή φορολογική και διοικητική μεταχείριση από τους Τούρκους και αφετέρου στην αξιοποίηση της εύφορης γης και τη συνακόλουθη δημογραφική έκρηξη και αντίθετα με την ερήμωση στο Κάστρο του Βόλου, τα χωριά του Πηλίου αναπτύσσουν μια λαμπρή και αξιοθαύμαστη για την εποχή τους οικονομική, πολιτιστική και πνευματική ζωή και εξελίσσονται σιγά-σιγά σε αξιόλογα κέντρα βιοτεχνίας, γεωργίας και γραμμάτων. Δημιουργήματα, λοιπόν, χαλεπών καιρών οι πηλιορείτικοι οικισμοί αντανακλούν όχι μόνο τις στιγμές των διαφόρων δύσκολων ιστορικών γεγονότων για τον Ελληνισμό, αλλά και την φιλοκαλία και την αισθητική των παλιών κατοίκων τους που έφτασαν φυγάδες στο Πήλιο φέρνοντας μαζί τους και τα εργαλεία της τέχνης τους. 63 Βέβαια, το διοικητικό και φορολογικό καθεστώς δεν ήταν το ίδιο για όλα τα χωριά του Πηλίου. Οι Τούρκοι, βάσει σουλτανικού διατάγματος του 1614, τα είχαν διαχωρίσει σε δύο ειδών: τα «βακούφια» και τα «χάσια». Τα βακούφια, που ήταν και τα περισσότερα, ήταν αφιερωμένα σε θρησκευτικά ή ευαγή ιδρύματα της Πύλης και την κυριότητά τους είχε η εκάστοτε βασιλομήτωρ. Για αυτό απολάμβαναν ειδικά φορολογικά προνόμια και αυτοδιοικούνταν από έλληνες εκλεγμένους προεστούς, τους λεγόμενους κοτζαμπάσηδες. Αυτοί ήταν εκπρόσωποι των κατοίκων, λογοδοτούσαν και απέδιδαν τους καθορισμένους ελαφρούς φόρους μόνο στον αντιπρόσωπο του Οθωμανικού Κράτους, το διοικητή (βοεβόδα) του Πηλίου, που είχε έδρα αρχικά την Αργαλαστή, αργότερα τη Μακρινίτσα και στο τέλος τον Άγιο Γεώργιο. Σε κάθε χωριό ο βοεβόδας διόριζε έναν Τούρκο ζαμπίτη που εκτελούσε χρέη αστυνομικού. 61 Κ. Κορρέ-Ζωγράφου, 2013: Α τόμος, 23 & Γ. Κορδάτος, 1974: Β. Μπρακατσούλας, 1983: Κ. Λιάπης, 1990β: 16 26

27 Κανείς άλλος Τούρκος δεν είχε καμιά δικαιοδοσία σε αυτά τα χωριά. Βακούφικα χωριά ήταν η Μακρινίτσα, η Αργαλαστή, το Μετόχι, η Συκή, η Δράκια, ο Άγιος Λαυρέντιος, ο Άγιος Γεώργιος, οι Πινακάτες, η Βυζίτσα, ο Λαύκος, το Προμύρι, το Μούρεσι, ο Κισσός, το Ανήλιο και η Μακρυράχη. Τα χάσια ήταν ιδιόκτητα χωριά και δεν είχαν αυτονομία. Ανήκαν σε διάφορους Τούρκους στρατιωτικούς ή πολιτικούς και, τα πρώτα τουλάχιστον χρόνια, είχαν πολύ βαρείς φόρους. Χάσια ήταν ο Άνω Βόλος, το Κατηχώρι, η Πορταριά, η Ζαγορά, η Τσαγκαράδα, οι Μηλιές, το Πρόπαν, το Νεοχώρι, και το Πουρί. 64 Οι Δημητριείς συγγραφείς, ο Φιλιππίδης και ο Κωνσταντάς, αναφέρουν ότι η διοίκηση των 14 βακούφικων χωριών ήταν καλή, καθόσον αυτά εξαρτιόνταν κατευθείαν από την Πόλη και είχαν ισχυρό προστάτη. Έκτιζαν εκκλησίες και τα δοσίματά τους (φόροι) ήταν προσδιορισμένα και ελαφρά. Τη διοίκηση των κοινών θεμάτων των βακούφικων χωριών την είχαν οι Μακρινιτσιώτες προεστοί με τη βοήθεια του Μποσταντζή, ενώ για τα επί μέρους θέματα αρμόδιοι ήταν οι προεστοί του κάθε χωριού. Τα χάσια δεν είχαν κάποια ομοσπονδιακή οργάνωση όπως τα βακούφια, επειδή το κάθε ένα είχε το δικό του ιδιοκτήτη, του οποίου την πλεονεξία και την τυραννία δοκίμαζαν. Δεν απολάμβαναν τις ελευθερίες των βακουφιών και οι φόροι που πλήρωναν ήταν μεγάλοι και αυθαίρετοι. Κατά τα υπόλοιπα δεν διέφεραν και πολύ από τα βακούφια. Είχαν και αυτά προεστούς και τη γενική διοίκησή του κάθε χωριού αναλάμβανε κάποιος Τούρκος μισθωτός. 65 Τα χάσια διοικητικά ανήκαν στη δικαιοδοσία του πασά της Λάρισας. Το γεγονός ότι η έδρα ήταν κάπως μακριά και οι λαρισινοί Τούρκοι εμφανίζονταν αδιάφοροι για την ασφάλεια και την περιουσία των ραγιάδων από τις ληστρικές επιδρομές του 18 ου αιώνα έκανε τους κατοίκους των χάσικων χωριών να δεινοπαθούν περισσότερο. 66 Γραπτές μαρτυρίες για την ύπαρξη των χωριών του Πηλίου έχουμε από τον 17 ο αιώνα από τους ντόπιους άγιους, τον Τριαντάφυλλο από τη Ζαγορά (1680), τον Σταμάτιο από τον Άγιο Γεώργιο (1680) και τον Απόστολο τον Νέο από τον Άγιο Λαυρέντιο (1686). Από τις πηγές αυτές συμπεραίνουμε ότι τα χωριά της Δράκιας και του Αγίου Λαυρεντίου δημιουργήθηκαν από τις αρχές του 16 ου αιώνα περίπου. 67 Επίσης σε αρχειακό υλικό της κεντρικής πατριαρχικής βιβλιοθήκης αναφέρονται διάφορες προσφορές και δωρεές υπέρ μοναστηρίων και ναών από κατοίκους διαφόρων χωριών του Πηλίου. 68 Τέσσερις αιώνες μετά τη δημιουργία των χωριών του Πηλίου, συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Τα χωριά αρχίζουν να εγκαταλείπονται για χάρη των παράλιων περιοχών. Διάφορες συγκυρίες, όπως η άνοδος του διεθνούς εμπορίου στη Θεσσαλία, η γειτνίαση με το νεοπαγές ελληνικό κράτος, η παροδική λήξη των εχθροπραξιών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, σε συνδυασμό με τις νέες διοικητικές ρυθμίσεις του Οθωμανικού Κράτους, άλλαξαν την οικιστική ισορροπία στο Πήλιο. Οι κάτοικοι των ακμαίων κοινοτήτων του βουνού αναζήτησαν άμεση διέξοδο προς τη θάλασσα. Μετέφεραν το κέντρο βάρους των οικονομικών δραστηριοτήτων τους από τα χωριά του Πηλίου στο νεοδημιουργηθέντα Βόλο, τα «Νέα Μαγαζεία», όπως χαρακτηριστικά ονομάστηκε η νεοκατοικηθείσα περιοχή. 69 Στις πρώτες δεκαετίες του 19 ου αιώνα ( ), στην παραλία ανατολικά του κάστρου του Γόλου, όπου διέμεναν οι 64 Κ. Λιάπης, 2004: & Δ. Παντελοδήμος, ΕΘΕ, 3 ος τ.: Κ. Κωνσταντάς, Δ. Φιλιππίδης, 1791: Β. Σκουβαράς, 1960: Αν. Τζαμτζής, 2005: Κ. Κορρέ-Ζωγράφου, 2013: Α τόμος, Β. Χαστάογλου, 2002: 26 27

28 Τούρκοι, άρχισε να δημιουργείται και να αναπτύσσεται σιγά-σιγά η νέα πόλη του Βόλου. Τα χωριά του Πηλίου και γενικά η Μαγνησία έλαβαν μέρος με απαράμιλλο ενθουσιασμό και στις τρεις επαναστάσεις του 19 ου αιώνα, που έγιναν για την απελευθέρωση του έθνους, το , το και το 1878 και είχαν αρκετά θύματα. 72. Το ειδικό καθεστώς που απολάμβαναν οι κάτοικοι του Πηλίου και η σχετική ευημερία σε σχέση με τους υπόλοιπους σκλαβωμένους Έλληνες δεν τους εμπόδισε να λάβουν μέρος στην επανάσταση του Πρωτεργάτης αυτής της εξέγερσης ήταν ο μηλιώτης αρχιμανδρίτης Άνθιμος Γαζής. Αυτή η επανάσταση στη Μαγνησία, όπως και η επόμενη του 1823 καταπνίγηκαν από τους Τούρκους πασάδες Δράμαλη και Κιουταχή. Αυτές έγιναν η αιτία να χάσουν τα πηλιορείτικα χωριά τα προνόμιά τους και να δοκιμάσουν τη στυγνή εκδίκηση των Τούρκων. Την ίδια τύχη είχαν και τα επόμενα κινήματα του 1854 και 1878, που είχαν έναυσμα δύο Ρωσοτουρκικούς πολέμους. Αίτια της αποτυχίας τους ήταν οι εμφύλιες διαμάχες μεταξύ των οπλαρχηγών, οι δολοπλοκίες των Αγγλογάλλων και ή κακή οργάνωση. Όμως, αν και αυτές οι επαναστάσεις δεν τελεσφόρησαν, τα ευμενή αποτελέσματά τους φάνηκαν γρήγορα. Συνέβαλαν στην απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων στο Συνέδριο του Βερολίνου, που έγινε την ίδια χρονιά, να παραχωρήσουν τελικά τη Θεσσαλία και την Ήπειρο στην Ελλάδα. Η πολυπόθητη ένωση της Μαγνησίας έγινε στις 2 Νοεμβρίου του 1881, με τη θριαμβευτική είσοδο του ελληνικού στρατού στην πόλη του Βόλου. 73 Αρχικά ελάχιστες οικογένειες εμπόρων και βιοτεχνών διέμεναν μόνιμα στο Βόλο. Συνήθως, έμεναν μόνο οι άντρες, ασχολούμενοι με το εμπόριο από Δευτέρα πρωί μέχρι το απόγευμα του Σαββάτου, οπότε και επέστρεφαν στα σπίτια τους, στα χωριά του Πηλίου. Η ζωή, όμως, σε αυτά είχε γίνει πλέον ανασφαλής, λόγω των συχνών ληστειών, κυρίως μετά τη θεσσαλική επανάσταση του Αυτή η έλλειψη δημόσιας ασφάλειας, μαζί με την ανάπτυξη των εμπορικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων τους, συνετέλεσε στη μετοίκησή των Πηλιορειτών στο Βόλο. 74 Μοιραία η ανάπτυξη της νέας πόλης του Βόλου προκάλεσε το μαρασμό των χωριών του Πηλίου. Το 1881 ο Δήμος Παγασαίων, ο μετέπειτα Δήμος Βόλου, είχε μόλις 5908 κατοίκους. Στις αρχές του 20 ου αιώνα, όμως, γίνεται μια μεγάλη κωμόπολη σε αντίθεση με τα χωριά του Πηλίου, που αραιώνουν από πληθυσμό. Η νέα πόλη αναπτύσσεται με αλματώδεις ρυθμούς πλάι στο λόφο του Κάστρου, που στο μεταξύ είχε γκρεμιστεί, όπως και τα περισσότερα σπίτια των Τούρκων που είχαν αποχωρήσει. Έμεναν μόνο κάποια χαρακτηριστικά κτίσματα, όπως το λουτρό, το τζαμί και ένα μέρος του βορεινού τείχους. 75 Εντούτοις, μέχρι τα μέσα του 20 ου αιώνα, η οικονομική ζωή στα χωριά του Πηλίου ήταν ακόμα ανθηρή. Ο Νικόλαος Παπαχατζής αναφέρει στο σχετικό πόνημά του, το 1937: «Τα χωριά του Πηλίου συνεχίζουν να ευημερούν, αν και μετά την τουρκική κατοχή άρχισαν να παρακμάζουν, γιατί αναπτύχθηκαν πάλι τα παραλιακά κέντρα. Υπάρχει πυκνό οδικό δίκτυο με τα περισσότερα χωριά, που εξασφαλίζει συγκοινωνία με αυτοκίνητα ακόμα και στα πιο απομακρυσμένα και δυσπρόσιτα πρώτα χωριά. Το κύριο προϊόν τους δεν είναι πλέον τα κουκούλια (μετάξι), αλλά οι ελιές και το λάδι, ύστερα οι πατάτες, τα κάστανα, τα μήλα, τα 70 Γ. Κορδάτος, 1974: Κ. Ντόλκος, 1985: (Θεσσαλ. Ημερολόγιο) 72 Αν. Τζαμτζής, ό. π.: Κ. Λιάπης, 2001: Δ. Τσοποτός, 1991: Γ. Τσίγκρας, ανακτ

29 σταφύλια, το κρασί και τα σύκα. Η όψη των πηλιορείτικων χωριών είναι σχεδόν ίδια παντού. Τα σπίτια είναι χτισμένα γύρω από πλακόστρωτη πλατεία με ένα ή περισσότερα πλατάνι στη μέση και δίπλα υπάρχει μία ή περισσότερες μεγαλόπρεπες και επιβλητικές βρύσες. Μεγάλα χωριά έχουν συχνά περισσότερες πλατείες». 76 Τη φθίνουσα πορεία των χωριών επέτεινε ο 2 ος Παγκόσμιος Πόλεμος και οι φοβεροί σεισμοί της δεκαετίας του 1950 που έπληξαν τη Μαγνησία Αναφορές περιηγητών και ταξιδιωτών Η επιθυμία των ευρωπαϊκών κρατών να αναπτύξουν εμπορικούς, στρατιωτικούς και θρησκευτικούς διαύλους με τους υπόδουλους λαούς της Οθωμανικής αυτοκρατορίας υποκίνησε τις κυβερνήσεις τους να στείλουν ειδικούς ανθρώπους για να προωθήσουν τα συμφέροντά τους. Έτσι, στα μεσαιωνικά χρόνια αναπτύχθηκε ιδιαίτερα το φαινόμενο του περιηγητισμού, γνωστό ήδη από την αρχαιότητα. Ανάμεσα στους περιηγητές βρέθηκαν άνθρωποι με ευρύτερη μόρφωση που, εκτός από το υπηρεσιακό τους ενδιαφέρον, προσπάθησαν να δουν τη σύγχρονή τους πραγματικότητα και να δημοσιοποιήσουν τις εντυπώσεις τους σε εφημερίδες και βιβλία. Η Θεσσαλία και ειδικά η Μαγνησία ήταν σταυροδρόμι της ηπειρωτικής Ελλάδας με μεγάλη εμπορική και πνευματική δραστηριότητα. Για αυτό την επισκέφθηκαν πολλοί περιηγητές. Κάποιοι από αυτούς, ήταν ο Γάλλος Robert de Dreux, που περιέγραψε τη διαβίωση των ραγιάδων, ο Γερμανός Jacob-Salomon Bartholdy, που κατέγραψε πολλά μνημεία, έκανε συγκριτικές ονοματολογικές μελέτες και κοινωνιολογικές αναλύσεις. 77 Ο Κ. Σιμόπουλος χαρακτηρίζει το έργο του «σταθμό στην περιηγητική φιλολογία», γιατί αν και προκατειλημμένος κατέγραψε πράγματα που δεν υπήρχαν έως τότε σε κανένα άλλο ταξιδιωτικό σύγγραμμα. 78 Οι εξακριβωμένες και λεπτομερείς πληροφορίες του Άγγλου Hollande για τη Θεσσαλία και ειδικά τη Μαγνησίας συμβάλλουν στην εξιχνίαση σκοτεινών 79 σημείων της θεσσαλικής ιστορίας. Ο επίσης Άγγλος William Eton περιφέρθηκε στη Θεσσαλία και κατέγραψε τα πλούσια ήθη και έθιμά της. Πολλά στοιχεία για τις συνθήκες που επικρατούσαν στη Θεσσαλία και την Ήπειρο τον 19 ο αι, τα αντλούμε από τα κείμενά του Γάλλου Pouqueville. 80 Ο Άγγλος W.M. Leake αποθησαύρισε πολύτιμα και σπουδαία στοιχεία για τη ιστορική, γεωγραφική και τοπογραφική κατάσταση του τόπου. Στο έργο του «Ταξίδι στη Θεσσαλία» δίνει πολλές πληροφορίες για τη Μαγνησία και για την παραγωγή του Πηλίου. 81 O Γάλλος Mezieres Alfred Jean Francois επισκέφθηκε στα μέσα του 19 ου αιώνα τη Μαγνησία και τα χωριά του Πηλίου και στο έργο του «Mémoires sur le Pélion et l' Ossa» μας δίνει πολλές πληροφορίες για τα χωριά του και τους κατοίκους του. 82 Ο Γάλλος Felix Beaujour 83 αναφέρει λεπτομερή στοιχεία για τον πληθυσμό και την παραγωγή του Πηλίου. Ο Σουηδός J.J.Bjornstahl αναφέρει λεπτομέρειες από την εμπορική κίνηση του λιμανιού του Βόλου Ν. Παπαχατζής, 1937: J. S. Bartholdy, Κ. Σιμόπουλος, 2003: τ. Γ1, H. Holland, 1815: F. Pouqueville, 1820 & W. M. Leake, 1835: Al. J. F. Mezieres, 1853: F. Beaujour, Γ. Μουγογιάννης, (Αρχείο Θεσσαλ. Μελετών, τ. 2 ος, 1973: ) & Κ. Κορρέ, 2013: Α τ

30 Αυτοί και πολλοί άλλοι ήταν οι περιηγητές ανά την Ελλάδα, των οποίων οι απόψεις, αντικειμενικές ή υποκειμενικές, συνέβαλαν στο να γίνουν γνωστές στο ευρύτερο ευρωπαϊκό κοινό οι συνθήκες ζωής του σκλαβωμένου ελληνικού έθνους και σίγουρα προκάλεσαν τη δημιουργία του μετέπειτα μεγάλου φιλελληνικού ρεύματος στην Ευρώπη. Επιπλέον, όλα αυτά τα κείμενα αποτελούν πολύτιμες ιστορικές πηγές για τους μεταγενέστερους μελετητές. Εκτός από τους αλλοδαπούς περιηγητές, αρκετοί Έλληνες περιηγητές επισκέφθηκαν την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλίας και μας περιγράφουν τις εντυπώσεις τους από το Βόλο και το Πήλιο. Οι Δημητριείς στα τέλη του 18 ου αιώνα αναφέρονται με πολλές λεπτομέρειες στα χωριά του Πηλίου. Ένα αιώνα αργότερα ο Αργύρης Φιλιππίδης μας κατατοπίζει πολύ καλά για τη γεωγραφική θέση αλλά και την κοινωνικοοικονομική κατάσταση των χωριών του Πηλίου. Ο πηλιορείτης Νικόλαος Γεωργιάδης το 1780, θέλοντας να αναπληρώσει τα κενά ή και να διορθώσει τα λάθη των ευρωπαίων περιηγητών, γράφει για την χωρογραφία της Θεσσαλίας. Το 1897, ο ονομαστός αρχαιολόγος και περιηγητής Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς γράφει για το Βόλο και το Πήλιο ότι το θέαμα είναι πράγματι θαυμαστό. «Πολύ ολίγους λιμένας έχει να επιδείξει η Ελλάδα με παρόμοιο κάλλος, ευρύτητα και γραφικότητα. Ιδίως το όπισθεν φόντο, όπως θα έλεγε και ένας ζωγράφος, είναι ένα από τα σπανιότερα που μπορεί να δει ένας περιηγητής». Μιλά φυσικά για το Πήλιο, το κατάφορτο από δέντρα, θάμνους, χωριά και οικίσκους, πύργους και χαράδρες. Στη συνέχεια μας περιγράφει με λεπτομέρειες και ποιητικό οίστρο τα προϊόντα και τις ασχολίες του Πηλιορειτών Η Μετανάστευση από το 18 ο έως τον 20 ο αιώνα Είναι γνωστό ότι πριν από την επανάσταση του 1821 και μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα πολλοί Πηλιορείτες, όπως και άλλοι Έλληνες από όλη την Ελλάδα, έφευγαν ως μετανάστες. Αιτίες ήταν η έλλειψη δυνατοτήτων επιβίωσης. Επίσης, αρκετοί δυναμικοί νέοι, νοιώθοντας ασφυκτικά στα στενά όρια της θεσσαλικής επαρχίας και εκμεταλλευόμενοι τις ιστορικές συγκυρίες, έφυγαν για να δοκιμάσουν την τύχη τους σε μεγάλα κέντρα της Ευρώπης ή άλλες περιοχές της αχανούς Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Μετά δε τις ατυχείς επαναστάσεις του 1854 και 1878 πολλοί Πηλιορείτες έφυγαν φοβούμενοι την εκδίκηση των Τούρκων. Τόποι προορισμού ήταν συνήθως η Κωνσταντινούπολη, η Σύρος, η Σμύρνη, η Ρωσία και οι παραδουνάβιες ηγεμονίες, η Αίγυπτος αλλά και η Αμερική. Στην ξενιτειά πλουτίζουν αλλά γνωρίζουν και νέες ιδέες και βοηθούν πολλαπλώς τους τόπους καταγωγής τους. Από τη νέα αυτή κοινωνική τάξη των βιοτεχνών, εμπόρων και καραβοκύρηδων ιδρύονται τα πρώτα σχολεία στη Ζαγορά και σε άλλα χωριά του Πηλίου. 86 Στους κατοίκους του Πηλίου και τη μετανάστευση αυτών κατά το 17 ο και ιδιαίτερα το 18 ο αιώνα, αναφέρθηκαν και οι ξένοι περιηγητές στη Θεσσαλία. Επισήμαναν ότι οι εμπορικές δραστηριότητες των Πηλιορειτών δεν περιορίζονταν στα όρια της θεσσαλικής επαρχίας. Τους χαρακτήριζαν δε φιλαπόδημους και επιχειρηματικούς στο εμπόριο και τη βιομηχανία Αλ. Φιλαδελφεύς, 1897: Αθ. Καραθανάσης, 2004: Δ. Τσοποτός, 1991: 233,

31 Την περίοδο περισσότερο από δύο εκατομμύρια Έλληνες μετανάστευσαν σε διάφορες χώρες της δύσης και της ανατολής. 88 Το δημογραφικό και το παρεπόμενο δημοσιονομικό πρόβλημα, εξαιτίας της συγκέντρωσης πολλών νέων κατοίκων λόγων των προνομίων του Πηλίου, ανάγκασε πολλούς Πηλιορείτες να ξενιτευτούν για αναζήτηση καλύτερης τύχης. 89 Οι κάτοικοι του Βόλου και των γύρω κωμοπόλεων αποδημούσαν στην Αίγυπτο μαζικά, «στιφηδόν». 90 Εκεί οι Έλληνες ανέπτυξαν μια μεγάλη και δραστήρια παροικία. Για 150 χρόνια έγραψαν τη λαμπρή νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία στον Αιγυπτιακό χώρο. 91 Ο Κωνσταντινίδης, απόγονος μεταναστών και ο ίδιος, τονίζει στον πρόλογο του βιβλίου του ότι οι Πηλιορείτες μετανάστες στην Αίγυπτο συνέβαλαν πολύ στην αναγέννηση και την ανάπτυξη της νεότερης Αιγύπτου. Αναδείχτηκαν εξέχουσες φυσιογνωμίες στο εμπόριο, τη βιομηχανία, τη ναυτιλία. Ισχυρίζεται δε ότι ο υλικός πλούτος της Αιγύπτου, από τον οποίο απορρέει και όλη η πρόοδός της, οφείλεται αποκλειστικά στους Πηλιορείτες βαμβακέμπορους, οι οποίοι βελτίωσαν την ποιότητα του βαμβακιού με νέες ποικιλίες και αποτελεσματικότερους τρόπους καλλιέργειας. Επίσης ασχολήθηκαν με την καπνοβιομηχανία, την αλευροβιομηχανία, την ποτοποιία, τις εισαγωγές και τις εξαγωγές. Παράλληλα πρωτοστάτησαν στις επιστήμες και τα γράμματα και διακρίθηκαν ως κοινωνικοί παράγοντες στην άσκηση έργων φιλανθρωπίας και κοινής ωφέλειας. 92 Κατά το 19 ο αιώνα, λίγο πριν ή μετά από την απελευθέρωση της Θεσσαλίας, πολλοί απόδημοι Πηλιορείτες, από αυτούς που είχαν αναζητήσει καλύτερη τύχη στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ευρώπης, της Ρωσίας, της Μικράς Ασίας, κυρίως όμως στην Αίγυπτο, επέστρεψαν στη γενέτειρά τους. Οι παλιννοστούντες έφεραν μαζί τους αρκετά χρήματα και έκτισαν τα αρχοντικά τους, που αποτέλεσαν χαρακτηριστικά δείγματα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Αυτοί υπήρξαν και τα πρώτα δυναμικά στοιχεία που ίδρυσαν την νέα πόλη του Βόλου. Ο Βόλος αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα πόλης ιδιωτών με υποβαθμισμένο το δημόσιο παράγοντα. Η ανασυγκρότηση της πόλης μετά την απελευθέρωση υπήρξε αποτέλεσμα κυρίως μιας εκσυγχρονιστικής Κοινωνίας των Πολιτών, που ξεπέρασε τις δυσκολίες της εποχής και υποκατέστησε την περιορισμένη κρατική παρουσία σε θεσμούς, λειτουργίες και ιδρύματα και τελικά ανέπτυξε μια σύγχρονη αστική ζωή. Η οικονομική συμβολή των απόδημων, κυρίως των εύπορων Αιγυπτιωτών, υπήρξε κρίσιμη για την ανοικοδόμηση, αλλά και τον εξευρωπαϊσμό του Βόλου. Ο δημοτολόγος κ. Παπαμιχόπουλος επισήμανε το γεγονός το 1882, λέγοντας ότι «με τα τόσα χρήματα που εισάγονται από την Αίγυπτο θα μπορούσε να ονομαστεί αιγυπτιακή πόλις». 93 Από αυτούς τους απόδημους Έλληνες αρκετοί ασχολήθηκαν με το εμπόριο και τη βιομηχανία. Μία τέτοια περίπτωση ήταν και ο Νικόλαος Κοκκωσλής από την Πορταριά, που δημιούργησε περιουσία από το εμπόριο στη Σμύρνη. Επιστρέφοντας το 1865 έκτισε το ομώνυμο εργοστάσιο επεξεργασίας και παραγωγής μεταξιού, καθώς και νερόμυλο στα Άνω Λεχώνια, πλάι στον πύργο όπου ζούσε. Το εργοστάσιο αυτό απασχολούσε μέχρι 500 άτομα, κυρίως μικρά κορίτσια (8-12 χρονών) και άντρες για τις βαριές, χειρωνακτικές δουλειές. Ο Φιλαδελφεύς στις περιηγητικές του εντυπώσεις μας δίνει μια πολύ χαρακτηριστική περιγραφή του χώρου του 88 Β. Μπρακατσούλας, 1983: 45 (περιοδικό) 89 Κ. Λιάπης, 2001: Κ. Παπαμιχόπουλος, όπως αναφέρεται από τη Β. Χαστάογλου, 2002: Ε. Σουλογιάννης, 1984: 397 (Θεσσαλικά Χρονικά) 92 Απ. Κωνσταντινίδης, 1936: Πρόλογος 93 Β. Χαστάογλου, 2002: 62 31

32 εργαστηρίου και των εργαζομένων σε αυτό. 94 Ο Κοκκωσλής υποστήριξε ένθερμα τις επαναστάσεις του 1854 και του Στον πόλεμο του 1897 ο πύργος και το εργοστάσιο του χρησίμευσαν συχνά ως καταφύγιο των επαναστατών. 95 Αργότερα, μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας, εκλέχτηκε τέσσερις φορές βουλευτής. 96 Ανάλογη περίπτωση ήταν και ο Δημήτριος Κοσμαδόπουλος από το Πουρί του Πηλίου, που μικρός μετανάστευσε στη Σμύρνη και ασχολήθηκε με το εμπόριο. Όταν επέστρεψε στο Βόλο αρχικά εργάστηκε ως ταπεινός αργυραμοιβός και το1895 ίδρυσε τη δική του Τράπεζα, την Τράπεζα Κοσμαδόπουλου, το κτήριο της οποίας υπάρχει μέχρι σήμερα στην οδό Δημητριάδος και στεγάζει την Τράπεζα Πειραιώς. 97 Αργότερα, το 1924, οι γιοί του δημιούργησαν τα Ψυγεία Αγριάς. Επίσης, κάποιοι άλλοι επαναπατρισθέντες μετανάστες έγιναν δωρητές και ευεργέτες και αποτέλεσαν φορείς μιας νέας αισθητικής που σφράγισε την πολιτιστική και πνευματική ζωή της Μαγνησίας. Άφησε δε τα ίχνη της στα σπίτια της εποχής εκείνης με τις νεωτερικές εκδοχές και τα κλασικιστικά στοιχεία, χωρίς ωστόσο να εξαφανίσει τελείως και την παραδοσιακή αρχιτεκτονική δομή τους. Από αυτούς κάποιοι προσπάθησαν να μεταλαμπαδεύσουν τις ιδέες του Διαφωτισμού, δημιουργώντας σημαντικές βιβλιοθήκες και νέα σχολεία στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. 98 Στα τέλη του 19 ου αιώνα διάφορες φυσικές καταστροφές έπληξαν το Πήλιο. Συγκεκριμένα από το 1886 έως το 1895 τέσσερις απανωτοί παγετοί κατέστρεψαν ολοκληρωτικά τους ελαιώνες του. Αλλά και μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα η περιοχή υπέφερε από ανομβρία και άλλες κακές καιρικές συνθήκες, με αποτέλεσμα να υπάρχουν μεγάλα χρονικά διαστήματα που η ελαιοπαραγωγή ήταν ελάχιστη. Τα οικονομικά προβλήματα που δημιουργήθηκαν οδήγησαν σε οικονομική ύφεση και οικονομική κρίση. Οι ελαιοπαραγωγοί αναγκάστηκαν να καταφύγουν σε τοκογλύφους με υποθήκη τα ίδια τα κτήματά τους. Σύμφωνα με την ισχύουσα τότε νομοθεσία, την «επί εξωνήσει», πολλές περιουσίες περιήλθαν αυτόματα στην κυριότητα των δανειστών, λόγω αδυναμίας των δανειζόμενων να εξοφλήσουν τα δάνειά τους. Η φτώχεια και η ανεργία προκάλεσε νέο ρεύμα μετανάστευσης προς διάφορες χώρες. Το διάστημα η μετανάστευση σε όλη την Ελλάδα έφτασε σε ύψη ρεκόρ. Η φήμη για τον πλουτισμό παλιότερων μεταναστών στην Αμερική και αλλού έδωσε ενδημικό χαρακτήρα στον ξενιτεμό των Πηλιορειτών. Σκοπός τους ήταν, μετά από σκληρή δουλειά, να επιστρέψουν και αφού εξοφλήσουν τα δάνεια να ξαναποκτήσουν τις υποθηκευμένες περιουσίες τους. Πολλοί το κατάφεραν, άλλοι όμως τέλειωσαν τη ζωή τους σε ξένες χώρες με τον καημό του νόστου. 99 Τελευταία, μετά τον πόλεμο του 1940 και τα δεινά του εμφυλίου, τη δεκαετία του θα έχουμε και πάλι νέα έξαρση της μεταναστευτικής ροής, κυρίως προς την Ευρώπη Η αρχιτεκτονική του Πηλίου Στο Πήλιο οι μετακινήσεις των ανθρώπων και των προϊόντων ήταν δύσκολες μέχρι τα τέλη του 17 ου αιώνα, αφενός λόγω της ύπαρξης δύσβατων περιοχών όπου είχαν τα λημέρια τους αδίστακτοι ληστές και αφετέρου εξαιτίας της έλλειψης στέρεων γεφυριών στους ορμητικούς 94 Αλ. Φιλαδελφεύς, 1897: Ελ. Τριάντου, 1994: Δ. Τσοποτός, 1991: Ν. Σηφάκης, Ι. Χατζηϊωάννου, 1922: & Ελ. Τριάντου, ό. π.: Κ. Κορρέ, 2013: 1 ος τ. 85 & Γ. Γκράσσος 2007: 2 (ηλεκτρ. Βιβλιογραφία) 99 Αν. Τζαμτζής, 2005:

33 χείμαρρους. Από την αρχή του 18 ου αιώνα το Οθωμανικό Κράτος παραχώρησε ορισμένα προνόμια και περιορίστηκε η οικονομική αφαίμαξη των κατοίκων του Πηλίου. Προηγουμένως βέβαια ο αυτοδιοικητικός χαρακτήρας των κοινοτήτων στο Πήλιο είχε αποτελέσει και την κύρια αιτία της πληθυσμιακής έκρηξης και της συνακόλουθης οικονομικής ανάπτυξής του. Μετά τις συνθήκες του Κάρλοβιτς (1699) και του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), εκτός από την γεωργία και την κτηνοτροφία, προστέθηκαν και άλλες δραστηριότητες, όπως η βιοτεχνία, η σηροτροφία, το μεταπρατικό εμπόριο και η ναυτιλία. Παρατηρούμε ότι η εισροή χρήματος είχε ως επακόλουθο την πολιτισμική άνοδο του Πηλίου, που εκδηλώθηκε έναν οικοδομικό οργασμό σε ιδιωτικό και κοινοτικό επίπεδο και με τον τρόπο διαβίωσής. Ουσιαστικά τότε άρχισε να διαμορφώνεται η τυπολογία της Πηλιορείτικης αρχιτεκτονικής με τα ιδιαίτερα γνωρίσματά της. 100 Η αρχιτεκτονική αποτελεί ένα από τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα του πηλιορείτικου πολιτισμού, όπως αποτυπώνεται με γνήσια λαϊκά, αστικά ή και ακαδημαϊκά στοιχεία στα παλιά αρχοντικά σπίτια, στα μοναστήρια και τις εκκλησιές, στα γεφύρια, στις βρύσες, τα καλντερίμια και στα άλλα κτίσματα της ευρύτερης περιοχής. Όλα αυτά παραμένουν βουβοί μάρτυρες του παλιού μεγαλείου των χωριών του Πηλίου. Είναι τα ίδια που μετέφεραν ως τα χρόνια της μεγάλης Επανάστασης τον απόηχο του μακρινού Βυζαντίου, της παραμυθένιας Ανατολής και την Ευρωπαϊκή Αναγέννηση στο όμορφο βουνό των πανάρχαιων θρύλων. Όσο ακόμα στέκουν όρθια, αποτελούν μνημεία γνήσιας έκφρασης του ανώνυμου ταπεινού λαϊκού μάστορα. Τα παλιά πέτρινα αρχοντικά τετράψηλα και επιβλητικά με τα ανάλαφρα σαχνίσια, τα πυκνά παράθυρα ή τα πολύχρωμα ψευτοπαράθυρα και τις γκρίζες σκεπές τους φέρνουν ανάγλυφη τη σφραγίδα της σοφίας εκείνων των ανθρώπων που τα έκτισαν και τα φιλοτέχνησαν. 101 Ο Λιάπης διακρίνει τρεις καθαρά ξεχωριστούς τύπους πηλιορείτικης αρχιτεκτονικής, την πρώιμη, την κλασική και την νεοκλασική. 102 Ο Παλιούρας, κάνει μια κάπως διαφορετική κατάταξη. Διακρίνει την αρχιτεκτονική του Πηλίου σε δύο βασικούς τύπους, τη λαϊκή και τη νεοκλασική. Τη λαϊκή αρχιτεκτονική του Πηλίου όμως τη διαιρεί σε δύο υποκατηγορίες, ανάλογα με την εποχή που αναπτύχθηκαν και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Η πρώτη περιλαμβάνει τους γνωστούς πύργους, που κατασκευάστηκαν μέχρι τα μέσα του 18 ου αιώνα και η δεύτερη τα μεγάλα αρχοντικά της κλασικής πηλιορείτικης αρχιτεκτονικής, τα γνωστά «βορειοελλαδίτικα», που χρονολογούνται από τα μέσα του 18 ου αιώνα μέχρι τα μέσα περίπου του 19 ου αιώνα. Ο νεοκλασικισμός ήρθε κάπως αργά στη Θεσσαλία, γύρω στα μέσα του 19 ου αιώνα και καθιερώθηκε σιγά-σιγά. Από την πρώτη περίοδο της λαϊκής αρχιτεκτονικής δεν σώζονται πολλά δείγματα. Υπάρχουν, όμως, πολλές μαρτυρίες Ελλήνων και ξένων περιηγητών και ταξιδιωτών, καθώς και παλιές φωτογραφίες. Ο W. M. Leake αναφέρει αόριστα για κάποια σπίτια που μοιάζουν με φρούρια, χτισμένα γύρω από το κάστρο του Βόλου. Οι Δημητριείς μας πληροφορούν ότι οι πύργοι ανήκαν σε Τούρκους και βρίσκονταν στην περιοχή του Άνω Βόλου. Ο Αργύρης Φιλιππίδης, που περιηγήθηκε σε όλα του χωριού του Πηλίου, αναφέρει ότι είδε πολλούς τέτοιους πύργους στον Άνω Βόλο, τα Λεχώνια, τον Αι Γιώργη και αλλού. Οι πύργοι ήταν 100 Αθ. Καραθανάσης, 2004: Κ. Λιάπης, 1990: Κ. Λιάπης, 2001: 32 33

34 ψηλόκορμες κατασκευές και περιλάμβαναν τρία έως πέντε πατώματα. Ήταν λιθόκτιστοι, ενισχυμένοι με ξυλοδεσιές και στέφονταν από ξύλινες τετράκλινες στέγες, καλυμμένες με σχιστολιθικές πλάκες. Κάθε όροφος ήταν ενιαίος, καθώς δεν ξεπερνούσε τα 15 τμ. Το πάχος του τοίχου έφτανε το 1,5 μ, για σιγουριά και ασφάλεια. Ο τελευταίος όροφος προεξείχε έντονα, σχηματίζοντας κάποιο χαγιάτι ή σαχνισιά. Η είσοδος του πύργου βρισκόταν στον πρώτο όροφο και η πρόσβαση γινόταν με ξύλινη κινητή σκάλα. Πάνω από την πόρτα υπήρχε η «ζεματίστρα», από την οποία έριχναν καυτό λάδι ή νερό για την αντιμετώπιση των εχθρών. Επίσης, για την άμυνα υπήρχαν στον κορμό του εικ.10 Ο πύργος του Κοκκωσλή κτηρίου σχισμοειδείς πολεμίστρες, ενώ τα λιγοστά παράθυρα βρίσκονταν στους πάνω ορόφους για να μην είναι εύκολα προσιτά. Ο τελευταίος όροφος, που ήταν η κύρια κατοικία της οικογένειας, ήταν περιτριγυρισμένος από μεγάλα παράθυρα για την άνετη διαμονή των κατοίκων του. Το ισόγειο χρησιμοποιούνταν ως στάβλος για τα ζώα κι οι κατώτεροι όροφοι για την αποθήκευση των προϊόντων. Ο εξοπλισμός και η επίπλωσή τους ήταν στοιχειώδης, το τζάκι, κάποια μικρά ντουλάπια και οι «παραθύρες» στον τοίχο. Τέτοιοι πύργοι, που σώζονται ακόμη με σημαντικές αλλοιώσεις, είναι του Κωνσταντινίδη στη Μακρινίτσα, του Σκοτεινιώτη στην Κουκουράβα, των Ολύμπιου και Κοκκωσλή στα Άνω Λεχώνια. 103 Με την ταπεινή μίμηση των πύργων της πρώιμης εποχής άρχισε να διαμορφώνεται σιγά-σιγά, στα μέσα του 18 ου αιώνα, η αρχιτεκτονική της δεύτερης περιόδου, των αστικών αρχοντικών. Αυτά εμφανίστηκαν στα πλαίσια μια νέας κοινωνικής οργάνωσης και εξυπηρετούσαν τις ανάγκες κατοικίας, οικοτεχνίας, οχύρωσης, αλλά και κοινωνικής προβολής μιας ευημερούσας αστικής τάξης. 104 Αντιπροσωπευτικά της δεύτερης περιόδου είναι τα αρχοντικά βορειοελλαδίτικου τύπου. Η οικοδομία του Πηλίου εκφράζεται κυρίως με αυτόν τον τύπο και είναι ομόλογος εκείνου της βορειοδυτικής Μακεδονίας, απ όπου άλλωστε μεταφέρθηκε από τις γνωστές κομπανίες των μαστόρων από το Ζουπάνι της Κοζάνης και Πυρσόγιαννη της Ηπείρου. Αυτοί έκτισαν τα περισσότερα πηλιορείτικα αρχοντικά αυτού του τύπου. 105 Πρόκειται για διώροφες και τριώροφες, λιθόκτιστες συνήθως, κατασκευές, εκτός από τις τρεις πλευρές του τελευταίου ορόφου που είναι ελαφρά ξύλινη κατασκευή (τσατμάς) και δημιουργεί τα γνωστά σαχνισιά της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Διατηρούν στοιχεία της προηγούμενης περιόδου, έχουν φρουριακή μορφή με ελάχιστα σιδερόφρακτα παράθυρα στο ισόγειο, που πληθαίνουν και μεγαλώνουν στους παραπάνω ορόφους. Ο τελευταίος όροφος έχει πολλά παράθυρα και φεγγίτες, αληθινούς ή ζωγραφιστούς. Υπάρχουν και σε αυτά πολεμίστρες, ζεματίστρα και αμυντικοί πυργίσκοι στη στέγη. Τέλος μυστικές κρύπτες συμπληρώνουν την αμυντική θωράκιση 103 Δ. Παλιούρας, 2006: Γ. Κίζης, 1995: Κ. Λιάπης, 2001:33 34

35 των σπιτιών σε περίπτωση κινδύνου. Η λειτουργία τους χωρίζεται σε ορόφους: στο κατώι βρίσκονται οι αποθήκες και το κελάρι, το μεσοπάτωμα κατοικείται τους χειμωνιάτικους μήνες και το τελευταίο είναι το καλοκαιρινό. Πολλά τέτοια αρχοντικά διέθεταν πλούσιο ζωγραφικό, ξυλόγλυπτο ή λιθανάγλυφο διάκοσμο, πραγματικά έργα τέχνης. Αυτά απεικόνιζαν τοπία, θέματα από το φυτικό ή ζωικό κόσμο, καθώς και σκηνές από την καθημερινή ζωή. Αντιπροσωπευτικά κτίσματα αυτής της περιόδου είναι ο πύργος του Τριανταφύλλου στη Δράκια και το αρχοντικό του Καταρτζή στην Πορταριά. Τα παλιά αρχοντικά του Πηλίου, όπως και οι εκκλησίες του, ήταν κατάσπαρτα από λιθανάγλυφα ξόμπλια που έδωσαν μιλιά στην κρύα πέτρα και λειτούργησαν ως μέσα καλλιτεχνικής έκφρασης των λαϊκών τεχνιτών. Κόγχες, υπέρθυρα, αγκωνάρια είναι όλα γεμάτα από τις όμορφες σκαλισμένες παραστάσεις τους, όπως κυπαρίσσια, σταφύλια, ρόδακες, σταυρούς, ήλιους, ανθρώπους και ζώα. 106 Ο νεοκλασικισμός ήρθε στην Ελλάδα το πρώτο μισό του 19 ου αιώνα από το Όθωνα και τους Βαυαρούς αρχιτέκτονες, που έφερε μαζί του. Στις οικοδομές του Πηλίου τα πρώτα νεοκλασικά στοιχεία εμφανίστηκαν στη δεκαετία του 1850 ως ένθετα στοιχεία, που συνυπήρχαν αρμονικά με την προηγούμενη λαϊκή αρχιτεκτονική, που τελικά υποκατέστησαν. Τα σπίτια αυτής της περιόδου τα έκτισαν κυρίως πλούσιοι ομογενείς από την Αίγυπτο και γι αυτό καθιερώθηκαν να ονομάζονται «Αιγυπτιώτικα». Στα κτήρια αυτά υπάρχει συμμετρία τόσο στην εξωτερική μορφή όσο και στη διαρρύθμιση των εσωτερικών χώρων. Ο νεοκλασικισμός εμφανίστηκε αρχικά στα αστικά κέντρα της Θεσσαλίας και έπειτα επεκτάθηκε στους υπόλοιπους οικισμούς. Δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής σε δημόσια κτήρια στο Πήλιο έχουμε το παλιό Δημοτικό Σχολείο στο Λαύκο, τη Νανοπούλειο Σχολή και το Καρτάλειο Δημοτικό Σχολείο στην Τσαγκαράδα, τα οποία σώζονται μέχρι σήμερα. Όλα είναι δωρεές πλούσιων ομογενών από την Κωνσταντινούπολη και την Αίγυπτο. 107 Παράλληλα με τα πυργόσπιτα και τις άλλες πολυτελείς κατασκευές κτίστηκαν και μικρότερα μεσοαστικά σπίτια (νοικοκυρόσπιτα), που αποτελούν απλουστευμένες μορφές των αρχοντικών και είναι συνήθως διώροφα. Αυτά καθώς και τα άλλα ταπεινά λαϊκά σπίτια με την ανάλογη οικοσκευή τους μαρτυρούν τις ταξικές και κοινωνικές διαφορές των ενοίκων τους. 108 Την οικονομική ακμή του Πηλίου κατά το 18 ο και 19 ο αιώνα, εκτός από την ανέγερση αρχοντικών, επισημαίνουν τα ξωκλήσια και τα καθολικά μονών, που αποτελούν δείγματα ευλάβειας και αισιοδοξίας και χρηματοδοτούνται από ανερχόμενους κοινωνικά καραβοκύρηδες, βιοτέχνες και εμπόρους. Οι εκκλησίες του Πηλίου της όψιμης τουρκικής κατοχής κτίστηκαν κυρίως από ηπειρώτες μαστόρους, τους Ζουπανιώτες. Διακρίνονται σε: α. μικρές μονόκλιτες βασιλικές με δίρριχτη ξύλινη στέγη, β. τρίκλιτες βασιλικές με δίρριχτη ξύλινη στέγη και 106 Κ. Λιάπης, 1990β: Δ. Παλιούρας, 2006: Κ. Κορρέ, 2013: Α τ. 73, 81 35

36 εξωτερικά υπόστεγα και γ. μονόκλιτες βασιλικές με θόλο. Τα δάπεδα όλων είναι συνήθως πλακόστρωτα και εμπεριέχουν γεωμετρικά μοτίβα από βότσαλα ή άλλες πέτρες. 109 Εστία της κοινωνικής και εμπορικής ζωής κάθε πηλιορείτικου χωριού ήταν και είναι αρκετά ακόμη η μεγάλη πλακόστρωτη και συνήθως γεμάτη πλατάνια πλατεία, η γνωστή και ως «παζάρι», όπου βρίσκεται και η κεντρική βρύση του χωριού. Στα χωριά που υπάρχουν πολλοί μαχαλάδες, όπως η Ζαγορά και η Τσαγκαράδα, ο κάθε ένας έχει τη δική του πλατεία. Εκεί μαζεύονταν καθημερινά οι Πηλιορείτες για να συζητήσουν και να κανονίσουν για τις δουλειές τους, να ψωνίσουν ή να γλεντήσουν. Βασικό συμπλήρωμα της πηλιορείτικης αρχιτεκτονικής είναι οι παλιές βρύσες του 18 ου, 19 ου και 20 ου αιώνα. Τις παραδοσιακές βρύσες τις βρίσκουμε σε δύο τύπους, τις ανοικτές και τις σκεπαστές. Οι πρώτες είναι μικρές και απλές, συνήθως πέτρινες ή μαρμάρινες. Οι δεύτερες έχουν τα ίδια βασικά χαρακτηριστικά, αλλά είναι μεγαλύτερες και πιο σύνθετες, συχνά διαθέτουν πεζούλια και ειδικές ποτίστρες για τα ζώα. Εκτός από τις παραδοσιακές υπάρχουν και οι νεοκλασικές βρύσες, κατασκευασμένες από λευκό μάρμαρο, με αέτωμα και συνήθως λεοντοκεφαλές. 110 Η ανάγκη της επικοινωνίας με τις πεδινές περιοχές αλλά και τα μικρά λιμανάκια, όπου φόρτωναν και ξεφόρτωναν καΐκια και βάρκες (Αγριά, Γατζέα, Καλά Νερά, κλπ), ώθησε στην κατασκευή λιθόστρωτων καλντεριμιών πάνω στα ήδη υπάρχοντα μονοπάτια. Ατέλειωτα καραβάνια από αγωγιάτες ανεβοκατέβαιναν τις πλαγιές του βουνού, μεταφέροντος αγαθά από και προς τους ορμίσκους του Παγασητικού και του Αιγαίου. Τα περισσότερα από αυτά τα καλντερίμια τα έκτισαν Ηπειρώτες μάστορες. Τότε κατασκευάστηκαν και τα πανέμορφα γεφύρια, πολλά από τα οποία σώζονται μέχρι τις μέρες μας Τα πηλιορείτικα καλύβια Σε ένα πολύ κατατοπιστικό βιβλιαράκι ο πηλιορείτης Μανώλης Γκαγκάκης μας παρουσιάζει γλαφυρά την εσωτερική διαρρύθμιση, τη χρήση καθώς και τις ανάγκες που εξυπηρετούσε αυτός ο ταπεινός οικίσκος, ο φτιαγμένος με εντελώς φυσικά οικολογικά θα λέγαμε σήμερα υλικά, όπως ξύλα, κλαδιά, πέτρες και λάσπη. «Παλιότερα μέχρι το 19 ο αιώνα η κατασκευή τους ήταν πιο πρωτόγονη και συνήθως σε ψηλότερα απόμερα μέρη, κρυμμένα για το φόβο των πειρατών. Ήταν μια δευτερεύουσα, στην ουσία, κατοικία για την εξυπηρέτηση γεωργικών, κτηνοτροφικών ή άλλων εποχικών εργασιών (συγκομιδής των καρπών ή καλλιέργειας και φροντίδας των κτημάτων. Για τις κτηνοτρόφους η ύπαρξη ενός χειμαδιού για τα ζώα ήταν απαραίτητη καθώς το Πήλιο έχει αρκετά χιόνια και παγετούς. Χρησίμευε όμως και σε άλλες περιπτώσεις, ως στέκι και καταφύγιο κυνηγετικών εξορμήσεων, αλλά και παράνομων ερώτων, που τα αυστηρά ήθη των πηλιορείτικων χωριών δεν ανέχονταν. Επίσης, ήταν ο χώρος όπου αποθήκευαν τα παραγόμενα προϊόντα (ελιές, λάδια, φρούτα, φουντούκια κλπ) μέχρι να μεταφερθούν στο χωριό ή στα εμπορικά κέντρα. Εκεί φύλασσαν και τα εργαλεία της δουλειάς τους ή τα αντικείμενα συσκευασίας των προϊόντων (κάδες, βαρέλια, καλάθια, τσουβάλια, ζεμπίλια, τελάρα κλπ). Αργότερα χρησίμευσαν και ως χώρος παραθερισμού της οικογένειας, ειδικά σε περιοχές κοντά στη θάλασσα. Τότε, πριν 109 Κ. Κορρέ, 2013: Α τ Κ. Λιάπης, 2001: Αντ. Ζώης, ανακτ

37 την εγκατάσταση της οικογένειας γινόταν μια προετοιμασία στο εσωτερικό και εξωτερικό χώρο του καλυβιού για να μπορέσει να γίνει ασφαλής και κατοικήσιμος. Αυτή περιελάμβανε, εκτός από τον καθαρισμό και την τακτοποίηση, το φύτεμα του λαχανόκηπου, το σκάψιμο λάκκου για σκουπιδότοπο, το θειάφισμα για την αποτροπή των φιδιών, το σκόρπισμα σπόρων ή ζάχαρης στον περιβάλλοντα χώρο για την Εικ.14 Πηλιορείτικο καλύβι απασχόληση των μυρμηγκιών. Η σκούπα ήταν φτιαγμένη από ξερόκλαδα, οι ελαφρόπετρες χρησίμευαν για το ξεσκούριασμα ή το λιμάρισμα των μαχαιριών, η δε θαλασσινή ή ποταμίσια άμμος για το καθάρισμα των οικιακών σκευών. Αυτές και άλλες πρακτικές λύσεις έβρισκαν οι χωρικοί τα παλιότερα χρόνια για την άνετη και ασφαλή διαμονή τους στο ύπαιθρο.»τα καλύβια αυτά εσωτερικά ήταν χωρισμένα σε πάνω και κάτω μέρος και επικοινωνούσαν με εσωτερική σκάλα. Το κατώι χρησίμευε ως αποθήκη για τα εργαλεία και τα προϊόντα ή ως κατάλυμα για τα ζώα. Το άνω μέρος ήταν ο χώρος διαμονής ή εργασίας και μπορεί να διέθετε και εξωτερική πέτρινη σκάλα που κατέβαινε στην αυλή. Σε μια γωνία του υπήρχε μια πρόχειρη κουζίνα, ένα τραπέζι και μόνιμοι ξύλινοι πάγκοι και σε μια άλλη το απαραίτητο τζάκι. Τα φαγητά φυλάσσονταν στο γνωστό μεταλλικό φανάρι, κρεμασμένο σε κάποιο ξύλο της οροφής. Το νερό κρατούσε δροσερό η στάμνα, τρεχούμενο συνήθως δεν υπήρχε. Για φωτισμό χρησιμοποιούσαν λυχνάρια λαδιού και αργότερα λάμπες πετρελαίου. Η τουαλέτα ήταν συνήθως εξωτερική και πρόχειρη.»στη στρωμένη με πλάκες αυλή συνήθως, γίνονταν οι διάφορες αγροτικές δουλειές, όπως το άπλωμα, στέγνωμα και διάλεγμα των καρπών. Τα νυχτερινά αυτά, συνήθως καλοκαιρινά, ξενύχτια εξελίσσονταν σε βραδιές γλεντιού, όπου με το κέφι, το τραγούδι και το αναπόφευκτο κουτσομπολιό ξεχνούσαν τις καθημερινές τους έγνοιες. Αναμεταξύ τους ο σκύλος, ο σκληραγωγημένος και πιστός σύντροφος της οικογένειας, μονιασμένος με τον αλητόγατο της περιοχής. Στην παρέα των οικόσιτων ζώων υπήρχε πολλές φορές η κατσίκα και οπωσδήποτε ο γάιδαρος ή το άλογο για τις μεταφορές προϊόντων και ανθρώπων». 112 Τα καλύβια αυτά στις περιόδους των εθνεγέρσεων του 18 ου και 19 ου αιώνα, αλλά και αργότερα κατά την Ιταλογερμανική Κατοχή χρησίμευσαν ως καταφύγια και κρησφύγετα των αγωνιστών. Επίσης, εκεί κατέφυγαν οι κάτοικοι της Δράκιας για μεγάλο διάστημα μετά το φοβερό μακελειό των κατοίκων της από τους Γερμανούς, το Δεκέμβριο του Ονομαστό είναι το καλύβι του Μπασδέκη, που χρησίμευσε ως παρατηρητήριο και ορμητήριο των αντρών της γνωστής αυτής οικογένειας αρματολών αρχικά και κλεφτών-αγωνιστών μετέπειτα. Η Χρυσάνθη Βαρελά στην προσωπική της συνέντευξη αναφέρει ότι η οικογένειά της καθώς και 112 Μ. Γκαγκάκης, 1998:

38 πολλές άλλες οικογένειες από το Παχτούρι διέμεναν μόνιμα για πολλά χρόνια σε ένα τέτοιο καλύβι. 113 Ο Τράντος θυμάται ότι τα καλύβια ήταν μονώροφες κατασκευές με αποθήκη στο ισόγειο και κατοικία στον όροφο. Την εποχή της ελαιοσυλλογής έμενε η οικογένεια του ελαιοκτηματία μαζί με κάποιους χωρικούς εργάτες. Το καλοκαίρι λίγοι έμενε μόνιμα στην Αγριά γιατί η περιοχή είχε πολλά κουνούπια και η κατάσταση ήταν αφόρητη. 114 Μια ανάλογη περιγραφή της εσωτερικής και εξωτερικής διαρρύθμισης, καθώς και της χρήσης ενός πηλιορείτικου καλυβιού μας δίνει στην προφορική της μαρτυρία και η Άρτεμις Χαλκιά, παλιά κάτοικος της Αγριάς με καταγωγή από τη Δράκια Το γλωσσικό ιδίωμα του Πηλίου Όπως αναφέρθηκε, τα χωριά του Πηλίου δημιουργήθηκαν τα χρόνια της οθωμανικής κατοχής από τους ραγιάδες οι οποίοι κατέφυγαν στο βουνό της Ζαγοράς, όπως ονομαζόταν τότε το Πήλιο. Μέχρι τότε ήταν σχεδόν άοικο και δημοσιονομικά αδιάφορο για τους Τούρκους. Η προσέλκυση Ελλήνων φυγάδων έγινε ακόμα μεγαλύτερη κατά τη διάρκεια του 18 ου αιώνα, όταν έγιναν γνωστά σε όλη τη χώρα τα προνόμια που απολάμβαναν αυτά. Τότε τα νεότευκτα χωριά του Πηλίου κατακλύστηκαν από πολλούς φυγάδες που προέρχονται από διάφορα μέρη της υπόδουλης χώρας. Αυτοί ήταν Ηπειρώτες, Ρουμελιώτες, Μακεδόνες, Μωραΐτες και Νησιώτες του Αιγαίου και του Ιονίου. Η κάθε ομάδα ήταν φυσικό να έχει τις δικές πολιτιστικές καταβολές και συγκεκριμένα τις δικές της γλωσσικές ιδιομορφίες, τις οποίες το Πήλιο μπόρεσε και αφομοίωσε διαμορφώνοντας τελικά μια χαρακτηριστική γλωσσική ταυτότητα. Το γλωσσικό ιδίωμα που επικράτησε ήταν το βόρειο, αυτό που μιλούσαν οι φυγάδες από την Ήπειρο και κυρίως από τα Γιάννενα, το Ζαγόρι, τα Κατσανοχώρια και τα Δωδωνοχώρια. Σε αυτό το συμπέρασμα οδηγούμαστε από τις μεγάλες ομοιότητες και αναλογίες που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο γλωσσικά ιδιώματα, στις παροιμίες και τα δημοτικά τους τραγούδια. Βέβαια, δευτερευόντως, υπάρχουν αφομοιωμένα γλωσσικά κατάλοιπα και από άλλες ομάδες φυγάδων, καθώς και ξενικά γλωσσικά δάνεια από αλλοεθνείς επιδρομείς, νομάδες και κατακτητές. Αυτοί ήταν Γότθοι, Ούννοι, Σλάβοι, Σαρακηνοί, Βούλγαροι, Βλάχοι, Φράγκοι, Καταλανοί, Βενετσιάνοι, Σέρβοι, Αρβανίτες και φυσικά Τούρκοι. Αυτές οι ετερογενείς γλωσσικές καταβολές συνήθως αναφέρονται σε επαγγελματικά ή οικογενειακά ονόματα. Στα τοπωνύμια κυριαρχεί το σλαβικό γλωσσικό στοιχείο, καθώς στο Πήλιο από τα πρώτα βυζαντινά χρόνια υπήρχαν σλαβικές νομαδικές εγκαταστάσεις. Ο Κώστας Λιάπης, που έχει κάνει και τη σχετική έρευνα, ισχυρίζεται ότι αν και οι ξενόγλωσσες λέξεις πολιτογραφήθηκαν από την πηλιορείτικη ντοπιολαλιά δεν έπαιξαν κάποιο σημαντικό λειτουργικό ρόλο στη διαμόρφωσή της, καθώς η δημιουργία του γλωσσικού οργάνου ενός τόπου είναι μια πολύπλοκη διαδικασία και αποτελεί συνισταμένη διαφόρων κοινωνικοπολιτιστικών διεργασιών Χ. Βαρελά. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 114 Ι. Τράντος, 2012: Άρ. Χαλκιά Κατράκη. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 116 Κ. Λιάπης, 1996:

39 2.1.8 Πηλιορείτικα Προϊόντα Στα χωριά του Πηλίου, κατά τα τελευταία εκατόν πενήντα χρόνια της τουρκικής κατοχής, αναδείχτηκαν πολύ σημαντικές βιοτεχνίες. Η ανάπτυξη της μεταξοβιοτεχνίας, της νηματουργίας και της βυρσοδεψίας ανέδειξε τα χωριά σε αξιόλογες κωμοπόλεις που εφοδίαζαν τις χώρες της Ευρώπης και της Ανατολής με πρώτες ύλες, ημιεπεξεργασμένα βιοτεχνικά προϊόντα (μαλλί, μεταξωτές κλωστές κ.α.) αλλά και με έτοιμα προϊόντα που κατασκεύαζαν στα υδροκίνητα εργαστήρια. 117 Ο Κορδάτος μας πληροφορεί ότι στο Πήλιο για αιώνες είχε ανθήσει η οικοτεχνική παραγωγή. Ειδικά στα μεγαλύτερα χωριά υπήρχαν μεγάλα εργαστήρια με πολλούς εργάτες και εργάτριες. Για παράδειγμα στην Μακρυνίτσα έφτιαχναν παπούτσια, παντόφλες, δισάκια και τουρβάδες. Στη Ζαγορά σκουτιά και καπότες. Όλα αυτά τα προϊόντα τα μετέφεραν κυρίως τα ζαγοριανά καράβια ή τα τρικεριώτικα καΐκια, ναυπηγημένα στα καρνάγια του Τρίκερι ή της Μιτζέλας. 118 Για αυτά τα προϊόντα έγραψαν και οι περιηγητές. Συγκεκριμένα ο Beaujour ανέφερε ότι οι ζαγοριανές κάπες είναι καλά υφασμένες ώστε να γίνονται αδιάβροχες. Ο δε Leake περιέγραψε το φυσικό τρόπο κατεργασίας των υφασμάτων τους κάτω από τρεχούμενα νερά ώστε να μαζεύουν και να γίνονται πιο χοντρά. 119 Ένα από τα σημαντικότερα προϊόντα του παλιού Πηλίου ήταν το μετάξι. Στα περισσότερα χρόνια της οθωμανικής κατοχής αυτό αποτελούσε τον κύριο κορμό της πηλιορείτικης οικονομίας και ιδίως κατά τους δύο τελευταίους αιώνες αυτής. Οι πρώτες πληροφορίες προέρχονται από ξένους προξένους (Γκλεζ) και περιηγητές (Bjornstahl). Αλλά και οι ντόπιοι ερευνητές (Δημητριείς, Μάγνης, Φιλαδελφεύς, Γεωργιάδης, Αδρακτάς) θεωρούσαν το μετάξι το πρώτο και έσχατο προϊόν της Μαγνησίας. Το μετάξι αυτή την περίοδο εκτός από εξαγωγικό προϊόν ήταν και η πρώτη ύλη των αργαλειών και των βιοτεχνιών του Πηλίου, ιδίως των μεταξουργείων και υφαντουργείων της Μακρινίτσας, της Πορταριάς και του Άνω Βόλου. Αυτά έφτιαχναν τα φημισμένα μεταξωτά μαντήλια, λαχούρια, ζουνάρια, μπρισίμια και γαϊτάνια, πολλά από τα οποία μεταφέρονταν με τα ξακουστά ζαγοριανά καράβια και μοσχοπουλιούνταν στα διάφορα λιμάνια της Μεσογείου από τους ντόπιους πραματευτάδες Η Διατροφή στο Πήλιο Οι πρώτες πληροφορίες σχετικά με τη διατροφή των χωριών του Πηλίου ανάγονται στον 17 ο αιώνα. Η οικονομία τους ήταν κλειστή και τα κύρια προϊόντα τους ήταν το σιτάρι, το κριθάρι και το καλαμπόκι. Οι δε κάτοικοι των βακούφικων χωριών είχαν εξασφαλίσει το δικαίωμα να εκχερσώνουν όση άγρια γη μπορούσαν και να την καλλιεργήσουν. Τον 18 ο αιώνα στο Πήλιο εφαρμόστηκε η ανταλλακτική οικονομία και η παραγωγή αυξήθηκε. Οι Δημητριείς, το 1790 περίπου, μας παρουσιάζουν την εικόνα μιας βελτιωμένης γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγής, παρά τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες και άλλα δυσάρεστα συμβάντα του 18 ου αιώνα, χιονοθύελλα, χαλάζι, παγωνιά και σεισμός. Ο Αργύρης Φιλιππίδης, που περιηγήθηκε στα πηλιορείτικα χωριά, αναφέρει ότι, εκτός από τα ανωτέρω δημητριακά, καλλιεργούνταν διάφορα οπωροφόρα (εσπεριδοειδή, συκιές κ.λπ.), αμπέλια, ελιές 117 Κ. Κορρέ, 2013: Α τ. 15, Γ. Κορδάτος, 1974: Κ. Κορρέ, ό. π.: Α τ Κ. Λιάπης, 1990β:

40 και ζαρζαβατικά, που όμως δεν επαρκούσαν για τις τοπικές ανάγκες. Για αυτό σε κάθε χωριό γινόταν το γνωστό παζάρι και υπήρχαν και μαγαζιά που πουλούσαν κρέας (μακελλεία) και τρόφιμα (εργαστήρια) για όσους δεν είχαν δική τους γη. Οι προμήθειες αποθηκεύονταν στα κελάρια και τα αμπάρια των σπιτιών. Από τα μέσα του 19 ου αιώνα το διαιτολόγιο των Πηλιορειτών εμπλουτίστηκε με νέα γεωργικά προϊόντα, όπως η πατάτα και τα ψάρια, που τα προμηθεύονταν από τη λίμνη Κάρλα ή τον Παγασητικό. Με τη λειτουργία του τρένου του Πηλίου οι χωρικοί των κοντινών χωριών είχαν άμεση πρόσβαση στην αγορά του Βόλου. Χαρακτηριστικό έδεσμα της περιοχής αποτελούν μέχρι και σήμερα τα τσιτσίραβλα που συλλέγονται την άνοιξη και γίνονται τουρσί. Αποτελούν ιδανικό μεζέ για τη συνοδεία του ούζου. 121 Άλλα παραδοσιακά μαγειρέματα του Πηλίου είναι το σπεντζοφάι, και το μπουμπάρι και γλυκά ο μπελτές ή το τριφτό κυδώνι, το κεράσι, το βύσσινο και το νεραντζάκι. 122 Οι κάτοικοι του Πηλίου, μέχρι και πριν από 30 περίπου χρόνια διατρέφονταν ανάλογα με τις δυνατότητες της τοπικής και της οικιακής οικονομίας. Πολλά προϊόντα τα παρήγαγαν οι οικογένειες ή τα αντάλλασσαν με άλλα από κοντινές περιοχές. Βασικά είδη διατροφής ήταν τα ζυμαρικά, το ρύζι, το πλιγούρι, ο τραχανάς, τα όσπρια και οι πατάτες. Επίσης το ψωμί, συνήθως καψαλισμένο και βουτηγμένο στο λάδι (μπουκουβάλα), καθώς και διάφορα βουνίσια βρασμένα χόρτα (ραδίκια, ζωχάρια, πικραλήθρες, βρούβες, βλίτα, τρεύλα κ.ά.). Κρέας έτρωγαν τα Χριστούγεννα, το Πάσχα και τις άλλες μεγάλες γιορτές. Διατηρούσαν όμως συνήθως κοτέτσια και τα κοτόπουλα με τα αυγά τους θεωρούνταν ιδιαίτερα δυναμωτικά φαγητά. Έτρωγαν πάντα λαχανικά και φρούτα της εποχής, τα δε γλυκά ήταν για τις μέρες τις καλές, τις Κυριακές και κάποιες γιορτές. Βέβαια, έφτιαχναν και υπήρχαν πάντα σε κάθε σπίτι γλυκά του κουταλιού για τα κεράσματα των μουσαφίρηδων. Έτσι, ακολουθούσαν μια ισορροπημένη διατροφή, τη λεγόμενη τα τελευταία χρόνια μεσογειακή διατροφή Τα προγονικά χωριά της Αγριάς Η Δράκια Το χωριό είναι κτισμένο αμφιθεατρικά σε απάνεμη κοιλάδα στη δυτική πλαγιά του Πηλίου, σε υψόμετρο μ. από τη θάλασσα. Παλιότερα, εκτός από καλός βοσκότοπος, ήταν και πέρασμα από την ανατολική στη δυτική πλευρά. Σήμερα υπάρχει δημόσιος ασφαλτοστρωμένος δρόμος που συνδέει τη Δράκια με τα Χάνια και το υπόλοιπο ανατολικό Πήλιο. Η Δράκια μαζί 121 Κ. Κορρέ, 2013: Α τ Κ. Λιάπης, 2001: Άρης Βολιώτης, Μιχ. Πόρναλης, 1999:

41 με τον Άγιο Λαυρέντιο θεωρούνται τα προγονικά χωριά της Αγριάς, όπου οι κάτοικοι αυτών των χωριών είχαν και τα κτήματά τους. Ανάμεσα στα κτήματά τους είχαν φτιάξει τα καλύβια τους, τα οποία χρησιμοποιούσαν κατά τους μήνες που μάζευαν τις ελιές ή την εποχή που περιποιούνταν τα περιβόλια τους. Το υπόλοιπο διάστημα διέμεναν στο χωριό τους. Για την παλιότερη ιστορία αυτού του χωριού δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πληροφορίες. Τοπικές παραδόσεις ή βυζαντινές πηγές δεν το μνημονεύουν, γιατί τότε ήταν βοσκότοπος. 124 Η ίδρυσή της προσδιορίζεται στα τέλη του 15 ου ή τις αρχές του 16 ου αιώνα, καθώς σε κείμενα του Μεγάλου Μετεώρου ( ) αναφέρονται ονόματα κατοίκων της Δράκιας ως αφιερωτές της Ιεράς Μονής. Σε άλλα θρησκευτικά κατάστιχα και κώδικες καταγράφονται άλλες δωρεές και αφιερώματα κατοίκων της προς την Εκκλησία ή σε διάφορα μοναστήρια. 125 Η Δράκια, από το 1614 με την έκδοση αυτοκρατορικού διατάγματος, από τον Χατζή Μουσταφά αγά, υπαγόταν στα βακούφικα χωριά και είχε όλα τα σχετικά διοικητικά και φορολογικά προνόμια. 126 Σε απόσπασμα του αυτοκρατορικού κτηματολογίου της Κωνσταντινούπολης του 1614 αναφέρεται ότι η Δράκια είχε 159 άντρες κατοίκους και γίνεται ακριβής καταγραφή των ετήσιων φόρων που αυτοί έπρεπε να πληρώνουν. 127 Πάντως, δεν ήταν και λίγοι οι φόροι που πλήρωναν τα βακούφικα χωριά. Από κατάλογο του 1832 φαίνεται ότι η Δράκια πλήρωνε 94 χαράτσια και ο Άγιος Λαυρέντιος Οι Δημητριείς γράφουν το 1791 για τη Δράκια ότι είχε μεγάλη έκταση με οπωροφόρα δέντρα και κελαρυστά νερά, χωρίς θέα όμως προς τη θάλασσα, καθώς ήταν κτισμένη σε μια χούνη. Αριθμούσε περί τα 600 σπίτια, εκ των οποίων τα περισσότερα ήταν μεγάλα και όμορφα. Οι κάτοικοί της ασχολούνταν με το εμπόριο των προϊόντων τους, αλλά και με την γεωργία. 129 Ο Αργύρης Φιλιππίδης, το 1815 αναφέρει ότι η Δράκια είχε 400 σπίτια και οι περισσότερες οικογένειες ήταν χριστιανικές. Αφήνει επομένως να εννοηθεί ότι υπήρχαν και οικογένειες αλλόθρησκων, πιθανότατα μουσουλμάνων Τούρκων. Το χωριό διέθετε σχολείο και τέσσερις εκκλησίες, της αγίας Παρασκευής, του αγίου Γεωργίου, του αγίου Αθανασίου και την μητρόπολη του αγίου Νικολάου. Μέσα στο χωριό υπήρχαν αλευρόμυλοι και δυτικά έξω από το χωριό υπήρχαν κάποια μοναστήρια. Τα κυριότερα προϊόντα τους ήταν οι ελιές και μετά το μετάξι και το κρασί. Επειδή δε η περιοχή διέθετε μεγάλη ποσότητα άγριας και ήμερης ξυλείας, υπήρχαν πολλοί βαϊνάδες (βαρελοποιοί). Το χωριό εκτείνονταν από το βουνό μέχρι τη θάλασσα στην Αγριά, όπου είχαν μια σκάλα για τη φόρτωση των προϊόντων τους. 130 Ο Λεονάρδος το 1836 υπολογίζει σε 300 τα σπίτια στη Δράκιας. Τονίζει ότι πάνω από το χωριό βρίσκεται η ψηλότερη κορυφή του Πηλίου, το Πλιασίδι και με μια λυρική διάθεση ασπάζεται την αρχαία ελληνική μυθολογία και τη λαϊκή παράδοση. Υποστηρίζει ότι εκεί πιθανότατα θα ήταν και το άντρο του Χείρωνος Κενταύρου, του σοφού διδάσκαλου του Ιάσονα και του Αχιλλέα. Εξάλλου, τονίζει, «από εκείνο το ύψωμα η λαμπρή θέα προς τη θάλασσα και τα θεσσαλικά λιβάδια είναι απερίγραπτος» Γ. Κορδάτος, 1960: Αν. Τζαμτζής, 2005: Ν. Πανταζόπουλος, 1967: Ν. Πανταζόπουλος, ό. π.: Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης, 1887: Γρ. Κωνσταντάς, Δ. Φιλιππίδης, 2000: Θ. Σπεράντζας, 1978: Ι. Λεονάρδος, 1836:

42 Το 1860, ο Μάγνης γράφει ότι η κωμόπολη Δράκια ανατολικά απέχει δύο ώρες από την Πορταριά και έχει περίπου 450 καλοκτισμένες κατοικίες. Τριγύρω υπάρχουν περιβόλια με οπωροφόρα και μη δέντρα. Εκτός από μετάξι, λάδι και ελιές παράγει σύκα και σταφύλια. Ανατολικά, πάνω από την κωμόπολη υπάρχει δάσος γεμάτο καστανιές, που προμηθεύει την περιοχή με ξυλεία χρήσιμη στις οικοδομές. Οι Δρακιώτες ασχολούνται με τη γεωργία, καθώς διαθέτουν πλούσια γη, γεμάτη ελαιώνες. Ασχολούνται όμως και με το εμπόριο των προϊόντων τους, τα οποία ανταλλάσουν με προϊόντα της Δυτικής Θεσσαλίας, όπως της Λάρισας, των Τρικάλων και των Φαρσάλων. Στο τέλος, συμπληρώνει ότι οι Δρακιώτες διαθέτουν στην παραλία τόπο πεδινό, κατάλληλο για καλλιέργειες. 132 Χωρίς αμφιβολία εννοεί τα περιβόλια που είχαν στην περιοχή της Αγριάς. Ο Γεωργιάδης το 1880 αναφέρει ότι η Δράκια είχε περί τα 500 σπίτια και υπήρχαν ξεχωριστά σχολεία για τα αγόρια και τα κορίτσια. Το χωριό είχε πολλά νερά και οι κάτοικοί του ασχολούνταν με την καλλιέργεια οπωροφόρων δέντρων αλλά και της πατάτας. Όπως σημειώνει ο συγγραφέας, η καλλιέργεια αυτού του προϊόντος εισήχθη στο Πήλιο το 1853 και η εντατική του καλλιέργεια στη Δράκια και τον Άγιο Λαυρέντιο ήταν βέβαια πολύ προσοδοφόρος, αλλά δυστυχώς είχε ως συνέπεια την απογύμνωση των γύρω λόφων λόγω της αποψίλωσης του δάσους και τη μετατροπή του σε καλλιεργήσιμη γη. Κοντά στο χωριό υπήρχαν τρία μοναστήρια, της Παναγίας, των Στουρών και των Ταξιαρχών, που τότε βρίσκονταν σε παρακμή. 133 Ο Τζαμτζής αναφέρει ότι στη Δράκια υπήρχε αλληλοδιδακτικό σχολείο από το Αργότερα λειτούργησε παρθεναγωγείο και σχολαρχείο. 134 Η Δράκια, στη διάρκεια της Γερμανοϊταλικής Κατοχής, υπήρξε ένα μαρτυρικό χωριό, που πλήρωσε ακριβά σε φόρο αίματος για την αντιστασιακή δράση των αντάρτικων ομάδων που δρούσαν στην περιοχή. Ο Αν. Τζαμτζής, με πολλά θύματα στην οικογένειά του από αυτό το μακελειό, και βασιζόμενος σε γραπτές και προφορικές μαρτυρίες συγχωριανών του, αλλά και κατοίκων των γύρω χωριών, αναφέρει τα εξής: «Την 17 η Δεκεμβρίου 1943, κάποιοι αντάρτες του 54 ου Συντάγματος έστησαν ενέδρα σε μια ομάδα Γερμανών μοτοσικλετιστών, που πήγαιναν από τη στρατιωτική τους βάση στο Πλιασίδι προς το Βόλο, και σκότωσαν δύο από αυτούς. Σκοπός τους ήταν να τους πάρουν τα άρβυλα! Κάποιος Γερμανός κατάφερε να ανέβει στην Πορταριά και να ειδοποιήσει τους Γερμανούς για τη συμπλοκή. Οι αντάρτες έφυγαν προς την κατεύθυνση της Δράκιας. Το βράδυ οι Γερμανοί, ως αντίποινα για το θάνατο των δύο στρατιωτών τους, αφού συγκέντρωσαν όλους τους άντρες άνω των δεκαπέντε χρονών σε κεντρικό καφενείο του χωριού και μετά από αρκετές τραγικές ώρες αγωνίας και αβεβαιότητας, σκότωσαν στην πλατεία του χωριού 114 άτομα. Ανάμεσά τους ήταν και οκτώ άτυχοι χωρικοί από την πεδινή Μαγνησία που είχαν πάει για να ανταλλάξουν σιτάρι με λάδι. Μετά από αυτό το αποτρόπαιο γεγονός το χωριό ερήμωσε, πολλοί σκόρπισαν στα καλύβια και στις γύρω περιοχές. Και, φυσικά, ήταν ένα συμβάν που σφράγισε ανεξίτηλα τις ζωές όσων επέζησαν, με σοβαρές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις. Πέρασε πολύς καιρός μέχρι να αναλάβει το χωριό από αυτό το θανάσιμο πλήγμα. Το ερώτημα, βέβαια, παραμένει ακόμα αναπάντητο: «πώς μπόρεσαν οι εκπρόσωποι ενός πολιτισμένου έθνους να πράξουν αυτό το φρικώδες έγκλημα;» Δυστυχώς δεν είναι το μοναδικό εκείνης της περιόδου Ν. Μάγνης, 1860: Ν. Γεωργιάδης, 1880: Αν. Τζαμτζής, 2005: Αν. Τζαμτζής, ό. π.:

43 Από τη Δράκια ήταν και ο φημισμένος γιατρός Γεώργιος Καραμάνης, που γεννήθηκε το 1870 και πέθανε το 1963.Το 1896 ακολούθησε την ειδικότητα του φυματιολόγου και άνοιξε στη Εικ.20 Το Σανατόριο Εικ.21 Το Πρεβαντόριο θέση Χάνια Πηλίου, σε υψόμετρο 1200μ, το πρώτο σανατόριο ύψους στην Ελλάδα, μια μονάδα πολύ εξελιγμένη για τα δεδομένα της εποχής Ο Καραμάνης αφιέρωσε τη ζωή του στη βελτίωση της υγείας των φυματικών. Αρχικά αντιμετώπισε μεγάλη αντίδραση από τους συγχωριανούς του, ακόμα και από συγγενείς του, που φοβόντουσαν τη μεταδοτικότητα της αρρώστιας. Οι φυματικοί των κατώτερων κυρίως στρωμάτων ήταν κοινωνικά απόβλητοι. Η άγνοια μαζί με την ανυπαρξία άμεσης ιατρικής βοήθειας και την έλλειψη νοσηλευτικών ιδρυμάτων είχαν δημιουργήσει κλίμα φόβου στο λαό. Σύζυγός του και συνοδοιπόρος στο έργο του υπήρξε η Άννα Καμπανάρη, η μετέπειτα δεύτερη σύζυγος του Άγγελου Σικελιανού. Μαζί της ίδρυσε το 1937 στον ίδιο χώρο και λειτούργησε για κάποια χρόνια το Πρεβαντόριο για ασθενικά παιδιά. Ο βίος και η πολιτεία όλου του συγκροτήματος είναι μυθιστορηματικοί. Πολλοί επώνυμοι πνευματικοί άνθρωποι και καλλιτέχνες το επισκέφτηκαν, είτε ως τρόφιμοι, είτε ως επισκέπτες. Παραδόξως, δίπλα στα κτήρια των φυματικών, λειτουργούσε ως θέρετρο ένα άλλο μικρότερο συγκρότημα, όπου τα καλοκαίρια παραθέριζαν διανοούμενοι και πλούσιοι Αθηναίοι και Αιγυπτιώτες. Μετά την αναχώρηση της Άννας ο Γεώργιος Καραμάνης συνέχισε το έργο του, αλλά το σανατόριο πέρασε διάφορες περιπέτειες. Κατά τη διάρκεια του πολέμου βομβαρδίστηκε από τους Ιταλούς και τους Γερμανούς, πέρασε διάφορες οικονομικές δυσκολίες με αποτέλεσμα να αναστείλει τη λειτουργία του τον χειμώνα του Μετά την Κατοχή το σανατόριο συνέχισε να λειτουργεί από το 1950 έως το Μετά το θάνατο του Καραμάνη η οικογένειά του δεν μπόρεσε να το διατηρήσει και στα μέσα της δεκαετίας του 1990 πουλήθηκε σε ιδιώτη, χωρίς όμως να ξαναχρησιμοποιηθεί ποτέ. 136 Σήμερα δυστυχώς, παρά την προσπάθεια διαφόρων ευαισθητοποιημένων πολιτών και συλλόγων, το σανατόριο παραμένει ερείπιο και στάνη για ζώα. Ο αρχιτέκτων μηχανικός Ιωάννης Ευθυμίου, που στη διπλωματική του εργασία ασχολήθηκε με το κτηριακό συγκρότημα του σανατορίου του Γεώργιου Καραμάνη, σε μια προσκυνηματική επίσκεψη στο χώρο έμελλε να ζήσει στιγμές γεμάτες θυμό, θλίψη και απογοήτευση για τη σημερινή κατάντια του κτηριακού συγκροτήματος, με την ανοχή βέβαια όλων των αρμόδιων φορέων. 137 Τον Αύγουστο του 2011, στους ερειπωμένους εξωτερικούς και εσωτερικούς χώρους του κτιρίου έγινε κάποια εικαστική δράση από αποφοίτους της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών. Σκοπός τους ήταν η ανάδειξη της ιστορίας του χώρου και η απότιση φόρου τιμής στον εμπνευστή και δημιουργό του 136 Ι. Μουγογιάννης, 1993: & Ι. Μουγογιάννης, 1999: & Γ. Στρατάκος, 2006, ανακτ ανακτ

44 με ένα εικαστικό τρόπο. 138 Επίσης, από τις 4 έως τις 14 Ιουνίου 2013, με αφορμή τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Αρχείων, η Πνευμονολογική Κλινική του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και τα Γ.Α.Κ. Μαγνησίας πραγματοποίησαν έκθεση στο Βόλο με το σπάνιο προσωπικό αρχείο του γιατρού Γεωργίου Καραμάνη και του σανατορίου του «Η Ζωοδόχος Πηγή». 139 Σήμερα η Δράκια, διοικητικά, είναι μέρος της δημοτικής ενότητας Αγριάς και ανήκει στο Δήμο Βόλου Ο Άγιος Λαυρέντιος Ο Άγιος Λαυρέντιος είναι κτισμένος στην πλαγιά του βουνού ανατολικά της Δράκιας, χωρίζεται δε από αυτή με μια μεγάλη ρεματιά. Σε αντίθεση με αυτήν, έχει θέα προς τη θάλασσα. Πρέπει δε να σημειωθεί ότι το 1912, όταν τα παραλιακά κτήματα της Δράκιας και του Αγίου Λαυρεντίου αποσχίσθηκαν και σχηματίστηκε η ξεχωριστή Κοινότητα Αγριάς, ο Άγιος Λαυρέντιος κράτησε στην ιδιοκτησία του την περιοχή Ντερέμπασι στο Σουτραλί (μετά τον Μπάρμπα Θωμά μέχρι το ποτάμι των Λεχωνίων). Έτσι και σήμερα ο Άγιος Λαυρέντιος φτάνει μέχρι τη θάλασσα. Σήμερα όλη αυτή η περιοχή μαζί με την Αγριά ανήκει στον ενιαίο καλλικρατικό Δήμο Βόλου. 140 Το χωριό επί οθωμανικής κατοχής ανήκε στην κατηγορία των «βακουφίων» και είχε αναπτύξει αρκετή οικονομική πρόοδο, χάρη στην αποδοτική καλλιέργεια της γης, στο εμπόριο και στη βιοτεχνία, κυρίως του μεταξιού. Το 1839 ήταν έδρα του διοικητή-βοεβόδα των βακουφιών του Πηλίου και μάλιστα κτίστηκε διοικητήριο «προς ζημίαν των κατοίκων». Το 1770, μετά την αποτυχημένη επανάσταση την υποκινούμενη από τους Ρώσους, πολλοί Πελοποννήσιοι, Στερεοελλαδίτες και Θεσσαλοί ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στον Άγιο Λαυρέντιο. Αργότερα ήρθαν και αρκετοί Ηπειρώτες καταδιωκόμενοι από τον Αλή Πασά. Έτσι τα σπίτια αυξήθηκαν από 103 που ήταν μέχρι το 1800 σε 350 μέχρι το Οι Δημητριείς γράφουν ότι είχε 400 περίπου σπίτια, αρκετά από τα οποία ήταν μεγάλα, ψηλά και ωραία. Το κλίμα ήταν υγιεινό καθώς είχε καθαρό αέρα και πολλά τρεχούμενα νερά. Οι κάτοικοι ασχολούνταν με την καλλιέργεια της ελιάς, η οποία ήταν επικερδής και για αυτό ζούσαν όλοι πολύ καλά. Πήρε το όνομά του από ένα παλιό μοναστήρι που υπάρχει πάνω από το χωριό, χτισμένο από τον 11 ο αιώνα. Στο μοναστήρι του Αγίου Λαυρεντίου, στις 17 Φεβρουαρίου του 1827, έγινε μυστικό συνέδριο αντιπροσώπων από τα χωριά του Πηλίου και της επαρχίας Αγιάς, ανακτ Έκθεση για το σανατόριο Καραμάνη, ανακτ Απ. Παιδόπουλος & Ν. Σκοπελίτης. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 141 Γ. Ζαχαρίου, 1994: & Ελ. Βλάχου, Δ. Κουτούπη - Δημουλά, Ασ. Σαράφη, 2002:

45 με θέμα συζήτησης τα μέτρα που έπρεπε να πάρουν εναντίον των επιδρομών των Τούρκων και των ληστών. 142 Ο Σωκράτης Βαμβάκος, λόγιος και κάτοικος του χωριού, συμπεραίνει ότι η Μονή του Αγίου Λαυρεντίου συστήθηκε από τάγμα Λατίνων μοναχών και είναι κτίσμα της αρχής του 13 ου αιώνα, όταν και η Θεσσαλία περιήλθε στην κατοχή των Φράγκων και όχι του 14 ου αιώνα, όπως λέγεται από άλλους. 143 Το κυριότερο προϊόν του χωριού ήταν οι ελιές και έπειτα το μετάξι, τα φρούτα και το κρασί, το καλύτερο της Δημητριάδας. Μέσα στο χωριό υπήρχαν και οι μύλοι. Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις του έφταναν μέχρι τα Λεχώνια και την Αγριά, όπου είχαν και σκάλα για να φορτώνουν τα εμπορεύματά τους. 144 Ο Γεωργιάδης γράφει το 1880 ότι στα χωριά Άγιο Γεώργιο και Άγιο Λαυρέντιο οι κάτοικοι ήταν φιλεργατικοί και εύποροι και διατηρούσαν σχολεία όχι μόνο ελληνικά και αλληλοδιδακτικά αλλά και παρθεναγωγεία. 145 Στον Άγιο Λαυρέντιο γεννήθηκε το 1835 ο κοσμοκαλόγερος Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης, o κατά κόσμον Ζήσης Καμπηλάκης. Ο Ζωσιμάς αφού έμαθε τα πρώτα γράμματα στο χωριό του, όπου και εργάστηκε ως αμπελοφύλακας (αγροφύλακας) το διάστημα , 146 το 1860 πήγε στο Άγιο Όρος και εκάρη μοναχός στο Μοναστήρι του Εσφιγμένου. Αφού φοίτησε για τρία χρόνια στην Αθωνιάδα Σχολή επέστρεψε στο Βόλο και άνοιξε το βιβλιοπωλείο «Ιωλκός», το Συνεχίζοντας να φορά το καλογερικό του ράσο επιδόθηκε στο πνευματικό και κοινωνικό του έργο. Ήταν πολύ φιλομαθής, εξέδιδε βιβλία, πλούτιζε τη βιβλιοθήκη του και περιδιάβαινε τη θεσσαλική επαρχία προσπαθώντας να αφυπνίσει πνευματικά και ηθικά τον απλό λαό και τον κατώτατο κλήρο. Ο αγώνας του εναντίον της επιφανειακής θρησκευτικότητας, των δεισιδαιμονιών και των προκαταλήψεων ήταν συνεχής και η κριτική του πολλές φορές δυσαρέστησε την τοπική Εκκλησία και κοινωνία. Τα πιο αποδοτικά του χρόνια ήταν όταν εξέδιδε το περιοδικό «Προμηθεύς» ( ) και έγραφε το ημερολόγιο του «Η Φήμη» ( ), μέσω των οποίων σχολίαζε και παρενέβαινε στην πολιτική και καθημερινή ζωή του Βόλου και του Πηλίου. Οι περιηγήσεις του και η καταγραφή των αρχαιολογικών μνημείων, της ιστορίας, της λαογραφίας και διαφόρων οικονομικών στοιχείων αποτελούν σήμερα πολύτιμες πηγές για την έρευνα και τη μελέτη της ιστορίας του Βόλου, του Πηλίου και της ευρύτερης Θεσσαλίας. 147 Το 1900 δημιούργησε για το φιλομαθές κοινό, στο χώρο του βιβλιοπωλείου του, το πρώτο Αναγνωστήριο Βιβλιοθήκη στο Βόλο. Πεθαίνοντας το 1902 άφησε μια πλούσια βιβλιοθήκη, αποτελούμενη από βιβλία. Λίγο πριν το θάνατό του πρότεινε να την παραχωρήσει στο Δήμο Παγασών, ώστε αυτή να οργανωθεί καλύτερα. Το Δημοτικό Συμβούλιο από στενοκεφαλιά και αγραμματοσύνη αρνήθηκε την προσφορά. Έτσι ο Βόλος έχασε την ευκαιρία να διαθέτει από το 1902 μια οργανωμένη και μοναδική στον ελλαδικό χώρο βιβλιοθήκη. Σήμερα σώζονται μερικές εκατοντάδες από τα βιβλία του στη Βιβλιοθήκη των Τριών Ιεραρχών στο Βόλο. 148 Ακόμα και σήμερα, ο Άγιος Λαυρέντιος παραμένει ένα από τα σημαντικά χωριά του Πηλίου, αλλά ο πληθυσμός του είναι πολύ λιγότερος. Αποτελεί μέρος της δημοτικής ενότητας 142 Γρ. Κωνσταντάς, Δ. Φιλιππίδης, 2000: Σ. Βαμβάκος, 1927: Θ. Σπεράντζας, 1978: Ν. Γεωργιάδης, 1880: 180 (ηλεκτρ. Βιβλιογραφία) 146 Αικ. Πολυμέρου Καμηλάκη, 1976: Κ. Κωστίμπας, 1997: 9-13 (πρακτικά εκδηλώσεων) 148 Γ. Μουγογιάννης, 1976: (Ε.Θ.Ε.) 45

46 Αρτέμιδας του καλλικρατικού Δήμου Βόλου. Διατηρεί την πλούσια παραδοσιακή αρχιτεκτονική με αρκετά αρχοντικά, πλατείες, καλντερίμια, πολλές εκκλησίες και το Μοναστήρι. Οι κάτοικοί του ασχολούνται με τη γεωργία και τον τουρισμό. Στο χωριό από το 2006 διοργανώνονται οι πετυχημένες μουσικές και λογοτεχνικές εκδηλώσεις με την ονομασία «Μουσικός Αύγουστος», που διαρκούν αρκετές μέρες και των οποίων η φήμη και η συμμετοχή ξεπέρασαν τα όρια της Μαγνησίας Η ΑΓΡΙΑ Η Αγριά μέσα από τη βιβλιογραφική επισκόπηση Η ετυμολογία του ονόματος Σχετικά με την ετυμολογία του ονόματος της Αγριάς υπάρχουν διάφορες εξηγήσεις. Ο Σκουβαράς στα Αγριώτικα παραθέτει τρεις απόψεις και τις σχολιάζει: 150 α. Πριν ένα αιώνα περίπου οι λόγιοι ισχυρίζονταν ότι το όνομα προέρχεται από το φυτό αγριάς άδος. Ο Σκουβαράς αντικρούει αυτή την άποψη, θεωρώντας την ότι δεν στηρίζεται λογικά και γλωσσολογικά. Συγκεκριμένα το φυτό με αυτή την ονομασία ήταν γνωστό από τους νεότερους χρόνους, οι δε αρχαίοι το έλεγαν άγρωστις. Τη λέξη αγριάς οι αρχαίοι τη χρησιμοποιούσαν ως επίθετο, συνώνυμο της μη ήμερης. Αλλά και γλωσσολογικά η λέξη αγριάς μπορεί να μετατραπεί σε αγριάδα και όχι αγριά. Βέβαια, ο Ε. Κριαράς δεν συμφωνεί με αυτή την άποψη και λέγει ότι το φυτό άγρωστις ονομαζόταν στο μεσαίωνα και αγρία και μπορεί να επήλθε η εξέλιξη της λέξης σε αγριά, λόγω συνίζησης της κατάληξης ία σε ιά. β. Η δεύτερη άποψη ισχυρίζεται ότι προέρχεται «εκ της άγρας των αλιέων». Και αυτή όμως δεν ευσταθεί καθώς θα έπρεπε να λέγεται άγρα. Την άποψη αυτή ασπαζόταν ο ιστοριογράφος και γλωσσολόγος γιατρός από τη Δράκια Ζήσης Κυρτσώνης. Αυτός πίστευε ότι η ονομασία προέρχεται από τη λέξη αγρά (ψαριά), του ρήματος αγρεύω (ψαρεύω) και του δημοτικού παράγωγού του αγρειά (ψάρεμα). Με την πάροδο του χρόνου το (ε) παραλείφθηκε και έμεινε η λέξη Αγριά. 151 γ. Μια τρίτη πρόταση, που υιοθετεί ο Σκουβαράς ως περισσότερο ελκυστική και πειστική, διατύπωσε ο Λεχωνίτης λόγιος και αγωνιστής Πάτροκλος Παλαμηδάς στο περιοδικό του Εσφιγμενίτη «Προμηθεύς». Υποστήριξε ότι στην Αγριά πρέπει να υπήρχε στην προχριστιανική αρχαιότητα ναός αφιερωμένος στην Αγραία Άρτεμη και τέτοια μετατροπή από αγραία σε αγριά είναι θεμιτή γλωσσολογικά, όπως και τα όμοια ελαία ελιά και γραία γριά. Αυτή την άποψη υποστήριζε και ο αγιολαυρεντίτης ιατροφιλόσοφος Κωνσταντίνος Στριμμένος σε άρθρο του στη «Θεσσαλία», στις 2/12/1979, με τίτλο «Συμπληρωματικά στα Αγριώτικα του Β. Σκουβαρά». 152 Ο παλιός κάτοικος της Αγριάς Αποστόλης Σταμάτης δίνει μια άλλη εξήγηση. Αναφέρει ότι μπορεί να προέρχεται από τη λέξη αγριλιά (άγρι-λια), καθώς οι άγριες ελιές αφθονούσαν στην ανακτ Β. Σκουβαράς, 1983: Ι. Τράντος, 2012: Κ. Στριμμένος. «Η Θεσσαλία» : 4 46

47 περιοχή από παλιά. 153 Τελικά, αρμόδιοι για να επιλύσουν το γρίφο της προέλευσης της ονομασίας είναι οι γλωσσολόγοι Ιστορική Επισκόπηση Η ιστορία της Αγριάς ως οργανωμένου οικισμού δεν είναι μακρόχρονη. Μέχρι τα τέλη του 19 ου αιώνα ήταν απλά το επίνειο της Δράκιας και του Αγίου Λαυρεντίου, όπου οι κάτοικοί τους είχαν τα κτήματά τους. Στην αρχή, ανάμεσα στα κτήματα υπήρχαν μικρά καλύβια (αγροικίες) για την εξυπηρέτησή τους όταν κατέβαιναν το φθινόπωρο και το χειμώνα για τη συλλογή της ελιάς. Το καλοκαίρι ανέβαιναν στα χωριά τους γιατί το κλίμα ήταν ανθυγιεινό, εξαιτίας του βάλτου που δημιουργούσε ο πλημμυρισμένος χείμαρρος. 154 Πριν από τον 19 ο αιώνα δεν υπάρχουν πληροφορίες για αυτή. Βέβαια, διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα, όπως τάφοι και σπόλια σε χριστιανικούς ναούς μαρτυρούν παλαιότερη κατοίκηση της ευρύτερης περιοχής της Αγριάς κατά τους αρχαϊκούς και προχριστιανικούς χρόνους. Ο Απόστολος Σταμάτης, γεννημένος στη Δράκια και κάτοικος της Αγριάς συνταξιούχος άνευ σύνταξης βαρελοποιός, όπως χαρακτηριστικά διευκρίνιζε στο δικό του αυτοσχέδιο «χρονικό» του 1952, όπου περιγράφει τις αναμνήσεις του αναφέρει ότι το 1892, όταν έγινε ο αμαξωτός δρόμος Βόλου-Αγριάς, κατά την εκσκαφή βρέθηκαν στη θέση Γούρνα επτά μαρμάρινοι τάφοι σε καλή κατάσταση. Αργότερα, το 1901, όταν μεταφέρθηκαν χώματα από τη θέση Παλιοκλήσι για την επιχωμάτωση της προκυμαίας, βρέθηκαν ασύλητοι τάφοι με διάφορα κτερίσματα. 155 Η πρώτη αναφορά στην Αγριά γίνεται το 1815 από τον Αργύρη Φιλιππίδη στο βιβλίο του, που μέχρι το 1978 παρέμενε ανέκδοτο, στο οποίο δίνει πληροφορίες για τα χωριά Δράκια και Άγιο Λαυρέντιο. Αναφέρει την Αγριά ως «σκάλα» των κατοίκων της Δράκιας, απ όπου γινόταν το διαμετακομιστικό εμπόριο της εποχής. Από τη Δράκια δε κατέβαιναν δύο ποτάμια που ενώνονταν κάτω από το χωριό και όταν έβρεχε πολύ πλημμύριζαν τα κτήματα που βρίσκονταν στην Αγριά. Συνεχίζοντας, τονίζει ότι εκεί διέμεναν μόνιμα άνθρωποι του Κομερκιάρι (Τελώνη) του Βώλου. Αναφέρει και την ύπαρξη ήδη κάποιων πανδοχείων για την ξεκούραση και τη διανυκτέρευση των διερχομένων αγωγιατών, μπροστά στον κεντρικό δρόμο που ένωνε το Βόλο με τα χωριά της Αργαλαστής Απ. Σταμάτης, 1952: Αν. Τζαμτζής, 2005: Απ. Σταμάτης, ό. π.: Θ. Σπεράντζας, 1978:

48 Ο Μάγνης το 1860 αναφέρει την Αγριά ως το παλιό Ορμένιο και ότι είχε ήδη τελωνειακό σταθμό, τρία χάνια και κάποιες αποθήκες, καθώς και ένα σαπωνοποιείο. 157 Το 1880, ο Νικόλαος Γεωργιάδης γράφει στο βιβλίο του «Θεσσαλία» ότι η πεδιάδα της Αγριάς, που έχει μήκος μιας ώρας και πλάτος όχι μεγαλύτερο μισής ώρας, διασχίζεται από το ρέμα του Καλογήρου. Είναι κατάφυτη με ελιές και στην παραλία υπάρχει μικρός οικισμός των χωριών Δράκιας και Αγίου Λαυρεντίου, όπου πολλοί κάτοικοι ξεχειμωνιάζουν την εποχή της συλλογής των ελαιών. Στο δε φυσικό όρμο αυτής πλέουν πλοιάρια που φορτώνουν το λάδι, τις πατάτες και τα άλλα προϊόντα της περιοχής που προορίζονται για τις αγορές. 158 Υπάρχουν όμως και άλλες γραπτές μαρτυρίες για την Αγριά του 19 ου αιώνα. Ο Σκουβαράς στα «Αγριώτικα», έχοντας ως πηγή ανέκδοτο σημείωμα που δεν προσδιορίζει, γράφει ότι επί Τουρκοκρατίας η Αγριά δεν ήταν οργανωμένο χωριό και ότι τα πρώτα σπίτια πρέπει να χτίστηκαν λίγο πριν από την Επανάσταση του Πρώτος κάτοικος της Αγριάς ήταν ο Δημήτριος Χατζηρήγας, αρχικοτσαμπάσης από τη Μακρινίτσα, που, σύμφωνα με τον Κορδάτο, ο ίδιος ο Γαζής είχε μυήσει στη Φιλική Εταιρία τις παραμονές της Επανάστασης της Θεσσαλομαγνησίας, το Η εγκατάστασή του στην Αγριά πρέπει να έγινε πριν από την Επανάσταση, καθώς η μάνα του Ζωσιμά του Εσφιγμενίτη αναφέρει την ύπαρξη του μαγαζιού του στα γεγονότα του Δεν είναι άσχετο, εξάλλου, το γεγονός της συνάντησης των Φιλικών στην Αγριά τη μέρα της άφιξης των ελληνικών καραβιών στον Παγασητικό κόλπο. 159 Ο Κορδάτος αναφέρει ότι ο Δημήτρης Χατζηρήγας μαζί με τον πατέρα του είχαν μεγάλο βυρσοδεψείο στην Αγριά και άλλα εργαστήρια στη Μακρινίτσα. Ήταν δηλαδή από τους πλουσιότερους Πηλιορείτες και είχε μεγάλη επιρροή. Είχε ταξιδέψει πολύ στο εξωτερικό, στη Σμύρνη, στην Πόλη και σε άλλα μέρη. Ο πατέρας του λεγόταν Ρήγας Κοντορρήγας, αλλά ο γιός άλλαξε το όνομά του μετά από κάποιο προσκύνημά του στην Ιερουσαλήμ. Ήταν άνθρωπος μορφωμένος, νεωτεριστής και με φλογερό πατριωτισμό. 160 Ο Κ. Στριμμένος ανέφερε ότι το σπίτι του Χατζηρήγα ήταν εκεί που σήμερα βρίσκονται οι αποθήκες των κληρονόμων του Ι. Μίχου. 161 Ο Χατζηρήγας πολέμησε γενναία στις μάχες της Αγιάς και της Μακρινίτσας το 1821 και τελικά το 1823, μετά την αποτυχία της επανάστασης, κατέφυγε στο Τρίκερι. Εκεί βρήκε φρικτό θάνατο από τους Τρικεριώτες κοτζαμπάσηδες, επειδή τον θεώρησαν συνυπεύθυνο μαζί με τον Γαζή για την καταστροφή των χωριών του Πηλίου από τους Τούρκους. 162 Για τη συμμετοχή της Αγριάς στην Επανάσταση του 1821, ο Ρήγας Καμηλάρις αναφέρει ότι στις 6 Μαΐου ο Άνθιμος Γαζής, αφού κήρυξε την επανάσταση στις Μηλιές, κατέβηκε στην Αγριά με τα πόδια μαζί με τον Γιάννη Δήμου μέσα από δύσβατο μονοπάτι για να αποφύγουν τους καχύποπτους Αλβανούς, διορισμένους αρματολούς από τους Τούρκους. Στην Αγριά είχαν ήδη μπει τα υδραίικα πλοία και έπλεαν παραλιακά σε όλον τον Παγασητικό. Εκεί στο σπίτι του Χατζηρήγα μαζεύτηκαν όλοι οι φιλικοί για να συζητήσουν και να πάρουν αποφάσεις, μεταξύ των οποίων και ο Αναγνώστης από τον Άγιο Γεώργιο και ο Στεφάνου από τη Ζαγορά Ν. Μάγνης, 1860: Ν. Γεωργιάδης, 1880: Β. Σκουβαράς, 1983: Γ. Κορδάτος, 1960: Κ. Στριμμένος, «Θεσσαλία», 1979: 4 & Γ. Θωμάς, 1997: Α. Νάνου- Σκοτεινιώτη, 1977: 42, όπως αναφέρεται από τον Αν. Τζαμτζή, 2005: Ρ. Καμηλάρις, 1897: 32, ανακτ

49 Σύμφωνα με τα προαναφερθέντα ανέκδοτα στοιχεία του Σκουβαρά, στην Αγριά από το 1809 η κοινότητα του Αγίου Λαυρεντίου είχε κτίσει κάποια οικήματα όπου στεγάζονταν ο τελωνειακός και ο στρατιωτικός σταθμός της Αγριάς, καθώς και ένα πανδοχείο, που το εκμεταλλεύονταν οι κάτοικοι του Αγίου Λαυρεντίου. Εκεί εκτελωνίζονταν τα εμπορεύσιμα προϊόντα των χωριών του Πηλίου που προορίζονταν για τη Θεσσαλία. Προσθέτει ότι στην Αγριά υπήρχαν τριών ειδών σταθμάρχες, εκτός από τον τελωνειακό, ένας υγειονομικός και ένας της ασφάλειας. Αυτοί ήταν συνήθως Έλληνες ή τουλάχιστον ελληνομαθείς Αλβανοί. Οι κάτοικοι των χωριών τους θεωρούσαν μάστιγες και βδέλλες, καθώς θεωρούσαν τους πλούσιους έμπορους ως λαθρέμπορους και τους ήσυχους γαιοκτήμονες ως επαναστάτες. Τουναντίον, προστάτευαν και υπεράσπιζαν τους ληστές και τους κακοποιούς, αντί να τους κυνηγούν. Το 1840, ο Αγιολαυρεντίτης Δημήτριος Παλαμηδάς αγόρασε από την κοινότητα του Αγίου Λαυρεντίου ένα οικόπεδο στην Αγριά και έκτισε ένα μεγάλο εντυπωσιακό σπίτι. Σύμφωνα με το γιατρό Κων. Στριμμένο, το σπίτι αυτό ήταν ένα κυκλικό οίκημα χτισμένο γύρωγύρω από μια εσωτερική αυλή, στη θέση που βρίσκεται σήμερα το σπίτι του Δ. Καντίκου. Το έλεγαν χιουμοριστικά «καστιγκάρ» και ο Τζαμτζής έδωσε την εξής εξήγηση για αυτό το προσωνύμιο: Προφανώς οι κάτοικοι και οι περίοικοι της Αγριάς επηρεάστηκαν από τους επαναπατρισθέντες Έλληνες, μετανάστες της Αμερικής και τις σχετικές τους αναμνήσεις από το κτήριο της ακτοφυλακής (coast guard) στο νησί Ellis, στην είσοδο της Ν. Υόρκης. Ο Παλαμηδάς ήταν μεγαλέμπορας λαδιών, αποκλειστικός προμηθευτής της Κωνσταντινούπολης. Το 1854 έκτισαν αποθήκες και άλλοι λαδέμποροι, όπως οι αφοί Αθανασάκη, Σφύρα και το 1870 οι αφοί Θεοδοσιάδη, Ν.Μουμτζής, ο Ι. Παραθύρης κ.ά. Το 1860 ο Δ.Γ. Θεοδοσιάδης, ομογενής από το Γαλάζι της Ρουμανίας, ίδρυσε στην Αγριά εταιρεία εξαγωγικού εμπορίου με συνέταιρους το γαμπρό του Δ. Κυριαζή και τον ξάδερφό του Γ. Τασαίο. Αυτή η καλά οργανωμένη επιχείρηση, της οποίας ο ετήσιος τζίρος έφτανε τις διακόσιες χιλιάδες οκάδες βρώσιμων ελιών, διέδωσε τα πηλιορείτικα προϊόντα στη Δυτική Ευρώπη, Ρουμανία και Ρωσία. Κοντά σε αυτή αναπτύχθηκαν και άλλα σχετικά επαγγέλματα στην Αγριά, όπως οι προμηθευτές καυσόξυλων, οι βαρελοποιοί, οι κερατζήδες (αγωγιάτες) κ.ά. Ο Θεοδοσιάδης στη θεσσαλική εξέγερση του 1878 ανέλαβε σημαντική πατριωτική δράση και πρόσφερε μεγάλη οικονομική βοήθεια στον αγώνα. Δυστυχώς ανταμείφθηκε με ένα βόλι από άγνωστους δολοφόνους στο Βόλο, στην οδό Δημητριάδος, το Ο Κορδάτος αναφέρει ότι τραυματίστηκε στην Αγριά από ληστές στις 8 Οκτωβρίου 1880 και πέθανε μετά από τρεις μέρες. 164 Άλλοι έμποροι ελαιών στην Αγριά από τη Δράκια ήταν οι αδερφοί Παπαδόπουλοι και Ζερμπίνου, καθώς και οι αδερφοί Μπαρμπαγιάννη και Χατζηπατσά. Οι περισσότερες εξαγώγιμες ελιές προέρχονταν από τη Δράκια, Άγιο Λαυρέντιο και Άγιο Γεώργιο. Η ζωή της Αγριάς ως οργανωμένου χωριού με μόνιμους κατοίκους άρχισε μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας, το Στις αρχές του 20 ου αιώνα η Αγριά είχε εκατόν είκοσι καλοκτισμένα και όμορφα σπίτια. Αργότερα όταν λειτούργησε η σιδηροδρομική γραμμή Βόλου- Λεχωνίων πήρε τη μορφή πολυσύχναστου οικισμού, καθώς υπήρξε κόμβος επικοινωνίας με τα γύρω χωριά. 165 Στην Αγριά εκτός από το εξαγωγικό εμπόριο ελαιών είχε δημιουργηθεί και μια ναυτιλιακή εταιρεία των αδελφών Σκοπελίτη, που παρήκμασε όμως όταν αναπτύχθηκε το λιμάνι του Βόλου. Ένας από τους ιδιοκτήτες, ο Δημήτρης Σκοπελίτης είχε κτίσει τετραώροφη 164 Γ. Κορδάτος, 1960: Αν. Τζαμτζής, 2005: & Β. Σκουβαράς, 1983, τ.2:

50 οικοδομή νεοκλασικού ρυθμού, που το έλεγαν ο «πύργος του Σκοπελίτη». Το κτίριο αυτό πουλήθηκε το 1905 στον ομογενή από τη Ρουμανία Δημήτρη Κουτσοβαγιατζή. 166 Το 1939 ο καλλιτέχνης και περιηγητής Francois Perilla έγραφε εκ παραδρομής για την Αγριά ότι ήταν ένα «μικρό προάστιο του Βόλου με λίγα καφενεία και σπίτια ψαράδων». 167 Ο Απόστολος Σταμάτης, στην προαναφερθείσα εξιστόρησή, επιβεβαιώνει αρκετά από τα ειπωθέντα. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι το 1887, που πρωτοήρθε στην Αγριά, αυτή ήταν μια ελαιοκτηματική περιφέρεια με αρκετές ήδη αγροικίες (καλύβια), διασκορπισμένες εντός των ελαιώνων και υπήρχε ένας μικρός συμπαγής συνοικισμός στην προκυμαία αποτελούμενος από καμιά πενηνταριά οικοδομές, δηλαδή οικίες με αποθήκες για τις ελιές και το λάδι. Υπήρχαν μερικά πανδοχεία (χάνια) και μαγειρεία, καθώς και δυο τρία ιπποκίνητα ελαιοτριβεία και ένα κατάστημα αποικιακών χονδρικής πώλησης του Κωνσταντίνου Σεϊτανίδη. Επίσης είχε αναπτυγμένη βιοτεχνία βαρελοποιίας καθόσον ήταν ανεπτυγμένο το εξαγωγικό εμπόριο βρώσιμων ελιών. Αναφέρει δε ότι στην παραλία, στο φυσικό λιμάνι της Αγριάς υπήρχαν αγκυροβολημένες φορτηγίδες. Σύμφωνα δε με διηγήσεις παλαιοτέρων, επί οθωμανικής κατοχής ο συνοικισμός της Αγριάς υπήρχε προτού δημιουργηθεί η καινούργια πόλη του Βόλου. Ήταν μικρό λιμάνι, αλλά σημαντικό για την εποχή εκείνη. Συνεχίζοντας γράφει ότι μόνιμοι κάτοικοι δεν κατοικούσαν εκεί λόγω του ανθυγιεινού κλίματος και των ελωδών πυρετών. Μόνο το χειμώνα έρχονταν από το χωριό Δράκια για τη συλλογή του ελαιοκάρπου και για διαχείμαση. Οι δε εργάτριες πηγαινοέρχονταν με τα πόδια από τα Λεχώνια καθημερινά. Ένα απόσπασμα από αυτή τη διήγησή μας δίνει μια πολύ γλαφυρή αναπαράσταση της περιοχής την εποχή εκείνη. «Κατά τας νυχτερινάς ώρας ήρχιζεν η συναυλία των βατράχων, ο βόμβος από τα κουνούπια και τα τσιμπήματα αυτών, τα αφρίζοντα κύματα της ακρογιαλιάς εις την αμμουδιά και ο θόρυβος από τα νυχτέρια των βαρελοποιών κατά τας πρωϊνάς ώρας, ήσαν μεγάλα εμπόδια δια τον ύπνον ενός που δια πρώτην φοράν ήρχετο εις Αγριάν». Ο αφηγητής στη συνέχεια συμπληρώνει ότι η Αγριά τότε ήταν διαιρεμένη σε δύο αγροτικές περιοχές, τη δυτική που ανήκε στη Δράκια και την ανατολική στον Άγιο Λαυρέντιο. Ο δρόμος που οδηγούσε στη Δράκια ήταν το φυσικό όριο. Σπίτια στην περιοχή της Δράκιας είχαν οι οικογένειες Ζερμπίνου, Καραγιάννη, Πολυζωγόπουλου, Μπαντή, Αθανασάκη, Σκοπελίτη, Ματσάγγου κ.ά. Στην περιοχή του Αγίου Λαυρεντίου είχαν σπίτια οι οικογένειες Ζαντέ, Παλαμηδά, Θεοδοσιάδη, κ.ά Γ. Θωμάς, 1997: F. Perilla,, 2010: Απ. Σταμάτης, 1952:

51 Διοικητικά Όρια και πληθυσμός Η Αγριά, που απέχει από το Βόλο 7 χμ, βρίσκεται στη δυτική πλευρά του Πηλίου κατά μήκος της παραλίας του Παγασητικού, έχει έκταση δύο χιλιομέτρων 169 και πλάτος μέτρων περίπου, μέχρι τις πλαγιές της Ανεμούτσας και το ποτάμι του Βρύχωνα. Συνορεύει νοτιανατολικά με τα Κάτω Λεχώνια, ανατολικά με τον Άγιο Λαυρέντιο, βορειοανατολικά με τη Δράκια, βόρεια με τη δυτική πλαγιά του Πηλίου, δυτικά με την Άλλη Μεριά, νοτιοδυτικά με το Βόλο και νότια με τον αιγιαλό του Παγασητικού. Είναι σχετικά καινούρια πόλη. Μέχρι το 1912, που έγινε αυτόνομη κοινότητα, αποτελούσε τμήμα του Δήμου Νηλείας, με έδρα τα Κάτω Λεχώνια. Με τον καποδιστριακό νόμο του 1999 Εικ.1 Η Αγριά σε σχέση με τα γειτονικά χωριά αποτέλεσε έδρα του Δήμου Αγριάς, και περιελάμβανε τις παρακάτω δημοτικές κοινότητες και οικισμούς: Κοινότητα Αγριάς η Αγριά (5.229 κάτοικοι) Κοινότητα Δράκιας (883 κάτοικοι) η Δράκια (575) η Ανεμούτσα (31) τα Χάνια (277) Από το 2010, σύμφωνα με τον καλλικρατικό νόμο, αποτελεί μαζί με τη Δράκια Δημοτική Ενότητα του Δήμου Βόλου και καταλαμβάνει έκταση 25,2 τ.χλμ. και έχει συνολικό πληθυσμό κατοίκους. Σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, το 2004 ο πληθυσμός της Αγριάς ανερχόταν στους κατοίκους και αποτελούνταν από 29 οικισμούς, συμπεριλαμβανομένου του συνοικισμού των δημοσίων υπαλλήλων Αστέρια. 170 Σήμερα ο πληθυσμός της παρουσιάζει αυξητική τάση, καθώς νέοι οικιστές εγκαθίστανται συνεχώς σε νέα οικόπεδα που δημιουργήθηκαν στη θέση των παλιών περιβολιών, ελαιώνων και μπαξέδων. Έτσι σήμερα η πόλη έχει χάσει την αγροτική της μορφή και μεταβλήθηκε σε μια αστική περιοχή Μνημεία Αξιοθέατα Η Αγριά, ως καινούρια πόλη, δεν έχει να επιδείξει ιδιαίτερα ιστορικά μνημεία και αξιοθέατα. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της πόλης είναι τα πέντε παραλιακά σκεπαστά ξύλινα τσαρδάκια. Παλιά. τα τέσσερα ήταν ορθογώνια και επίπεδα, ενώ το ένα ήταν στρογγυλό (ουσιαστικά πολυγωνικό) και υπερυψωμένο. Δυστυχώς, το τελευταίο, που ήταν μπροστά από το μαγαζί του Ασήμου, με το φόβο της αντισεισμικής του αντοχής, 171 γκρεμίστηκε πριν μερικά χρόνια. Το κεντρικό, δίπλα στη μεγάλη σκάλα έχει ιστορική αξία, καθώς εκεί κρεμάστηκαν κάποιοι πατριώτες αντιστασιακοί, κάτοικοι της Αγριάς και των γύρω περιοχών, την περίοδο της Κατοχής από δοσίλογους συνεργάτες των Γερμανών Ν. Στουρνάρας, 1984: Αν. Τζαμτζής, 2005: Ν. Σκοπελίτης. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 172 Μ. Ραυτόπουλος. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις & Λύκειο Αγριάς, 2002 α : 6 51

52 Η μαρμάρινη βρύση με το κεφάλι λιονταριού, χορηγία του Γεωργίου Σεϊτανίδη, μπροστά από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, μπορεί να θεωρηθεί πλέον ως ένα μνημείο της πόλης. Το νεοκλασικό διατηρητέο του Μίχου είναι ένα κτήριο, σημείο αναφοράς της πόλης, που θυμίζει διάφορες εποχές. Επί Κατοχής επιτάχθηκε και στέγασε το γερμανικό φρουραρχείο. Στη φυσιογνωμία της πόλης συμβάλλουν τα κουφάρια των παλιών ελαιουργιών που παραμένουν κλειστά, όπως του Σαπουνά ή έχουν αλλάξει χρήση, όπως πρόσφατα του Αθανασάκη. Επίσης κάποια παλιά διώροφα σπίτια σε πηλιορείτικό ρυθμό ή οι παλιές αποθήκες. Αξιοθέατο θα μπορούσε να θεωρηθεί και ο ανακαινισμένος σταθμός του τρένου του Πηλίου. Κόσμημα, βέβαια, για την Αγριά αποτελεί το κτήριο που στεγάζει τις υπηρεσίες της Δημοτικής Αρχής και το Ίδρυμα Πορφυρογένη Οι εκκλησίες Η Αγριά διαθέτει δύο ενορίες με τις αντίστοιχες εκκλησίες τους, του Αγίου Γεωργίου και των Αγίων Αποστόλων. Ο πρώτος ναός του Αγίου Γεωργίου είχε κτιστεί το Καθώς αυξήθηκε ο πληθυσμός της Αγριάς, η τοπική αυτοδιοίκηση συνέστησε επιτροπή η οποία συγκέντρωσε χρήματα και το 1906 κτίστηκε νέος, μεγαλύτερος ναός. 174 Με τους σεισμούς του 50 όμως γκρεμίστηκε και ξανακτίσθηκε στην ίδια θέση νέος ναός που ξαναλειτούργησε στα τέλη της δεκαετίας του 60. Ο ναός των Αγίων Αποστόλων κτίστηκε το Κατά την εκσκαφή των θεμελίων βρέθηκαν τα ερείπια παλιάς εκκλησίας. Ο ναός από τότε έχει ανακαινισθεί και επεκταθεί. Σήμερα έχει μόνιμο ιερέα και λειτουργεί κανονικά. Πίσω από τον Άγιο Γεώργιο υπάρχει μικρός ναός αφιερωμένος στην Οσία Παρασκευή την Επιβατηνή, τοπική αγία του χωριού Επιβάτες της Ανατολικής Θράκης, απ όπου κατάγονταν αρκετοί πρόσφυγες της Αγριάς. Στην πλαγιά του βουνού σε υψόμετρο 360 μ. και 7 χιλιόμετρα πάνω από την Αγριά, στη θέση Ανεμούτσα, υπάρχει το μικρό εξωκκλήσι του Τίμιου Σταυρού. Στη θέση του υπήρχε μοναστήρι, που χτίστηκε το 17 ο αιώνα από μοναχούς. Σε αυτό υπήρχε θαυμάσιο ζωγραφισμένο έγχρωμο ξυλόγλυπτο τέμπλο, λαϊκής τεχνοτροπίας στο οποίο απεικονίζονται και σκηνές από την καθημερινή ζωή της εποχής που κατασκευάστηκε. Το σημερινό εξωκκλήσι κατασκευάστηκε μετά τους σεισμούς του 50, που γκρέμισαν το παλιό μοναστήρι. Ο Μακρής αναφέρει ότι το παλιό θαυμάσιο τέμπλο «μακελεύτηκε με προκρούστεια διάθεση» για να χωρέσει στο στενότερο και χαμηλότερο κτίσμα. Γύρω από το μοναστήρι υπήρχαν κελιά, των οποίων τα μισογκρεμισμένα χαλάσματά τους σώζονται μέχρι σήμερα. Εκεί έβρισκαν καταφύγιο την περίοδο της Κατοχής οι μαχητές της εθνικής αντίστασης. 175 Πιο χαμηλά, μέσα σε ρεματιά, βρίσκεται το εξωκκλήσι των Ταξιαρχών, Μιχαήλ και Γαβριήλ, που αποτελεί τμήμα μοναστηριού, που κτίστηκε το Λέγεται ότι σε περίοδο ακμής φιλοξενούσε εκατόν είκοσι μοναχούς. Διαθέτει και αυτό θαυμάσιο ξυλόγλυπτο επίχρυσο τέμπλο, που σύμφωνα με χειρόγραφη επιγραφή φιλοτεχνήθηκε το Ζ. Εσφιγμενίτης, 1887: (ηλεκτρ. Βιβλιογραφία) 174 Ζ. Εσφιγμενίτης, 1897: 105 (ηλεκτρ. Βιβλιογραφία) 175 Κ. Μακρής, 1976: 280 & Νικ. Στουρνάρας, 1984: & Ενιαίο Λύκειο Αγριάς, 2002β: Ζ. Εσφιγμενίτης, 1899: 136 & Ενιαίο Λύκειο Αγριάς, ό π.:

53 Υποδομές: Οδικό Δίκτυο-Νερό-Ταχυδρομείο-Τηλεγραφείο κ.λπ. Μέχρι την προσάρτηση του Βόλου, αλλά και αργότερα, οι οδικές συγκοινωνίες γινόντουσαν με μεγάλη δυσχέρεια. Ακόμη κανένα οδικό έργο δεν είχε εκτελεστεί και τα καραβάνια έκαναν την ίδια διαδρομή, μέσα από δύσβατα φυσικά μονοπάτια και δρόμους, όπως στην εποχή της οθωμανικής κατοχής και φυσικά το κόστος των μεταφορών ήταν ασύμφορο. Οι επαρχιακοί δρόμοι ήταν κακοί και κάποιες φορές άβατοι, οι γέφυρες σαθρές και η διάβαση των χειμάρρων γινόταν με πρωτόγονα μέσα. Ο Γιάννης Κορδάτος αναφέρει χαρακτηριστικά ότι τα χωριά του Πηλίου βρίσκονταν σε μαρασμό γιατί δεν υπήρχαν αρκετοί αμαξιτοί δρόμοι και έτσι τα προϊόντα τους έμεναν απούλητα και αναγκάζονταν μετά να τα πουλήσουν για ένα κομμάτι ψωμί στους έμπορους ή να χρεώνονται στους μπακάληδες και στους τοκογλύφους 177 Η κατασκευή του πρώτου αμαξωτού δρόμου μεταξύ Βόλου και Πορταριάς, μήκους 10 χλμ ξεκίνησε το 1895, ενώ το 1883 άρχισαν οι εργασίες κατασκευής της οδού από τη Γορίτσα προς την Αγριά. 178 Στα τέλη του 19 ου αιώνα, εκτός από το δημόσιο αμαξωτό δρόμο Βόλου Λεχωνίων, και η κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Βόλου Πηλίου, αρχικά το 1895 μέχρι Λεχώνια και το 1902 μέχρι τις Μηλιές, βοήθησαν στη γρήγορη ανάπτυξη της Αγριάς. Μέχρι τότε η Αγριά επικοινωνούσε με το Βόλο με βατό χωματόδρομο, που περνούσε μέσα από τον ελαιώνα, στις ρίζες του λόφου της Τσουνάκας και πάνω από το λόφο της Γορίτσας. 179 Στις αρχές του 20 ου αιώνα ο Τσοποτός έγραφε ότι ο Βόλος ήταν σχετικά καθυστερημένος στη συγκοινωνία του με το Πήλιο. Ενώ, θα μπορούσαν τα 24 χωριά του να αποτελέσουν σπουδαία αφετηρία τουριστικής κίνησης το καλοκαίρι, καθώς η περιοχή ήταν κατάφυτη και το κλίμα ξηρό και υγιεινό. Η ανεπαρκής αυτή συγκοινωνία περιορίζονταν σε μια στενή σιδηροδρομική γραμμή (ντεκοβίλ) από το Βόλο μέχρι τις Μηλιές, η οποία μάλιστα επιχορηγείτο από το κράτος, καθότι ήταν άγονος. Εκτός αυτής υπήρχαν τρεις μόνο αμαξιτές οδοί, μία από τις οποίες ήταν αυτή που ακολουθούσε παράλληλα τη σιδηροδρομική γραμμή Βόλου Αγριάς μέχρι τα Λεχώνια και μετά επεκτάθηκε μέχρι το Μαλάκι. Αργότερα, όταν συστήθηκε το Επαρχιακό Ταμείο Οδοποιίας Πηλίου κατασκευάστηκε ένα πλήρες δίκτυο αμαξιτών δρόμων και έγινε η συστηματική συντήρηση των οδών με όλα τα χωριά του Πηλίου και του Βόλου. Τότε, μεταξύ των άλλων, κατασκευάστηκαν και οι νέοι δρόμοι Λεχωνίων (Αγριάς) Δράκιας, και Λεχωνίων Αγίου Λαυρεντίου. Με το πλήρες αυτό δίκτυο λύθηκε το πρόβλημα της συγκοινωνίας μεταξύ των χωριών του Πηλίου και του Βόλου. Σύντομα δε φάνηκε η μεγάλη ωφέλεια για τους κατοίκους του Πηλίου και του Βόλου, λόγω της ανάπτυξης του τουρισμού και της φθηνής μεταφοράς των οπωρικών και των ελαιών του Πηλίου προς τις αγορές. 180 Τα προαναφερθέντα επιβεβαιώνουν και κάποιοι δάσκαλοι του Βόλου στο συλλογικό τόμο που έγραψαν για το Βόλο και το Πήλιο. Εκεί σχολιάζουν ότι ο Βόλος και το Πήλιο μέχρι το 1930 δεν είχε αξιόλογους συντηρημένους αυτοκινητόδρομους. Η συγκοινωνία στο Βόλο και το Πήλιο γινόταν με μουλαρόδρομους, που είχαν γίνει πριν πολλά χρόνια. Ο δρόμος Βόλου Άνω Λεχωνίων, μήκους 12 χιλ., έγινε πριν από το τρενάκι του Πηλίου και άρχισε να λειτουργεί το 1895, αλλά για πολλά χρόνια δεν είχε συντηρηθεί. Το 1931 ο μεγάλος ευεργέτης του Πηλίου Δημήτριος Πολυμέρης από τη Ζαγορά δάνεισε άτοκα στο Ταμείο Οδοποιίας Βόλου εκατό 177 Γ. Κορδάτος, 1960: Β. Χαστάογλου, 2002: Αν. Τζαμτζής, 2005: Δ. Τσοποτός, 1991:

54 χιλιάδες χρυσές λίρες για να φτιαχτούν σύγχρονοι δρόμοι στο Πήλιο. Με τα χρήματα αυτά και τη συμβολή του Κράτους η Μαγνησία απέκτησε νέους δρόμους, που αποδείχτηκαν καθοριστικοί για την οικονομική και τουριστική ανάπτυξη της περιοχής. Βέβαια το κομμάτι Βόλου Λάρισας καθυστέρησε να ολοκληρωθεί λόγω της αντίδρασης των Θεσσαλικών Σιδηροδρόμων, που διέβλεπαν αυτό το δρόμο ως ανταγωνιστή των τρένων. 181 Τότε, εκτός του κεντρικού δρόμου Βόλου Αγριάς, βελτιώθηκαν και οι δρόμοι προς τον Άγιο Λαυρέντιο και τη Δράκια. Μέχρι το 1934 η συγκοινωνία Αγριάς Δράκιας γινόταν με ζώα. Έτσι, οι κερατζήδες με τα παραδοσιακά υποζύγια, μουλάρια ή άλογα αντικαταστάθηκαν από τα κάρα και τα φορτηγά αυτοκίνητα. 182 Η δημιουργία του αυτοκινητόδρομου Βόλου Άνω Λεχωνίων έγινε μετά από ενέργειες του βουλευτή Νικ. Κοκκωσλή που διατηρούσε το ομώνυμο εργοστάσιο στα Άνω Λεχώνια. Επίσης, στις αρχές του 20 ου αιώνα, τα παραθαλάσσια χωριά του Παγασητικού διέθεταν και ακτοπλοϊκή συγκοινωνία. Δυο μικρά βαρκάκια, η «Χελιδών» και ο «Φρίξος» αναλάμβαναν την καθημερινή επικοινωνία τους με το Βόλο. 183 Η δημιουργία του νέου αμαξιτού δρόμου με την παράλληλη σιδηροδρομική γραμμή του Πηλίου, όπως ήταν φυσικό, συνετέλεσε στην αλματώδη οικονομική και τουριστική ανάπτυξη της Αγριάς. 184 Κτίστηκαν καινούργια σπίτια και κάποιες οικογένειες άρχισαν να μένουν μόνιμα. Τότε δημιουργήθηκε το Δημοτικό σχολείο που το συντηρούσαν οι ίδιοι. Το παλιό τελωνοσταθμαρχείο εξελίχθηκε σε τελωνείο, καθώς αναπτύχθηκε ιδιαίτερα το εμπόριο βρώσιμων ελαιών και φρούτων. Το 1890 ο ομογενής από την Κωνσταντινούπολη Σεϊτανίδης Γεώργιος χρηματοδότησε την κατασκευή του νέου υδραγωγείου από την πηγή Ανεμούτσα και μια βρύση μπροστά από την εκκλησία, που υπάρχει μέχρι και σήμερα. Αργότερα το 1898 ο Δήμος τοποθέτησε μια ακόμα βρύση και σταδιακά πολλές άλλες σε διάφορα μέρη της κωμόπολης. Το υδραγωγείο αυτό μέχρι το μεσοπόλεμο τροφοδοτούσε με νερό και την πόλη του Βόλου και οι εισπράξεις από την πώλησή του ήταν σημαντικό έσοδο για την Κοινότητα. Η ειρωνεία είναι ότι εκτός από κάποιες βρύσες από τη δεκαετία του 1970 έως σήμερα το νερό του κεντρικού δικτύου της ύδρευσης της Αγριάς αμφισβητείται από πολλούς ότι είναι κατάλληλο προς πόση, παρά τις αντίθετες διαβεβαιώσεις της δημοτικής αρχής. Το 1907 πραγματοποιήθηκε η κατασκευή υδάτινου φράγματος οριοθέτησης του χειμάρρου της Αγριάς. Αυτό το έργο ήταν πολύ σημαντικό για την περιοχή γιατί την απάλλαξε από τις ανεξέλεγκτες πλημμύρες κατά τους χειμερινούς μήνες. Από παλιά δε, πριν γίνει αυτόνομη Κοινότητα, η Αγριά διέθετε διορισμένο υδρονομέα, υπεύθυνο για τη δίκαιη διανομή του ποτιστικού νερού, τόσο απαραίτητο για τις καλλιέργειες των οπωροφόρων δέντρων και των ελαιόδεντρων. 181 Ομάδα Δασκάλων Μαγνησίας, 1959: Αν. Τζαμτζής, 2005: Εφημ. «Λαϊκή Φωνή» στο Ι. Σταϊκόπουλος, 2006: 60 54

55 Τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα οι πολιτικές συγκυρίες και οι έξυπνες συναλλαγές βοήθησαν τον τόπο να προοδεύσει. Το 1900, μετά από πρόταση της λιμενικής Επιτροπής Βόλου, το λιμάνι της Αγριάς συγχωνεύτηκε με το λιμάνι του Βόλου. Ως αντάλλαγμα η Αγριά έπαιρνε ποσοστό 6% επί των συνολικών εισπράξεων του λιμενικού φόρου από τα δύο λιμάνια. Με τις εισπράξεις αυτές η Αγριά αφενός μεν απέκτησε λόγο και έρεισμα απόσχισής από το Δήμο Νηλείας και ανακήρυξής της ως αυτόνομης Κοινότητας και αφετέρου απέκτησε έσοδα για κάποια έργα υποδομής. Το πρώτο που έγινε ήταν η εκπόνηση του ρυμοτομικού σχεδίου της μελλοντικής πόλης. Το αξιόλογο είναι ότι περιέλαβε μεγάλη έκταση και ενοποίησε όλες τις περιφέρειες της μελλοντικής κωμόπολης. 185 Αυτό ήταν σωτήριο έργο για την εύρυθμη λειτουργία της, καθώς απέτρεψε την άναρχη δόμησή της στο μέλλον, κάτι που φάνηκε αργότερα και ιδίως τα τελευταία χρόνια, που άρχισε η μεγάλη ανοικοδόμηση της Αγριάς. Ταυτόχρονα για την εξυπηρέτηση των κατοίκων και των βιοτεχνιών της περιοχής εγκαταστάθηκε παράρτημα Μονοπωλίου του Κράτους. Δυο χρόνια νωρίτερα είχε ιδρυθεί το Ταχυδρομείο και λίγο αργότερα συστήθηκε και Τηλεγραφείο για την εξυπηρέτηση του εμπορικού κόσμου. Αυτό έγινε εφικτό επειδή ο Βόλος ήταν μια από τις λίγες πόλεις της Ελλάδας που διέθεταν κεντρικές τηλεφωνικές εγκαταστάσεις. 186 Στην αρχή, αλλά και αργότερα μετά το 1912, που έγινε αυτόνομη κοινότητα, οι κάτοικοι και οι εκπρόσωποί τους έπρεπε να παλέψουν με αντίξοες συνθήκες. Παγκοσμίως ενδημούσε η ελονοσία, ο δάγκειος πυρετός, ο τύφος και η φυματίωση. Η περιοχή ήταν βαλτώδης και τα έλη που δημιουργούνταν ήταν εστίες κουνουπιών φορείς της ελονοσίας. Μην ξεχνάμε ότι το κινίνο δεν είχε ανακαλυφθεί ακόμα. Η Κοινότητα της Αγριάς στην αρχή προσπάθησε με απλά μέσα να μετριάσει τους κινδύνους εξάπλωσης αυτών των ασθενειών. Έκανε προληπτικούς εμβολιασμούς, συστάσεις και ελέγχους στους κατοίκους, καθώς και συνεχείς ψεκασμούς στα νερά του βάλτου. Όμως η ριζική εξάλειψη του προβλήματος έγινε με μια σειρά συντονισμένων και επίμονων προσπαθειών της Κοινότητας και των τοπικών γιατρών Κων. Στέλλου και Κων. Στριμμένου, που διάρκεσαν από το 1922 έως το Κατασκευάστηκαν μια σειρά αποστραγγιστικών έργων, που περιλάμβαναν αγωγούς και υπόνομους για τη μεταφορά των λυμάτων και των λιμναζόντων υδάτων. Επίσης έγινε μεταφορά χώματος για την επιχωμάτωση της περιοχής του έλους. Τότε κατασκευάστηκε και το κρηπίδωμα της παραλίας. 187 Ο Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης είχε προβλέψει την πρόοδο της Αγριάς και συμβούλευε το 1894 την κοινότητα του Αγίου Λαυρεντίου μέσα από το περιοδικό που εξέδιδε, τον Προμηθέα, να φροντίσει να αξιοποιήσει τα κτήματα που διέθετε η Κοινότητα στο βάλτο της Αγριάς. Συγκεκριμένα να τα πουλήσει σε ιδιώτες για να κτίσουν ή να τα καλλιεργήσουν. Έτσι, θα είχαν διπλό όφελος, αφενός θα εξαλειφόταν το έλος και αφετέρου θα απέφεραν διαχρονικά εισοδήματα. Αργότερα το 1897, επανερχόμενος στο θέμα της Αγριάς, τους εφιστούσε την προσοχή γιατί διαισθανόταν ότι πολύ σύντομα η περιοχή της Αγριάς θα αποσχιζόταν από την κοινότητα Δράκιας και Αγίου Λαυρεντίου και θα αποτελούσε αυτοτελή κοινότητα Ι. Τράντος, 2012: Απ. Σταμάτης, 1952: 29, Αν. Τζαμτζής, 2005: , Ι. Σταϊκόπουλος, 2006: Αν. Τζαμτζής, ό. π.: 113, Ι. Τράντος, ό. π.: 42-43, Ι. Σταϊκόπουλος, ό. π.: Ζ. Εσφιγμενίτης, Περιοδικό «Προμηθεύς», 1892:

56 Η Αγριά από την ίδρυση της ΕΨΑ, το 1924, προμηθεύτηκε ηλεκτρικό ρεύμα από τις εγκαταστάσεις της. Συγκεκριμένα οι πρώτοι ιδιοκτήτες της, αδερφοί Κοσμαδόπουλοι, εγκατέστησαν στο χώρο του εργοστασίου αυτόνομη μονάδα παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος για την εξυπηρέτηση των δικών του δραστηριοτήτων αλλά και την τροφοδότηση της κωμόπολης. Αρχικά κάλυψε το φωτισμό των δημόσιων χώρων και στη συνέχεια τις ανάγκες των επαγγελματιών και αργότερα των κατοικιών. Η παραγωγή και παροχή ηλεκτρικής ενέργειας από την ΕΨΑ δεν σταμάτησε ούτε κατά την περίοδο της Κατοχής, ενώ οι άλλες παραγωγικές της δραστηριότητες είχαν σταματήσει ή υπολειτουργούσαν. Μετά τον πόλεμο η Αγριά ηλεκτροδοτήθηκε από την Ηλεκτρική Εταιρεία Βόλου και τη διάδοχο αυτής ΔΕΗ. 189 Μια πολύ λυρική περιγραφή της Αγριάς, που αποδεικνύει την μεγάλη πρόοδο και οικονομική της ανάπτυξη την εποχή του Μεσοπολέμου, είναι αυτή του Θωμά Παπακωνσταντίνου: «Η Αγριά. Στα πόδια του Πηλίου. Ο πρώτος σιδηροδρομικός σταθμός του τραίνου Βόλου-Μηλεών. Το χαμηλό ιερό χωριό απέχει του Βόλου ένα τέταρτο με το τραίνο. Ριχμένο μάλλον παρά χτισμένο στις υπώρειες της δυτικής πλευρά του Πηλίου, είναι χωμένο στα ελαιόδεντρα και τα άλλα οπωροφόρα δένδρα με τα πόδια του απλωμένα στην ακρογιαλιά του Παγασητικού. Βουνό και θάλασσα μαζί. Θάλασσα, δένδρα φρούτων και δένδρα δροσιάς ίσκιου και καθαρού αέρα. Η φύσις φάνηκε πολύ πλούσια για την Αγριά Εκτεταμένοι ελαιώνες γεμάτοι από περιποιημένα επιστημονικώς ελαιόδεντρα φτάνουν ως τη θάλασσα.»τι αποχρώσεις χρωμάτων, τι οργασμός της φύσης σ αυτό το ευλογημένο και τρισχιλιοϋμνημένο χωριό την Αγριά. Το πράσινο χρώμα της γης ξανοίγει με το αγκάλιασμα του γαλανού της θάλασσας για να πάρει την άλλη της απόχρωση την ουράνια. Ώ! Πόσο νωχελικά λιγωμένα, σαν σε αγκαλιά αγαπημένης γυναίκας, πέφτει σιγά πολύ σιγά το σούρουπο που με το ήσυχο βραδινό θαλασσινό αεράκι σγουραίνει τη θάλασσα που λιγοψυχισμένα φιλεί τα πόδια της Αγριάς, την αμμουδιά. Και τα βράδια ξεπροβάλλει σιγά, κουρασμένο από το μακρινό του ταξίδι το φεγγάρι. Οι αχτίδες του χρυσίζουν τα κατάρτια των καϊκιών, που φορτώνουν τους 190 πλούσιους καρπούς Η Αγριά είναι ο επίγειος παράδεισος». 189 Ι. Σταϊκόπουλος, 2006: Θ. Βινίκιος (Παπακωνσταντίνου), 1927:

57 Το τρενάκι του Πηλίου 191 Εικ. 37, 38 Το τρενάκι στη γέφυρα Καλόρεμα και στις στροφές της Γορίτσας Η ίδρυση της Εταιρείας Θεσσαλικών Σιδηροδρόμων ήταν το σημαντικότερο έργο υποδομής του ελληνικού κράτους στη Θεσσαλία, που έγινε αμέσως μετά την προσάρτηση αυτής, το Η σύμβαση για τη δημιουργία της Εταιρείας υπογράφηκε το Μάιο του 1882 από τον Πρωθυπουργό και Υπουργό εξωτερικών της Ελλάδας και τους μηχανικούς Εβαρίστο ντε Κίρικο και Αρμάνο Χενέβερ, εκπροσώπους του Κωνσταντινουπολίτη μεγαλοτραπεζίτη Θ. Α Μαυροκορδάτου. 192 Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε ένα ενοποιημένο σιδηροδρομικό δίκτυο για όλη την Ελλάδα, αλλά πολλά τοπικά, με αυτόνομη λειτουργία, διοικούμενα από ιδιωτικές εταιρείες. Η ιδιομορφία του ελληνικού εδάφους και η έλλειψη μεγάλων κονδυλίων καθόρισε αυτή την επιλογή. Εξάλλου, είχε ήδη αναπτυχθεί η ατμοπλοϊκή συγκοινωνία. Διαμορφώθηκε, λοιπόν, ένας συνδυασμός σιδηροδρομικών γραμμών και ακτοπλοϊκής συγκοινωνίας, που συνέδεσε τις πεδινές περιοχές της Δυτικής και Ανατολικής Θεσσαλίας με τα πιο κοντινά λιμάνια. Από εκεί το επιβατικό κοινό και τα εμπορεύματα μεταφέρονταν με ατμόπλοια σε άλλα λιμάνια της Ελλάδας ή του εξωτερικού. Η πολιτική των τοπικών σιδηροδρομικών δικτύων προωθήθηκε και υλοποιήθηκε από τον Χαρίλαο Τρικούπη και συνεχίστηκε από την κυβέρνηση Κουμουνδούρου. 193 Στην περιοχή του Πηλίου, στα τέλη του 19 ου αιώνα, είχε διαμορφωθεί μια μεγάλη αντίφαση. Ενώ η περιοχή εύφορη ήταν, με πλούσια γεωργική παραγωγή και με ανεπτυγμένη πολιτιστική κίνηση λόγω φυσικού κάλλους, δεν μπορούσε να απογειωθεί οικονομικά και τουριστικά λόγω έλλειψης επαρκούς συγκοινωνιακής υποδομής. Αυτή ή έλλειψη δυσκόλευε τη μεταφορά των προϊόντων της προς τις αγορές και την πρόσβαση προς τα αστικά κέντρα 194 Την εποχή εκείνη το Πήλιο είχε κατοίκους περίπου και μεγάλη παραγωγή προϊόντων τους έμεναν αδιάθετα. Για πολλά ορεινά χωριά η μόνη επικοινωνία ήταν μέσα από δύσβατα μικρά μονοπάτια ή καλντερίμια με πρωτόγονα μέσα, με μουλάρια, με κάρα, ή με τα πόδια. Επομένως, η κατασκευή αυτής της γραμμής ήταν ζωτικής σημασίας για την οικονομία της περιοχής, αλλά και την εξυπηρέτηση των κατοίκων της. Ο πρώτος που πίστεψε στην αναγκαιότητα και τη σπουδαιότητα δημιουργίας δημόσιας συγκοινωνίας στο Πήλιο ήταν ο αγωνιστής και μετέπειτα βουλευτής Μαγνησίας Γ. Φιλάρετος. Αυτός με συνεχείς οχλήσεις και επερωτήσεις προς το Γ. Μουγογιάννης, 2004: Κ. Ανδρουλιδάκης, Εφημ. Καθημερινή, Επτά Ημέρες, : Γ. Νάθενας, Μ. Ζαρλή-Καραθάνου, 2004: 23 57

58 σώμα της Βουλής δημιούργησε το κατάλληλο κλίμα ώστε το 1889, όταν το επέτρεψαν οι οικονομικές συνθήκες, λήφθηκε η απόφαση δημιουργίας σιδηροδρομικής γραμμής που θα ένωνε το Βόλο με το Δυτικό Πήλιο. Έτσι, δέκα χρόνια μετά από την ίδρυση των Θεσσαλικών Σιδηροδρόμων, αποφασίστηκε η κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής προς το Πήλιο. Ο Μουτζούρης, όπως ονομάστηκε το θρυλικό τραινάκι του Πηλίου, όπως ονομαζόταν λόγω της τροφοδοσίας του με κάρβουνο, αποτέλεσε για ογδόντα πέντε χρόνια ένα κόσμημα για την περιοχή αλλά και ένα κομμάτι της τοπικής ιστορίας της Μαγνησίας. Η ιδιαιτερότητά του αλλά και η σημαντικότητά του έγκειται στο γεγονός ότι πρόκειται για το μοναδικό ατμήλατο τραινάκι σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Ο Ζωσιμάς έγραφε στον Προμηθέα το 1894 ότι η σύμβαση μεταξύ της Κυβέρνησης και της Εταιρείας Θεσσαλικών Σιδηροδρόμων υπογράφηκε στις 16 Δεκεμβρίου 1892 για την κατασκευή σιδηροδρομικής γραμμής Βόλου-Λεχωνίων, μήκους 13 χιλιομέτρων και πλάτους 60 εκατοστών. Εκείνη την εποχή τα Λεχώνια θεωρούνταν τα «Ηλύσια πεδία της Μαγνησίας». 195 Το έργο ξεκίνησε το 1892 και τελείωσε το Επιπλέον η εταιρεία είχε δικαίωμα να κατασκευάσει στην παραλία θαλάσσια λουτρά και καφεστιατόρια για εκμετάλλευση. 196 Πράγματι κατασκευαστής και ιδιοκτήτης των πρώτων καμπίνων λουτρών του Βόλου ήταν οι Θεσσαλικοί Σιδηρόδρομοι. Αυτό συνέβαινε γιατί η σιδηροδρομική εταιρία, μετά από απαλλοτριώσεις, ήταν ιδιοκτήτης της παραλιακής περιοχής την οποία διέσχιζε η σιδηροδρομική γραμμή. Έτσι, σκεπτόμενη πρακτικά, κατασκεύασε καμπίνες λουτρών τις οποίες νοίκιαζε για εκμετάλλευση σε ιδιώτες. Αυτό συντελούσε επίσης στην αύξηση του επιβατικού της κοινού. Το καλοκαίρι μάλιστα δρομολογούσε και έκτακτα τρένα για τη μεταφορά των λουομένων, τα οποία ονόμαζε «αμαξοστοιχίαι τέρψεως». Τα πιο γνωστά λουτρά ήταν στις εκβολές του ποταμού Αναύρου. 197 Η επιλογή του στενού πλάτους της γραμμής (60 εκ.) έγινε για τεχνικούς και οικονομικούς λόγους. Στις ορεινές πλαγιές του Πηλίου θα ήταν πιο εύκολοι οι ελιγμοί της γραμμής, το κόστος θα ήταν χαμηλότερο και φυσικά ο χρόνος αποπεράτωσης του έργου θα ήταν συντομότερος. Εξάλλου, ανάλογη τεχνογνωσία υπήρχε ήδη, καθώς παρόμοιοι σιδηρόδρομοι υπήρχαν σε πολλά μέρη της Ευρώπης. 198 Εκείνη την εποχή στην Ευρώπη υπήρχε μεγάλη τάση κατασκευής τοπικών σιδηροδρόμων στενού πλάτους. Αυτοί οι τοπικοί συρμοί συνδυάζονταν είτε με την παράλληλη δημιουργία τοπικού οδικού δικτύου, ώστε να καθίσταται οικονομικότερη η όλη υποδομή μέσω μιας οικονομίας κλίμακος, είτε αξιοποιώντας μέρος του οδοστρώματός του προϋπάρχοντος οδικού δικτύου. Οι σιδηρόδρομοι αυτοί αναπτύχθηκαν πολύ στη Γαλλία και το Βέλγιο και 195 Γ. Νάθενας, Μ. Ζαρλή-Καραθάνου, 2004: Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης, 1894: Κ. Ανδρουλιδάκης, 1995: 84 (πρακτικά ημερίδας) ανακ

59 ονομάζονταν chemins de fer economiques (οικονομικοί σιδηρόδρομοι). Μέσα στις πόλεις κινούνταν στο μέσο της οδού και εκτός πόλεων στην άκρη του δρόμου. Συγκρινόμενες με τις ατμήλατες άμαξες, παρείχαν ανώτερες υπηρεσίες σε σχέση με την ασφάλεια, την άνεση και την οικονομία. 199 Το τρενάκι υπήρξε το μοναδικό μέσο μαζικής μεταφοράς ανθρώπων και προϊόντων, για μισό αιώνα περίπου. Υπεύθυνος για τον σχεδιασμό και την κατασκευή του έργου ορίστηκε ο Ιταλός αρχιμηχανικός Εβαρίστο ντε Κίρικο, (πατέρας του γνωστού ζωγράφου Τζόρτζιο ντε Κίρικο) εκ μέρους του τραπεζίτη της Κωνσταντινούπολης Θ. Μαυροκορδάτου, του κυριότερου μέτοχου της Εταιρείας Θεσσαλικών Σιδηροδρόμων. Όλο το έργο ήταν ένα δημιούργημα άρτιας τεχνικής και υψηλής αισθητικής. Στα τοξωτά γεφύρια, τις σήραγγες και τις αντιστηρίξεις χρησιμοποιήθηκαν με ευρηματικό τρόπο και με ιδιότυπες κατασκευές η λαξευτή μαρμαρόπετρα και ο γκρίζος ασβεστόλιθος. Υπήρξαν και τεχνολογικές καινοτομίες, όπως η γέφυρα του Βρύχωνα ποταμού στα Κάτω Λεχώνια, της οποίας ο σκελετός είναι φτιαγμένος από οπλισμένο σκυρόδεμα, κάτι πολύ πρωτοποριακό για εκείνη την εποχή, καθώς και η μεγάλη σιδερένια γέφυρα του Μπελεγρίνου (Ντε Κίρικο), που αποτελούν περιπτώσεις αναφοράς και μελέτης από τους σύγχρονους επιστήμονες. Το τροχαίο υλικό αποτελούνταν από 14 επιβατικές άμαξες, 12 φορτηγά βαγόνια και 5 βέλγικες ατμομηχανές, με τα ονόματα «Μηλέαι», «Ιάσων», «Πήλιον», «Βόλος», «Τσαγκαράδα». Το 1900 αποφασίστηκε η επέκταση άλλων 12 χιλιομέτρων προς τις Μηλιές, η οποία λειτούργησε το Εκτός από το τεχνικό μέρος, αξιοθαύμαστη είναι και η αρχιτεκτονική των κτιρίων που στέγασαν τους σταθμούς. Το ύφος τους ήταν αποικιακού ρυθμού και απέπνεε την εύρωστη οικονομική και κοινωνική ζωή της περιοχής. Από αυτά σώζεται ανέπαφος ο σταθμός του Βόλου 200, ενώ οι σταθμοί στην Αγριά και στα Άνω Λεχώνια καταστράφηκαν από τους σεισμούς του Στη θέση τους είχαν χτιστεί μικροί ισόγειοι σταθμοί, ώσπου το 1996 ανακατασκευάστηκαν με βάση τα αρχικά σχέδια. Η γραμμή του Πηλίου, παράλληλα με τη μεταφορά των γεωργικών προϊόντων του Πηλίου, αποτέλεσε και μέσο μαζικής μεταφοράς ανθρώπων. Η ευκολία πρόσβασης των κατοίκων του Δυτικού Πηλίου στο βιομηχανικό κέντρο του Βόλου συντέλεσε στη στελέχωση των νεότευκτων βιομηχανιών του με φτηνά εργατικά χέρια και άλλαξε τους συσχετισμούς των παραγωγικών δυνάμεων. Λίγο αργότερα οργανώθηκε το Εργατικό Κέντρο Βόλου. Ο Μουτζούρης, συνδέθηκε με σημαντικά γεγονότα της ζωής των κατοίκων του Βόλου και της ευρύτερης περιοχής. 201 Τα πρώτα χρόνια λειτουργίας της γραμμής μέχρι τα Λεχώνια είχε μεγάλη αποδοτικότητα. Τα κέρδη ήταν μεγάλα και για αυτό υπήρχαν συζητήσεις για επέκταση της γραμμής προς το ορεινό Ανατολικό Πήλιο μέσα από την Τσαγκαράδα, με τελικό προορισμό τη Ζαγορά. Το υψηλό κόστος όμως ενός τέτοιου έργου ήταν αποτρεπτικό για ένα τόσο μεγάλο εγχείρημα. Τελικά λήφθηκε απόφαση να γίνει η επέκταση της γραμμής μόνο μέχρι τις Μηλιές. 202 Ο Τζαμτζής γράφει ότι ο αρχικός σχεδιασμός προέβλεπε την επέκταση του τρένου μέχρι τα Καλά Νερά και από εκεί την ύπαρξη δύο διακλαδώσεων, η μια προς τις Μηλιές και η άλλη προς τη Ζαγορά, αφού περνούσε από το Νεοχώρι, Τσαγκαράδα και Κισσό. Αυτή την πρόταση υποστήριζε ο μηχανικός Εβαρίστο ντε Κίρικο και ο βουλευτής Μαγνησίας Γ. Φιλάρετος. Όμως, ο επίσης 199 Γ. Νάθενας, Μ.Ζαρλή-Καραθάνου, 2004: Γ. Κίζης, (Καθημερινή)1995: Κ. Κορρέ-Ζωγράφου, 2013: Β τ ανακ

60 βουλευτής και επιχειρηματίας Ν. Κοκκωσλής με δικές του ενέργειες άλλαξε τον σχεδιασμό για να περνάει κοντά από το εργοστάσιο μεταξιού που διατηρούσε στην περιοχή των Λεχωνίων. Τελικά η γραμμή επεκτάθηκε μόνο προς τις Μηλιές. Το συνολικό δίκτυο έφτανε τα 28 χιλιόμετρα και η μέση ταχύτητα ήταν τα 20 χλμ την ώρα. 203 Έτσι, το τρενάκι, που ήταν ουσιαστικά το μοναδικό συγκοινωνιακό μέσο για ογδόντα ολόκληρα χρόνια, εξυπηρέτησε πιστά τους Βολιώτες και τους Πηλιορείτες κουβαλώντας τους ίδιους και τα εμπορεύματά τους και φέρνοντας στο Πήλιο και στους σταθμούς, απ όπου περνούσε, τα νέα και τα μηνύματα της Πολιτείας. 204 Το τρενάκι δεν περιορίστηκε μόνο στο ρόλο του μεταφορικού και περιηγητικού μέσου. Έπαιρνε μέρος στην πολιτιστική ζωή του Βόλου και του Πηλίου και συχνά ντυνόταν καρνάβαλος. Η τοπική εφημερίδα έγραφε: «Την 11 ην πρωϊνήν το τραινάκι παρήλασε δια της οδού Δημητριάδος μετημφιεσμένον εις σειράν θηρίων. Το τραινάκι συρόμενον από αγωγιάτην επρόβαλε με την μηχανήν του διεσκευασμένην εις ελέφαντα. Επί της προβοσκίδας εκάθητο και εχαιρέτα το πλήθος η χαριτωμένη Μαρία Σιούρα, μεταμφιεσμένη εις κολομπίνα. Ηκολούθει βαγόνι ανοικτό με τη μασκαράτα της Χωρωδίας του Δήμου και κατόπιν εσύρετο πλατφόρμα με κλόουν και άλλους μεταμφιεσμένους, μεταξύ των οποίων και θηριοδαμασταί» 205 Η δημιουργία του σιδηρόδρομου, καθώς οι πολλές ευκαιρίες για απασχόληση ευνόησαν την Αγριά καθώς προσέλκυσαν την εγκατάσταση νέων κατοίκων από τα γύρω χωριά, Δράκια, Άγιο Λαυρέντιο και άλλα. Δημιουργήθηκαν νέες βιοτεχνίες ελαιοαποθηκών και εμφανίστηκαν συναφή επαγγέλματα, όπως η βαρελοποιεία, η κατασκευή καλαθιών, τελάρων κ. ά., για την κάλυψη των αναγκών της παραγωγής, συσκευασίας και εμπορίου των αγροτικών προϊόντων. Τότε κτίστηκαν καινούργια μονώροφα πετρόκτιστα σπίτια με σκεπή από πηλιορείτικους σχιστόλιθους από το χωριό Πρόπαν. Αυτά αποτέλεσαν λειτουργικά σύνολα απλών κατοικιών αλλά και αποθηκευτικών χώρων, εξωτερικής κουζίνας, εγκαταστάσεων υγιεινής και στάβλων. Τα σπίτια των πιο εύπορων οικογενειών συνήθως ήταν διώροφα. 206 Κατά την περίοδο της Κατοχής το τρενάκι βοήθησε πολύ την Εθνική αντίσταση. Η παρουσία του ήταν ιδιαίτερα πολύτιμη, καθώς έκανε τρία δρομολόγια την ημέρα για να ανταποκριθεί στις αυξημένες μεταφορικές ανάγκες της περιοχής. Δεν υπήρχε στα χωριά του δυτικού Πηλίου άλλο δημόσιο μεταφορικό μέσο για τους ανθρώπους, αλλά και για τα τρόφιμα και τα γεωργικά προϊόντα. Έτσι εξασφαλίστηκε η ανταλλαγή προϊόντων του Πηλίου με δημητριακά του κάμπου και ψάρια της Κάρλας εκείνη την εποχή. «Το τρενάκι στην Κατοχή εξυπηρέτησε όλες τις μεταφορικές ανάγκες για να μην αφήσει νηστικά τα χωριά. Ανέβαζε σιτάρι από τον κάμπο, κατέβαζε ελιές και λάδι. Μπήκε κρυφά στην Αντίσταση. Έκρυψε στα βαγόνια 203 Αν. Τζαμτζής, 2005: Μ. Καραθάνου, 1983: Β. Πολύζος, 1984: Άρ. Χαλκιά, Ν. Σκοπελίτης, Μ. Ραυτόπουλος. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 60

61 του παιδιά που έβγαιναν στο αντάρτικο. Κουβάλησε λαθραία υγειονομικό υλικό για το βουνό. Και το 43 το σκασε από τα γερμανοκρατούμενα Λεχώνια και βγήκε αντάρτης στις Μηλιές». 207 Οι σιδηροδρομικοί που εργάζονταν στην Εταιρεία Θεσσαλικών Σιδηροδρόμων πρόσφεραν πολύ σημαντικό έργο στον αγώνα κατά των κατακτητών. Από τους χίλιους πεντακόσιους εργαζόμενους οι εκατό έφυγαν για τα βουνά ως αντάρτες. Από τους υπόλοιπους ελάχιστοι ήταν εκείνοι που δεν πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στις αντιστασιακές οργανώσεις με οποιονδήποτε τρόπο. 208 Κατά την αποχώρηση τους οι Γερμανοί είχαν αποφασίσει να καταστρέψουν το τροχαίο υλικό του Πηλιορείτικου τραίνου στον σταθμό του Βόλου. Οι αντάρτες, όμως, με τη συντεταγμένη διπλωματική τους επιχείρηση και σε συνεννόηση με τον επικεφαλής του «Συνεργείου Καταστροφών και Ανατινάξεων» Αυστριακό αξιωματικό καταφέρνουν να περιορίσουν στο ελάχιστο δυνατό τις ζημιές στο τροχαίο υλικό και ακόμα να διασωθεί ακέραιο το υπόλοιπο δίκτυο. Κατά τον εμφύλιο που ακολούθησε οι ζημιές ήταν πάλι ελάχιστες. Ενώ στο σιδηροδρομικό δίκτυο και στο τροχαίο υλικό της Εταιρείας Θεσσαλικών Σιδηροδρόμων ο πόλεμος του 1940 και η μετέπειτα Κατοχή προξένησαν ζημιές με αποτέλεσμα το κράτος να την κηρύξει σε πτώχευση. 209 Δυστυχώς, με την πάροδο των χρόνων, τα έσοδα από τη γραμμή Άνω Λεχωνίων Μηλεών δεν ήταν τα αναμενόμενα, καθώς παράλληλα λειτουργούσαν τα λιμάνια της Γατζέας και των Καλών Νερών με ατμόπλοια και ιστιοφόρα, που είχαν φθηνότερο κόμιστρο. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και άλλες οικονομικοτεχνικές εξελίξεις ματαίωσαν οριστικά τις σκέψεις για επέκταση της γραμμής προς Ζαγορά. Παρά τις διάφορες αντιξοότητες, μέχρι τη δεκαετία του 1950 το τρενάκι του Πηλίου βοήθησε αποφασιστικά στην ανάπτυξη της περιοχής. 210 Στη συνέχεια μάλιστα κατασκευάστηκαν αυτοκινητόδρομοι, δρομολογήθηκαν λεωφορεία και εμφανίστηκαν τα φορτηγά αυτοκίνητα, που εξυπηρετούσαν καλύτερα το επιβατικό κοινό και τη μεταφορά των εμπορευμάτων, αντίστοιχα. 211 Στο μεταξύ η Δημοτική Αρχή του Βόλου ήταν εχθρική απέναντι στη λειτουργία του τρένου με τη δικαιολογία ότι ήταν υπεύθυνο για τροχαία ατυχήματα. Βλέπουμε δυστυχώς ότι η ραγδαία τουριστική ανάπτυξη των παραλιακών οικισμών δεν χωρούσε μέσα στο κάδρο της και τον «αραμπά» αυτόν. Η τραγική ειρωνεία αλλά και 207 Β. Πολύζος, 1984: Ν. Κολιού, 1985: Κ. Κορρέ-Ζωγράφου, 2013: 2 ος τ Κ. Κορρέ-Ζωγράφου, ό. π.: Σύλλογος Φίλων του Σιδηροδρόμου, 1997: ανακ

62 αχαριστία είναι ότι αυτό το μέσον είχε συμβάλλει πρωτίστως και τα μάλα για την οικονομική ανάπτυξη και πρόοδο του Βόλου και της ευρύτερης περιοχής. Άρχισαν λοιπόν τις πιέσεις για την κατάργησή του. Έτσι η δικτατορική κυβέρνηση αποφάσισε την οριστική διακοπή της σιδηροδρομικής γραμμή Βόλου-Μηλέων στις 21 Ιουνίου 1971, ως ασύμφορο και επικίνδυνο για τις περιοχές που διερχόταν. Όμως, το τραινάκι του Πηλίου άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα στις μνήμες όλων όσων το γνώρισαν. Υπήρξαν πολλές διαμαρτυρίες από φίλους και υποστηρικτές του. Διαβάζουμε στο συνοπτικό σημείωμα φίλων του τρένου του Πηλίου: «Φωνές διαμαρτυρίας ακούστηκαν σ όλο το Πανελλήνιο κι απ όλες τις γωνιές του εξωτερικού γι αυτό το ανοσιούργημα που έγινε σε βάρος του μοναδικού στην Ελλάδα και σπάνιο στον υπόλοιπο κόσμο τουριστικού αξιοθέατου». 212 Η Καραθάνου έγραφε το 1983: «Τα γεφύρια του, σκέτα αριστουργήματα με πελεκητή μαρμαρόπετρα, καθώς και οι κομψοί σταθμοί του, που τους σκιάζουν τα τεράστια δέντρα, είναι εγκαταλειμμένα στη φθορά του χρόνου και την ερήμωσή τους. Όμως το τρενάκι δεν λησμονήθηκε ποτέ. Ακριβό κειμήλιο της λαϊκής και προγονικής μας κληρονομιάς του περασμένου αιώνα περιμένει τη στιγμή που θα σφυρίξει ξανά. Γιατί το τρενάκι έχει δεθεί συναισθηματικά με τους Βολιώτες, που ούτε στιγμή δεν έπαψαν να ελπίζουν και να αγωνίζονται για την επαναλειτουργία του». 213 Και πράγματι, μετά από συντονισμένες προσπάθειες πολλών φίλων του, τέθηκε ξανά σε λειτουργία μετά από 25 χρόνια διακοπής. Από το 1996 επαναλειτούργησε αρχικά τα καλοκαίρια μόνο για τη διαδρομή Άνω Λεχώνια-Μηλιές, ως μουσειακό εκδρομικό τρένο ή μάλλον ως τουριστική ατραξιόν. Ήδη, το περασμένο φθινόπωρο του 2013, η ΤΡΑΙΝΟΣΕ ανακοίνωσε ότι το τρενάκι θα συνεχίσει να διατίθεται σε οργανωμένες ομάδες εκδρομέων και κατά το χειμώνα. Σε μια τέτοια απόφαση οδήγησε η αύξηση των επιβατών κατά 28% το προηγούμενο καλοκαιρινό διάστημα (3/13-8/13), καθώς και η ζήτηση της ενοικίασης του τρένου από οργανωμένες ομάδες εκδρομέων κατά 42%. Η εταιρεία ισχυρίζεται ότι η αυξημένη ζήτηση είναι αποτέλεσμα ενός καλοσχεδιασμένου προγράμματος προβολής της γραμμής σε τοπικό και εθνικό επίπεδο, μέσα από διάφορους δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς (πολιτιστικούς συλλόγους, σχολεία, τουριστικά πρακτορεία κ.ά.) 214 Παρόλα αυτά, οι φίλοι του τρένου πιστεύουν ότι, εφόσον η γραμμή είναι αποκομμένη από τον σιδηροδρομικό σταθμό Βόλου, δεν έχει γίνει η ιστορική αποκατάστασή του δικτύου. Προτείνουν λοιπόν κάποια έργα πεζοδρόμησης στο κέντρο της πόλης του Βόλου μαζί με την παράλληλη λειτουργία ενός τραμ, το οποίο θα συνδεθεί με το τουριστικό τρενάκι του Πηλίου. Έτσι, αυτό θα έχει άμεση πρόσβαση στο σιδηροδρομικό σταθμό του Βόλου. Επομένως θα αποτελέσει ένα ισχυρό πόλο έλξης για αύξηση του πολιτισμικού τουρισμού στην ευρύτερη περιοχή. 215 Οι παλιοί κάτοικοι της Αγριά στις προφορικές μαρτυρίες τους έχουν πολλά να θυμηθούν από τις μέρες λειτουργίας του. Ήταν το κύριο μεταφορικό τους μέσο μέχρι και τη δεκαετία του 1950, συμμετείχε στις γιορτές του καρναβαλιού και της Πρωτομαγιάς, ήταν συνδεδεμένο με τα 212 (Συλλογικό) Συνοπτικό Ενημερωτικό Σημείωμα (Φίλων του τρένου του Πηλίου), Μ. Καραθάνου, 1983: ανακτ ανακτ

63 παιχνίδια τους, ήταν το ξυπνητήρι τους. Με λίγα λόγια ήταν στο σκηνικό της καθημερινότητάς τους. 216 Το τρενάκι του Πηλίου αποθανατίστηκε αρκετές φορές σε εικαστικά έργα του διάσημου Ιταλού ζωγράφου Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο που γεννήθηκε και έζησε αρκετό διάστημα στη Μαγνησία κοντά στον πατέρα του. Οι μνήμες του από το σιδηρόδρομο τροφοδότησαν τη γόνιμη καλλιτεχνική του φαντασία και αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης. Αξίζει να σημειωθεί, ότι οι νεαροί σιδηροδρομικοί υπάλληλοι, που ήταν φίλοι του μικρού Τζόρτζιο ντε Κίρικο και κατάγονταν από τις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού, ήταν καλλιεργημένοι και ασχολούνταν με τις καλές τέχνες. Ένας από αυτούς ο Κώστας Μαυρουδής, που εργάστηκε για το σχεδιασμό των σιδηροδρόμων, υπήρξε ο πρώτος δάσκαλος του ντε Κίρικο στο σχέδιο. Στις «Αναμνήσεις» του ο καλλιτέχνης αναφέρεται με κολακευτικά λόγια και ευγνωμοσύνη για τον πρώτο του δάσκαλο. 217 Εικ.40α και 40β Έργα του Τζόρτζιο Ντε Κίρικο όπου διακρίνεται το τρένο Στη συνέχεια παραθέτουμε δύο μικρά αποσπάσματα που αναφέρονται στο τρενάκι και το Πήλιο. Ο Κώστας Ουράνης στο βιβλίο του Ταξίδια: Ελλάδα γράφει: «Το μικρό τραίνο που μας πάει από το Βόλο στις Μηλιές του Πηλίου δεν έχει το όμοιό του. Θυμίζει τις ταχυδρομικές άμαξες του καλού καιρού. Δεν έχει καν το ύφος ότι εκτελεί συγκοινωνία. Θαρρείτε πως βγήκε περίπατο για τη δική του ευχαρίστηση. Πηγαίνει αργά σα για να χαρεί περισσότερο τη φύση και τον ανοιξιάτικο ήλιο. Σταματάει κατά το κέφι του σα για να θαυμάσει μια ωραία θέα. Και στους μικρούς σταθμούς όπου ξαποσταίνει απ το άσθμα του δημιουργεί μιαν ατμόσφαιρα οικεία και εγκάρδια». 218 Ο Κωνσταντινουπολίτης λογοτέχνης Όμηρος Μπεκές στο βιβλίο του Στη χαρά του βουνού περιγράφει γλαφυρά μια εκδρομή με το τρενάκι περνώντας από την Αγριά και πηγαίνοντας προς το Πήλιο: «Αγριά! Το τραίνο σταμάτησε Βγήκα στον εξώστη του βαγονιού Κάτι μου θύμιζε το βοερό νερό της βρύσης, σιμά στον απλωμένο πλάτανο. Κι αντίκρυ του, στην ακροθαλασσιά, αραδιασμένα τα εξοχικά καφενεδάκια, με τα χαμηλά γυρμένα υπόστεγα, με το χώμα το υγρό, με τα πολύχρωμα ξυλένια τραπεζάκια, τα ευωδιασμένα από αλμύρα και οινόπνευμα Α. Χαλκιά, Μ. Ραυτόπουλος, Χ. Βαρελά. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 217 Κ. Ανδρουλιδάκης, 1993:75 (Πρακτικά Συνεδρίου) 218 Κ. Ουράνης, 1955: 76 63

64 »Αν η ψυχή μου δεν τραβούσε για τ αψηλά και τα μεγάλα οράματα, θα θελα βέβαια να διπλοκαθίσω στην ακρογιαλιά, να παραγγείλω τον καφέ μου, ν ανάψω το τσιγάρο μου και βλέποντας τις γυρτές αχτίδες του ήλιου να λυγούνε μέσα στ ολόφωτο νερό να σβύσω τη σκέψη μου σ ένα ανείπωτο καϋμό...» 219 Σήμερα, ογδόντα πέντε χρόνια μετά από αυτή την περιγραφή και παρόλες τις αναπόφευκτες αλλοιώσεις του χώρου, φτάνοντας κανείς στην Αγριά έχει την εντύπωση ότι τίποτα από αυτά που αναφέρει ο λογοτέχνης δεν έχει αλλάξει στο όμορφο αυτό μέρος Οι Πρόσφυγες Το διάστημα , στα πλαίσια των ανταλλαγών πληθυσμών με τη Βουλγαρία, καθώς και με την αναγκαστική φυγή των Ποντίων Ελλήνων του Καυκάσου μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, έφτασαν στην Ελλάδα μεγάλα κύματα Ελλήνων προσφύγων. Με την υπογραφή του Πρωτόκολλου των Μουδανιών το Σεπτέμβριο του 1922 πάνω από Έλληνες αναγκάστηκαν να φύγουν από τις εστίες τους στην Ανατολική Θράκη μέσα σε δεκαπέντε μέρες. Το αποκορύφωμα του ξεριζωμού ήταν μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης (1923), όταν η Ελλάδα έχασε όλες τις ανθηρές παροικίες της στην Τουρκία. Η έξοδος των πληθυσμών της Μικράς Ασίας ήταν δραματική, βίαιη και αιματηρή. Μισό περίπου εκατομμύριο Τούρκοι εγκατέλειψαν τις προγονικές τους πατρίδες στη ν Ελλάδα, ενώ αντίθετα εισέρχονταν 1, 3 εκατομμύρια Έλληνες πρόσφυγες. Το ελληνικό κράτος, οι τοπικοί φορείς και διάφοροι διεθνείς οργανισμοί κινητοποιήθηκαν για τη στέγαση των προσφύγων με τρόπο πρωτοφανή για τα ελληνικά χρονικά. Το έργο της προσωρινής περίθαλψης ανέλαβε η ελληνική κυβέρνηση ιδρύοντας το 1922 το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων. Οι πρώτες υποτυπώδεις κατασκευές, καλύβες και παραπήγματα πλημμυρίζουν τις ελληνικές πόλεις. Μετά το 1924 η αποκατάσταση των προσφύγων εποπτεύεται από την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), αυτόνομο υπερεθνικό οργανισμό, εποπτευόμενο από την Κοινωνία Των Εθνών. Παράλληλη δραστηριότητα αναπτύσσει το κράτος και ιδίως το Υπουργείο Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως, στο οποίο περιέρχεται ολόκληρο το έργο της προσφυγικής αποκατάστασης, μετά τη διάλυσή της ΕΑΠ το Οι πρόσφυγες ήταν δημιουργικός και δραστήριος πληθυσμός. Κατάφεραν να επιζήσουν σε μια περίοδο οικονομικής ύφεσης και έδωσαν νέα πνοή στην ελληνική κοινωνία και οικονομία Όμ. Μπεκές, 1931: Λ. Λεοντίδου, 1989:

65 Στην Αγριά η άφιξη των προσφύγων έγινε κατά κύματα. Οι περισσότεροι ήρθαν αμέσως μετά από τη μικρασιατική καταστροφή, το φθινόπωρο του 1922 και οι υπόλοιποι με τις ανταλλαγές πληθυσμών, μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης, το διάστημα Ελάχιστοι ήρθαν τη δεκαετία του Σύμφωνα με τους απογραφικούς πίνακες του 1928, η Αγριά είχε 1554 κατοίκους. Από αυτούς οι 465 ήταν πρόσφυγες, 128 αμιγείς οικογένειες προσφύγων και μικτές. Αργότερα, μέχρι το 1931 στην Αγριά είχαν απογραφεί 924 πρόσφυγες. Αυτοί προέρχονταν κυρίως από την Ανατολική Θράκη, τον Πόντο και τη Μικρά Ασία. Οι ηλικίες κυμαίνονταν από μωρά παιδιά μέχρι γέροντες. Τα επαγγέλματα που δήλωσαν οι περισσότεροι ήταν εργατικοί (εργάτες), αλιείς- ναυτικοί, έμποροι, βαρελοποιοί και δασκάλες. Στην αρχή εγκαταστάθηκαν στην εκκλησία και μετά σε επιταγμένα σπίτια. Αργότερα για τη στέγασή τους απαλλοτριώθηκε από την Αγροτική Τράπεζα και το Ελληνικό Κράτος παραθαλάσσια περιοχή με ελιές, που ανήκε στους Θεσσαλικούς Σιδηρόδρομους. Εκεί δημιουργήθηκε ο «Συνοικισμός» της Αγριάς που στέγασε το μικρό ομοιόμορφο οικισμό των προσφύγων. Συγκεκριμένα, το διάστημα κατασκευάστηκαν είκοσι έξι ισόγειες διπλοκατοικίες, με κοινούς εξωτερικούς τοίχους και ενιαία στέγη, που μοιράστηκαν με κλήρο σε πενήντα δύο οικογένειες και εξοφλήθηκαν με Οι περισσότεροι πρόσφυγες της Αγριάς προέρχονταν από τις πόλεις Επιβάτες, Εξάστερο, Καλλικράτεια και Ραιδεστό της Ανατολικής Θράκης, μια περιοχή που οι κάτοικοί της γνώριζαν τα επαγγέλματα που χρειάζονταν στην Αγριά, περιοχή ελαιοπαραγωγική και παραθαλάσσια. Οι πρόσφυγες, απορροφήθηκαν αμέσως ως εργάτες των ελαιοτριβείων και των ελαιοκτημάτων, ως βαρελοποιοί και αλιείς. Στην αρχή δεν έτυχαν εγκάρδιας υποδοχής από τους ντόπιους. Οι συγκυρίες όμως ήταν με το μέρος τους, καθώς εκείνη την εποχή υπήρχε μεγάλη παραγωγή ελιάς και ανθούσε το εμπόριο της. κρατικό δάνειο. 222 Η Αγριά είχε ανάγκη τα φτηνά εργατικά χέρια των προσφύγων. Πολλοί ασχολήθηκαν με την αλιεία. Με τα πρώτα κέρδη απόκτησαν κάποια εργαλεία και ανέπτυξαν τις αλιευτικές τους δραστηριότητες. Έφτιαξαν τα πρώτα αλιευτικά συγκροτήματα, τις πεζότρατες, τα γρι-γρι, τις μηχανότρατες, τις κουλούρες και τα ταλιάνια. Θυμάμαι ότι ένα τέτοιο «νταλιάνι» υπήρχε κοντά στο σπίτι μας, όταν ήμουν παιδί, για πολλά χρόνια. Το νταλιάνι αυτό, του Βασιλειάδη, ήταν το απωθημένο μας. Όσο κοντά και να μας φαινόταν, δεν καταφέραμε ποτέ να φτάσουμε μέχρι εκεί 221 Αν. Τζαμτζής, 2005: Ι. Σταϊκόπουλος, 2006:

66 κολυμπώντας Όταν αργότερα θα γίνει η ιχθυόσκαλα στο Βόλο οι πρόσφυγες της Μαγνησίας θα αποτελέσουν τον κύριο κορμό των μελών της (90%). Το 1931 ίδρυσαν την Ένωση Προσφύγων Αγριάς, την «Αλληλοβοήθεια», με σκοπό την μεταξύ τους αλληλεγγύη. 223 Η αλήθεια είναι ότι οι πρόσφυγες προέρχονταν από περιοχές που διακρίνονταν για το υψηλό πολιτιστικό και πνευματικό επίπεδό τους. Στις πατρογονικές πατρίδες, που τόσο βίαια και απερίσκεπτα κάποιοι τους ανάγκασαν να εγκαταλείψουν, ζούσαν για πάρα πολλά χρόνια και είχαν αναπτύξει μια άνετη διαβίωση, χωρίς όμως η τρυφηλή ζωή να τους έχει κάνει μαλθακούς. Γι αυτό, παρόλες τις δυσκολίες και τις αντίξοες συνθήκες, γρήγορα προσαρμόστηκαν στο νέο κοινωνικό περιβάλλον και αποτέλεσαν ένα δυναμικό κομμάτι της κοινωνικής και οικονομικής ζωής της Αγριάς Κατοχή - Εμφύλιος Οι μέρες της ευημερίας και της ανάπτυξης της Αγριάς ανεστάλησαν εξαιτίας της γερμανοϊταλικής κατοχής, στις 23 Απριλίου του 1941 μέχρι τον Οκτώβριο του 1944, που απεχώρησαν οριστικά οι Γερμανοί κατακτητές από τη Μαγνησία. Αυτή η Κατοχή μαζί με τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο ήταν ολέθρια για την οικονομία της Αγριάς, όπως εξάλλου και για όλη την Ελλάδα. Κάθε εμπορική δραστηριότητα ματαιώθηκε εκτός από τις απαραίτητες για την επιβίωση των κατοίκων. Οι άντρες επιστρατεύτηκαν και τα μεταφορικά μέσα επιτάχθηκαν για τις ανάγκες του στρατού. Η ταλαιπωρία από τις κακουχίες και την έλλειψη οργάνωσης στο ελληνοαλβανικό μέτωπο ήταν τεράστια. Πολλοί νέοι από την Αγριά που επιστρατεύτηκαν κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, αφού έφτασαν στη Λάρισα με το τρένο, χρειάστηκε να διαβούν πεζή όλο τον ορεινό όγκο της Πίνδου συνοδεύοντας ζώα φορτωμένα με πολεμοφόδια και να φτάσουν με χίλιους κινδύνους κατάκοποι στο μέτωπο. Και όταν η Ελλάδα, παρόλες τις νικηφόρες μάχες, αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει, η πορεία επιστροφής των ηττημένων στρατιωτών μας προς τη γενέθλια γη ήταν δυσβάστακτη. 224 Δυστυχώς, η Αγριά είχε τη δική της συμμετοχή στη βορά του αδηφάγου πολέμου. Επτά νέοι χάθηκαν στο μέτωπο. Σύμφωνα με μαρτυρία κατοίκου της Αγριάς, με την έναρξη του πολέμου είχαν εγκατασταθεί στην Αγριά συμμαχικές ένοπλες δυνάμεις αλλοδαπών, όπως Άγγλοι, Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί. Μετά την κατάρρευση του μετώπου στα ελληνοαλβανικά σύνορα, αυτοί μετακινήθηκαν προς το βορρά, ενώ άφησαν πίσω τους φαρμακευτικό υλικό για περιπτώσεις ανάγκης. Δυστυχώς όμως τότε αρκετοί κάτοικοι της Αγριάς και της Δράκιας επιδόθηκαν σε πλιάτσικο. Το κωμικοτραγικό είναι ότι, λόγω αμάθειας και άγνοιας, αχρήστευσαν πολύτιμο φαρμακευτικό υλικό για να κρατήσουν τη συσκευασία του (γυάλινες φιάλες). 225 Με την είσοδο των γερμανικών κατοχικών δυνάμεων στην Ελλάδα μία μονάδα των Ες-Ες εγκαταστάθηκε στην Αγριά. Για τη διαμονή των αξιωματικών επιστρατεύθηκαν σπίτια στην Αγριά, ενώ οι στρατιώτες έμεναν σε σκηνές. Μια μικρή μονάδα Γερμανών εγκαταστάθηκε σε παρατηρητήριο στην κορυφή του Πηλίου, στο Πλιασίδι. Αργότερα οι Γερμανοί 223 Αν. Τζαμτζής, 2005: Γ. Λεμονίδης, 1994: 33, όπως αναφέρεται από τον Ι. Σταϊκόπουλο, 2006: Ι. Σταϊκόπουλος, ό. π.:

67 αντικαταστάθηκαν από ιταλικές μονάδες μέχρι την κατάρρευση της Ιταλίας και τη συνθηκολόγησή της το Σεπτέμβριο του Τα χρόνια εκείνα οι συνθήκες διαβίωσης ήταν γενικά άθλιες για όλους τους Έλληνες. Ένας συνεχής αγώνας για την επιβίωση από τις στερήσεις και τις κακουχίες. Η ανθρώπινη ζωή ήταν έρμαια στις αυθαιρεσίες του στρατού Κατοχής και των δοσίλογων φασιστικών οργανώσεων. Κανείς δεν ήξερε τι του επιφύλασσε η επόμενη μέρα. 227 Η Αγριά όμως και γενικά τα χωριά του Πηλίου δεν υπέφεραν τόσο από την πείνα στην Κατοχή. Τα θύματα από την ασιτία ήταν ελάχιστα. Η περιοχή ήταν προνομιούχα εξαιτίας της μεγάλης παραγωγής γεωργικών προϊόντων, κυρίως λαδιού, φρούτων, λαχανικών και πατάτας. Επειδή, μάλιστα, το νόμισμα είχε ευτελιστεί, το περίσσευμα αυτών το αντάλλασσαν με δημητριακά και όσπρια που παράγονταν στο θεσσαλικό κάμπο. Όταν παρατηρήθηκε έλλειψη δημητριακών πολλοί έφτιαχναν ψωμί από πατάτες και βρασμένα κάστανα. Στα παράλια χωριά αυτά τα προϊόντα μεταφέρονταν συνήθως νύκτα με πλεούμενα, την άφιξη των οποίων κοινοποιούσε ο γραφικός τελάλης. 228 Ακόμη και αυτοί που δεν διέθεταν κτήματα έβρισκαν εύκολα εργασία ως εργάτες στα περιβόλια των άλλων και αμείβονταν σε είδος. Ωστόσο, υπήρχαν σημαντικές ελλείψεις σε τρόφιμα και άλλα πράγματα. Οι άνθρωποι επινοούσαν διάφορα φαγητά ή συνδυασμούς των υπαρχόντων υλικών και τροφίμων για να υποκαταστήσουν άλλα βασικά εισαγόμενα προϊόντα που δεν υπήρχαν, όπως ζάχαρη, ρύζι, μακαρόνια, μέλι. Πολλές οικογένειες είχαν αθώα θύματα αυτή τη σκληρή εποχή. Αρκετοί δεινοπάθησαν, πέθαναν από διάφορες αρρώστιες ή βασανίστηκαν, εκτοπίστηκαν ή εκτελέστηκαν από τα στρατεύματα κατοχής και τους Έλληνες συνεργάτες τους. 229 Επί Ιταλικής Κατοχής οι συνθήκες ήταν πιο ήπιες. Οι Ιταλοί επιδείκνυαν ένα ανθρωπινότερο πρόσωπο, καθώς οι ίδιοι ασχολούνταν με τη μουσική και την καλή ζωή και στο περιθώριο αυτών των δραστηριοτήτων τους επιδίδονταν σε πράξεις φιλανθρωπίας ή ελεημοσύνης μάλλον, προς τα λιμοκτονούντα σκλαβωμένα ελληνόπουλα. Όμως η πραγματική βοήθεια επιβίωσης ήρθε από τις διανομές του Σουηδικού Ερυθρού Σταυρού στο Βόλο. Τα τρόφιμα αυτά μεταφέρονταν πεζή και με χίλιες δυο δυσκολίες στην Αγριά, όπου και διανέμονταν στους κατοίκους με κουπόνια. Στο Βόλο επίσης είχε δημιουργηθεί συνεταιριστική οργάνωση με μέλη που φρόντιζε για την ορθή και δίκαιη διανομή προϊόντων (τρόφιμα, καυσόξυλα, τσιγάρα κλπ) που παρείχε το Υπουργείο Επισιτισμού και η Αυτόνομη Υπηρεσία Επισιτισμού Μακεδονίας. 230 Στο Πήλιο έδρασε το εμπειροπόλεμο 54 ο Σύνταγμα, που ήταν ένα από τα πιο δυναμικά και αξιόμαχα σώματα του Ε.Λ.Α.Σ. Δημιουργήθηκε και έδρασε στο χρονικό διάστημα από τον Οκτώβριο του 1943 μέχρι τον Οκτώβριο του Προηγουμένως, βέβαια, σε όλα τα χωριά του Πηλίου είχαν ανασυγκροτηθεί οι κομματικές οργανώσεις και είχαν ξεκινήσει πατριωτικό αγώνα από το Βέβαια οργανωμένο αντάρτικο δεν ήταν δυνατόν να δημιουργηθεί γιατί σε στρατηγικά σημεία του Πηλίου (Χορευτό, Χάνια, Τσαγκαράδα και Μηλιές) υπήρχαν ισχυρές ιταλικές φρουρές με σκοπό την αποτροπή απόβασης συμμάχων στις ακτές. Όμως οι δυσκολίες ξεπεράστηκαν με συντονισμένες ενέργειες. 231 Συγκεκριμένα, μετά τη συνθηκολόγηση των 226 Αν. Τζαμτζής, 2005: Μ. Ραυτόπουλος. Παράρτημα 2: συνεντεύξεις 228 Κ. Κορρέ, 2013: Ι. Τράντος, 2012: Ι. Σταϊκόπουλος, 2006: Λ. Αρσενίου, 1975:

68 Ιταλών, το Σεπτέμβριο του 1943, το αντάρτικο φούντωσε στο Πήλιο λόγω της προσέλευσης εθελοντών, απλών πολιτών αλλά και στρατιωτικών στελεχών. 232 Οι περισσότεροι Ιταλοί στρατιώτες, μετά τη συνθηκολόγηση με τους συμμάχους, αφού πέρασαν ένα χρονικό διάστημα άσχημης ψυχολογικής κατάστασης, λόγω ασαφούς πολιτικής γραμμής, αποχώρησαν. Πολλοί, όμως, κυρίως στη Δυτική Θεσσαλία, προσχώρησαν στην ελληνική Αντίσταση. Οι Ιταλοί που διέμεναν στο Βόλο, Πήλιο και Αγιά, σε αντίθεση εκείνων που ήταν στα Τρίκαλα και τον Αλμυρό, βρίσκονταν κοντά σε μικρά βουνά που δεν τους παρείχαν μεγάλη ασφάλεια. Έτσι, δεν μπόρεσαν εύκολα να προωθηθούν σε ασφαλή σημεία. Στο μεταξύ οι Γερμανοί προσπαθούσαν να τους τρομοκρατήσουν με αεροπορικές επιδρομές με σκοπό να αποτρέψουν την προσχώρησή τους στα αντάρτικα σώματα. Παρόλα αυτά αρκετοί Ιταλοί, όπως οι διακόσιοι Ιταλοί στρατιώτες της Επισκοπής προσχώρησαν μαζί με τον πολύτιμο οπλισμό τους στον ΕΛΑΣ. Υπολογίζεται ότι από τους Ιταλούς στρατιώτες που διέμεναν στη Θεσσαλία προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ πάνω από Ανάλογες περιπτώσεις ήταν και οι αντιφασίστες Γερμανοί που προσχώρησαν στον ΕΑΜ και στον ΕΛΑΣ. Όλοι αυτοί πρόσφεραν πολύτιμες υπηρεσίες με τις εξειδικευμένες γνώσεις τους και τις ένθερμες προσπάθειές τους να διαφωτίσουν τους Γερμανούς στρατιώτες για τους κινδύνους του χιτλερικού καθεστώτος και του φασισμού, κοινού εχθρού όλης της ανθρωπότητας. 234 Δυστυχώς, όταν η Ιταλοί έφυγαν από τον συνασπισμό του Άξονα οι Γερμανοί, βλέποντας και τις άσχημες για αυτούς στρατιωτικές εξελίξεις στα διάφορα μέτωπα με τους συμμάχους της Αντάντ, σκλήρυναν τη στάση τους απέναντι στον κατεχόμενο Ελληνικό λαό. Έτσι, μετά την επάνοδό τους στην Αγριά το Σεπτέμβριο του 1943 έλαβαν μέτρα ασφάλειας για αυτούς, εγκαθιστώντας μια πυροβολαρχία αρχικά περιμετρικά της Αγριάς και μετά στο σιδηροδρομικό σταθμό. Συνεχίζοντας, άρχισαν επιχειρήσεις εκφοβισμού του λαού με εφόδους, κανονιοβολισμούς, συλλήψεις, βασανιστήρια και αναίτιες εκτελέσεις προς παραδειγματισμό ή για αντίποινα διάφορων δολιοφθορών από τους αντάρτες. Όπως αναφέρθηκε ήδη, η πιο αποτρόπαια πράξη τους, που σήκωσε θύελλα αντιδράσεων, ήταν η στυγνή εκτέλεση 114 αντρών στη Δράκια. Μέσα σε μια νύκτα ξεκληρίστηκε ο αντρικός πληθυσμός ενός ολόκληρου χωριού, ξεσκεπάζοντας ταυτόχρονα το πραγματικό πρόσωπο του κατακτητή. Όσο δε το γερμανικό εξάμβλωμα έπνεε τα λοίσθια, τόσο οι ταγοί του στην κατεχόμενη Ελλάδα κλιμάκωναν τις εξορμήσεις τους, τις λεγόμενες εκκαθαρίσεις τους στα ορεινά του Πηλίου, καίγοντας χωριά ή βασανίζοντας κατοίκους που συνεργάζονταν με τους αντάρτες. Στο πλευρό τους είχαν τους δοσίλογους, άντρες του ΕΑΣΑΔ (Εθνικού Αγροτικού Συνδέσμου Αντικομουνιστικής Δράσης), της ΕΕΕ (Εθνική Ένωση Ελλάδος) των οποίων η τρομοκρατία προς τον ελληνικό λαό ήταν χειρότερη των κατοχικών δυνάμεων. Η ιταμή δράση αυτών των δοσίλογων Ελλήνων, που συγκροτούσαν τα γνωστά τάγματα ασφαλείας, ήταν μεγάλο πρόβλημα για την περιοχή της Μαγνησίας. Γνωστοί Βολιώτες δοσίλογοι ήταν ο Σπύρος Καλαμπαλίκης, ο Γάκης Παππάς, ο Βελιτζός και Μαλανδρίνος. Έργα τους στην Αγριά ήταν ο εμπρησμός των σπιτιών των αδελφών Ζαφειρόπουλου, η δολοφονία και η βεβήλωση της σωρού του Φρίξου Βαρδάκη, καθώς και ο απαγχονισμός στην κεντρική σκάλα του αρτοποιού Ιωάννη 232 Γ. Ρέντης, 1984: Λ. Αρσενίου, 1975: 15, Ν. Κολιού, 1985:

69 Φιλίππου, στις 12 Μαΐου Τον προηγούμενο χρόνο, το Φεβρουάριο του 1943 οι Ιταλοί σκότωσαν στο Σουτραλί έξι νέους άντρες από το Λαύκο. Σύμφωνα με μαρτυρία κατοίκου της Αγριάς, επί Γερμανικής Κατοχής οι Αγριώτες στάθηκαν «τυχεροί». Το Διοικητήριο της γερμανικής φρουράς είχε εγκατασταθεί στο διώροφο σπίτι του Μίχου, που σώζεται και σήμερα, στην παραλία, απέναντι από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Εκεί λοιπόν διοικητής ήταν ο Νόυμαν, Γερμανός από το Αμβούργο, ο αποκαλούμενος «μαύρος», λόγω της σκουρόχρωμης επιδερμίδας του. Αυτός, ενεργώντας αμερόληπτα, πολλές φορές είχε προστατέψει τους κατοίκους από αποτρόπαιες δραστηριότητες της ΕΑΣΑΔ. Την ίδια αδέκαστη συμπεριφορά επεδείκνυε και προς τις αυθαιρεσίες των στρατιωτών του. Στην Αγριά, στα υψώματα της Ανεμούτσας, λίγες μέρες πριν την αναχώρηση των Γερμανών δόθηκε η μάχη της 15 ης Οκτωβρίου του 1944 για την εξόντωση της γερμανικής φρουράς. Οι Γερμανοί μετά από ολιγόωρη μάχη αναχαιτίστηκαν από τα πυρά τριών αντάρτικων διμοιριών και τράπηκαν σε φυγή. Στο πεδίο της μάχης εγκατέλειψαν 16 νεκρούς, 12 τραυματίες, πυρομαχικά και ατομικά είδη. Αργότερα οι Γερμανοί με αντιπερισπασμό από τη θάλασσα κατάφεραν να προωθηθούν στο πεδίο της μάχης και να μαζέψουν του νεκρούς και τους τραυματίες τους. 236 Μια άλλη εκδοχή της μάχης αυτής δίνουν κάτοικοι της Αγριάς: Λίγες μέρες πριν την αναχώρησή τους οι γερμανικές δυνάμεις προσπάθησαν να επιτάξουν ζώα και κάρα για την μεταφορά των εφοδίων τους. Την επιχείρηση αυτή απέτρεψαν με συντονισμένες προσπάθειες οι αντάρτες με βολές στο ύψος της σημερινής Παιδόπολης και της αποθήκης του Πετρίδη. Τελικά τη νύκτα οι Γερμανοί οπισθοχώρησαν προς το Βόλο. Οι κατοχικές δυνάμεις πριν αναχωρήσουν προέβηκαν σε πολλούς βομβαρδισμούς και ανατινάξεις στη Μαγνησία με σκοπό να καταστρέψουν πληροφοριακό υλικό, ώστε να μην πέσει στα χέρια των συμμάχων. Τότε, θέλοντας να καλύψουν τα νώτα τους, ανατίναξαν και τον αμαξιτό δρόμο Αγριάς-Βόλου Οι Σεισμοί του 1954, 1955 και 1957 Η περιοχή της Μαγνησίας χαρακτηρίζεται από έντονη σεισμικότητα. Τον εικοστό αιώνα δώδεκα ισχυροί σεισμοί μεγέθους 5,8 7,0 Richter έπληξαν επανειλημμένα την ευρύτερη περιοχή του Βόλου. Οι ισχυρότεροι σεισμοί ήταν του 1955 και του 1957 με επίκεντρα τα Λεχώνια και το Βελεστίνο, αντίστοιχα. Ο σεισμός του 1955 προκάλεσε μεγάλες καταστροφές στην Αγριά, στα γύρω χωριά αλλά και στην πόλη του Βόλου. Ταυτόχρονα όμως ευαισθητοποίησε την τοπική κοινωνία, τους πολίτες, τους υπεύθυνους κρατικούς φορείς και τους επαΐοντες στα τεχνικά 235 Μ. Ραυτόπουλος. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 236 Γ. Ρέντης, 1984: Ι. Σταϊκόπουλος, 2006:

70 θέματα και στο ζήτημα της αντισεισμικής προστασίας των κτιρίων. Αποτέλεσμα αυτής της ενημέρωσης των κατοίκων της περιοχής είναι η επίτευξη έκτοτε ενός επαρκούς επιπέδου αντισεισμικού σχεδιασμού και κατασκευής των κτιρίων. 238 Ο Τζαμτζής τονίζει ότι η Αγριά είχε τις μεγαλύτερες απώλειες στους σεισμούς του Αρκετά σπίτια γκρεμίστηκαν ή κρίθηκαν ακατάλληλα και κατεδαφίστηκαν. Ανάμεσα στα κατεδαφιστέα κτίρια ήταν και η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Αμέσως τις επόμενες μέρες μετά το σεισμό του 1955 κατέφτασε στο Βόλο κλιμάκιο κυβερνητικών που είχε σύσκεψη με τις τοπικές αρχές για το σχεδιασμό και την υλοποίηση άμεσων έκτακτων μέτρων για την ανακούφιση, στέγαση και περίθαλψη των σεισμόπληκτων κατοίκων της περιοχής. Ανάμεσα στα μέτρα που έλαβαν ήταν το στήσιμο των σκηνών, η παροχή τροφίμων, φαρμάκων και ρουχισμού. Συνεργεία του στρατού ανέλαβαν την εκκαθάριση των δρόμων από τα ερείπια και μηχανικοί του Δήμου Βόλου κατέγραφαν τις ζημιές. Την οργάνωση και την εποπτεία της ανοικοδόμησης των κτιρίων για όλη την περιοχή του Βόλου ανέλαβε το Μηχανικό του στρατού, με συντονιστή το στρατηγό Δημήτριο Ιατρίδη. Για την αντισεισμική αντοχή των νέων οικοδομών χρησιμοποιήθηκε το αντισεισμικό σχέδιο του Περικλή Παρασκευόπουλου, καθηγητή του ΕΜΠ, που προέβλεπε την εφαρμογή δύο βασικών τύπων οικημάτων, που θα είχαν τοίχους ενισχυμένους με σίδερα και ενδιάμεση προσθήκη μπετόν αρμέ. Πρόκειται για ένα απλό σχέδιο, που επαρκούσε μόνο μέχρι διώροφες κατασκευές. Είχε όμως το πλεονέκτημα ότι δεν απαιτούσε εξειδικευμένους μαστόρους και ήταν οικονομικό. 239 Επίσης, χάρισε στους μετέπειτα ενοίκους αυτών των σπιτιών το αίσθημα της ασφάλειας και της σιγουριάς «ότι δεν παθαίνουν τίποτα». Και πράγματι τα απλά αυτά σπίτια παραμένουν ανέπαφα στο πέρασμα του χρόνου και τις συνεχείς ενοχλήσεις τους Εγκέλαδου. Ο Τράντος καταθέτει τη δική του μαρτυρία για τους σεισμούς του Στο βιβλίο του γράφει ότι ο σεισμός της 30 ης Απριλίου του 1954 με επίκεντρο τα Φάρσαλα, αν και δυνατός, δεν ήταν τόσο καταστροφικός. Ο δεύτερος, της 19 ης Απριλίου 1955 δεν άφησε σχεδόν τίποτα όρθιο. Οι ζημιές ήταν τεράστιες, τα περισσότερα κτίρια, παλιά και καινούργια, έγιναν ερείπια. Ευτυχώς, τουλάχιστον, δεν υπήρξαν θύματα. Το κράτος έδειξε γρήγορα αντανακλαστικά. Καταρχήν φρόντισε να στεγαστούν όλοι οι άστεγοι σε μεγάλες σκηνές που έστησε ο στρατός σε δημόσιους χώρους. Στη συνέχεια φρόντισε για την ανοικοδόμηση, δίνοντας δάνεια σε όλους τους σεισμόπληκτους. Απαραίτητη προϋπόθεση της έγκρισης του δανείου η κατασκευή αποχωρητηρίου με πλήρη αποχέτευση. Ο ρυθμός της ανοικοδόμησης στην Αγριά ήταν ταχύτατος και έτσι μέχρι το χειμώνα οι περισσότεροι σεισμόπληκτοι στεγάστηκαν στα καινούργια τους σπίτια. 240 Βέβαια, υπάρχουν και οι επικριτές όλης αυτής της μεθόδευσης. Η Χαστάογλου καταγγέλλει ότι «οι επιλογές που έγιναν για την ανοικοδόμηση της πόλης, η ανάθεση του έργου σε στρατιωτική διοίκηση αντί των πολιτικών υπηρεσιών, ο αποκλεισμός των δημοτικών αρχών και γενικά των τοπικών φορέων από τις αποφάσεις που αφορούσαν τη διαχείρισή του, το σύστημα της δανειοδοτημένης αυτοστέγασης, οι απλουστευμένοι τύποι των αντισεισμικών 238 Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών (ΕΜΠ) ανακτ Αν. Τζαμτζής, 2005: Ι. Τράντος, 2012:

71 κατοικιών και η παντελής απουσία πολεοδομικού σχεδιασμού επηρέασαν αποφασιστικά την εικόνα της σημερινής πόλης (του Βόλου)» Σχολεία Οι Δημητριείς γράφουν ότι τα ήθη των ανθρώπων του Πηλίου σε γενικές γραμμές ήταν πολιτισμένα και αυτό το αποδίδει στην ύπαρξη σχολείων της Ελληνικής σχεδόν σε όλα τα χωριά. Για αυτό και οι άνθρωποι ήταν προκομμένοι. 242 Ο Σταμάτης στο ημερολόγιο του αναφέρει ότι μετά τα πρώτα έργα υποδομής που έκανε στην Αγριά ο Δήμος Νηλείας, στην αρχή της πρώτης δεκαετίας του 20 ου αιώνα, άρχισαν οι κάτοικοι των γύρω χωριών να εγκαθίστανται μόνιμα. Τότε προέκυψε και το θέμα της εκπαίδευσης για τα παιδιά των μόνιμων κατοίκων. Με αίτηση των κατοίκων ο Δήμος λειτούργησε μικτό μονοθέσιο Δημοτικό Σχολείο. 243 Αργότερα χωρίστηκε σε αρρένων και θηλέων. Το 1935 έγινε τριτάξιο και το 1952 εξατάξιο. Το κτήριο του παλιού διώροφου δημοτικού σχολείου γκρεμίστηκε με τους σεισμούς του 1955 και στη θέση του κτίστηκε αμέσως μονώροφο σχολείο. Το 2002 η Αγριά απέκτησε και δεύτερο δημοτικό σχολείο. Σήμερα, εκτός από τα δημοτικά, λειτουργούν δύο νηπιαγωγεία, ένα Γυμνάσιο, ένα Γενικό Λύκειο και ένα Τεχνολογικής και Επαγγελματικής Εκπαίδευσης. Λειτουργεί επίσης και διθέσιο σχολείο Ειδικής Αγωγής Η Παιδόπολη «Αγία Σοφία» Ιδρύθηκε το 1947 από την τότε Βασιλική Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος για την περίθαλψη ορφανών, απροστάτευτων παιδιών ή παιδιών που προέρχονταν από περιοχές που είχαν πληγεί από τον Εμφύλιο Πόλεμο. Η παιδόπολη λειτούργησε υποδειγματικά και χάρη στην αγάπη και την αυταπάρνηση των εργαζομένων προσέφερε πολύ σημαντικό κοινωνικό έργο. Στο χώρο της τη δεκαετία του 1980 λειτούργησε και εργαστήρι κεραμικής. 245 Η παιδόπολη έκλεισε το 2003 και τα τελευταία χρόνια φιλοξενεί το ίδρυμα ΕΛΕΠΑΠ, που περιθάλπει παιδιά με ειδικές ανάγκες. Παράλληλα φιλοξενούνται κάποια παιδιά οικονομικών μεταναστών που χρειάζονται βοήθεια Οι Ευεργέτες της Αγριάς Η Αγριά, εκτός από το ζεύγος Πορφυρογένη, για το έργο του οποίου υπάρχει εκτενής αναφορά παρακάτω, ευτύχησε να έχει και άλλους ευεργέτες, παλιότερα. Από τους σημαντικότερους αναφέρουμε τον Περικλή Γεωργιάδη από τη Δράκια, ο οποίος είχε δημιουργήσει μεγάλη περιουσία στην Αίγυπτο. Στην Κοινότητα της Αγριάς πρόσφερε σημαντική ακίνητη περιουσία και χρηματοδότησε τη δημιουργία του 1ου Δημοτικού σχολείου. Με διαθήκη του συνέστησε κληροδότημα για την οικονομική βοήθεια άπορων κοριτσιών. Δυστυχώς, με τις πολιτικές εξελίξεις στην Αίγυπτο τη δεκαετία του 1950, το μεγαλύτερο μέρος 241 Β. Χαστάογλου. 2002: Γρ. Κωνσταντάς, Δ. Φιλιππίδης, 1791: Απ. Σταμάτης,1952: Αν. Τζαμτζής, 2005: Ν. Στουρνάρας, 1984: Ι. Τράντος, 2012: 74 71

72 της τεράστιας περιουσίας του δημεύτηκε και η δωρεά ελαχιστοποιήθηκε. Επίσης, σε οικόπεδο που βρισκόταν οικία του, δωρισμένη στην Κοινότητα Αγριάς και γκρεμισμένης από τους σεισμούς του 1955, κτίστηκε τη δεκαετία του 1980 το ίδρυμα Πορφυρογένη. Με δωρεά του Γεωργίου Σεϊτανίδη έγινε το 1890 το δίκτυο ύδρευσης της Αγριάς από τις πηγές Ανεμούτσας και η κεντρική βρύση που είναι γνωστή με το όνομά του, μπροστά από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Ο Αθανάσιος Φιλιππίδης δώρισε το οικόπεδο όπου δημιουργήθηκε το νεκροταφείο Αγριάς. 247 Ο Γεώργιος Καραγιάννης πρόσφερε σημαντικό ποσό για την αποπεράτωση του 1ου Δημοτικού σχολείου. Με έξοδα του Απόστολου Λάμπη οικοδομήθηκε η εκκλησία των Αγίων Ταξιαρχών στο νεκροταφείο Αγριάς. Η Τούλα Βέργου δώρισε οικόπεδο όπου χτίστηκε το Ενιαίο Λύκειο Αγριάς Ήθη και Έθιμα Η Αγριά, ως νεότευκτο χωριό που προέρχεται από δύο παλιότερα χωριά, τη Δράκια και τον Άγιο Λαυρέντιο, διατηρεί τα ήθη, τα έθιμα και τον απόηχο των αναμνήσεων από τα πανηγύρια που γινόντουσαν εκεί. Για παράδειγμα, κάτοικοι της Αγριάς που κατάγονται από τη Δράκια θυμούνται τα κάλαντα των ενήλικων ανδρών το βράδυ της παραμονής των Θεοφανείων, που κατέβαιναν μέχρι την Αγριά και τραγουδούσαν για την ενίσχυση κάποιου ναού. 249 Επίσης, τη γιορτή των Μάηδων, όπου νέοι μεταμφιεσμένοι άνδρες από τη Δράκια κατέβαιναν στην Αγριά και χορεύοντας ή τραγουδώντας σατιρικά τραγούδια με ζουρνάδες και νταούλια, γύριζαν τις γειτονιές και πείραζαν με αθυρόστομα σχόλια τους νοικοκυραίους. Εκείνοι τους κερνούσαν μεζέδες και κρασί. Ήταν ένα έθιμο που το περίμεναν με ανυπομονησία οι Αγριώτες. Ακόμη, το πανηγύρι του Αγίου Ιωάννου στις 29 Αυγούστου, που γινόταν από τότε που υπήρχε ο ενιαίος Δήμος Νηλείας στον πλάτανο του Παπαθανάση ή στο Σουτραλί. 250 Τα τελευταία χρόνια το πανηγύρι αυτό αναβίωσε με μεγάλη επιτυχία στη θέση Σουτραλί με τη βοήθεια του Πολιτιστικού Αναπτυξιακού Συλλόγου Περιοχής Ψυγείων Αγριάς. Ένα άλλο έθιμο, το οποίο και θυμάμαι, ήταν το πρωτομαγιάτικο στεφάνι. Το απόγευμα της παραμονής της Πρωτομαγιάς κόβαμε λουλούδια από τον κήπο μας ή μαζεύαμε αγριολούλουδα από τα κοντινούς αγρούς ή περιβόλια και φτιάχναμε στεφάνι, το οποίο κρεμούσαμε πάνω από την εξώπορτα του σπιτιού. Μετά από ενάμισι μήνα περίπου, του Αϊ Γιαννιού του Κλήδονα, μαζευόμασταν όλη η γειτονιά και τα καίγαμε πηδώντας πάνω από τη φωτιά. Εμείς τα πιτσιρίκια φροντίζαμε να τροφοδοτούμε τη φωτιά με ξερόκλαδα για να επιμηκύνουμε αυτή τη διονυσιακή γιορτή. Ανάλογο στόλισμα με λουλούδια κάναμε στα καλαθάκια μας και την παραμονή του Λαζάρου. Πριν μερικές δεκαετίες, στην Αγριά τα κορίτσια τραγουδούσαν μόνο τα κάλαντα του Λαζάρου. 247 Ι. Τράντος, 2012: Αν. Τζαμτζής, 2005: Ι. Τράντος, ό. π.: 134 & Άρ. Χαλκιά, Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 250 Ι. Τράντος, ό. π.: 25, 133 & Άρ. Χαλκιά, ό. π. 72

73 Τα άλλα κάλαντα των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και της Μεγάλης Πέμπτης ήταν προνόμιο μόνο των αγοριών. Στολίζαμε λοιπόν από την παραμονή τα καλαθάκια μας και ανήμερα του Λαζάρου ξεκινούσαμε δυο-τρία μαζί κορίτσια και λέγαμε το Λάζαρο. Στα καλαθάκια μάς φίλευαν συνήθως κανένα αυγό ή κάποιο κουλούρι ή άλλο σπιτικό γλυκό. Ευπρόσδεκτα όλα, εξάλλου λιγοστά ήταν τα χρήματα που μας έδιναν. Μια άλλη λουλουδογιορτή ήταν και αυτή της Καθαρής Δευτέρας. Αυτή τη μέρα συνηθίζαμε να πηγαίνουμε στα κοντινά χωριά, στα Λεχώνια ή στα Καλά Νερά, στην περιοχή Μπούφα, για να μαζέψουμε δακράκια, ένα είδος νάρκισσου. Ήταν φοβερή η εικόνα εκείνη, που ακόμα και σήμερα η ανάμνησή της μου είναι πολύ έντονη. Απέραντοι μπαξέδες και περιβόλια με άγρια δακράκια και ανάμεσά τους κάθε ηλικίας κόσμος να είναι σκυμμένος και να μαζεύει αυτά τα ευωδιαστά μικρά λουλούδια. Και αν πετυχαίναμε και «διπλά» δακράκια ακόμα μεγαλύτερη η χαρά μας. Ξεφωνητά, γέλια μια γιορτή! Και στο τέλος ανοίγαμε τις προμήθειές μας και καθόμασταν για ένα λαχταριστό πικ-νικ. Την πρωτομαγιά γιόρταζε και το τρενάκι. Εκείνη τη μέρα η Εταιρεία Θεσσαλικών Σιδηροδρόμων φρόντιζε να πυκνώνει τα δρομολόγια, με καλοκαιρινά (ανοικτά) και χειμωνιάτικα βαγόνια, ανταποκρινόμενη στη μεγάλη ζήτηση του κοινού. Σύμφωνα με μαρτυρία παλιάς κατοίκου της Αγριάς, της Άρτεμης Χαλκιά, «ήταν μια πολύ ωραία μέρα η πρωτομαγιά, καθώς το τρένο ήταν φορτωμένο κόσμο που πήγαινε μέχρι τα Λεχώνια, όπου γίνονταν ανθεστήρια Το τρένο ήταν στολισμένο με χαμομήλια και μπουκέτα από παπαρούνες». Σε μια άλλη διήγηση της, σχετική με το τρένο αναφέρει: «Το τρενάκι ήταν πολύ ωραίο και στις αποκριές. Το έντυναν θηρίο και επάνω του υπήρχαν πολλά καρναβάλια, κρεμασμένα στα καλοκαιρινά ανοικτά βαγόνια Περνούσε ο γάιδαρος και ο ξυλοπόδαρος. Το τρένο πήγαινε πάρα πολύ σιγά»... Ο τρόπος διασκέδασης που επικρατεί και σήμερα στο Πήλιο διαμορφώθηκε στα χρόνια του μεσοπολέμου. Εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν αμιγή μαγαζιά, ανάλογα με την ώρα εξυπηρετούσαν όλες τις ανάγκες των κατοίκων για διασκέδαση. Στην Αγριά το πρώτο μαγαζί που δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1920 με 1930 ήταν στην πλευρά της θάλασσας, στα προσφυγικά και ανήκε στον πρόσφυγα Φιλήμονα Κωνσταντινίδη. Το καφενείο διέθετε πικάπ με πλάκες (δίσκους) και σερβίριζε καφέ και μεζέδες. Το επισκέπτονταν πρόσφυγες και ντόπιοι κάτοικοι και τα γλέντια στήνονταν αυθόρμητα. Αργότερα, στην ίδια περιοχή άνοιξε και το καφενείο-ψαροταβέρνα των αδελφών Σταϊκόπουλου, που ήταν πρόσφυγες από την Κίο. Στο συνοικισμό προσφύγων άνοιξε και το πρώτο κέντρο διασκέδασης, το «Ζωζεφίνα», που ήταν πολύ αγαπητό από τους κατοίκους. Προς το κέντρο της παραλίας της Αγριάς υπήρξαν κατά καιρούς αρκετά μαγαζιά. Ονομαστά ήταν το καφενείο ζαχαροπλαστείο του Βουτσινού, του Μουστάκα, του Αγραφιώτη, του Σαραντόπουλου και οι ταβέρνες του Σταμάτη, του Τσιρινικολή και αργότερα του Κουσιώρα Παπαγιώργη, καθώς και το αριστοκρατικό μαγαζί των αδερφών Ασήμου. Εξοχικά κέντρα διασκέδασης υπήρχαν και στο Σουτραλί. Ονομαστά ήταν η Αρζεντίνα, του Θωμά, του Σώτου και των αδερφών Κεφαλά. Αυτά συγκέντρωναν πολύ κόσμο και από το Βόλο. Γι αυτό, για κάποια χρόνια την καλοκαιρινή περίοδο υπήρχαν βενζινοκίνητα σκάφη που έκαναν δρομολόγια από το Βόλο προς το Σουτραλί, για τη μεταφορά του κόσμου. 251 Για την 251 Ι. Σταϊκόπουλος, 2006: & Ν. Σκοπελίτης, Αρ. Χαλκιά, Ρ. Αδάμου. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 73

74 Αγριά και τα αξέχαστα αυτοσχέδια γλέντια στα γραφικά μαγαζάκια στο Σουτραλί έχει γραφτεί και σχετικό τραγούδι. 252 Μια αμιγώς αγριώτικη γιορτή είναι η Ψαράδικη βραδιά, που ξεκίνησε το 1964 με τη συνεργασία του Πολιτιστικού Συλλόγου Αγριάς και της Περιηγητικής Λέσχης Βόλου με σκοπό την τουριστική προβολή της Αγριάς. Έκτοτε καθιερώθηκε και γίνεται κάθε χρόνο ανελλιπώς. Μετά τη διάλυση του συλλόγου το 1968 οργανώνεται πλέον από τη Δημοτική Αρχή Αγριάς. 253 Η γιορτή γίνεται κάποιο Σαββατοκύριακο του Ιουλίου οπότε και στήνονται υπαίθρια εστιατόρια που σερβίρουν κακαβιά (ψαρόσουπα). Όταν ήμουν παιδί, ένας αριστοτέχνης στην παρασκευή της ήταν ο Παναγιώτης ο Αλιάτης, δίπλα στη βρύση της Εκκλησίας. Επίσης παλιά, κάθε μαγαζί έφερνε τη δική του λαϊκή ορχήστρα με αποκλειστική τραγουδίστρια, που έπαιζε επάνω σε βάθρο, μπροστά στο μαγαζί. Το άνοιγμα των εκδηλώσεων έκανε το Λύκειο Ελληνίδων, που χόρευε επάνω σε πλωτή μαούνα αραγμένη στην κεντρική σκάλα. Προηγουμένως μια πανδαισία από φανταχτερά πυροτεχνήματα έσκαγαν και φεγγοβολούσαν στον σκοτεινό ουρανό. Αργότερα τη δεκαετία του 1980 δημιουργήθηκε ο Πολιτιστικός Οργανισμός του Δήμου που ανέλαβε όλη την ευθύνη της διοργάνωσης της γιορτής, όπως την πρόσκληση των καλλιτεχνών και την παρασκευή των φαγητών. Κάθε χρόνο φτιαχνόταν ένα παραδοσιακό νησιώτικο σπίτι και εκεί μέσα μαγειρεύονταν τα φαγητά. Από κάθε παράθυρο έδιναν διαφορετικό είδος ψαριού, τη σούπα, το καλαμάρι, γαύρο, ψητή σαρδέλα κ.λπ. Και το γλέντι γινόταν όπως παλιά μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Αυτό σταμάτησε όταν ο Δήμος Αγριάς ενσωματώθηκε στον ενιαίο καλλικρατικό Δήμο Βόλου, το Έκτοτε ο θεσμός έφθινε πολύ και ο κόσμος δεν είναι πλέον ευχαριστημένος. 254 Η Αγριά παλιά είχε δύο κινηματογράφους, ο ένας ήταν η «Αύρα» στην είσοδο της πόλης και λειτούργησε μέχρι τη δεκαετία του 1970 και ο άλλος, για κάποια χρόνια, κοντά στα Ψυγεία Αγριάς, εκεί που ήταν αργότερα το ξυλουργείο του Κοντογιάννη και σήμερα τα γραφεία του Αναπτυξιακού Συλλόγου Περιοχής Ψυγείων Αγριάς Οικονομικές Δραστηριότητες Συνθήκες που ευνόησαν το εμπόριο και τη ναυτιλία Η Αγριά αρχικά αποτελούνταν από δύο αγροτικές περιοχές, όπου οι κάτοικοί των χωριών Δράκιας και Αγίου Λαυρεντίου είχαν, κτήματα με ελιές και οπωροφόρα δέντρα, καθώς και μπαξέδες. Τον 19 ο αιώνα ο Δημήτριος Χατζηρήγας, ο πρώτος οικιστής της Αγριάς, διατηρούσε εκεί χάνι όπου στάθμευαν ή διανυκτέρευαν αγωγιάτες, που μετέφεραν πηλιορείτικα προϊόντα προς τα χωριά του θεσσαλικού κάμπου και τα αντάλλασσαν με σιτάρι και μαλλί. Παράλληλα μεγάλες ποσότητες εμπορευμάτων διακινούνταν από το φυσικό λιμάνι της Αγριάς. Μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας φτιάχτηκε καινούριος δρόμος Βόλου Λεχωνίων κατά μήκος της ακτογραμμής και του λόφου της Γορίτσας που ήταν βατός, συντομότερος και φυσικά ασφαλέστερος. 256 Ταυτόχρονα σχεδόν δρομολογήθηκε και το τρενάκι του Πηλίου. Η βελτίωση Αν. Τζαμτζής, 2005: Αν. Μπανιά-Ματσούκα. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 255 Ν. Κοντογιάννη. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 256 Αν. Τζαμτζής, ό. π.:

75 της συγκοινωνίας συνέτεινε στη σταδιακή εποίκιση της Αγριάς και φυσικά βοήθησε στην ανάπτυξη της οικονομίας της. Στις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα η περιοχή αναδείχτηκε σε μεγάλο εμπορικό και διαμετακομιστικό κέντρο και ίσως το μεγαλύτερο κέντρο διακίνησης βρώσιμης ελιάς προς άλλες περιοχές της Ελλάδας, αλλά και του εξωτερικού. 257 Τούτο αποδεικνύεται και από την ύπαρξη διαφόρων διοικητικών και οικονομικών δομών, όπως του Τελωνείου, του κρατικού Μονοπωλίου, του υποκαταστήματος του ΙΚΑ και του Ταχυδρομείου. 258 Στις παραμονές του Α Παγκοσμίου Πολέμου το 65% του πληθυσμού της Ελλάδας απασχολούνταν με αγροτικές εργασίες. Εντούτοις η αποδοτικότητα της γεωργικής παραγωγής δεν ήταν ικανοποιητική εξαιτίας της έλλειψης εργατικού δυναμικού και της δομής της ιδιοκτησίας. Οι συνεχείς πόλεμοι είχαν αποδεκατίσει τον ενεργό αντρικό πληθυσμό και οι μεγάλες ιδιοκτησίες, τα τσιφλίκια δεν ήταν αποδοτικά, καθώς οι ιδιοκτήτες τους τα είχαν αγοράσει ως επενδυτική λύση και δεν ενδιαφέρονταν καθόλου για τη βελτίωση των μέσων παραγωγής. Αντίθετα στο Πήλιο υπήρχε το καθεστώς των μικροϊδιοκτητών και η παραγωγή και το εμπόριο, κυρίως του ελαιοκάρπου και των φρούτων, ήταν σε πολύ ικανοποιητικά επίπεδα, παρά τους οικονομικούς κλυδωνισμούς της ελληνικής οικονομίας. 259 Συγκεκριμένα στην Αγριά και γενικά στα γειτονικά χωριά η εντατική φροντίδα των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, μαζί με την καταπολέμηση των διαφόρων ασθενειών και τη χρήση σύγχρονων μέσων καλλιέργειας και παραγωγής βοήθησαν στη μεγιστοποίηση των δραστηριοτήτων. Έτσι, το διάστημα ήταν περίοδος οικονομικής ανάπτυξης και προόδου για την ευρύτερη περιοχή της Αγριάς. Εκείνη την εποχή ιδρύθηκαν και αρκετές ελαιουργίες. Βέβαια η χρεοκοπία της τράπεζας Κοσμαδόπουλου, όπου πολλοί Πηλιορείτες κατέθεταν τις οικονομίες τους, επηρέασε την οικονομική τους κατάσταση. 260 Εκτός από την ελαιοκαλλιέργεια αναπτύχθηκε σημαντικά και η δεντροκαλλιέργεια. Η περιοχή Ντερέμπασι ήταν μια περιοχή γεμάτη με εσπεριδοειδή, κυρίως πορτοκάλια, αλλά και αχλάδια (κρυστάλλια), κυδώνια, βερίκοκα, τζάνερα και κερασιές. Παλιότερα, τον Αύγουστο η 257 Ι. Σταϊκόπουλος, 2006: Ι. Τράντος, 2012: Ι. Σταϊκόπουλος, ό. π.: Αν. Τζαμτζής, 2005:

76 συλλογή και συσκευασία των αχλαδιών απασχολούσε πολλούς εποχιακούς εργάτες, άντρες, γυναίκες και νέους. Η πλούσια παραγωγή αγροτικών προϊόντων, σε συνδυασμό με τη φήμη της Αγριάς από το 19 ο αιώνα ως σημαντικού διαμετακομιστικού κέντρου, συγκέντρωνε πληθώρα γεωργικών προϊόντων στην Αγριά από το Πήλιο. Εδώ συγκεντρώνονταν με μουλάρια και κάρα, διαλέγονταν, συσκευάζονταν και έπειτα διακινούνταν από τη σκάλα της Αγριάς προς τις αγορές του εσωτερικού ή του εξωτερικού. Με την πάροδο των χρόνων η γεωργική απασχόληση μειώθηκε και η παραγωγή φρούτων υποχώρησε λόγω ανταγωνισμού με άλλες περιοχές. Σήμερα, στη θέση τους έχει αναπτυχθεί η καλλιέργεια λαχανικών και λουλουδιών σε θερμοκήπια. 261 Επίσης, μετά τη δεκαετία του 1990, πολλά κτήματα και περιβόλια που ήταν παραθαλάσσια και κοντινά στον αστικό ιστό μετατράπηκαν σε οικόπεδα και πουλήθηκαν σε νέους κατοίκους της Αγριάς. Εκεί, που άλλοτε ευωδίαζαν οι πορτοκαλιές και το χαμομήλι και εκεί που, όταν είμαστε παιδιά, κάναμε πικνίκ τα απογεύματα και οι αγοροπαρέες στήνανε φιλικούς αγώνες ποδοσφαίρου, έχουν ξεφυτρώσει τα τελευταία χρόνια τεράστια συγκροτήματα κατοικιών, μεζονέτες ή μεμονωμένα σπίτια, που κάνουν τα παλιά ταπεινά σπίτια των παλιών κατοίκων να ντρέπονται δίπλα τους, σαν φτωχοί συγγενείς. 261 Ι. Τράντος, 2012:

77 Το λιμάνι της Αγριάς Ήδη από τα μέσα του 17 ου αιώνα η ευρύτερη περιοχή του Παγασητικού μαζί με το Πήλιο αποτελούσαν ισχυρή παραγωγή δύναμη. Οι φορολογικές ελαφρύνσεις και τα προνόμια, στα βακούφικα κυρίως χωριά, μαζί με τα φιρμάνια που είχαν παραχωρηθεί στις ορεινές κοινότητες από το σουλτάνο Μεχμέτ τον Δ, οδήγησαν στη μεγάλη άνθηση της οικονομίας το 18 ο αιώνα. Η βιοτεχνική παραγωγή βρήκε νέες ισχυρές αγορές στην Ευρώπη και αυτό είχε ως φυσική συνέπεια την βελτίωση της καθημερινής ζωής. Σε αυτή την άνθηση του εμπορίου και της ναυτιλίας συνέβαλαν και κάποιες συνθήκες που σύναψαν οι Τούρκοι με τα ισχυρά τότε κράτη της Ευρώπης. Με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς (1699), που υπέγραψε το Οθωμανικό Κράτος με την Αυστρία, Ρωσία, Πολωνία και Βενετία, επωφελήθηκαν οι Έλληνες υπήκοοι αυτών των κρατών, καθώς δημιούργησαν εκεί κοινότητες και προώθησαν τα ελληνικά προϊόντα. Αργότερα, με τις συνθήκες του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) και του Ιασίου (1792) μεταξύ Οθωμανών και Ρωσίας, επιτράπηκε η ελεύθερη ναυσιπλοΐα στη Μαύρη Θάλασσα και τα Στενά του Ελλήσποντου και επομένως και στους Έλληνες ναυτικούς που ύψωσαν ρώσικη σημαία. Έτσι οι Έλληνες κατάφεραν, εκτός από την προώθηση των δικών τους προϊόντων, να αναλάβουν και τη μεταφορά του ρώσικου σταριού αλλά και βιομηχανικών ή αποικιακών προϊόντων προς τρίτες χώρες. Αυτές οι δραστηριότητες απέφεραν τεράστια κέρδη και δύναμη στους Έλληνες ναυτικούς. 262 Ο κύριος όγκος των βιοτεχνικών αγαθών, που παράγονταν στα μικρά υδροκίνητα εργαστήρια πολλών χωριών του Πηλίου, καθώς και των αγροτικών προϊόντων εξάγονταν τόσο από το λιμάνι του Βόλου όσο και από τις μικρές σκάλες που υπήρχαν σε όλη την ακτογραμμή του Παγασητικού. Αυτές οι αυτοσχέδιες σκάλες των φυσικών λιμανιών του Πηλίου όπως στην Αγριά, Ζαγορά, Άφησο μαζί με τα καρνάγια στις κοντινές ακρογιαλιές, Πευκάκια, Άναυρο, Μιτζέλα, Σουτραλί εξασφάλιζαν την κατασκευή και επισκευή των καραβιών και, μαζί με την επέκταση και τον εκσυγχρονισμό του λιμανιού του Βόλου, δημιούργησαν το ευνοϊκό περιβάλλον για την προσέλκυση ξένων ναυτιλιακών και εμπορικών οίκων. Πριν από την προσάρτηση της Θεσσαλίας ρωσικές, γαλλικές και αυστριακές αντιπροσωπείες είχαν αναλάβει τον κύριο όγκο του διαμετακομιστικού εμπορίου με τα λιμάνια της Νοτίου Ευρώπης και της Αιγύπτου. Αμέσως μετά την απελευθέρωση τις διαδέχθηκαν οι ελληνικές εταιρείες Κ. Κορρέ-Ζωγράφου, 2013: 1 ος τ Κ. Κορρέ-Ζωγράφου, ό. π.: 53 77

78 Συγκεκριμένα το λιμάνι της Αγριάς έχει μια μακρά ιστορία. Ο μικρός όρμος της Αγριάς χρησίμευε από παλιά ως φυσικό λιμάνι για την φορτοεκφόρτωση των αγροτικών προϊόντων των χωριών του Πηλίου και των αντίστοιχων προμηθειών τους από την εσωτερική Θεσσαλία και αλλού. Ήταν όμως και λιμάνι για του ταξιδιώτες, καθώς οι χερσαίοι δρόμοι δεν ήταν ακόμη πολύ αναπτυγμένοι. Το 1815, ο Αργύρης Φιλιππίδης έγραφε ότι οι Δρακιώτες είχαν και σκάλα για να «μπαρκάρουν εις την θάλασσαν το πράγμα οπού πωλούν». Μάλιστα αναφέρει ότι ήταν μόνιμα εγκατεστημένοι εκεί άνθρωποι του Κομερκιάρη (Τελώνη) του Βόλου. Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, ο Σκουβαράς γράφει ότι στην Αγριά εκτελωνίζονταν τα εμπορεύσιμα προϊόντα των χωριών του Πηλίου που προορίζονταν για την υπόλοιπη Θεσσαλία. Για αυτό στην Αγριά υπήρχε τελωνειακός σταθμάρχης. Στο τελωνείο του Βόλου εκδίδονταν τα σχετικά τελωνειακά πιστοποιητικά των εμπορευμάτων που διακινούνταν δια θαλάσσης. 264 Ο Απόστολος Σταμάτης το 1887γράφει ότι σύμφωνα με μαρτυρίες των παλιότερων κατοίκων το λιμάνι της Αγριάς υπήρχε πριν την απελευθέρωση και τη δημιουργία της νέας πόλης του Βόλου. Ήταν μικρό, αλλά σημαντικό για την περιοχή, καθώς ήταν το επίνειο των κοντινών χωριών του Δυτικού Πηλίου, της Δράκιας, του Αγίου Λαυρεντίου, Αγίου Γεωργίου, των Λεχωνίων κ.ά. Εκεί γινόταν ένα κάπως ανοργάνωτο εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο μέσω φορτηγίδων και ιστιοφόρων πλοίων. 265 Από τις αρχές του 20ου αιώνα, στο λιμάνι της Αγριάς γινόταν εμπόριο ελαιών και ελαιόλαδου προς τις χώρες της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. Ήταν δε το μεγαλύτερο σχεδόν κέντρο οργανωμένου εμπορίου εξαγωγής βρώσιμων ελιών όχι μόνο του Πηλίου, αλλά και όλης της Ελλάδας. Η διεξαγωγή του εμπορίου τότε διεξάγονταν είτε με ατμόπλοια της αυστριακής εταιρείας Αλόϋδ Τριεστίνο κάθε Τετάρτη από το λιμάνι του Βόλου, όπου μεταφέρονταν τα πηλιορείτικα προϊόντα με φορτηγίδες από την Αγριά, είτε κατευθείαν από την Αγριά με μεγάλα ιστιοφόρα και ένα μοναδικό ατμόπλοιο, το «Πάνορμος», που προσάραζε κάθε Σάββατο στο λιμάνι της Αγριάς. 266 Ιδιόκτητες λεμβοφορτηγίδες είχαν οι Γ. Μιτζέλος, Γ. Αθανασάκης, Δ. Χειμωνάς, Ν. Χρήστου, Χρ. Χρήστου κ.ά. 267 Η δραστηριότητα στο λιμάνι της Αγριάς ήταν μεγάλη για αυτό διέθετε μόνιμο δικό της Υποτελωνείο, που το 1955 έγινε Τελωνείο. Για τη φόρτωση των βαρελιών και των κοφινιών με τις ελιές και το λάδι στα καΐκια, σχεδόν όλες οι ελαιουργίες είχαν κατασκευάσει μικρές σιδερένιες ή ξύλινες σκάλες. Τέτοιες σκάλες υπήρχαν μπροστά από τις ελαιαποθήκες του Ματσάγγου, του Καλούση, του Σαπουνά, του Αθανασάκη και του Παραθύρη. Σήμερα κάποια απομεινάρια αυτών των αυτοσχέδιων αποβάθρων προβάλλουν μέσα από τα νερά όταν η θάλασσα έχει άμπωτη. Παλιότερα, όταν ήμασταν παιδιά, χρησίμευαν και ως βατήρες για βουτιές. Το έτος , όταν δήμαρχος Νηλείας ήταν ο Γεώργιος Παραθύρης, η λιμενική αρχή του Βόλου, καθώς διαπίστωνε τη διακίνηση πολλών προϊόντων από το λιμάνι της Αγριάς για την αποφυγή του λιμενικού φόρου, πρότεινε στο Δήμος Νηλείας, όπου ανήκε και η περιοχή της Αγριάς, να συγχωνευθεί το λιμάνι της Αγριάς με του Βόλου. Ως αντάλλαγμα η Αγριά θα λάμβανε ένα ποσοστό 6% επί των συνολικών εισπράξεων των φόρων. Ο Δήμος Νηλείας, μετά από σχετική συζήτηση και τη συγκατάθεση των κατοίκων, συμφώνησε με την πρόταση. Τα 264 Β. Σκουβαράς, 1983: Απ. Σταμάτης 1952: Ι. Τράντος, 2012: Αν. Τζαμτζής, 2005:

79 έσοδα διατίθεντο για τον εξωραϊσμό της Αγριάς και τη λειτουργία της συγκοινωνίας με τις λοιπές κοινότητες του Δήμου. Τότε βελτιώθηκε και η υγιεινή κατάσταση της περιοχής και σιγάσιγά άρχισαν να εγκαθίστανται μόνιμοι κάτοικοι από τα γύρω χωριά, που εργάζονταν ήδη στην Αγριά. Από το λιμάνι της Αγριάς μεταφέρονταν και άλλου είδους προϊόντα εκτός από τα αγροτικά για τα χωριά του Πηλίου, όπως αλάτι, λιπάσματα και οικοδομικά. Το καλοκαίρι έφταναν καΐκια από τη Σίφνο ή την Εύβοια με πήλινα κανάτια και τσουκάλια, κρεμμύδια, καρπούζια, σταφύλια και άλλα προϊόντα από διάφορα μέρη της Θεσσαλίας. Η μεγάλη κίνηση του λιμανιού δημιούργησε το 1932 την ανάγκη κατασκευής μιας κεντρικής τσιμεντένιας προβλήτας, η οποία μεγάλωσε το 1960 και πήρε τη μορφή που έχει και σήμερα. Μέχρι το 1980 στην Αγριά δραστηριοποιούνταν και σύλλογοι φορτοεκφορτωτών λιμένος και ξηράς για τα εμπορεύματα που μεταφέρονταν με κάρα και αυτοκίνητα. Έκτοτε, καθώς το λιμάνι δεν λειτουργεί και μετά τη γενίκευση της χρήσης μηχανικών μέσων φορτοεκφόρτωσης τα σωματεία αυτά δεν υπάρχουν πλέον Η ελαιοπαραγωγή από τα μέσα του 19ου αι και μετά Από τα μέσα του 19ου αιώνα, για την εξυπηρέτηση του ελαιοεμπορίου άρχισαν να κτίζονται από τους ελαιοπαραγωγούς ελαιαποθήκες. Αυτές οι πρόχειρες κατασκευές βελτιώθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα, που αναπτύχθηκε το εξαγωγικό εμπόριο. Εκεί αποθηκεύονταν μέσα σε μεγάλες κάδες οι ελιές, συντηρημένες σε άλμη μέχρι να αγοραστούν από τους ελαιεμπόρους. Αρκετοί έμποροι ελιών και λαδιού τον 19 ο αιώνα ήταν ονομαστοί πριν την απελευθέρωση. Από το 1840, ο Δημήτριος Παλαμηδάς από τον Άγιο Λαυρέντιο ήταν αποκλειστικός προμηθευτής της Κωνσταντινούπολης σε πηλιορείτικα λάδια. Από το 1859 οι αδελφοί Παπαδόπουλοι από τον Άγιο Λαυρέντιο προμήθευαν την Πόλη με ελιές και λάδι για τα καντήλια των εκκλησιών της. Το 1860 Δ. Ι. Θεοδοσιάδης με καταγωγή από τον Άγιο Λαυρέντιο, που ήρθε από το Γαλάζι της Ρουμανίας ίδρυσε στην Αγριά εταιρεία εξαγωγικού εμπορίου. Η συστηματική εκμετάλλευση της παραγωγής και η επιτυχημένη οργάνωση της επιχείρησης έκανε γνωστά τα πηλιορείτικα προϊόντα σε όλη τη Δυτική Ευρώπη, στη Ρωσία και τη Ρουμανία. Ανάλογη δραστηριότητα ανέπτυξαν στο εσωτερικό εμπόριο και οι αδελφοί Παπαδόπουλοι και Ζερμπίνου από τη Δράκια. Οι περισσότερες εξαγώγιμες ελιές και λάδι προέρχονταν από τους ελαιώνες των χωριών Δράκια και Άγιο Λαυρέντιο. Στον Θεοδοσιάδη οφείλεται και η ανάπτυξη της βαρελοποιίας, μιας δραστηριότητας συναφούς με τη συσκευασία και την εμπορία των ελιών και του λαδιού. 269 Στην Αγριά, όπως και σε όλο το Πήλιο, καλλιεργούνται ελαιόδεντρα χαμηλού ή μεσαίου ύψους. Η καλλιέργεια και παραγωγή διαρκεί όλο το χρόνο και το προϊόν διακρίνεται σε διάφορα είδη ελιάς, ανάλογα με τον τρόπο και το χρόνο συλλογής. 270 Η έλευση των προσφύγων, αφού ξεπεράστηκαν τα πρώτα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα, ενδυνάμωσε την οικονομία της περιοχής, όπως και όλης της Ελλάδας. Η όρεξη για δουλειά, η εμπειρία και οι γνώσεις τους βοήθησαν να ενσωματωθούν γρήγορα στους ρυθμούς και τις ανάγκες της παραγωγικής διαδικασίας της κωμόπολης. Παράλληλα οι Αγριώτες, όπως και άλλοι Πηλιορείτες παραγωγοί, 268 Ι. Τράντος, 2012:33-34 & Β. Σκουβαράς, 1983: Ι. Σταϊκόπουλος, 2006:

80 για να προστατεύσουν το προϊόν τους, απαγόρευσαν την εισαγωγή ελαιών από άλλα μέρη της Ελλάδας. Βέβαια, οι έμποροι και οι ελαιουργοί της Αγριάς και άλλων χωριών του Πηλίου ξεπέρασαν αυτόν το σκόπελο διατηρώντας διπλές αποθήκες στο Βόλο, όπου δεν υπήρχε σχετική απαγόρευση. Έτσι μαζί με τις εξαιρετικής ποιότητας ελιές του Πηλίου συσκεύαζαν και πουλούσαν φθηνότερες ελιές από άλλες περιοχές της Ελλάδας. Αυτή η απαγόρευση έπληξε την περιοχή γιατί πολλοί εργάτες και βιοτέχνες έχασαν τις δουλειές τους. Μετά το 1950 οι ελαιέμποροι απέκτησαν δικούς τους σύγχρονους αποθηκευτικούς χώρους, το ίδιο και ο Συνεταιρισμός. Έτσι οι παραγωγοί δεν χρειάζονταν πλέον να συγκεντρώνουν και να διατηρούν σε άλμη τις ελιές. Μετά δε την εφαρμογή της ισπανικής μεθόδου ξεπικρίσματος της πράσινης ελιάς, οι παραγωγοί μαζεύουν τον καρπό πριν ωριμάσει τελείως και τον παραδίδουν στον έμπορο ή το συνεταιρισμό. 271 Μετά τη διαλογή της βρώσιμης ελιάς οι υπόλοιπες οδηγούνταν στα ελαιοτριβεία (γαλιάγρες) για την παραγωγή του λαδιού. Στην Αγριά στις αρχές του 20 ου αιώνα λειτουργούσε το ελαιοτριβείο του Φίλιππου Γιαννούλου και αργότερα του Ιωάννου Ματσάγγου. Βέβαια, υπήρχαν και άλλα στα γειτονικά χωριά. Τα ελαιοτριβεία, την εποχή της σοδειάς, ήταν χώροι σύναξης και συζητήσεων. Ο Τζαμτζής αναπλάθει όμορφα και νοσταλγικά την ατμόσφαιρα των ελαιοτριβείων. Καθώς ήταν χειμώνας, εκτός από τους παραγωγούς που περίμεναν τη σειρά τους για το πάτημα του λαδιού, περνούσαν και άλλοι χωρικοί για κουβέντα και παρέα. Εκεί, γύρω από τη φωτιά με το ζεστό ψωμί βουτηγμένο μέσα στο φρέσκο λάδι βρισκόντουσαν και συζητούσαν τα νέα και τα διάφορα κουτσομπολιά του χωριού. Στις αποθήκες των παραγωγών και των εμπόρων το λάδι αποθηκευόταν σε μεγάλα πήλινα πιθάρια, που τα προμηθεύονταν από τη Μασσαλία. 272 Μέχρι τη δεκαετία του 1960 το εμπόριο γινόταν συνήθως από τον μικρό όρμο - λιμάνι της Αγριάς με μικρά πλοία, ιστιοφόρα στην αρχή και μετά πετρελαιοκίνητα. Πολλές φορές, όταν τα πλοία ήταν μεγάλα και δεν χωρούσαν στο μικρό λιμάνι της Αγριάς, τα εμπορεύματα μεταφέρονταν στο Βόλο με μαούνες ή κάρα. Χαρακτηριστικό ήταν το θέαμα με τα αραδιασμένα βαρέλια, γεμάτα με θαλασσινό νερό για να «στανιάρουν», να φουσκώσει δηλαδή το ξύλο και να κλείσουν οι σχισμές. Αυτή η μεγάλη ακμή της ελαιοπαραγωγής στην Αγριά και γενικά στο Πήλιο, που άφησε έντονα τα ίχνη της στην οικονομία και στον οικιστικό χώρο της, έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί. Οι καιροί άλλαξαν, η εξέλιξη της τεχνολογίας και άλλες παράμετροι μετέφεραν το κέντρο βάρους προς άλλες δραστηριότητες, πιο προσοδοφόρες για την Αγριά. Βέβαια, εκείνο που υπήρξε περισσότερο ολέθριο για την ελαιοπαραγωγή του Πηλίου και ειδικά για τη βρώσιμη ελιά, όπως τόσο εύστοχα επισήμανε ο Τράντος στο βιβλίο του, είναι η αλλαγή στις διαιτητικές μας συνήθειες. Η ελιά έπεσε θύμα της μόδας. Μετά τη δεκαετία του 1960 η ελιά έπαψε να είναι κύριο φαγητό και έγινε ορεκτικό, με αποτέλεσμα να καταναλώνονται λιγότερες ποσότητες βρώσιμων ελιών. Αυτό προκάλεσε σοβαρή κρίση στην ελαιοπαραγωγή της Αγριάς και οι περισσότερες ελαιαποθήκες σιγά- σιγά έκλεισαν. Μπόρεσαν και άντεξαν αυτές οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιήθηκαν και σε άλλες μορφές επεξεργασίας και συσκευασίας της ελιάς ή άλλων προϊόντων, καθώς και όσες ανέπτυξαν περισσότερο το εξαγωγικό εμπόριο. Πάντως 271 Ι. Τράντος, 2012: Αν. Τζαμτζής, 2005:

81 σήμερα λειτουργούν μόνο τρεις, οι οποίες έχουν μεταφερθεί στη βιομηχανική ζώνη του Βόλου (Σιούρας, Αθανασάκης-Μανώλης, Σαπουνάς) Οι Ελαιουργίες της Αγριάς Η Ελαιαποθήκη Σαπουνά Ο επαναπατρισθείς από την Αίγυπτο Δημήτριος Σαπουνάς, με καταγωγή από την Πορταριά διατηρούσε εμπορικό κατάστημα στο Βόλο, όταν αποφάσισε να ασχοληθεί με το εμπόριο και την εξαγωγή ελαιών. Το 1917 ιδρύεται από τους γιούς του Κωνσταντίνο, Απόστολο και Χρήστο η ελαιαποθήκη με την επωνυμία «Αφοί Σαπουνά Ο.Ε.» και την εμπορική ονομασία «PELION BRAND». Από το 1921 άρχισαν τις εξαγωγές προς τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία. Οι εγκαταστάσεις του εργοστασίου επεκτείνονταν συνεχώς, αγοράζοντας και τις παλιές αποθήκες ελαιών του Ζουμανούδη, το χαρακτηριστικό κτήριο στη συμβολή των δρόμων προ Σουτραλί και προς Πήλιο, που εξωτερικά διατηρείται ίδιο μέχρι και σήμερα. Η επιχείρηση στην περίοδο ακμής της απασχολούσε προσωπικό 150 ατόμων. Από το 1930 είχε εφοδιαστεί με πολύ πρωτοποριακά μηχανήματα για τη διαλογή και σφράγιση των δοχείων. Εντυπωσιακό είναι ότι η επιχείρηση ασχολούνταν μόνο με το εξαγωγικό εμπόριο, μέσω Αθηνών, προς όλες τις ηπείρους. Είχε αποκτήσει δε μεγάλη φήμη και αξιοπιστία μεταξύ των πελατών της. Διατηρούσε και αποθήκη ελαιών στον Άναυρο Βόλου για τη συσκευασία των ελιών που εμπορευόταν από άλλα μέρη της Ελλάδας. Το 1971 η επιχείρηση άλλαξε νομική μορφή, μετατράπηκε σε Ανώνυμη Εταιρεία και το 1985, λόγω έλλειψης κληρονόμων, πουλήθηκε στους Τζώρτζη Νικόλαο, Γεώργιο Γεωργούδη, Γεώργιο Χρήστου και Ιωάννη Ιωαννίδη, αλλά διατήρησε την επωνυμία «Ανώνυμος Εταιρεία Σαπουνάς και Σία». Σήμερα με νέα διοίκηση η επιχείρηση συνεχίζει τις δραστηριότητές της στη Β βιομηχανική Ζώνη Βόλου. 274 Η ελαιουργία κονσερβοποιία Ματσάγγου Το 1911 ο Ιωάννης Ματσάγγος, που καταγόταν από το Κατηχώρι Πηλίου, ίδρυσε το εργοστάσιο επεξεργασίας και εμπορίου ελιάς. Στην αρχή, μέχρι το 1938 και μετά την πτώχευση της Τράπεζας Κοσμαδόπουλου, συνεργάστηκε με τον ελαιέμπορα Ευριπίδη Ζαμανούδη. Αργότερα ο Ι. Ματσάγγος συνέστησε νέα επιχείρηση με το γιό του Δημήτριο, το γαμπρό του Γεώργιο Σαμαρά και τον αδελφό εκείνου Ιωάννη Σαμαρά, με την επωνυμία «Ιωάννης Ματσάγγος & Υιοί Ο.Ε.». Οι ελιές προέρχονταν από το Πήλιο και είχε καταφέρει να πετύχει καλύτερες τιμές για τους παραγωγούς και εμπόρους. Έκανε εξαγωγές σε διάφορες χώρες της Ευρώπης και της 273 Ι. Τράντος, 2012: Αν. Τζαμτζής, 2005: & Ι. Σταϊκόπουλος, 2006:

82 Νοτίου Αμερικής. Ο Ιωάννης Ματσάγγος ήταν σημαντικός παράγοντας της οικονομικής και κοινωνικής ζωής της Αγριάς, καθώς ανέπτυξε ποικίλες εμπορικές και κοινωνικές δραστηριότητες. Για τις ανάγκες της επιχείρησης είχε δημιουργήσει δικό του βαρελοποιείο και ιδιόκτητη «σκάλα» για τη διακίνηση των προϊόντων του. Δημιούργησε το πρώτο ελαιοτριβείο της περιοχής και ένα μικρό αλευρόμυλο την εποχή της Κατοχής. Εκεί άλεθε και μοίραζε στους εργαζόμενους το ψωμί που έφτιαχνε με το σιτάρι που αντάλλασε από το θεσσαλικό κάμπο. Μετά το 1945 ο Ματσάγγος λειτούργησε ένα είδος αστικής συγκοινωνίας με το Βόλο και άλλες περιοχές. Σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων, ήταν μια καρότσα που την έσερναν δύο μεγαλόσωμα άλογα. Αργότερα δημιούργησε σαπωνοποιείο και πυρηνοελαιουργείο. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι το εργοστάσιο Ματσάγγου αξιοποίησε πλήρως τον καρπό της ελιάς. Από το 1981 η διοίκηση του εργοστασίου πέρασε στον εγγονό του Ιωάννη Ματσάγγο και έκανε επεξεργασία και εξαγωγή συσκευασμένης βρώσιμης ελιάς σε είκοσι χώρες παγκοσμίως, πλέον. 275 Σήμερα, δυστυχώς, το εργοστάσιο δεν υπάρχει πλέον. Ελαιαποθήκη - κονσερβοποιία Νικ. Σιούρα Η πρώτη εταιρεία με την επωνυμία «Νικόλαος Αθ. Σιούρας» ιδρύθηκε το Τα προηγούμενα χρόνια ο πατέρας του Αθανάσιος Σιούρας, με καταγωγή από το Περιβόλι Γρεβενών, δραστηριοποιούνταν στο Πήλιο αγοράζοντας ελιές από τη Δράκια και τον Άγιο Λαυρέντιο και πουλώντας τες στην αγορά του Βόλου. Η νέα επιχείρηση αγόρασε χώρο και έκτισε εργοστάσιο σε απόσταση 50 μέτρων από τη θάλασσα, γεγονός που προβλημάτισε τους κατοίκους της Αγριάς, καθώς οι μέχρι τότε ελαιουργίες γειτνίαζαν με το θαλάσσιο χώρο για πρακτικούς λόγους. Παρά τις αντίθετες προβλέψεις η επιχείρηση είχε καλή εξέλιξη, αύξησε τον τζίρο της και μετατράπηκε με την είσοδο των γιών του, Δημητρίου και Αντωνίου, σε «Νικόλαος Αθ. Σιούρας & Υιοί Ο.Ε.». Η επιχείρηση ασχολούνταν με την αποθήκευση, τη διαλογή, τη συσκευασία και το εμπόριο ελαιών καθώς και κάποιων άλλων προϊόντων. Οι εξαγωγές των προϊόντων της γίνονταν προς χώρες της Ευρώπης, Γερμανία, Ιταλία, Ρουμανία αλλά και προς τις Αραβικές χώρες. Το 1965 η Εταιρεία μετατράπηκε σε «Νικόλαος Αθ. Σιούρας & Υιοί Ε.Π.Ε.» και επεκτάθηκε με νέες εγκαταστάσεις στην επεξεργασία παντός γεωργικού προϊόντος. Από το 1977 η επιχείρηση λειτουργεί με την επωνυμία «Σιούρας Ανώνυμη Γεωργική Βιομηχανική Εταιρεία ΕΛΒΙΣ και από το 2002 λειτουργεί στη Α Βιομηχανική Περιοχή Βόλου, ακολουθώντας τις πιο σύγχρονες διεθνείς προδιαγραφές παραγωγής και λειτουργίας. 276 Ελαιαποθήκη Αθανασάκη Μανώλη Η ελαιαποθήκη αυτή είναι από τις παλιότερες στην Αγριά. Ιδρύθηκε το 1890 από τον Γεώργιο Αθανασάκη από τη Δράκια. Μέχρι πρόσφατα λειτουργούσε με την επωνυμία «Ιωάννης Μανώλης και Χρήστος Αθανασάκης» στην Αγριά. Σήμερα λειτουργεί στη Βιομηχανική περιοχή Βόλου. Τα πρώτα χρόνια λειτουργίας, μέχρι την περίοδο του Μεσοπολέμου, η επιχείρηση, εκτός από ελιές, εμπορευόταν πατάτες και μήλα. Εμπορευόταν ελιές προς την εσωτερική αγορά (Θεσσαλία και Μακεδονία) και παράλληλα έκανε εξαγωγές προς την Γερμανία, Ιταλία, 275 Αν. Τζαμτζής, 2005: 156 & Ι. Σταϊκόπουλος, 2006: Ι. Σταϊκόπουλος, ό. π.:

83 Σαουδική Αραβία, Αίγυπτο και. Στο τέλος η επιχείρηση είχε υιοθετήσει σύγχρονα μέσα τεχνολογίας και το προσωπικό της είχε μειωθεί στα επτά άτομα. 277 Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Πηλίου & Β. Σποράδων (Κονσερβοποιείο) Η Ε.Α.Σ. Πηλίου είναι ένα δευτεροβάθμιο όργανο που περιλαμβάνει όλους τους πρωτοβάθμιους οργανισμούς των χωριών του Πηλίου και των Βορείων Σποράδων. Από το 1952 μέχρι το 2003 λειτούργησε στην Αγριά. Ήδη από το 1982 το κονσερβοποιείο είχε μεταφερθεί στα Κάτω Λεχώνια. Σύντομα μεταφέρθηκαν και οι υπόλοιπες εγκαταστάσεις, καθώς η νομοθεσία απαγόρευε τη λειτουργία αποθηκών σε κατοικημένη περιοχή. Εξάλλου το κτήριο ήταν παλιό και είχε υποστεί μεγάλες φθορές. Αυτό πουλήθηκε στην Αγροτική Τράπεζα και λίγο αργότερα 278 κατεδαφίστηκε. Στη θέση του ανεγέρθηκε και λειτουργεί σήμερα το υπερσύγχρονο ξενοδοχείο Valis. Σχετικά με την χρονολογία έναρξης του Συνεταιρισμού, ο Θωμάς Βινίκιος αναφέρει την ύπαρξή του ήδη από το «Στην άκρη, προς τα Λεχώνια δρα το εργοστάσιο ζαχαρωδών ειδών του Συνεταιρισμού Αγριάς, που βγάζει τις υπέροχες μαρμελάδες του». 279 Σκοπός της Ενωσης αρχικά ήταν η επεξεργασία και η συσκευασία μόνο ελαιών, τις οποίες προμηθευόταν από παραγωγούς του Πηλίου. Αρχικά η Ένωση αγόραζε μόνο μαύρες ελιές, καθώς οι πράσινες χρειάζονταν εξαπλάσιο χρόνο ξεπικρίσματος και επομένως κρίνονταν ασύμφορες. Από το 1955, που υιοθετήθηκε η ισπανική μέθοδος ξεπικρίσματος και ο χρόνος μειώθηκε στη μια μέρα, προμηθεύονταν όλα τα είδη. Η Ένωση έκανε εξαγωγές προς τη Γερμανία, την Ιταλία, κάποιες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, καθώς και Αραβικές. Το εργοστάσιο σε όλα τα επίπεδα της παραγωγικής διαδικασίας εφάρμοζε υψηλά κριτήρια ελέγχου και ποιότητας. Από το 1965 ασχολήθηκε και με άλλες δραστηριότητες, όπως την εμπορία φρούτων, ζωοτροφών, λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων. Από το 1999 μέχρι το 2003 απέκτησε και λειτούργησε σύγχρονο ελαιοτριβείο Άλλες Παραγωγικές Δραστηριότητες Η Οξοποιία Αγριάς (ΑΓΡΟΞ) Η επιχείρηση βρίσκεται στην είσοδο της Αγριάς και δημιουργήθηκε το 1950 από τον Ιωάννη Παπαδημητρίου, καταγόμενο από τη Σμύρνη, λόγω της ύπαρξης πολλών ελαιουργιών που εξειδικεύονταν στην παραγωγή ξυδάτης ελιάς. Προηγουμένως δραστηριοποιούνταν στην Αθήνα μαζί με τα αδέρφια του επίσης στην παραγωγή και εμπόριο ξυδιού. Η πρώτη ύλη αγοραζόταν από τη Θεσσαλία, την Εύβοια και την Αττική. Η βιοτεχνία προμήθευε με ξύδι όχι μόνο τις ελαιουργίες της Αγριάς, αλλά και την αγορά του Βόλου και του θεσσαλικού κάμπου. Η επωνυμία αργότερα άλλαξε σε «Ιωάννης Παπαδημητρίου και Υιός» και μετά σε «Ευάγ. Παπαδημητρίου & Υιοί» Από το 1970 ονομάστηκε «ΑΓΡΟΞ» και εκσυγχρονίστηκε, υιοθετώντας την εμφιάλωση σε πλαστική συσκευασία. Η Οξοποιία συνεχίζει να λειτουργεί μέχρι και σήμερα στην Αγριά Αν. Τζαμτζής, 2005: 157 & Ι. Σταϊκόπουλος, 2006: Αίγ. Δημόγλου, 2005: Θ. Βινίκιος, 1927: Αν. Τζαμτζής, ό. π.: 159 & Ι. Σταϊκόπουλος, ό. π.: Αν. Τζαμτζής, ό. π.: 158 & Ι. Σταϊκόπουλος, ό. π.:

84 Το εργοστάσιο ΕΨΑ ( Εταιρεία Ψυγείων Αγριάς) Η επιχείρηση ΕΨΑ αποτελεί σημείο αναφοράς για την Αγριά. Σήμερα, η πόλη της Αγριάς προσδιορίζεται και αναγνωρίζεται πανελλαδικά από το εργοστάσιο ΕΨΑ, τόσο ώστε δεν θα ήταν υπερβολή αν ισχυριζόταν κάποιος ότι τείνει να γίνει το brand name της Αγριάς. Οι οικονομικές της δραστηριότητες δεν περιορίζονται πια στα εθνικά σύνορα, τα προϊόντα της φτάνουν σε πολλές χώρες του εξωτερικού. Πώς ξεκίνησε όμως η μακρόχρονη ιστορία της; Το κουβάρι της ενενηντάχρονης πλέον ιστορίας της ξετυλίγεται σχεδόν μυθιστορηματικά. Πρώτοι ιδιοκτήτες ήταν οι τραπεζίτες αδερφοί Κοσμαδόπουλοι, Ιωάννης και Γεώργιος, γιοί του διορατικού και πρώτου τραπεζίτη του Βόλου, του Δημητρίου Κοσμαδόπουλου. 282 Αυτοί το 1922 αγόρασαν έκταση τμ στην Αγριά για τη δημιουργία της Ανώνυμης Εταιρείας Ψυγείου Αγριάς με έδρα την Αθήνα. Σκοπός της εταιρείας ήταν γενικά η ψυκτική βιομηχανία, δηλαδή η παραγωγή πάγου, η αποθήκευση και συντήρηση φρούτων, αλλά και άλλων προϊόντων της περιοχής, όπως πατάτας, τυριών και βακαλάου. Στην πορεία το εργοστάσιο ανέπτυξε και άλλες κερδοφόρες δραστηριότητες, με κορυφαία την παραγωγή φυσικών αναψυκτικών. Η επιχείρηση εγκαινιάστηκε από τον τότε πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο και ξεκίνησε τη λειτουργία της το Λίγο αργότερα, οι ιδιοκτήτες σκέφτηκαν να αξιοποιήσουν τη μεγάλη παραγωγή λεμονιών, που κινδύνευε να καταστραφεί λόγω αδυναμίας διάθεσής τους, και να παρασκευάσουν φυσική λεμονάδα και αργότερα συνθετική (γκαζόζα). Στο εγχείρημά τους αυτό τους βοήθησε ο Γερμανός χημικός μηχανικός του εργοστασίου, ονόματι Otto, ο οποίος λέγεται ότι ανακάλυψε και τη μυστική συνταγή της λεμονάδας, που παραμένει ίδια μέχρι σήμερα. 283 Άλλες δραστηριότητες που ανέπτυξε η εταιρεία ήταν οι εξής: Με την έναρξη της λειτουργίας της η εταιρεία εγκατέστησε σταθμό παραγωγής δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας. Αυτός ο σταθμός υπήρξε μοχλός ανάπτυξης για την Αγριά, καθώς εξασφάλισε εκτός από τις ανάγκες της επιχείρησης και το δημόσιο ηλεκτροφωτισμό της κωμόπολης και κάποιων επαγγελματιών αυτής. Αργότερα επεκτάθηκε και σε σπίτια κατοίκων και στο δημόσιο φωτισμό του γειτονικού χωριού των Λεχωνίων. Στο χώρο του εργοστασίου υπήρχε αρτεσιανό φρεάτιο για την τροφοδοσία των εγκαταστάσεών του. Επιπλέον όμως προέβαινε στην εμπορική εκμετάλλευση νερού. Συγκεκριμένα πουλούσε νερό για άρδευση χωραφιών και την υδροδότηση του εργοστασίου Τσιμέντων «Ηρακλής». Το εργοστάσιο διέθετε ξυλουργείο για την κατασκευή ξυλοκιβωτίων, όπου τοποθετούνταν οι φιάλες των αναψυκτικών και οι παγοκολόνες. Παράλληλα, όμως, εμπορευόταν ξυλεία προς ιδιώτες. Σύμφωνα με μαρτυρία κατοίκου της Αγριάς, λίγο πριν τον πόλεμο του 1940 και την οριστική αναχώρηση του για την πατρίδα του, ο ευρηματικός μηχανικός πειραματίστηκε και με την τεχνητή επώαση πουλερικών με λάμπες τεχνητού φωτισμού και υψηλή θερμοκρασία. Οι φιάλες που χρησιμοποιούνταν για τη συσκευασία των αναψυκτικών αρχικά είχαν ως πώμα μια μπίλια, γνωστές ήδη από τον προηγούμενο αιώνα. Υπήρχαν όμως πολλές φθορές και απώλειες, καθώς τα παιδιά τις έσπαζαν και αφαιρούσαν τη γυάλινη μπίλια για να παίξουν. Έτσι, το Ν. Σηφάκης, Ι. Χατζηϊωάννου, 1922: Αν. Τζαμτζής, 2005:

85 αντικαταστάθηκαν από άλλες με πορσελάνινο μηχανικό πώμα. Γρήγορα όμως και αυτές αντικαταστάθηκαν ως ασύμφορες καθότι τα πώματα έσπαζαν εύκολα με άλλες που διέθεταν πλαστικό μηχανικό πώμα. Αργότερα, επί των ημερών της Εθνικής Τράπεζας, χρησιμοποιήθηκε το μεταλλικό πώμα τύπου crown, που ήταν και η σημαντικότερη καινοτομία της, βέβαια Η επιχείρηση, πριν ακόμα υιοθετηθεί πανελλαδικά η δημόσια ασφάλιση των εργαζομένων, εφάρμοσε πρωτοποριακή συλλογική ασφάλιση του προσωπικού και των εγκαταστάσεων του εργοστασίου σε ιδιωτική ασφάλεια. 284 Το 1936, η Τράπεζα Κοσμαδόπουλου, επηρεαζόμενη από τις διεθνείς ιστορικές συγκυρίες, κήρυξε πτώχευση και συμπαρέσυρε στην οικονομική καταστροφή και την ΕΨΑ, η οποία μετά από πλειστηριασμό αγοράστηκε από την Εθνική Τράπεζα. Αυτή ίδρυσε τα «Νέα Ψυγεία Αγριάς ΑΕ» με παρόμοιες δραστηριότητες, κυρίως την παραγωγή πάγου, τη διατήρηση με τεχνητό ψύχος πάσης φύσεως προϊόντων, την παρασκευή αερωδών ποτών και την παροχή ηλεκτρικής ενέργειας. Η καινούργια ιδιοκτήτρια έκανε νέες επενδύσεις για την ποσοτική και ποιοτική εξέλιξη των προϊόντων της, Πράγματι, πολύ σύντομα η επιχείρηση άρχισε να δρέπει καρπούς. Το 1937 στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης απονεμήθηκε στη λεμονάδα ΕΨΑ το «χρυσούν βραβείο Ποιότητας». Το 1950 ο υπάλληλος της Εθνικής Τράπεζας, Αριστείδης Αλεξανδρίδης σχεδίασε τη γνωστή μέχρι σήμερα εντυπωσιακή και καλαίσθητη φιάλη. Τότε σχεδιάστηκε και η πρώτη αφίσα με διαφήμιση της λεμονάδας ΕΨΑ. Στο διάστημα αυτό και ειδικά τη δεκαετία του 1940 η επιχείρηση δέχτηκε πολλούς κλυδωνισμούς. Ουσιαστικά με την Κατοχή η επιχείρηση αδράνησε. Δεν παρήγαγε πάγο, δεν λειτουργούσαν τα ψυγεία συντήρησης τροφίμων. Εύκολα αναλογίζεται κανείς ότι αυτές οι δραστηριότητες δεν είχαν αντικείμενο ύπαρξης τότε. Τα λιγοστά τρόφιμα εκείνης της εποχής δεν επαρκούσαν ούτε για την καθημερινή τροφοδοσία των κατοίκων. Το μόνο τμήμα που λειτουργούσε ήταν ο σταθμός ηλεκτροφωτισμού. Παρόλα αυτά όμως η επιχείρηση συνέχιζε την κοινωνική της πολιτική, να πληρώνει το προσωπικό της που δεν απασχολούνταν, να το ασφαλίζει και να του παρέχει υλική βοήθεια σε είδος (σιτάρι, καυσόξυλα, κάρβουνο, ρούχα). Επιπλέον, η ΕΨΑ τα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου είχε και έναν άλλο ρόλο. Στήριξε τους κατοίκους της, συμμετέχοντας και η ίδια με τον τρόπο της στην Αντίσταση. Όταν ο εχθρικός στρατός προελαύνανε για να επιδοθεί σε αντίποινα προς τον δύσμοιρο λαό του Πηλίου, οι εργαζόμενοι στην ΕΨΑ προειδοποιούσαν τους κατοίκους αναβοσβήνοντας τα φώτα. Μετά την Κατοχή και τον Εμφύλιο η επιχείρηση σύναψε βιομηχανικό δάνειο με την Τράπεζα της Ελλάδας και προσπάθησε να ανακάμψει από τον οικονομικό μαρασμό ολόκληρης δεκαετίας. Η διοίκηση του εργοστασίου μαζί με τις φιλότιμες προσπάθειες των εργαζομένων, που εργάζονταν όλο το εικοσιτετράωρο σε βάρδιες, κατάφερε να το ορθοποδήσει. Όμως παρά την αύξηση της παραγωγής, οι πληγές των πολεμικών γεγονότων ήταν βαθιές και η ΕΨΑ εμφάνισε σημάδια ζημιογόνου επιχείρησης. Εξάλλου, το εργοστάσιο έχασε κάποιες προσοδοφόρες δραστηριότητες. Το 1959 ο σταθμός ηλεκτροφώτισης σταμάτησε, καθώς η Αγριά συνδέθηκε με το δίκτυο της Ηλεκτρικής Εταιρείας Βόλου. Το 1969 σταμάτησε και η παραγωγή πάγου, καθώς μειώθηκε η ζήτηση λόγω της εμφάνισης των ηλεκτρικών ψυγείων Ι. Σταϊκόπουλος, 2006: Ι. Σταϊκόπουλος, ό. π.:

86 Έτσι, η επιχείρηση πωλήθηκε σε νέους ιδιοκτήτες, τους αδελφούς Μοσκαχλαϊδη και Νικόλαο Τσαούτο. Μια νέα εποχή ξεκίνησε τότε για την ΕΨΑ. Οι νέες επενδύσεις από τους καινούριους ιδιοκτήτες αύξησαν την παραγωγική δραστηριότητα. Από 1500 φιάλες ανά ώρα που ήταν η παραγωγή το 1969, ανήλθαν στις 7500 την ώρα το Παράλληλα υιοθετήθηκε νέα συσκευασία, η φιάλη του ενάμιση λίτρου. Το 1989 εμφανίστηκε η μεταλλική συσκευασία can. Από το 1994 μέχρι σήμερα διευρύνεται συνεχώς η γκάμα των προϊόντων της, όπως με χυμούς και άλλα είδη. πορτοκαλάδα με ανθρακικό, Lemon Cola, ΕΨΑ Vita, ΕΨΑ Tonic, βυσσινάδα, τσάι ροδάκινο. Μέσα στο 2011 παρουσίασε τα πρώτα ελληνικά βιολογικά αναψυκτικά και το 2013 τη σειρά λάιτ με φυσικό γλυκαντικό από το φυτό στέβια (λεμονάδα, πορτοκαλάδα και cola). Παράλληλα συνεχίζεται η παραγωγή της λεμονάδας στο κλασικό γυάλινο μπουκάλι. Τα τελευταία χρόνια οι πωλήσεις αυξάνονται σταθερά, καθώς και το δίκτυο πωλήσεων. Σήμερα, η ΕΨΑ ΑΕ Βιομηχανία Αναψυκτικών και Χυμών πλέον, λειτουργεί ως μια σύγχρονη βιομηχανία σε μια έκταση 24 στρεμμάτων και τα προϊόντα της διατίθενται σε όλη την Ελλάδα. Επίσης γίνονται εξαγωγές σε τρεις ηπείρους (Ευρώπη, Αμερική, Καναδά) σε δεκαπέντε χώρες. Ουσιαστικά η ΕΨΑ εξάγει εκεί που υπάρχει ελληνική κοινότητα. Βέβαια το ποσοστό των πωλήσεων αυτών στο συνολικό τζίρο είναι πολύ μικρό, μόλις 5%, στοχεύουν όμως να φτάσει το 10% στα επόμενα 3-5 χρόνια. Τα προϊόντα που κυρίως εξάγονται είναι τα προϊόντα στις μη επιστρεφόμενες συσκευασίες. 286 Το εργοστάσιο ακολουθεί όλους τους κανόνες της εθνικής και ευρωπαϊκής νομοθεσίας. Διαθέτει την πιστοποίηση διασφάλισης ποιότητας ISO ~ 9001 και Υγιεινής Παραγωγής Τροφίμων (HACCP) και πραγματοποιεί τακτικά αυστηρούς προληπτικούς ελέγχους ποιότητας. 287 Στο χώρο του εργοστασίου λειτουργεί, από το 1996, υπερσύγχρονη μονάδα βιολογικού καθαρισμού, αποδεικνύοντας έμπρακτα Εικ.76 Το κάρο με τις λεμονάδες ΕΨΑ την ευαισθησία της διεύθυνσης της επιχείρησης σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος. Επίσης, οι ενεργειακές της ανάγκες καλύπτονται αποκλειστικά με τη χρήση φυσικού αερίου και γίνονται προσπάθειες ανακύκλωσης προϊόντων και υλικών σε όλα τα στάδια παραγωγής. 288 Για τη χρήση όλων των νέων τεχνολογιών που χρησιμοποιεί και τις καινοτόμες ιδέες που εφαρμόζει η ΕΨΑ έχει διακριθεί από πολλούς εθνικούς, ευρωπαϊκούς και διεθνείς φορείς σε διάφορα οικονομικά fora. Ενδεικτικά αναφέρονται κάποιες από αυτές. 2004, Ελληνικά Αστέρια: ΕΨΑ Βυσσινάδα, διπλή διάκριση για τη συσκευασία και την αποτελεσματικότητα στην αγορά. 2007, Ευρωπαϊκή EQUAL (Προωθητικό Πρόγραμμα): ως η καλύτερη πρακτική συνεργασίας μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου τομέα. 2008, TUV HELLAS: ειδική τιμητική διάκριση ποιότητας. 2011, 1ος Πανελλήνιος Διαγωνισμός Ετικέτας: διακρίθηκε το Τσάι της ΕΨΑ 2011, Η ΕΨΑ μια από τις «Strongest Companies in Greece», με βάση το ICAP Rating Score 2012, Προϊόν της Χρονιάς: bio Λεμονάδα. 286 Π. Μίλης. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 287 Αν. Τζαμτζής, 2005: Ι. Σταϊκόπουλος, 2006:

87 2012, Χρυσό βραβείο για τα 88 χρόνια παρουσίας της στην ελληνική αγορά. 2013, από δυο χρυσά αστέρια: itqi Lemon Cola light και itqi λεμονάδα λάιτ με γλυκαντικό από το φυτό στέβια. 2013, Self Service Excellence Awards: Κατηγορία: Καινοτομία - Νέα Τεχνολογία. 289 Η επιχείρηση ΕΨΑ δραστηριοποιείται και στον τομέα της κοινωνικής προσφοράς στην Αγριά και την ευρύτερη περιοχή του Βόλου. Αυτή η δράση είναι συνεχής και διακριτική, με χορηγίες για φιλανθρωπικούς, αθλητικούς, πολιτιστικούς κ.λπ. σκοπούς. Πάγια, δε, προσφέρει αναψυκτικά και χυμούς σε ευαγή και κοινωφελή ιδρύματα, σωματεία και συλλόγους. Φέτος δε που γιορτάζονται τα 90 χρόνια της ΕΨΑ διατέθηκαν πάνω από λίτρα αναψυκτικών μέσα από το δίκτυο «Μπορούμε». 290 Επιπλέον, η ΕΨΑ, εκτός από τη συμβολή της στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής συμμετέχει και στην πολιτιστική πρόοδό της διατηρώντας στο χώρο του εργοστασίου μικρό μουσείο, που προβάλλει την πολυκύμαντη ιστορία της επιχείρησης. Σε αυτό τον εκθεσιακό χώρο υπάρχουν παλιά μηχανήματα και άλλα αντικείμενα, τεκμήρια μιας ένδοξης εποχής. Υπάρχει ηλεκτροκίνητος αποφλοιωτής και αποχυμωτής, εξαρτήματα του ηλεκτρικού σταθμού και φυσικά όλοι οι τύποι των φιαλών που έχουν χρησιμοποιηθεί μέχρι σήμερα. 291 Το εργοστάσιο Τσιμέντων (ΑΓΕΤ Ηρακλής-Όλυμπος) Το εργοστάσιο βρίσκεται στον παραλιακό δρόμο Βόλου-Αγριάς, σε απόσταση 4 χλμ από το Βόλο. Ιδρύθηκε το 1924 με την επωνυμία Ανώνυμη Εταιρεία Όλυμπος από γνωστούς επιχειρηματίες του Βόλου (αφοί Αποστολίδη, Γ. Κοσμαδόπουλος, Δ. Χονδρόπουλος κ.ά.). Το 1911 συγχωνεύτηκε με την Ανώνυμη Γενική Εταιρεία (ΑΓΕΤ) Ηρακλής, της οποίας ιδιοκτήτης ήταν ο Ανδρέας Χατζηκυριάκος. Από το 2001 πέρασε στην ιδιοκτησία της γαλλικής εταιρείας Lafarge και σήμερα είναι η μεγαλύτερη στο είδος της βιομηχανία στην Ευρώπη. Η παραγωγική του ικανότητα ανέρχεται στα 4,8 εκατομμύρια τόνους τσιμέντου το χρόνο. Από αυτό το ήμισυ διατίθεται στην Ελλάδα και το υπόλοιπο εξάγεται σε χώρες του εξωτερικού. Εκτός από τσιμέντο παράγει έτοιμο σκυρόδεμα, ξηρό κονίαμα, εμπορεύεται άνθρακες και ασχολείται με την έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη στον τομέα του τσιμέντου. 292 Η δημιουργία του εργοστασίου πολλές φορές έχει προβληματίσει τις αρχές της πόλης της Αγριάς και τους δημότες της, λόγω της οικολογικής και ατμοσφαιρικής επιβάρυνσης, μαζί με τις συνακόλουθες συνέπειες στην υγεία των κατοίκων της. Τα αντισταθμιστικά όμως πλεονεκτήματα, κυρίως η προσφορά εργασίας, έχουν συγκρατήσει τις έντονες διαμαρτυρίες και ανακτ Π. Μίλης. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 291 Π. Μίλης. ό. π. 292 Αν. Τζαμτζής, 2005:

88 δρομολόγησαν κατά καιρούς μέτρα βελτιωτικά και αντισταθμιστικά για το περιβάλλον και την υγεία των κατοίκων, όπως η τοποθέτηση φίλτρων και η αναδάσωση του παρακείμενου λόφουλατομείου, που επί σειρά ετών ήταν χώρος εξόρυξης πρώτης ύλης για το εργοστάσιο. 293 Άλλες Βιοτεχνίες: Βαρελοποιεία, Ξυλουργεία, Καλαθοποιίες Η παραγωγή, η επεξεργασία και το εμπόριο της ελιάς και των παραγώγων της στην Αγριά κατέστησαν απαραίτητη και τη δημιουργία άλλων επιχειρήσεων και επαγγελμάτων που ήταν σχετικά με τον κύκλο εργασιών του ελαιοκάρπου. Έτσι για τη συσκευασία και μεταφορά της ελιάς λειτούργησαν τα γνωστά βαρελοποιεία, που κατασκεύαζαν τα βαρέλια για τη μεταφορά των ελιών και τις μεγάλες κάδες για την αποθήκευσή τους. Επίσης έφτιαχναν τα κρασοβάρελα από ξύλο καστανιάς. Η Κολιού αναφέρει ότι το 1934 λειτουργούσε ήδη στην Αγριά το εργοστάσιο βαρελοποιίας του Σπύρου Βαρδάκη. 294 Για την κατασκευή τους οι βιοτέχνες βαρελοποιοί εισήγαγαν μεγάλες ποσότητες ξυλείας από το Άγιο Όρος και τη Σερβία. Όλοι οι τεχνίτες έφτιαχναν χειρονακτικά τα βαρέλια, με τους παραδοσιακούς τρόπους που έμαθαν από τους παλιότερους συναδέλφους τους. Στην Αγριά στην εποχή της ακμής τους υπήρχαν 8-9 βιοτεχνίες κατασκευής ξύλινων βαρελιών. Υπήρχαν επίσης ξυλουργεία, όπου κατασκευάζονταν κιβώτια και τελάρα για τη συσκευασία και μεταφορά των φρούτων. Ένα άλλο επάγγελμα που ανθούσε παλιά ήταν οι κοφινάδες, που έφτιαχναν τα κοφίνια (αρκάδες) για τη μεταφορά φρούτων με ζώα Η Αγριά σήμερα Οι κάτοικοι Σήμερα, η πληθυσμιακή προέλευση και καταγωγή των κατοίκων της Αγριάς είναι ποικίλη και σε συνδυασμό με την επαγγελματική τους απασχόληση καθόρισε ως ένα βαθμό και την κοινωνική τους θέση. Οι πρώτοι κάτοικοι της Αγριάς προέρχονταν κυρίως από τα χωριά Δράκια και Άγιο Λαυρέντιο, αλλά και από άλλα κοντινά χωριά, όπως τα Λεχώνια, τον Άγιο Λαυρέντιο ή τον Άγιο Βλάσιο. Αυτοί ήσαν κυρίως αγρότες, επαγγελματοβιοτέχνες και έμποροι. 296 Με τον ερχομό των προσφύγων το από τη Μικρά Ασία, την Ανατολική Θράκη και τον Πόντο εμπλουτίζεται ο πληθυσμός της Αγριάς με 924 άτομα. 297 Αυτοί ασχολήθηκαν ως αλιείς, βαρελοποιοί, καλλιεργητές ελαιών και εργάτες. Τη δεκαετία του 1950 κυρίως εγκαταστάθηκαν μόνιμα αρκετές οικογένειες από τη Δυτική Θεσσαλία ως οικονομικοί μετανάστες. Κάποιοι από αυτούς έρχονταν αρχικά από την εποχή του Μεσοπολέμου ως εποχιακοί εργάτες και εργάζονταν στα κτήματα της περιοχής. 298 Μια άλλη μικρότερη ομάδα κατοίκων ήταν οι «ανταρτόπληκτοι» από την Ευρυτανία και τη Δυτική Θεσσαλία που ήρθαν στη διάρκεια του εμφύλιου και μετά. Την τελευταία εικοσαετία η Αγριά γνώρισε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη κυρίως τουριστική και, σε συνδυασμό με την αλλαγή χρήσης της γης, προσέλκυσε νέους κατοίκους από το Βόλο, τη Δυτική Θεσσαλία και άλλα μέρη της Ελλάδας. Τα παλιά κτήματα και περιβόλια της περιοχής περιμετρικά του παλιού κεντρικού οικισμού της Αγριάς, προς τις περιοχές Σουτραλί, ανακτ Ν. Κολιού, 1933: Ι. Τράντος, 2012: Αν. Τζαμτζής, ό π.: Αρχείο Δήμου Αγριάς στο Ι. Σταϊκόπουλος, 2006: Ι. Τράντος, ό. π.: 46 88

89 Ψυγεία και Ανεμούτσα, μετατράπηκαν σε οικόπεδα και πωλήθηκαν σε νέους οικιστές της Αγριάς, εργαζόμενους στην ευρύτερη περιοχή, αλλά και σε συνταξιούχους. Έτσι το μικρό μου πάλαι ποτέ χωριό γνώρισε πρόσφατα μεγάλη ανοικοδόμηση. Αρωγοί σε αυτό το έργο ήταν μια άλλη ομάδα μεταναστών, εξωτερικών αυτή τη φορά από πρώην ανατολικές χώρες, κυρίως Αλβανοί. Αυτοί σήμερα έχουν μάθει την τέχνη του οικοδόμου και αρκετοί έγιναν εργολάβοι διαφόρων οικοδομικών εργασιών. Όμως εμιγκρέδες από ανατολικές χώρες υπήρχαν και παλιότερα στη Μαγνησία. Η Τριάντου μας περιγράφει δύο γραφικούς τύπους στο Βόλο, έναν Αλβανό και ένα Λευκορώσσο, φυγά της κομμουνιστικής επανάστασης του Οι τότε Αλβανοί ήταν συνήθως ξυλοκόποι και χαμάληδες. Εκείνη την εποχή οι μετανάστες υφίστανται πολλές λοιδορίες και προπηλακίσεις με τελικό επακόλουθο την κοινωνική περιθωριοποίηση. Ήταν αδιανόητη οποιαδήποτε διεκδίκηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους. Ο ρατσισμός ήταν ολοφάνερος, όσο και αν οι υποτιθέμενοι καλοί τρόποι προσπαθούσαν να τον καλύψουν. 299 Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες κατοίκων της Αγριάς, Ρώσοι εμιγκρέδες είχαν έρθει και στην Αγριά. Δύο γραφικοί τέτοιοι τύποι ο Μήτσος ο Τσερνώφ, που δούλευε ζευγίτης και ο Λεωνίδας, λοχαγός του τσαρικού στρατού και κόφτης ξύλων στην Αγριά βρήκαν καταφύγιο εδώ μετά την επικράτηση της Οκτωβριανής Επανάστασης. 300 Σήμερα πλέον, όλοι αυτοί οι κάτοικοι της Αγριάς, παλιότεροι και νεότεροι, θεωρούνται Αγριώτες και ας μην είναι όλοι δημότες της. Κάποιοι από αυτούς έχουν τους δικούς τους ιδιαίτερους πολιτιστικούς συλλόγους, αλλά όλοι φροντίζουν με διάφορους τρόπους για την ευημερία και την πρόοδο του τόπου Οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι και Φορείς Ερευνώντας την πολιτιστική ζωή της Αγριάς, εκπλήσσεται κανείς από τον αριθμό των πολιτιστικών φορέων που δραστηριοποιούνται στην Αγριά και την ευρύτερη περιοχή αυτής. Το Ίδρυμα Πορφυρογένη Πολύ σημαντική πολιτιστική προσφορά για την Αγριά, αλλά και την ευρύτερη περιοχή αποτελεί το Ίδρυμα Πορφυρογένη, που δημιουργήθηκε με δωρεά του ζεύγους Πορφυρογένη. Εικ Το Ίδρυμα Πορφυρογένη εξωτερικά, το θέατρο και η Βιβλιοθήκη Συγκεκριμένα η σύσταση του Κοινωφελούς Ιδρύματος Νικολάου και Ελένης Πορφυρογένη έγινε το 1978, με δωρεά του ζεύγους και ανεγέρθηκε σε έκταση που είχε δωρίσει παλιότερα στην Αγριά ο ευεργέτης Περικλής Γεωργιάδης. Πρώτα λειτούργησε το 1990 το Δημαρχείο της Αγριάς και το 1995 ολοκληρώθηκε στο ίδιο κτιριακό συγκρότημα το Πολιτιστικό Κέντρο του Ιδρύματος Ελ. Τριάντου, 1994: Ν. Σκοπελίτης & Δ. Ραυτόπουλος. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις ανακτ

90 Επιθυμία του Νικολάου Πορφυρογένη, όπως αυτή αναγράφεται στο καταστατικό του Ιδρύματος, ήταν η βελτίωση των συνθηκών ζωής των κατοίκων της Αγριάς και της ευρύτερης περιοχής. Αλλά και όπως αυτή εκφράστηκε στις 13 Μαΐου 1979, κατά την ομιλία του προς το Κοινοτικό Συμβούλιο Αγριάς, ήταν η δημιουργία ενός Κέντρου κοινωνικής αλληλεγγύης και ανυψώσεως του επιπέδου ζωής της πόλης, ενός Κέντρου πολιτιστικών εκδηλώσεων που να προβάλλουν την Αγριά ως επίζηλο παράδειγμα μιμήσεως. Αυτά θα επιτυγχάνονταν με τα εξής μέσα: α) Με την ίδρυση ενός υποδειγματικού κέντρου κοινωνικής και πνευματικής ανάπτυξης, καθώς και σωματικής αγωγής. Παράλληλα θα γινόταν η σύσταση μεγάλης βιβλιοθήκης στην οποία θα ενσωματωνόταν η ιδιωτική βιβλιοθήκη των ιδρυτών Νικ. και Ελένης Πορφυρογένη και η υπάρχουσα της Κοινότητας Αγριάς. β) Με την ανέγερση σύγχρονου Κοινοτικού (Δημοτικού) Καταστήματος, ενσωματωμένου στο Πολιτιστικό Κέντρο. γ) Με την προβολή κινήτρων ιστορικού, γεωφυσικού, οικονομικού και ψυχαγωγικού ενδιαφέροντος που αποβλέπουν στη συγκράτηση του πληθυσμού της Αγριάς και την προσέλκυση τουριστικής κινήσεως. δ) Με την παροχή υποτροφιών σε νέους, κατοίκους της Αγριάς και της ευρύτερης περιοχής, που διαθέτουν τα προσόντα να σπουδάσουν και να αναδειχθούν σαν επαγγελματίες αλλά δεν έχουν την οικονομική ευχέρεια. 302 Οι ευγενείς πόθοι του άξιου αυτού ευπατρίδη, γόνου της Αγριάς, επιτυγχάνονται έκτοτε με μια πληθώρα πολιτιστικών εκδηλώσεων που διοργανώνονται από το Ίδρυμα σε συνεργασία με τη Δημοτικές Αρχές ή άλλους φορείς. Βέβαια, η κ. Κατερίνα Πορφυρογένη στην προσωπική της συνέντευξη επισημαίνει τις αρχικές δυσκολίες που αντιμετώπισε το Πολιτιστικό Κέντρο ώσπου να γίνει αποδεκτό από την τοπική κοινωνία, λόγω ίσως της ανομοιογενούς σύνθεσης των κατοίκων της Αγριάς αλλά και της δικής τους προέλευσης ανοίκειοι στο τοπικό κοινωνικό περιβάλλον. Σήμερα, πλέον, θεωρεί ότι υπάρχει ένας σταθερός πυρήνας κατοίκων της Αγριάς που το εμπιστεύονται και παρακολουθούν τις εκδηλώσεις του. Πράγματι, όπως διαπίστωσα και εγώ από τις μαρτυρίες των κατοίκων, οι περισσότεροι θεωρούν το Ίδρυμα πολύτιμο απόκτημα και τις εκδηλώσεις του ποιοτικές και εξαιρετικές. Γι αυτό αισθάνονται ευγνώμονες απέναντί του. Το άλλο σκέλος του Ιδρύματος η Βιβλιοθήκη, δυστυχώς, παραμένει ουσιαστικά ανενεργός, παρόλο που διαθέτει αρκετούς τόμους βιβλίων. Μάλιστα πρόσφατα εμπλουτίστηκε με ένα σεβαστό αριθμό βιβλίων που αγόρασαν από προσωπική συλλογή ιδιώτη. Το θέμα της λειτουργίας της βιβλιοθήκης προβληματίζει έντονα το Διοικητικό Συμβούλιο του Ιδρύματος και είναι καημός για την κ. Πορφυρογένη, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει. Η έκκληση για βοήθεια προς την Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη Βόλου απέβη άκαρπη. Είναι αισιόδοξοι όμως και αναζητούν νέες λύσεις ώστε να λειτουργήσει σύντομα Καταστατικό ίδρυσης και λειτουργίας: «Κοινωφελές Ίδρυμα Νικολάου και Ελένης Πορφυρογένη», Κ. Πορφυρογένη. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 90

91 Ενδεικτικά παρατίθενται από την ιστοσελίδα του κάποιες εκδηλώσεις του Ιδρύματος που έγιναν τα τελευταία χρόνια: 28 Ιουνίου 2014: Μίλτος Λογιάδης, Χρήστος Ζερμπίνος, Νυχτερινές Εξομολογήσεις για Πιάνο και Ακορντεόν 13 Ιουνίου 2014: Βαγγέλης Τρίγκας, Μουσική παράσταση Απριλίου 2014: 3 ο Φεστιβάλ Ευμέλεια Μαρτίου 2014: Κύκλος Εκδηλώσεων Λόγου Δεκέμβριος 1913: Χριστουγεννιάτικη γιορτή με παράσταση κουκλοθέατρου & Κύκλος Εκδηλώσεων Λόγου Αύγουστος 2013: Χρήστος Κανέττης, Συναυλία Εγχόρδων Ιούνιος 2013: Γιάννης Χαΐνης Απρίλιος 2013: Αναμνήσεις από το Μέλλον Μάρτιος 2013: Ανακάλυψη του Σωματιδίου Higgs στο CERN ίσως η Σημαντικότερη Ανακάλυψη του Αιώνα στη Φυσική & «Ζητάτε να σας πω», Αττίκ Χαιρόπουλος - Γιαννίδης Ιανουάριος 2013: Ρεσιτάλ Πιάνου της Νεφέλης Μούσουρα & Το φάντασμα της Όπερας: Ο ρόλος της αρχής της αβεβαιότητας στο σύμπαν Δεκέμβριος 2012: Κούκλες και μαριονέτες, ο κόσμος του κουκλοθέατρου μέσα από τα μάτια των παιδιών Ιούλιος 2012: Ρεσιτάλ αφιέρωμα στον Fritz Kreisler Οι Δραπέτες της Σκακιέρας Άνοιξη 2012: Ευμέλεια, Μουσικό Φεστιβάλ. 1ο Διεθνές Μουσικό Φεστιβάλ Αγριάς "Ευμέλεια" Δεκέμβριος 2011: Η Μαγεία της Τσεχικής Παράδοσης στην έκθεση του Τσέχου Ζωγράφου Josef Lada & Χριστούγεννα στον Κόσμο - Χριστουγεννιάτικη Συναυλία Οκτώβριος 2011: Διάλεξη: Οι εννέα Συμφωνίες του Μπετόβεν Αύγουστος 2011: Ερωτόκριτος στο Ίδρυμα Πορφυρογένη Ιούνιος 2011: Παράσταση Κουκλοθέατρου Φεβρουάριος 2011: Θεατρική παράσταση: Ένα παράξενο απόγευμα Νοέμβριος 2010: Ρεσιτάλ με έργα για βιολί και πιάνο 26 Σεπτεμβρίου 2010: Συναυλία Μάνου Αβαράκη 29 Αυγούστου 2010: Όνειρο Στο Κύμα 306 Ο Όμιλος Ερευνών Πηλίου Πολύ αξιόλογος εν ενεργεία πολιτιστικός σύλλογος είναι ο Όμιλος Ερευνών Πηλίου, που δημιουργήθηκε το 1985 από Πηλιορείτες. Έχει έδρα την Αγριά, είναι κοινωφελές μη κερδοσκοπικό σωματείο και σκοπός του είναι μέσα από την καθημερινή ενασχόληση και έρευνα διαφόρων πολιτισμικών θεμάτων η διάσωση της Πηλιορείτικής και γενικά της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς, με απώτερο στόχο τον προβληματισμό και την προώθηση του πολιτιστικού επιπέδου των κατοίκων του Πηλίου. Ο σύλλογος έχει τμήματα παραδοσιακών χορών για ενήλικες και παιδιά, καθώς και τμήμα μουσικοκινητικής για παιδιά από τεσσάρων ετών και άνω. Επίσης πρέπει να τονισθεί ότι ο & ανακτ & ανακτ ανακτ

92 όμιλος διαθέτει για τις ανάγκες του μια πλούσια ιματιοθήκη με αυθεντικές φορεσιές από όλα σχεδόν τα μέρη της Ελλάδας και ελπίζει κάποτε να φιλοξενηθούν σε Λαογραφικό Μουσείο. Η κ. Ρούλα Αδάμου, που είναι υπεύθυνη της ιματιοθήκης, αναφέρει στη συνέντευξή της ότι υπάρχει μεγάλο μεράκι και επαγγελματισμός από τα μέλη του. Συγκεκριμένα, μια ομάδα μελών του Ομίλου επισκέπτονται διάφορες περιοχές της Ελλάδας βλέπουν και φωτογραφίζουν παλιές φορεσιές. Στη συνέχεια αναζητούν παρόμοια υφάσματα και ράβουν οι ίδιες ανάλογες φορεσιές. 307 Το 2001 ο Όμιλος απέκτησε και χορωδία ελληνικού παραδοσιακού τραγουδιού, που ασχολείται κυρίως με παραδοσιακά τραγούδια του Πηλίου, του Μαυροβουνίου, των Βορείων Σποράδων, της ευρύτερης Θεσσαλίας και των Αιγαιοπελαγίτικων νησιών, αλλά και με τραγούδια από όλη την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία. Διατηρεί έτσι τους πόθους και τα συναισθήματα του ελληνικού λαού όπως αυτά μεταφέρονται μέσα από τα δημοτικά τραγούδια και την προφορική παράδοση. Η χορωδία συμμετείχε στις πολιτιστικές εκδηλώσεις που οργανώθηκαν στην πόλη του Βόλου, στα πλαίσια της Ολυμπιάδας του Επίσης έχει εμφανιστεί σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας και στο εξωτερικό και απέσπασε εγκωμιαστικές κριτικές. Διευθυντής και μαέστρος της είναι ο κ. Γιάννης Μπακαλέξης. Πνευματικό δημιούργημα της χορωδίας είναι και η ηχογράφηση ενός CD με δεκαεπτά τραγούδια από ελληνικό παραδοσιακό γάμο, που μπορεί να προμηθευτεί το κοινό από τον Όμιλο. Ο Ο.Ε.Π, εκτός από το χορό και τη χορωδία, έχει αναπτύξει και άλλες κοινωνικές δραστηριότητες, όπως αντιπροσωπευτικά είναι η διοργάνωση των πολιτιστικών εκδηλώσεων με την ονομασία «Κενταύρεια», εκπαιδευτικών προγραμμάτων και εκδρομών, καθώς και χριστουγεννιάτικης εορταγοράς με προσωπικές δημιουργίες των μελών του ομίλου. Επίσης ανέλαβε την οργάνωση και συμμετοχή σε διάφορα συνέδρια χορού, μουσικής και γλώσσας, σε διεθνείς εκθέσεις τουρισμού και φεστιβάλ, με σκοπό την προώθηση του πολιτισμικού τουρισμού. Στα πλαίσια αυτού του σκοπού, σημαντικό γεγονός για τον Όμιλο αποτέλεσε η αδελφοποίησή του με τον ελληνοελβετικό σύλλογο Πολιτιστικός Κύκλος των Φίλων της Ελλάδας στη Βασιλεία στις 7 Μαΐου του 2013 στην Αγριά, στο Πορφυρογένειο Ίδρυμα, μετά από επιτυχημένες εμφανίσεις και εκατέρωθεν φιλοξενίες των δύο συλλόγων στην Ελβετία και Ελλάδα, αντίστοιχα Ρ. Αδάμου. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις ανακτ

93 Ο Αναπτυξιακός σύλλογος περιοχής Ψυγείων Ιδρύθηκε το 2004 με σκοπό την προβολή της πολιτιστικής φυσιογνωμίας της περιοχής και την παρέμβαση των κατοίκων σε περιβαλλοντικά ζητήματα. Όπως διαπίστωσα και η ίδια, είναι ένας δραστήριος σύλλογος με πολλά ενεργά μέλη. Γι αυτό είναι και ο μόνος σύλλογος που συμμετέχει σήμερα στην Επιτροπή Διαβούλευσης του Δήμου Βόλου. Κάποιες από τις δραστηριότητές του είναι η ίδρυση τράπεζας αίματος για τα μέλη του συλλόγου, η αναβίωση του παλιού πανηγυριού του Αϊ Γιάννη στο Σουτραλί, στις 30 Αυγούστου, η διοργάνωση ημερίδων σε συνεργασία με το ΤΕΕ Αγριάς, η χρηματική βράβευση των τριών πρώτων μαθητών του Λυκείου της περιοχής, η οικονομική και υλική βοήθεια ευάλωτων κοινωνικά ομάδων καθώς και ιδρυμάτων της περιοχής. Συνεχείς δε είναι οι οχλήσεις του προς τις Δημοτικές αρχές για θέματα καθαριότητας, περιβάλλοντος, ύδρευσης και συγκοινωνίας. 309 Από το 2006 έχει δημιουργήσει χορευτικές ομάδες ενηλίκων και παιδιών. Αρωγός στην υλοποίηση των στόχων του συλλόγου είναι το εργοστάσιο ΕΨΑ, το ΤΕΕ Αγριάς και διάφοροι επαγγελματίες της περιοχής. 310 Ο Γυναικείος Φορέας Κοινωνικής Δράσης Ιδρύθηκε τον Απρίλιο του Ο σκοπός αυτού του σωματείου είναι η εθελοντική εργασία σε διάφορα θέματα που αφορούν τη γυναίκα, όπως η προστασία των δικαιωμάτων της και η εξάλειψη των διακρίσεων σε βάρος της. Τα μέλη του δραστηριοποιούνται σε θέματα υγείας, παιδείας και περιβάλλοντος. Επίσης, κάθε χρόνο διοργανώνουν μια έκθεση με καλλιτεχνικά έργα γυναικών, καθώς και δύο παζάρια, το Πάσχα και το καλοκαίρι, με γυναικείες δημιουργίες. Ένα μέρος των εισπράξεων διατίθεται για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Η Εθελοντική Ομάδα Άμεσης Επέμβασης Πολιτικής Προστασίας Ιδρύθηκε το 2011 και έχει σκοπό την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος καθώς και την αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών από σεισμούς και ακραία καιρικά φαινόμενα. Οι δραστηριότητες της ομάδας επεκτείνονται και σε άλλες δραστηριότητες κοινωνικής προσφοράς. Για παράδειγμα κάθε άνοιξη ο Σύλλογος διοργανώνει μια εκστρατεία καθαρισμού σε μια μεγάλη έκταση της ακτογραμμής που ξεκινά από το Σουτραλί μέχρι τα Πλατανίδια. Ο Εξωραϊστικός Εκπολιτιστικός Σύλλογος οικισμού Σουτραλί Αγριάς και Αγίου Λαυρεντίου Ιδρύθηκε το 1981 από τον Νικόλαο Παιδόπουλο με απώτερο σκοπό όχι τόσο την ενασχόληση με τα πολιτιστικά, αλλά κυρίως την προβολή και επίλυση των προβλημάτων που υπήρχαν στην περιοχή τότε, όπως ήταν η οδοποιία, η ηλεκτροδότηση και η υδροδότηση. Ο σύλλογος για πολλά χρόνια έμεινε ανενεργός, και επαναδραστηριοποιήθηκε τα τελευταία δύο χρόνια, καθώς τα προβλήματα συνεχίζουν να υπάρχουν. Το μεγαλύτερο τμήμα της περιοχής Σουτραλί, το Ντερέμπασι ανήκει στον Άγιο Λαυρέντιο και είναι εκτός σχεδίου πόλεως. Απόρροια αυτού είναι το γεγονός ότι οι δρόμοι παραμένουν αγροτικοί και στενοί, γεγονός πολύ επικίνδυνο, καθώς δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση τα νοσοκομειακά και πυροσβεστικά οχήματα Ιδ. Κασσαβέτης. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις Απ. Παιδόπουλος, Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 93

94 Τα τοπικά Σώμα Ελλήνων Προσκόπων, Οδηγών και Ναυτοπροσκόπων Στην Αγριά από το 1936 υπάρχει τοπικό τμήμα του Σώματος Ελλήνων Προσκόπων και από το 1980 το 1 ο Σύστημα Ναυτοπροσκόπων Αγριάς. Επίσης, υπάρχει τοπικό τμήμα του Σώματος Ελληνικού Οδηγισμού, που ιδρύθηκε το Το Πιονάκι Στην Αγριά υπάρχει επίσης το σκακιστικό τμήμα «Το Πιονάκι» που ανήκει στον Αθλητικό Όμιλο Αγριάς «Άθλος». Ο όμιλος φιλοξενείται στο χώρο του Πορφυρογένειου Πολιτιστικού Κέντρου. Εκτός από την τακτική του δραστηριότητα, κάθε χρόνο το καλοκαίρι στην παραλία της Αγριάς διοργανώνει αγώνες σκάκι με πολλούς συμμετέχοντες, κατοίκου της Αγριάς και άλλους. 312 Άλλοι σύλλογοι που δραστηριοποιούνται κοινωνικά, αθλητικά και πολιτιστικά στην Αγριά και την ευρύτερη περιοχή είναι οι ακόλουθοι: Ο Πολιτιστικός και Μορφωτικός Σύλλογος Κορυφιωτών Ο Σύλλογος Μυροφυλλιτών Αγριάς «Αγ. Γεώργιος» Ο Ποδοσφαιρικός Σύλλογος Θησέας Ο Σκοπευτικός Σύλλογος «Κένταυρος Αγριάς» Ο Εξωραϊστικός Τουριστικός Σύλλογος «Αστέρια» Αγριάς Ο Πολιτιστικός Οργανισμός του Δήμου Αγριάς Ο Χορευτικός Όμιλος Αγριάς Η Δημοτική χορωδία Αγριάς Ο Αθλητικός Οργανισμός Δήμου Αγριάς Ο Σύλλογος Ερασιτεχνών Αλιέων «Ο Άγιος Νικόλαος», ο οποίος διαχειρίζεται το αλιευτικό καταφύγιο της Αγριάς ανακτ Ι. Τράντος, 2012:

95 3 ΜΕΡΟΣ 3ο / ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 3.1 Μεθοδολογία της Έρευνας Στόχος της έρευνας είναι να εντοπιστούν και να καταγραφούν διάφορα ιστορικά στοιχεία, απόψεις και γνώμες που αφορούν την κοινωνική, οικονομική και πολιτισμική φυσιογνωμία της πόλης από την αρχή της σύστασής μέχρι και σήμερα. Συγκεκριμένα οι θεματικές ενότητες που διερευνώνται είναι οι εξής: Η πληθυσμιακή σύνθεση των κατοίκων της Αγριάς. Η διαχρονική εξέλιξη των σχέσεων μεταξύ των διαφόρων ομάδων. Υπάρχει ακόμα και σήμερα ο αρχικός κοινωνικός διαχωρισμός και αποξένωση μεταξύ των διαφόρων ομάδων κατοίκων. Οι μνήμες και οι απόψεις των παλιών και νεότερων κατοίκων σχετικά με τη φυσιογνωμία και την εικόνα της Αγριάς, από τη δημιουργία της μέχρι και σήμερα. Πρόκειται στην ουσία για την ανασύσταση του κοινωνικοοικονομικού πορτραίτου της Αγριάς όπως αυτό αναπλάθεται μέσα από τις προσωπικές τους μαρτυρίες. Η συμβολή του Ιδρύματος Πορφυρογένη στην πολιτιστική ζωή της Αγριάς και ποιες είναι οι απόψεις των κατοίκων για το έργο που επιτελείται από αυτό. Η άποψή τους για την ενεργή συμμετοχή στα πολιτιστικά δρώμενα των επιχειρήσεων της Αγριάς, καθώς και για την ανάληψη πρωτοβουλιών πολιτιστικής μορφής από αυτές. Οι απόψεις και οι διαθέσεις τους σχετικά με τη δημιουργία ενός πολιτιστικού χώρου, όπου θα προβάλλονται με πρωτότυπο και διαδραστικό τρόπο οι ιδιαίτερες πατρογονικές κουλτούρες των κατοίκων της Αγριάς. Ως μεθοδολογία της έρευνας χρησιμοποιήθηκε η ποιοτική έρευνα με συνεντεύξεις. Η ποιοτική έρευνα θεμελιώνεται σε μια φιλοσοφική θέση που είναι σε γενικές γραμμές ερμηνευτική. Βασίζεται σε μεθόδους παραγωγής δεδομένων, ελαστικές και ευαίσθητες στο κοινωνικό πλαίσιο. Πρέπει να διεξάγεται με συστηματικό και αυστηρό τρόπο, να είναι σύγχρονη, ευπροσάρμοστη και να λαμβάνει υπόψη το πλαίσιο μέσα στο οποίο διενεργείται. Απαιτεί την κριτική, λεπτομερή αυτοεξέταση και τον ενεργό αυτοελεγκτικό αναστοχασμό εκ μέρους του ερευνητή. 314 Οι συνεντεύξεις αποτελούν ένα βασικό εργαλείο ποιοτικής έρευνας γιατί δίνει στον ερευνητή πολλές δυνατότητες εξέτασης σε βάθος των σκέψεων, των απόψεων και των στάσεων των συμμετεχόντων στην έρευνα. Προϋποθέτει βέβαια την ειλικρίνεια και ουσιαστική αμεσότητα μεταξύ του ερευνητή και του ερωτώμενου. 315 Σε μια ποιοτική έρευνα ο ερευνητής δεν είναι παθητικός ακροατής, είναι ενεργός κατά τη διάρκεια όλης της έρευνας, ακούει, καταγράφει, παρατηρεί. Οι αναλυτικές σημειώσεις απαιτούν διαισθητική και δημιουργική ικανότητα, σύγκριση με συναφείς εμπειρίες για να μπορέσει ο ερευνητής να ανασχηματίσει και να αποδώσει την πραγματικότητα σύμφωνα με τα λεγόμενα και τις προθέσεις των ερωτηθέντων. 316 Η καταγραφή και ερμηνεία των συμπερασμάτων αποτελούν δύσκολα εγχειρήματα. Η διαδικασία της ανάλυσης δίνουν νόημα σε όλη την έρευνα και 314 J. Mason, 2003: Θ. Ιωσηφίδης, 2003: Αν. Λυδάκη, 2001: 225, 265 & Μ. Τζάνη, 2005: Σημειώσεις για το μάθημα «Μεθοδολογία Έρευνας Κοινων. Επιστημών» ανακτ

96 αποτελούν τον απώτερο στόχο της. 317 Ο ερευνητής μπορεί να χρησιμοποιήσει κάποιο σύγχρονο λογισμικό ΗΥ για την ταξινόμηση και κωδικοποίηση ακόμα και την ανάλυση των δεδομένων της έρευνας. Όμως η κατασκευή του δημιουργικού κατασκευάσματος παραμένει δικό του έργο. Ο ερευνητής πρέπει να καταγράψει και να συνδυάσει λογικά τα δεδομένα της έρευνας, με δημιουργικά άλματα ή με τη φαντασία του, ώστε να καταλήξει σε ένα τεκμηριωμένο συμπέρασμα. Εδώ ελλοχεύει ο κίνδυνος εμπλοκής προσωπικών στερεότυπων και κρίσεων. Είναι σίγουρο πάντως ότι οι ποιοτικές μέθοδοι σε μεγάλο βαθμό επηρεάζονται από την κρίση του ερευνητή αλλά και όσων διαβάζουν την έρευνα. 318 Ο Peshkin χαρακτήρισε τα υποκειμενικά στοιχεία του ερευνητή ως μια θετική έκρηξη. Ο ερευνητής καλείται να ζωντανέψει τα σημαντικά στοιχεία της έρευνας και θα αποφασίσει τα σημεία που θα συμπεριληφθούν στα πορίσματα. Γι αυτό πάντα θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η υποκειμενικότητα του, παρά τις αντίθετες προσπάθειες για αντικειμενική έρευνα. 319 Τελικά όμως τα αποτελέσματα μιας έρευνας δεν αποτελούν αφετηρία για νέους προβληματισμούς και αναστοχασμό; Πάντως στην προκειμένη περίπτωση, επειδή η εμπλοκή του ερευνητή ήταν αναπόφευκτη, ως παλιάς κατοίκου της Αγριάς, έγινε κατά το δυνατόν προσπάθεια αποφυγής υποκειμενικών συμπερασμάτων και προσήλωσης στις μαρτυρίες των ερωτηθέντων, καθώς και στη βιβλιογραφία. Στην παρούσα έρευνα η επιλογή των ερωτώμενων έγινε με μια σκόπιμη δειγματοληψία εκ μέρους του ερευνητή, κατ αναλογία της σύνθεσης του πληθυσμού. Έγινε προσπάθεια το δείγμα να είναι ικανό να παρέχει κατάλληλες και επαρκείς πληροφορίες για τα υπό έρευνα θέματα. Επιλέχτηκαν άτομα από όλες σχεδόν τις ομάδες που απαρτίζουν τον πληθυσμό της Αγριάς, προκειμένου να αναδειχθούν όλες οι διαφορετικές απόψεις των κατοίκων και να αποκτηθεί έτσι μια συνολική εικόνα της πόλης. Συγκεκριμένα ερωτήθηκαν είκοσι επτά άτομα, όλοι κάτοικοι της Αγριάς εκτός από τρεις, της κας Κατερίνας Πορφυρογένη, Προέδρου του Δ. Σ. του Ιδρύματος Πορφυρογένη, του κου Αποστόλη Παπαχρήστου, εργαζόμενου εθελοντικά στο Πορφυρογένειο και του κου Παναγιώτη Μίλη, εκπροσώπου της ΕΨΑ. Από τους ερωτηθέντες τρεις υπήρξαν και αντιπρόσωποι της Δημοτικής Αρχής. Έγινε προσπάθεια οι ερωτηθέντες να αντιπροσωπεύουν επαρκώς όλες τις ομάδες κατοίκων. Συγκεκριμένα ερωτήθηκαν επτά Πηλιορείτες (κυρίως από Δράκια και Άγιο Λαυρέντιο), δύο απόγονοι Προσφύγων, δύο Θεσσαλοί, τρεις με μεικτή καταγωγή (πηλιορείτικη προσφυγική, πηλιορείτικη μακεδονική) έξι νεότεροι κάτοικοι από το Βόλο, τη Δυτική Θεσσαλία και την Αθήνα, που εγκαταστάθηκαν στην Αγριά από τη δεκαετία του 1970 έως τη δεκαετία του 2000, καθώς και δύο αλλοδαποί (Αλβανοί). Από τους πληροφορητές οι οκτώ είναι ή υπήρξαν παλιότερα εκπρόσωποι ή μέλη διοικητικών συμβουλίων πολιτισμικών ή άλλων συλλόγων της Αγριάς. Δύο είναι εκπρόσωποι οικονομικών μονάδων και τρεις σχετίζονται με το Πορφυρογένειο Ίδρυμα. Ως μέθοδος συλλογής στοιχείων που χρησιμοποιήθηκε ήταν οι ημιδομημένες συνεντεύξεις και κάποιες από αυτές εξελίχθηκαν σε συνεντεύξεις βάθους. Οι συνεντεύξεις έγιναν με βάση οδηγούς συνέντευξης, που περιείχαν ανάλογες ερωτήσεις για κάθε ομάδα και προσαρμοσμένες στην ηλικία και στο κοινωνικό προφίλ των ερωτηθέντων. Όλες πραγματοποιήθηκαν με τη χρήση 317 Ν. Κυριαζή: 1999: W. E. Eisner, 1991: 217, 39, όπως αναφέρεται από την Παρασκευοπούλου Κόλλια, 2008:3 319 Ευφ.- Άλ. Παρασκευοπούλου Κόλλια, 2008: 3 96

97 μαγνητοφώνου, εκτός από μία, για την οποία κρατήθηκαν γραπτές σημειώσεις, καθώς αρνήθηκε ο ερωτώμενος (Παπαχρήστος) να καταγραφεί ηλεκτρονικά η συνομιλία. Στη συνέχεια όλες οι συνεντεύξεις απομαγνητοφωνήθηκαν και καταγράφηκαν σε γραπτό κείμενο. Η ταξινόμηση του περιεχομένου των συνεντεύξεων έγινε σε θεματικές ενότητες και υποενότητες με βάση τα δεδομένα που συλλέχθηκαν από την ερευνητική διαδικασία των συνεντεύξεων και είναι σύμφωνες με τους αρχικούς διερευνητικούς στόχους όλης της εργασίας. Οι μέθοδοι ανάλυσης, που χρησιμοποιήθηκαν για την ανάλυση και ερμηνεία του περιεχομένου των συνεντεύξεων, ήταν η ερμηνευτική ανάλυση και η αναλυτική επαγωγή. Η ερμηνευτική ανάλυση είχε ως βασικό στόχο την ανάδειξη του νοήματος που οι ίδιοι οι συμμετέχοντες αποδίδουν στις υπό έρευνα καταστάσεις ή φαινόμενα. Η αναλυτική επαγωγή επικεντρώθηκε στον έλεγχο των αρχικών υποθέσεων. Στην πορεία αυτής της διαδικασίας γινόταν συνεχής αναδιατύπωση των υποθέσεων με στόχο να ερμηνευθούν όλα τα ερωτήματα αλλά και τα υποερωτήματα που προέκυψαν από το περιεχόμενο των συνεντεύξεων και να καταλήξει σε κάποια γενικά συμπεράσματα. Γι αυτό κάποιες αρχικές υποθέσεις τροποποιήθηκαν ή επεκτάθηκαν. Ο ερευνητής προσπάθησε να κατανοήσει και να προβάλει τα υποκειμενικά νοήματα και απόψεις των ερωτηθέντων και όχι τις προσωπικές του ερμηνείες. Ας σημειωθεί ότι, κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων, χρειάστηκε πολλές φορές να ελεγχθεί η μνήμη και οι γνώσεις τους με διευκρινιστικές ή με επιπλέον ερωτήσεις προς διασταύρωση τυχόν αόριστων ή αντικρουόμενων απαντήσεων. Οι τύποι ανάλυσης περιεχομένου που χρησιμοποιήθηκαν είναι της επαλήθευσης και της διερεύνησης, ανάλογα με τις θεματικές ενότητες της έρευνας. Η διάκριση ανάμεσα στους δύο τύπους είναι σχετική με το σκοπό των ερωτήσεων. Ο πρώτος χρησιμοποιήθηκε για την επαλήθευση των προκαθορισμένων υποθέσεων, όπως η ύπαρξη τάσεων διαχωρισμού και απομόνωσης μεταξύ των κατοίκων, ενώ με το δεύτερο επιχειρήθηκε για παράδειγμα η διερεύνηση της μνήμης των παλιών κατοίκων για την εικόνα της πόλης της Αγριάς, στη διαχρονική της εξέλιξη ή η άποψή τους για τη συμβολή του Πορφυρογένειου Ιδρύματος στην πολιτιστική σκηνή της Αγριάς. 97

98 3.2 Ανάλυση συνεντεύξεων Η Αγριά είναι μια μεγάλη πλέον πόλη, που από το 2010 αποτελεί δημοτική ενότητα του ενιαίου Καλλικρατικού Δήμου Βόλου. Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί πολύ, έχουν γίνει ποικίλα έργα και άλλα βρίσκονται σε εξέλιξη. Πώς όμως δημιουργήθηκε αυτή η πόλη, ποια είναι η προέλευση του σημερινού πληθυσμού της, ποιες ήταν και πώς εξελίχθηκαν οι σχέσεις μεταξύ των διαφόρων κατοίκων, πώς ήταν η Αγριά πριν μερικές δεκαετίες, ποιες είναι οι πολιτιστικές ευκαιρίες και ποια είναι η γνώμη των κατοίκων για την ανάδειξή της πολιτισμικής φυσιογνωμίας της πόλης τους; Όλα αυτά θα διερευνηθούν σχεδόν αποκλειστικά μέσα από τις προσωπικές μαρτυρίες των κατοίκων. Η πληθυσμιακή σύνθεση των κατοίκων της Αγριάς Όλοι οι ερωτηθέντες παραδέχονται ότι ο πληθυσμός της Αγριάς είναι ένα συνονθύλευμα κατοίκων προερχόμενων αρχικά από το Πήλιο, κυρίως από τη Δράκια και τον Άγιο Λαυρέντιο. Αρχικά έρχονταν για τη φροντίδα των κτημάτων τους που βρίσκονταν εκεί. Αργότερα, μαζικά στις αρχές του 20 ου αιώνα, εγκαταστάθηκαν και μόνιμα «Η Αγριά είναι ένα συνονθύλευμα ετερόκλητων ανθρώπων και έχει κατοίκους από όλη την Ελλάδα» (Ν. Σκοπελίτης, πρώην Πρόεδρος Κοινότητας, 72 χρόνων). Στη συνέχεια το , ήρθαν οι πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία. «Το δεύτερο στοιχείο των κατοίκων ήταν πρόσφυγες από την Μικρά Ασία και τον Πόντο». (Ν. Σκοπελίτης, πρώην Πρόεδρος Κοινότητας, 72 χρόνων). «Σιγά- σιγά η Αγριά επεκτάθηκε και ιδιαίτερα το 1922 όταν ήρθαν οι πρόσφυγες». (Μ. Ραυτόπουλος, Πηλιορείτης, 81 ετών). Έμειναν στο Συνοικισμό Προσφύγων στην είσοδο της Αγριάς, δίπλα στη θάλασσα, σε σπίτια που έφτιαξε και τους παρείχε το ελληνικό κράτος. «Η θάλασσα ήταν κοντά στα σπίτια. Τα σπίτια ήταν σε δύο σειρές και το χειμώνα όσοι έμεναν σε σπίτια που έβλεπαν προς τη θάλασσα έβγαιναν από τα πάνω σπίτια, πηδούσαν! Δεν μπορούσες να περάσεις δηλαδή». (Π. Γεωργούλα, Πηλιορείτισσα απόγονος Πρόσφυγα, 64 ετών). Αργότερα, μετά από τους σεισμούς του 55-57, εγκαταστάθηκαν μόνιμα πια οι εποχιακοί μέχρι τότε εργάτες από τη Θεσσαλία. Μέχρι τότε έρχονταν το Φθινόπωρο και έφευγαν για τα χωριά τους την άνοιξη. Μαζί τους μετακόμιζαν και όλη την οικοσκευή τους και τα ζώα τους. «Το χειμώνα, από τον Οκτώβριο μέχρι την άνοιξη, τον Απρίλιο - Μάιο η οικογένεια μετανάστευε οδικώς μαζί με τα ζώα από το Παχτούρι στην Αγριά. Το ταξίδι 200 χλμ. διαρκούσε τέσσερις μέρες περίπου, με τις απαραίτητες διανυκτερεύσεις στην ύπαιθρο! Κουβαλούσαμε σε ζώα όλα τα απαραίτητα πράγματα. Από εδώ που δουλεύαμε παίρναμε το λάδι μας στο χωριό Σε μια τέτοια μετακίνηση με άσχημες καιρικές συνθήκες, καταιγίδα, το 1951 σκοτώθηκε από κεραυνό ο μεγάλος μου αδελφός όταν πήγε να προφυλαχθεί κάτω από ένα έλατο!» (Χ. Βαρελά, Θεσσαλή, 83 ετών). «Το μεγαλύτερο στοιχείο είναι οι Παχτουριώτες που πήραν δάνεια με τους σεισμούς και έφτιαξαν σπίτια από το Νεκροταφείο και πάνω. Η τέταρτη πλειάδα ανθρώπων είναι όσοι ήρθαν από το Μυρόφυλλο, όταν κατέπεσε το χωριό τους, γύρω στις τριακόσιες οικογένειες και αγόρασαν οικόπεδα εκεί που ήταν τα παλιά αμπέλια, πάνω από τα Ψυγεία στο εκκλησάκι. Προηγουμένως, βέβαια, από τη δεκαετία του 1930 έρχονταν στην Αγριά ως εποχιακοί εργάτες. Επίσης υπάρχουν πολλοί Κρητικοί στην Αγριά, που βρέθηκαν να εργάζονται εδώ ως δημόσιοι υπάλληλοι (δάσκαλοι, 98

99 χωροφύλακες) και έμειναν μόνιμα. Όποιος ερχόταν ως εργαζόμενος στην Αγριά έφτιαξε σπίτι και έμεινε». (Ν. Σκοπελίτης, πρώην Πρόεδρος Κοινότητας Αγριάς, Πηλιορείτης, 72 ετών). Εκτός από τους παλιούς έποικους υπάρχουν και νεότεροι κάτοικοι μετά το 2000, αστοί κυρίως από το Βόλο και άλλες πόλεις της Ελλάδας που αποτελούν διάφορες περιπτώσεις και θα αναφερθούν παρακάτω. Μια δεκαετία νωρίτερα είχαν έλθει κάποιοι αλλοδαποί οικονομικοί μετανάστες από την Ανατολική Ευρώπη. Η διαχρονική εξέλιξη των σχέσεων μεταξύ των διαφόρων ομάδων κατοίκων. Υπάρχει ακόμα και σήμερα ο αρχικός κοινωνικός διαχωρισμός και αποξένωση; Θα έλεγε κανείς ότι σήμερα όλοι εκείνοι οι νεόφερτοι έχουν ενσωματωθεί και αποτελούν ένα ενιαίο μέτωπο κατοίκων. Αυτό φαίνεται να το πιστεύουν αρκετοί. «Ναι, (οι παλιοί έποικοι) έχουν ενσωματωθεί, ή Αγριά τώρα είναι ένα, δεν είναι ο συνοικισμός, οι Δρακιώτες και οι Αγιολαυρεντίτες. (Μ. Ραυτόπουλος, Πηλιορείτης, 81 ετών). «Ναι, κάνουν παρέα, παντρεύονται, δημιουργούνται σχέσεις στενές». (Μ. Βασιλειάδου, απόγονος Προσφύγων, 62 ετών). «Εγώ προσωπικά κάνω παρέα με όλο τον κόσμο, δεν διαχωρίζω. Είναι Αγριώτης, όπου και να τον δω χαίρομαι» (Ρ. Αδάμου, πρώην δημοτική σύμβουλος, Πηλιορείτισσα, 69 ετών). Όμως συμβαίνει πράγματι αυτό ή συγχέουν τις απλές τυπικές κοινωνικές επαφές με την ουσιαστική επικοινωνία και τις φιλικές σχέσεις; Αρκετοί, ακόμα και σήμερα, αρκούνται στις στενότερες κοινωνικές επαφές και επικοινωνία μόνο μεταξύ των συγγενικών τους προσώπων ή έστω των συγχωριανών τους. Βέβαια παλιότερα υπήρχαν πιο έντονες διακρίσεις μεταξύ των κατοίκων. «Μπέρδεμα κατοίκων δεν γινόταν, δεν ξέρω για ποιο λόγο. Πάντως η μητέρα μου είχε παρέες Αγριώτισσες, Πηλιορείτισσες. Δέχονταν επισκέψεις στο σπίτι μας ή πήγαινε σε άλλα. Ο πατέρας μου, λόγω του μαγαζιού, είχε μεγάλο αλισβερίσι» (Ρ. Αδάμου, πρώην δημοτική σύμβουλος, Πηλιορείτισσα, 69 ετών). «Ο μπαμπάς μου ήταν πολύ κοινωνικός, έκανε με όλον τον κόσμο παρέα. Η μαμά μου πιο πολύ με τους συντοπίτες της». (Ν. Κοντογιάννη, Πηλιορείτισσα, 52 ετών). «Η μητέρα μου δεν έκανε και πολλές παρέες με άλλους, περισσότερο με την οικογένειά της. Ο πατέρας μου βασικά πήγαινε στο καφενείο. Εκεί συναντούσε άλλους ανθρώπους για δουλειές και άλλα τέτοια. Σαν οικογένεια δεν κάναμε παρέες. Και δεν νομίζω να συνηθίζονταν το μπέρδεμα μεταξύ των κατοίκων. Αυτοί που είχαν έρθει σαν πρόσφυγες είχαν το δικό τους χώρο και είχαν τις δικές τους γνωριμίες. Και αργότερα όταν ήρθαν οι Θεσσαλοί έκτισαν τα σπίτια κοντά, ο ένας δίπλα στον άλλο. Είχαν κάνει ένα είδος σαν τοπικές κοινότητες μέσα στην Κοινότητα. Εγώ μετά στο σχολείο γνώρισα κυρίως παιδιά προσφύγων. Εξακολουθούμε να χουμε κάποιες φιλικές σχέσεις, αλλά δεν ανταλλάσσουμε επισκέψεις, σε εξωτερικούς χώρους μόνο». (Μ. Στόκου, Πηλιορείτισσα απόγονος Μακεδόνα, 51 ετών). «Παλιά είχα φιλικές σχέσεις και με άλλους, αλλά περισσότερο με τους συμπατριώτες μου, με τα αδέρφια μου, με τους συγγενείς μου. Πηγαίναμε στα σπίτια, σε γιορτές, σε γλέντια». (Αρ. Τζαφόλιας, Θεσσαλός, 82 ετών). «Έχω σχέσεις με τα ξαδέρφια μου, γιατί ήμασταν μια δεμένη οικογένεια, έχω παιδικούς φίλους, πολλές αναφορές, αγαπώ τον τόπο μου. Δεν θα φύγω μπροστά από τη θάλασσά μου να πάω να 99

100 βρω την τύχη μου παραπέρα, δεν το έχω μάθει αυτό, δεν είμαι ικανή να το κάνω». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). «Ορισμένοι έχουν αφομοιωθεί, αλλά νομίζω ότι οι ομάδες επικοινωνούν καλύτερα μεταξύ τους, γιατί έχουν κοινά πράγματα». (Π. Καρκαλά Σαράντη, Πηλιορείτισσα, 50 ετών). «Ανακάτεμα δεν υπάρχει. Ο καθένας κρατάει τις αρχές του, τις συνήθειές του. Εμείς μόνο με παλιούς γνωστούς μας από το Βόλο κάνουμε παρέα» ( Β. Νταφόπουλος, Αγριώτης μετά το 2000, 59 ετών). «Όχι, δεν κάνουν (παρέα οι διάφορες ομάδες), δυστυχώς ο καθένας κοιτάζει τον εαυτό του, γιατί είναι από διαφορετικό μέρος». (Ν. Σκοπελίτης, πρώην Πρόεδρος Κοινότητας, Πηλιορείτης, 72 χρόνων). Στις οικογένειες βέβαια που είναι απόρροια μικτών γάμων τα όρια έπεσαν πιο εύκολα. «Βεβαίως υπάρχουν φιλικές σχέσεις μεταξύ των διαφόρων ομάδων. Εξάλλου έγιναν γάμοι μεταξύ τους, έγινε μεγάλο ανακάτεμα». (Μ. Ραυτόπουλος, 81 ετών). «Παρέες κάναμε αναλόγως πως γίνονταν οι γάμοι. Εμείς στην ευρύτερη οικογένεια είχαμε και δύο νύφες προσφυγικής καταγωγής». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). Η παρούσα έρευνα έδειξε ότι υποβόσκει κοινωνικός διαχωρισμός και απομόνωση μεταξύ των διαφόρων κατοίκων. «Πράγματι, έχει αναπτυχθεί ένας ιδιότυπος ρατσισμός μεταξύ των διαφόρων ομάδων κατοίκων. Ο συγχωρεμένος γραφικός Λεμονίδης, που είχε το μπακάλικο, είχε αναρτήσει μια πινακίδα στο μαγαζί του που έλεγε Οι αρχαίοι ημών πρόγονοι έλεγαν: πας μη Έλλην βάρβαρος και οι σύγχρονοι Πηλιορείτες πρόσθεσαν: πας μη Πηλιορείτης Βλάχος!» (Ν. Στόικος, αντιπρόεδρος Δημοτικής Ενότητας Αγριάς). Είναι σαν να λείπουν οι κοινοί κώδικες επικοινωνίας ενώ υποβόσκει κάποια καχυποψία ή έπαρση εκατέρωθεν. «Περισσότερο (οι Πηλιορείτες μας) μισούσαν κιόλας. Είναι πονηροί άνθρωποι και καχύποπτοι, δεν έχουν μπέσα φιλίας, δηλαδή. Δεν λέμε, βέβαια, γενικά, υπάρχουν και άνθρωποι που είναι διαμάντια». (Αρ. Τζαφόλιας, Θεσσαλός, 82 ετών). «Παλιά η εκφόρτωση γινόταν με εργάτες, που δούλευαν σκληρά. Οι περισσότεροι ήταν πρόσφυγες. Οι ντόπιοι ήταν λίγο εγωιστές. Εδώ ταιριάζει η παροιμία Ας με λένε Βοϊβοντίνα και ας πεθάνω από την πείνα. Ο ξιπασμένος Πηλιορείτης δεν πήγαινε σε τέτοια δουλειά!» (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). «Εμείς, που ήρθαμε από τα χωριά σχεδόν είναι σαν να τους κυριέψαμε. Εμείς δημιουργηθήκαμε, δουλέψαμε σκληρά, δεν είχαμε τίποτα και φτιάξαμε αυτά που φτιάξαμε». (Αρ. Τζαφόλιας, Θεσσαλός, 82 ετών). Το θέμα βέβαια επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες. Όταν πρωτοήρθαν οι Πρόσφυγες και οι Θεσσαλοί έμειναν σε σχετικά αμιγείς γειτονιές. Αυτό δυσχέραινε τη συνεύρεση και τις κοινωνικές επαφές. «Εδώ στη γειτονιά δεν είχε τέτοια (παιδιά από άλλες ομάδες κατοίκων). Αυτοί που ήταν πρόσφυγες ήταν στην άλλη άκρη της Αγριάς. Κυρίως ήταν παιδιά από πηλιορείτικες οικογένειες, από τον Άγιο Λαυρέντιο και από τη Δράκια, δηλαδή παλιοί κάτοικοι. Εδώ που είμαστε είναι περιοχή του Αγίου Λαυρεντίου. Εδώ στη γειτονιά οι Θεσσαλοί ήρθαν αργότερα». (Μ. Στόικου, Πηλιορείτισσα & απόγονος Μακεδόνα, 51 ετών). Οι σχέσεις με τους ντόπιους κατοίκους αρχικά κυρίως δεν ήταν και τόσο αγαστές. Οι νέοι κάτοικοι αντιμετώπιζαν τη δυσφορία και την περιφρόνηση των ντόπιων. 100

101 «Μας υποδέχτηκαν κάπως σαν τους Αλβανούς σήμερα Ε, αυτός είναι Βλάχος. Πέρα από το Βελεστίνο όλοι ήταν Βλάχοι. Από εδώ από το Βελεστίνο ήταν οι πραγματικοί Έλληνες Όταν σε πει κάποιος Βλάχο ή αδιαφορεί, στεναχωριέσαι». (Αρ. Τζαφόλιας, Θεσσαλός, 82 ετών). «Οι δικοί μας ήταν άσχημα όταν πρωτοήρθαν. Είχαν κακές εντυπώσεις Τους κορόιδευαν, έλεγαν στα παιδιά τους κάτσε καλά θα σε δώσω στην πρόσφυγα να σε πάρει!» Κάτι σαν μπαμπούλα. Πολλά, πολλά! Περιφρόνηση μέχρι τώρα. Πέρασε κάποιος τις προάλλες και μου είπε δεν βούλιαζε το καράβι τότε που σας έφερε. Τα κάνατε όλα δικά σας». (Κ. Κακουλίδου, απόγονος Προσφύγων, 75 ετών). Έπειτα, ας μην ξεχνάμε και την κοινωνικο-οικονομική σχέση των νέων κατοίκων με τους παλιούς. Αυτοί ήταν οι εργαζόμενοι συνήθως στη δούλεψη, στις αποθήκες, στα περιβόλια και τα κτήματα των παλιών. «Δεν είχαμε και πολλά πολλά, γιατί εμείς ήμασταν οι εργάτες. Οι άντρες έκαναν παρέα, όχι και τόσο όμως. Ο κάθε ένας κοίταζε το δικό του σινάφι. Για παράδειγμα ο θείος μου είχε γαλακτοπωλείο όπου σύχναζαν οι πατριώτες μας. Έπιναν καφέ και έπαιζαν χαρτιά. Οι Δρακιώτες είχαν τα δικά τους. Με τα χρόνια ξανοιχτήκαμε, γίναμε ένα. Εγώ είχα και φίλες από τη Δράκια. Παλιά ήμασταν κακομοίρηδες, εργάτες.»εργάστηκα και εγώ στις ελαιαποθήκες, σκληρή δουλειά. Πληγώνονταν τα χέρια μας, άνοιγαν από την άλμη, έκαναν ρόζους». (Χ. Βαρελά, Θεσσαλή, 83 ετών). Οι πρόσφυγες είχαν, ως επί το πλείστον, ένα μεγάλο πολιτισμικό και μορφωτικό υπόβαθρο και η σύγκριση με τους γηγενείς ήταν αναπόφευκτη. Γρήγορα βέβαια βρήκαν το βηματισμό τους και ορθοπόδησαν. «Από αυτούς (τους πρόσφυγες) πολλοί ήταν διανοούμενοι και μορφωμένοι, ήταν και τεχνίτες και όσο να ναι εξελίχτηκε περισσότερο η Αγριά Αυτοί ασχολήθηκαν με το εμπόριο. Οι δικοί μας (οι ντόπιοι) αρκούνταν στην παραγωγή. Στην αρχή αυτοί οι Μικρασιάτες ήταν σαν ξεχωριστή ράτσα, μετά έγινε η ενσωμάτωσή τους και η Αγριά έγινε μία». (Μ. Ραυτόπουλος, Πηλιορείτης, 81 ετών). Κάποιοι πηλιορείτες κάτοικοι αναγνωρίζουν τη συμβολή των παλιών εποίκων στην πρόοδο της Αγριάς. «Θα πω για τους ορεσίβιους εσωτερικούς μετανάστες, τους Θεσσαλούς. Δεν είχαν ιδιαίτερη μόρφωση και κάποιες φορές έπεσαν θύματα εκμετάλλευσης. Όμως ήταν πολύ εργατικοί και κατόρθωσαν να φτιάξουν σπίτια, οικογένειες. Έκαναν και πολλά παιδιά και σε μια εικοσαετία αυξήθηκε πολύ ο πληθυσμός. Η Αγριά έγινε από αυτούς που ήρθαν. Οι Θεσσαλοί και οι Μικρασιάτες πρόσφυγες, η δεύτερη και η τρίτη γενιά είναι γέννημα θρέμμα Αγριώτες. Αυτοί είναι οι Αγριώτες!» (Μ. Ραυτόπουλος, Πηλιορείτης, 81 ετών). Έπειτα υπάρχουν και κάποιες γειτονιές που αποτελούν εξαιρέσεις. «Έχουμε πολλούς καλούς γείτονες 320 εδώ από πίσω, καλό κόσμο, στρατηγούς, αεροπόρους και κάνουμε παρέες. Και του Αι Γιαννιού του Κλήδονα μαζευόμαστε και καίμε τα στεφάνια». (Σ. Δημητρακόπουλος, Αγριώτης από το 1970, 79 ετών). Από προσωπική εμπειρία γνωρίζω ότι, πράγματι, όπου οι ομάδες είναι ανακατεμένες, εκεί η καθημερινότητα και οι κοινές δυσκολίες φέρνουν τους ανθρώπους από διάφορα μέρη πιο κοντά και μαζί ανοίγουν καρδιές και σπίτια. Για τους νεότερους, όσοι γεννήθηκαν μετά το 1980, ακόμα και για αυτούς που διαμένουν στην Αγριά μετά το 2000, τα όρια μεταξύ των ομάδων δεν είναι και τόσο εμφανή. 320 Νεότεροι κάτοικοι, μετά το

102 «Υπάρχει τέτοιος διαχωρισμός, δηλαδή οι ντόπιοι με τους ντόπιους, όχι βέβαια τόσο έντονος. Με την πάροδο του χρόνου αυτό εκτονώνεται, ειδικά στις νέες γενιές». (Απ. Παιδόπουλος, Αγριώτης από το 2009, 47 ετών). «Νομίζω ότι (οι διάφορες ομάδες κατοίκων) κάνουν παρέα με όλους. Βλέπω ότι οι μαμάδες γνωρίζονται και μιλούν μεταξύ τους. Η αδερφή μου, που πήγε σε κάποια γιορτή σε σπίτι, μου είπε ότι υπήρχε πολύς κόσμος. (Ζει και εκείνη στην Αγριά) (Σ. Μπουρλιάκου, Αγριώτισσα από το 2001, μητέρα δύο μικρών παιδιών, 39 ετών). «Έχουμε πάρα πολλούς φίλους Αγριώτες. Και πριν έξι μήνες πήγαμε με ένα ζευγάρι Έλληνες στην Αλβανία, όπου τους φιλοξενήσαμε. Αυτός είναι Κρητικός και η σύζυγός του είναι από τη Δράμα, αλλά ζουν σαράντα χρόνια στην Αγριά». (Λ. Μπέικο, Αλβανός, 45). Επίσης όσοι σήμερα συμμετέχουν σε πολιτιστικούς ή άλλους συλλόγους δημιουργούν πιο εύκολα κοινωνικούς ή και φιλικούς δεσμούς. «Εγώ έχω πολλές γνωριμίες από παλιά και με τον Οδηγισμό». (Π. Γεωργούλα, Πηλιορείτισσα- Πρόσφυγας, 65 ετών). «Ναι, έχω (φιλίες με κατοίκους από άλλες ομάδες) λόγω συλλόγου 321 αλλά και λόγω αρχαιότητας. Λειτουργώ ως μια γέφυρα μεταξύ των διαφόρων ομάδων κατοίκων». (Απ. Παιδόπουλος, Αγριώτης από το 2009, πρόεδρος συλλόγου, 47 ετών). Αντίθετα κάποιοι μεσήλικες, καινούριοι κάτοικοι μετά το 2000, που δεν έχουν μικρά παιδιά δυσκολεύονται να ενσωματωθούν. «Οι Πηλιορείτες, είναι κλειστοί και δύσκολα σε βάζουν στο σπίτι τους. Εν τω μεταξύ σε κουτσομπολεύουν πίσω από την πλάτη τους Πρόσφατα (όμως) έχουμε δημιουργήσει οικογενειακές σχέσεις με ένα ζευγάρι που μένουν στην Αγριά τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια. Η μεν σύζυγος είναι από τη Λάρισα και ο σύζυγος από τα Λεχώνια». (Αθ. Τσαβλίδη, Αγριώτισσα από το 2008, 53 ετών). Κάποιοι κάτοικοι διαβλέπουν ένα γενικότερο πρόβλημα κοινωνικής απομόνωσης, που οφείλεται σε διάφορα αίτια και κυρίως την τεχνολογία και τις σύγχρονες καταναλωτικές αντιλήψεις. Αυτό που είναι ακόμα πιο λυπηρό σήμερα είναι ότι τα παιδιά δεν παίζουν συχνά έξω από το σπίτι. Η θάλασσα δεν είναι αγαπημένος προορισμός τους τα καλοκαιρινά πρωινά. «Όταν ήρθα το 1983 ο κόσμος ήταν πιο ζεστός και υπήρχε επικοινωνία ανάμεσα στις οικογένειες. Καταρχήν γιόρταζαν όλα τα σπίτια, όλες τις ονομαστικές γιορτές, Διοργανώνονταν αυτοσχέδιες γιορτές και αντάλλασσαν επισκέψεις στα σπίτια τους και υπήρχε ένα δέσιμο. Να μαγειρέψουμε ένα δυο πηλιορείτικα φαγητά και να καλέσουμε δυο τρεις οικογένειες για να πούμε μια κουβέντα, να επικοινωνήσουμε και να μάθουμε νέα. Αυτό, με το πέρασμα του χρόνου, άρχισε να ξεφτίζει και κρατιέται ακόμα μόνο από τη δική μας τη γενιά. Ο κόσμος τώρα σταμάτησε να γιορτάζει». (Αν. Μπανιά Ματσούκα, μέλος συλλόγων, νεότερη κάτοικος, 55 ετών). «Σήμερα ο κόσμος έχει διαβρωθεί. Πέρασαν στο νεοπλουτισμό, την απαξία της οικογένειας, ποιος θα κάνει περισσότερα, έφτασαν στον πόλεμο των τετραγωνικών, της μάρκας των αυτοκινήτων και έκαναν τη ζωή τους δύσκολη. Οι γυναίκες πέταξαν τη βελόνα και τις βελόνες και σταύρωσαν τα χέρια μπροστά στην τηλεόραση. Το παιδί θα πάει στον υπολογιστή. Ο καθένας μεμονωμένα. Εμείς (όταν είμαστε παιδιά) χτυπάγαμε το καμπανάκι στις 10 η ώρα το πρωί και πηγαίναμε στη θάλασσα». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). «Τα παιδιά δεν παίζουν έξω. Εμείς και τα παιδιά μου προλάβαμε το παιχνίδι έξω. Τώρα τα παιδιά είναι με ένα κινητό και ένα κομπιούτερ. Τα παιδιά δεν κολυμπούν το πρωί». (Π. Γεωργούλα, Πηλιορείτισσα Πρόσφυγας, 65 ετών). 321 Είναι Πρόεδρος τοπικού συλλόγου. 102

103 Μετά το 2000, μετά την οικοπεδοποίηση των παλιών αγροτεμαχίων της Αγριάς ακολούθησε ένα νέο κύμα εποίκων, αστών κυρίως από το Βόλο και άλλες πόλεις της Ελλάδας. Κάποιοι από αυτούς είναι άνθρωποι μιας μεσαίας και άνω οικονομικής στάθμης που ζουν το δικό τους μύθο στην Αγριά. Ίσως όμως και να εγκλωβίστηκαν. «Τότε που οι εποχές ήταν καλές οικονομικά ψάχναμε για ένα μικρό εξοχικό και επειδή αγαπώ τη θάλασσα ήθελα να είμαι κοντά στη θάλασσα. Μετά θέλαμε να φύγουμε από την Αθήνα Στην αρχή ήταν διαφορετικά. Τώρα υπάρχουν διάφορα προβλήματα που τα ζω καθημερινά Η φροντίδα για την καθαριότητα είναι ανεπαρκής. Ο καλλικρατικός Δήμος καθαρίζει τα σκουπίδια μόνο στην παραλία και παραμελεί τους παραμέσα δρόμους. Υπάρχουν πολλά αδέσποτα. Το εργοστάσιο Τσιμέντων δημιουργεί πρόβλημα με τη σκόνη. Η θάλασσα έχει αρχίσει και μολύνεται εξαιτίας των βόθρων που καταλήγουν εκεί. Υπάρχουν μόνο καταστήματα εστίασης, λείπουν τα καταστήματα υπόδησης, ένδυσης». (Αθ. Τσαβλίδη, Αγριώτισσα από το 2008, 53 ετών. Κάποιοι άλλοι απολαμβάνουν τη συνταξιοδοτική τους ρέμβη. «Η Αγριά είναι πολύ καλή, το καλοκαίρι ειδικά η θάλασσα είναι πολύ κοντά, μας αρέσουν και τα μαγαζιά στο κέντρο της Αγριάς. Το πρόβλημα εδώ είναι το κυκλοφοριακό». (Β. Νταφόπουλος, Αγριώτης μετά το 2000, 59 ετών). Άλλοι ήθελαν απλώς να δραπετεύσουν από τη ζούγκλα μιας μεγαλούπολης. Μένουν στην Αγριά αλλά τις περισσότερες ώρες τους τις περνούν δουλεύοντας στο Βόλο. «Εδώ είμαστε στη φύση, τα παιδιά παίζουν πιο ελεύθερα, είμαστε κοντά στη θάλασσα και γενικώς χαίρονται, έχουν ένα διαφορετικό τρόπο ζωής Είναι καλύτερα εδώ. Ενώ είμαστε κοντά σε πόλη, στο Βόλο, με το που έρχεσαι από τη δουλειά ξεφεύγεις, λες και είσαι σε διακοπές». (Σ. Μπουρλιάκου, Αγριώτισσα από το 2001, 39 ετών). Οι καινούριοι αυτοί κάτοικοι δεν είναι δημότες της Αγριάς και γι αυτό δυσκολεύονται να διεκδικήσουν συμφέροντα ή απέχουν από την καθημερινότητα της Αγριάς. «Με ενοχλούν οι διάφορες μεθοδεύσεις που γίνονται σχετικά με τη διάνοιξη των δρόμων. Οι παλιοί κάτοικοι είναι πιο ενημερωμένοι Εγώ δεν έχω καμία επαφή Απλά με ενοχλούν κάποια πράγματα που έγιναν πριν ενταχθούμε στον καλλικρατικό Δήμο Βόλου. Υπήρχαν συμφέροντα, κάποιοι είχαν το πάνω χέρι και περνούσε το δικό τους Εγώ δεν έχω ιδιαίτερες επαφές εδώ γιατί αργώ να επιστρέψω από τη δουλειά και δεν προλαβαίνω». (Σ. Μπουρλιάκου, Αγριώτισσα από το 2001, 39 ετών). Τέλος, υπάρχουν οι αλλοδαποί, κυρίως Αλβανοί, που είναι ευγνώμονες προς τους κατοίκους της Αγριάς και όσοι τα κατάφεραν και έμειναν βρίσκονται μάλλον σε καλύτερη οικονομική κατάσταση από αρκετούς Έλληνες. «Από ασιατικές χώρες είναι πολύ λίγοι, αλλά Αλβανούς έχουμε. Αυτοί έχουν ενσωματωθεί και εργάζονται κανονικά». (Μ. Ραυτόπουλος, Πηλιορείτης, 81 ετών). «Ειδικά με τους πρώτους εργοδότες που εργαστήκαμε υπήρχε πολλή αγάπη και υποστήριξη. Και τώρα που ανοίξαμε τη δική μας επιχείρηση το 80% των πελατών είναι Έλληνες». «Οι πρώτες μνήμες μου είναι απ όταν ήμασταν παράνομοι και μας φιλοξένησαν κάποιοι άνθρωποι. Μας πρόσεξαν και μας βοήθησαν, μας αγαπούσαν, μας σεβόντουσαν». (Α. Μούτσο, Αλβανός, 44 ετών). Τουλάχιστον αυτοί δεν μένουν άνεργοι γιατί δεν φοβούνται τις βρώμικες και επίπονες δουλειές. «Ήρθαμε στην Αγριά για λόγους εργασίας, υπήρχαν πολλές αγροτικές εργασίες και μεγάλη οικοδομική ανάπτυξη». (Α. Μούτσο, Αλβανός, 44 ετών). 103

104 Βέβαια, τα παιδιά ποτέ δεν συμμερίζονται τους οποιουσδήποτε διαχωρισμούς των μεγάλων. Έπαιζαν και παίζουν συνήθως όλα μεταξύ τους. «Υπήρχαν πέντε - έξι ομάδες στην Αγριά, κατά περιοχή (μαχαλάδες). Ήταν οι Ψυγειώτες, οι Σταθμιώτες, οι Σχολιώτες, μια άλλη στα Κληδοναραίικα, οι Εκκλησιώτες και οι Προσφυγιώτες. Στήναμε αγώνες ποδοσφαίρου και παίζαμε μεταξύ μας, κανονικά». (Ν. Σκοπελίτης, πρώην δημοτικός άρχοντας, Πηλιορείτης, 72 ετών). «Βασικά τα παιδιά ήταν ανεξίκακα και δεν υπήρχαν ταξικές διαφορές μεταξύ μας». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). «Αν υπήρχαν, ναι (παίζαμε) δεν είχαμε διαχωρισμούς. Εγώ είχα μια φίλη που οι γονείς τους ήταν πρόσφυγες και διατηρούμε ακόμη σχέσεις». Ρ. Αδάμου, Πηλιορείτισσα, 69 ετών). «Παίζαμε με όλα τα παιδιά. Εδώ ήταν Πηλιορείτες και κάποιοι Θεσσαλοί. Οι Μικρασιάτες έμεναν στο συνοικισμό». (Ν. Κοντογιάννη, Πηλιορείτισσα, 52 ετών). «Βεβαίως, (τα παιδιά μας) κάνουν παρέα με ντόπια παιδιά (ελληνόπουλα) από το νηπιαγωγείο». (Λ. Μπέικο, Αλβανός, 45 ετών). Όπως μας λένε οι πληροφορητές μας, παλιά οι κοινωνικο-οικονομικές διαφορές μεταξύ των παιδιών μπορεί να υπήρχαν, αλλά συνήθως δεν φαίνονταν. Εξάλλου τα ήθη εκείνης της εποχής δεν επέτρεπαν στους πλουσιότερους να επιδεικνύουν τα όποια πλούτη τους. Και τα παιδιά δεν κυκλοφορούσαν με χρήματα, το δε φαγητό στο σχολείο ήταν πάντα από το σπίτι. «Δεν είχαμε μεγάλες διαφορές και τα παιδιά των ευκατάστατων δεν το έδειχναν. Δεν υπήρχε το λούσο, δεν είχαμε χρήματα στο σχολείο, το ψωμί το παίρναμε από το σπίτι». (Ρ. Αδάμου, πρώην δημοτική σύμβουλος, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). «Όχι, οικονομικές δυσκολίες είχαν όλα τα παιδιά, αλλά τότε ήμασταν λίγο πολύ όλα ίδια. Όταν με τους σεισμούς μοιράστηκαν δέματα βοήθειας από τους Αμερικάνους προς τους σεισμοπαθείς, δεν είχαμε κανένα πρόβλημα να φορέσουμε ρούχα διορθωμένα ή από δεύτερο χέρι. Τότε όλα τα παιδιά ήμασταν ολιγαρκή, όπως ήταν όλη η εποχή. Οι μαμάδες μας μάς έπλεκαν τα ζακετάκια ή τις μπλούζες, τις φορούσαμε ένα-δυο χρόνια, μετά τις ξήλωναν, τις ενίσχυαν με ένα άλλο νήμα και γινόταν ένα άλλο πλεκτό, το οποίο εμείς χαιρόμασταν πάρα πολύ. Εγώ περίμενα τις μεγαλύτερες ξαδέρφες μου να μην τις χωράει το φόρεμα που φορούσαν, ώστε να το πάρω εγώ και να το βγάλω ένα άλλο μοντέλο. Ή να μου το κεντήσουν ή να μου βάλουν μια τρέσα ή να αλλάξουν το σχέδιο. Και ήταν πάρα πολύ χαρά και πάρα πολύ μεγάλη τιμή να φοράω το ρούχο της μεγαλύτερης!» (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). «Εκείνη την εποχή ήταν όλοι το ίδιο. Αν ήταν και δυο τρείς λίγο καλύτερα Αλλά δεν είχαμε τότε και μεγάλη οικονομική επιφάνεια. Υπήρχαν και λίγα πιο φτωχά». (Γεωργούλα, Περσεφόνη, Πηλιορείτισσα απόγονος Πρόσφυγα, 64 ετών). «Τότε ήμασταν όλοι στην ίδια περίπου θέση. Σήμερα φαίνεται πιο πολύ η διαφορά του φτωχού από τον πλούσιο. Τότε όλα τα παιδιά έπαιρναν φαγητό από το σπίτι» (Ν. Κοντογιάννη, Πηλιορείτισσα, 52 ετών). Αυτός ήταν ο μέσος όρος, πολύ φτωχά παιδιά, όμως, υπήρχαν. «Οπωσδήποτε (υπήρχαν), αλλά όχι μεγάλες διαφορές. Φτωχά παιδιά ήταν τα μικρασιατάκια από τον συνοικισμό, τα βλαχάκια από το Παχτούρι, που οι γονείς τους έρχονταν για να μαζέψουν τις ελιές και έφερναν και τα παιδιά μαζί τους». (Ν. Σκοπελίτης, Πηλιορείτης, 72 ετών). «Δεν υπήρχαν και μεγάλες δυνατότητες. Χειμώνα, καλοκαίρι φορούσαμε χειροποίητο σάνταλο, ήταν εύκολο και φτηνό. Υπήρχαν και ορισμένα παιδιά πολύ φτωχά, που κυκλοφορούσαν 104

105 ξυπόλητα.. Αυτά τα είχε υπό την προστασία της η εκκλησία, χωρίς φανφάρες». (Μ. Ραυτόπουλος, Πηλιορείτης, 81 ετών). «Ναι, υπήρχαν πλούσια και φτωχά. Φαινόταν η διαφορά και από το ντύσιμό τους. Για παράδειγμα φόραγαν φούστες πλισέ και εγώ τις έβλεπα και Εμείς φοράγαμε τσουράπια που τα δέναμε με σχοινί». (Χ. Βαρελά, Θεσσαλή, 83 ετών). Οι μνήμες και οι απόψεις των παλιών και νεότερων κατοίκων σχετικά με τη φυσιογνωμία και την εικόνα της Αγριάς, από τη δημιουργία της μέχρι και σήμερα Όσοι ήταν παιδιά τη δεκαετία του 1940 δεν πρόλαβαν να ζήσουν ανέμελα, ωρίμασαν απότομα. «Δεν προλάβαμε να ζήσουμε τα παιδικά μας χρόνια Δουλεύαμε στα ζώα Εγώ δεν τέλειωσα το δημοτικό σχολείο γιατί κηρύχτηκε ο πόλεμος». (Χ. Βαρελά, Θεσσαλή, 83 ετών). «Από την παιδική μου ηλικία δεν ένοιωσα και πολύ ευτυχής, γιατί από τα επτά μου χρόνια άρχισε ο πόλεμος, φόβος, πείνα, δυστυχία, Κατοχή από τους Γερμανούς και τους Ιταλούς. Δεν υπήρχαν περιθώρια για παιχνίδια. Το σχολείο κατά τη διάρκεια σχεδόν όλης της Κατοχής ήταν επιταγμένο και εμείς κάναμε μάθημα στην εκκλησία στον Άγιο Γεώργιο, τα μισά παιδιά κάτω και τα άλλα μισά επάνω στο γυναικωνίτη.» Πρώτα ήρθαν οι Ιταλοί και μετά οι Γερμανοί. Οι περισσότεροι Ιταλοί πήγαν με τους αντάρτες στα βουνά, γιατί είχαν πιάσει φιλίες εδώ. Οι Ιταλοί ήταν μεσογειακός λαός σαν εμάς, δεν ήταν ψυχρός λαός σαν τους Γερμανούς. Οι Γερμανοί έρχονταν το βράδυ, χτυπούσαν άγρια την πόρτα, έκαναν έλεγχο κάτω από τα κρεβάτια, μη τυχόν ήταν κρυμμένος κανένας αντάρτης. Τρομάρα δηλαδή.»το φρουραρχείο των Γερμανών ήταν στου Μίχου το σπίτι. Ήταν ένας υπολοχαγός, τραυματίας από το Ρωσικό Μέτωπο, που ήταν φρούραρχος εδώ. Αυτός ήταν Γερμανός, ούτε πείραζε ούτε ήθελε να τον πειράζουν. Περνούσε η περίπολος δεν κοίταζε δίπλα, αντίθετα από τους Ιταλούς, που δεν αφήναν τίποτα, σταφύλια, καρπούζια, τα έτρωγαν όλα.» Οργανωμένη (αντίσταση) δεν υπήρχε. Υπήρχαν όμως πολλοί αντιστασιακοί που ήταν κρυφοί. Ήταν και λίγος ο κόσμος, φαίνονταν (Σχετικά με τις εκτελέσεις) Δυστυχώς, αυτούς δεν τους εκτέλεσαν Γερμανοί, αλλά Έλληνες συνεργάτες τους. Εγώ είδα έναν κρεμασμένο, τον Φιλίππου, στην κεντρική σκάλα, σε κάποια μεγάλα σίδερα στο τσαρδάκι που είναι σήμερα το μαγαζί του Παπαδή». (Μ. Ραυτόπουλος, Πηλιορείτης, 81 ετών). «Όταν γεννήθηκα εγώ κηρύχτηκε ο πόλεμος. Άκουγα πολλά από τους δικούς μου, που εγκαταστάθηκαν στα Λεχώνια. Γερμανούς δεν θυμάμαι αλλά τους Ιταλούς ναι. Η γιαγιά μου έλεγε ότι γυρνούσαν εδώ και ζητούσαν κότες και άλλα τρόφιμα. Φυσικά απλήρωτα». (Κ. Κακουλίδου, απόγονος προσφύγων, 75 ετών). Όσοι μάλιστα κατάγονται από τη Δράκια η σφαγή των 118 αθώων θυμάτων του 43 τους έχει σημαδέψει. «Ο απόηχος (της Κατοχής) ήταν τραγικός για την οικογένειά μου. Το 1943, που έγινε η σφαγή το ολοκαύτωμα στη Δράκια, που σκότωσαν τους 118 πήγαν πάρα πολλοί δικοί μου άνθρωποι. Είχαμε πάρα πολλά θύματα Ναι, αυτό έχει σημαδέψει τα παιδικά μου χρόνια. Γιατί θυμάμαι στις γιορτές, μετά την εκκλησία, έπρεπε να επισκεφθούμε αυτά τα σπίτια, να πούμε Χρόνια Πολλά και ύστερα να πάμε στο σπίτι μας, να φάμε και να γιορτάσουμε». (Αρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). Οι μνήμες του Εμφυλίου είναι ακόμα πιο επώδυνες, γιατί τα πολιτικά πάθη ήταν και εδώ έντονα. «Με το Εμφύλιο ήμουν εδώ. Κατέβαιναν από το βουνό και σκότωναν κόσμο. Έρχονταν οι γερμανόφιλοι και άρπαζαν κόσμο. Έζησα και τις κρεμάλες. Ο πρώτος που κρέμασαν ήταν ο 105

106 Γιάννης ο Φιλίππου. Θυμάμαι που έκλαιγε όλος ο κόσμος Εγινε χαμός εδώ πέρα. Ο ένας σκότωνε τον άλλο». (Χ. Βαρελά, Θεσσαλή, 83 ετών). «Στο αντάρτικο είχαμε και εκεί θύματα. Αυτοί που κάνανε αυτό το φονικό, που έσφαξαν τον γαμπρό του πατέρα μου ήταν αντάρτες, το πιθανότερο οι δεξιοί, τα παιδιά του Ζέρβα». (Αρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). «Δεν θυμάμαι τίποτα από τον Εμφύλιο, αλλά θυμάμαι ότι είχαν μείνει έντονα τα μίση. Είχαν σκοτώσει πολλά νέα παιδιά». (Ρ. Αδάμου, Πηλιορείτισσα, 69 ετών). «Δεν θυμάμαι τίποτα. Όχι, δεν λέω. Τι να πω τώρα Δεν θέλω να τα θυμάμαι. Περάσαμε πολλά εμείς!», «Για όλους ήταν δύσκολα φαντάζομαι». «Για τους έξυπνους όχι. Για τους χαζούς και τους ιδεολόγους. Για να ζουν οι άλλοι καλύτερα. Εμείς καταστραφήκαμε εντελώς και άλλοι έγιναν» Μετά τα γεγονότα του Εμφυλίου ο θείος μου, επειδή δεν μπορούσε να βρει δουλειά αλλού, άνοιξε και αυτός μια ταβέρνα, τη Ζωζεφίνα». (Κ. Κακουλίδου, απόγονος προσφύγων, 75 ετών). Όσοι ευτύχησαν να είναι παιδιά στην Αγριά μετά την Κατοχή και τον Εμφύλιο μέχρι και τη δεκαετία του 1970 περίπου θεωρούν τους εαυτούς τους τυχερούς γιατί τη γνώρισαν απλή, αγνή και όμορφη. Οι παλιοί κάτοικοι της Αγριάς με πηλιορείτικη καταγωγή, αλλά και τα παιδιά των προσφύγων ή των εσωτερικών οικονομικών μεταναστών που γεννήθηκαν και έζησαν τα παιδικά τους χρόνια στην παλιά Αγριά τη θυμούνται με νοσταλγική διάθεση. Οι θύμησες ζωντανεύουν ένα χωριό που το χρώμα του το έδιναν τα κάρα και οι ελαιαποθήκες με τις μικρές αυτοσχέδιες «σκάλες» τους. «Η Αγριά ήταν πολύ διαφορετική από σήμερα. Ήταν ένα μεγάλο χωριό. Είχα την τύχη να γνωρίσω την παλιά Αγριά, τους παλιούς κατοίκους της, τις παλιές αποθήκες. Πρόλαβα τα παλιά μεταφορικά μέσα, τα κάρα για τις μεταφορές μέσα στην Αγριά. Πολλοί καλοί καροτσιέρηδες σταματούσαν για να ανέβουμε στις καρότσες, σε άλλες πηδούσαμε και μας πηγαίναν μέχρι πάρα πέρα. Θυμάμαι έναν, τον Θοδωρή τον Καραγιώργο, που γύριζε και μας κυνηγούσε με το καμουτσίκι». (Ιδ. Κασσαβέτης, Πηλιορείτης, 51 ετών). «Η παραλία ήταν γεμάτη βαρέλια. Έρχονταν καΐκια και τα φόρτωναν και τα πήγαιναν στο Βόλο, όπου γινόταν η μεταφόρτωση. Θυμάμαι που έστελναν μεγάλα βαρέλια με ψιλές ελιές στην Αίγυπτο, στην Ρουμανία. 106

107 »Μόνο στην παραλία υπήρχαν σπίτια. Ο πρώτος παράλληλος της παραλίας ήταν χωματόδρομος. Περνούσε ένα κάρο και κατάβρεχε το δρόμο. Τα πολλά τα σπίτια στην Αγριά έγιναν μετά το σεισμό». (Χ. Βαρελά, Θεσσαλή, 83 ετών). «Το μεγαλύτερο παιχνίδι μας ήταν τα κάρα. Ήταν σταματημένα εκεί που είναι σήμερα τα ταξί και περίμεναν αγώι. Εμείς πηδούσαμε επάνω και μας πήγαιναν βόλτα». (Ν. Σκοπελίτης, Πηλιορείτης, 72 ετών). Θυμούνται το κονσερβοποιείο, τα χαρακτηριστικά τσαρδάκια της παραλίας και το λιμανάκι της. Εκεί προσάραζαν τα μικρά ή μεγαλύτερα καΐκια, που φόρτωναν τα πηλιορείτικα προϊόντα ή ξεφόρτωναν εμπορεύματα από άλλα μέρη. «Υπήρχαν πολλές σκάλες τότε. Όλες οι ελαιαποθήκες που βρίσκονταν στην παραλία είχαν τη δική τους, έξι επτά σκάλες. Χρησιμοποιούσαν τις παλιές γραμμές των τρένων, κυλούσαν επάνω τους τα βαρέλια και τα πηγαίναν μέσα στα καΐκια. Έτσι γινόταν το εμπόριο. Στην κεντρική σκάλα προσάραζαν τα μεγαλύτερα καΐκια. Από εκεί έφευγαν εκτός από την ελιά και πολλά φρούτα, μήλα, κυδώνια, αχλάδια, κάστανα. Τα έφερναν και τα αποθήκευαν στο τσαρδάκι του Σταμάτη. Εκεί παίζαμε και εμείς, ανοίγαμε τα τελάρα και κλέβαμε φρούτα». (Ν. Σκοπελίτης, Πηλιορείτης, 72 ετών). «Είχε πάρα πολύ μεγάλη κίνηση καθημερινά. Έρχονταν πολλά (καΐκια) από το Τρίκερι και από την Εύβοια. Πολλές Τρικεριώτισσες έρχονταν στον Νέο Απόστολο, σαν τάμα. Εμείς αντίστοιχα πηγαίναμε στο Μοναστήρι στις 9 Σεπτεμβρίου, την παραμονή της Παναγίας». (Ρ. Αδάμου, Πηλιορείτισσα, 69 ετών). «Θυμάμαι τα καΐκια που έρχονταν το φθινόπωρο από το Ξηροχώρι και έφερναν πλεξούδες κρεμμύδια που θεωρούνταν τα καλύτερα και κεραμικά, κανάτια, τσουκάλια και πανέρια από την Κύμη, πλεγμένα με χρωματιστό χόρτο. Θυμάμαι και τα καράβια που έπαιρναν τις ελιές από τις σκάλες. Είχαμε τη σκάλα του Λιάκου, που ήταν μπροστά στο σημερινό «Foula Beach», του Ματσάγγου, του Καλούση, του Καραγιάννη. Λειτουργούσε και η μαρμάρινη η μεγάλη. Εκείνη δεν τη θυμάμαι με ελιές, έρχονταν όμως καΐκια με τα σιλό που έφερναν αλάτι. Στα καΐκια αυτά γινόταν η διαδικασία ξεφορτώματος με μηχάνημα (χούφτα) κατευθείαν στα κάρα. Εκεί καθόμασταν τα παιδιά και παρακολουθούσαμε με τις ώρες». (Αρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). Τα παιδιά έπαιζαν αθώα και απονήρευτα, έξω από τα σπίτια τους όλες τις εποχές. Έπαιζαν όλα μαζί κατά γειτονιές, έξω στους δρόμους, στις αλάνες και στα περιβόλια. Τα συνήθη παιχνίδια τους ήταν το τσιλίκα, ο βασιλιάς, το κρυφτό, το κυνηγητό, το ποδόσφαιρο αλλά και το ένα λεπτό κρεμμύδι, πούντο πούντο το δακτυλίδι κ.ά. Και το καλοκαίρι τσαλαβουτούσαν με τις ώρες στη θάλασσα, μούλιαζαν μπαινοβγαίνοντας ή κάνοντας βουτιές από τις αραγμένες βάρκες και τα καΐκια. «Ήταν δεμένα τα παιδιά μεταξύ τους, δεν υπήρχε πονηριά, ήμασταν όλα ένα σώμα. Πηγαίναμε στα σπίτια, βγαίναμε έξω στα οικόπεδα και παίζαμε. Ήταν μια ωραία εποχή, αγνή! Παίζαμε σε διάφορα άκτιστα οικόπεδα βασιλιά (κουτσό), τσιλίκα Τα πιτσιρίκια κολυμπούσαμε, ανεβαίναμε στο καράβι και από εκεί πέφταμε βουτιές» (Ρ. Αδάμου, Πηλιορείτισσα, 69 ετών) «Η παιδική μου ηλικία ήταν κινηματογραφική, ξένοιαστη, χαρούμενη, γεμάτη! Ήμασταν μια γειτονιά όπου υπήρχαν δεκαπέντε παιδιά. Όλα τα παιδιά παίζαμε στο δρόμο ώρες ατέλειωτες και στην παραλία Παίζαμε χίλια παιγνίδια, ράκι, τσιλίκα, γουρνίτσες, κρυφτοντενεκέ, κρυφτό, κυνηγητό, αγάλματα. Η γειτονιά είχε τρία ποδήλατα. Το μεσημέρι, που κοιμόντουσαν οι μεγάλοι, 107

108 εμείς τα παιδιά παίρναμε με τη σειρά τα ποδήλατα και κάναμε από μια βόλτα το καθένα.». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, 70 ετών). Η ζωή τους ήταν ξένοιαστη, ακόμα και όταν έπαιζαν άφοβα επικίνδυνα παιχνίδια, όπως με σφαίρες και ασετιλίνη την εποχή της Κατοχής, του Εμφυλίου και λίγο αργότερα. Κανείς γονιός δεν ανησυχούσε ιδιαίτερα γι αυτά. Είχαν πολύ σοβαρότερα καθημερινά προβλήματα να αντιμετωπίσουν. «Οι πιο μεγάλοι όταν ήταν οι Γερμανοί έπαιζαν τον πετροπόλεμο, κανονικό! Χωρίζονταν σε ομάδες και πήγαιναν σε ρεματιές και χτυπούσαν, άνοιγε και κανένα κεφάλι! Αλλά ποιος έδινε σημασία τότε; Ένα άλλο παιχνίδι ήταν η ασετιλίνη, επίσης επικίνδυνο. Επίσης παίζαμε με τις σφαίρες των Γερμανών, που υπήρχαν πολλές τότε. Βγάζαμε το βόλι, παίρναμε το μπαρούτι και παίζαμε με αυτό. Το βάζαμε σε μια γούρνα και το βάζαμε φωτιά. Ο Αντρέας ο Κοφίδης είχε κάψει τα μάτια και το πρόσωπό του!» (Ν. Σκοπελίτης, Πηλιορείτης, 72 ετών). Η Εκκλησία ήταν παρούσα στην καθημερινότητα των παιδιών, όχι τόσο υποχρεωτικά όσο πειθαναγκαστικά. Τις Κυριακές συνήθως εκκλησιάζονταν και πολλά πήγαιναν και στο Κατηχητικό. «Ο εκκλησιασμός δεν ήταν υποχρεωτικός για μας τα παιδιά Στο κατηχητικό συμμετείχα, μετάληψη δεν έκανα». (Ν. Σκοπελίτης, Πηλιορείτης, 72 ετών). «Βεβαίως κάθε Κυριακή πηγαίναμε εκκλησία και κάθε πρωί κάναμε προσευχή. Και το Κατηχητικό ήταν υποχρεωτικό. (Ρ. Αδάμου, Πηλιορείτισσα, 69 ετών). «Ναι, είχαμε την τύχη να έχουμε έναν παπά εξαιρετικής παιδείας. Την Κυριακή τα αγόρια πήγαιναν να μπουν όλα στο ιερό για να βοηθήσουν τον παπά. Αλλά και όλα τα παιδιά μάς πηγαίναν με το σχολείο στην Εκκλησία. Πηγαίναμε ευχαρίστως, ίσως ήταν μια ρουτίνα. Ξέραμε ότι την Κυριακή το πρωί δουλειά μας ήταν να σηκωθούμε, να ντυθούμε και σημείο αναφοράς ήταν η Εκκλησία. Να φορέσουμε τα γυαλισμένα γαλοτσάκια μας και να πάμε στην Εκκλησία, να πάρουμε το αντίδωρο και μετά να βγούμε και να αγοράσουμε από το καροτσάκι με το χαρτζιλικάκι μας το σάμαλι το χειμώνα και το κόκκινο το μηλαράκι και το καλοκαίρι το κασάτο παγωτό από τον παγωτατζή, που μας περίμενε απέξω από την Εκκλησία». ( Αρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). «Το απόγευμα του Σαββάτου είχαμε σχολείο, αλλά διαβάζαμε ευαγγέλιο. Την Κυριακή πηγαίναμε υποχρεωτικά στην εκκλησία». (Μ. Ραυτόπουλος, Πηλιορείτης, 81 ετών). «Κατηχητικό πηγαίναμε, δεν θυμάμαι όμως να μας υποχρέωναν». (Κ. Κακουλίδου, απόγονος προσφύγων, 75 ετών). «Θυμάμαι ότι πηγαίναμε εκκλησιασμό κάθε Κυριακή και όχι επειδή μας το επέβαλαν. Επίσης, πηγαίναμε στο Κατηχητικό και σε μια άλλη θρησκευτική ομάδα τα Χελιδόνια, που γινόταν στο σπίτι της κόρης του ψάλτη. Εκεί μας μιλούσαν για διάφορες ιστορίες από την Παλιά και την Καινή Διαθήκη και για άλλες ιστορίες από την καθημερινή ζωή, τραγούδια». (Μ. Βασιλειάδου, απόγονος προσφύγων, 62 ετών. «Μας υποχρέωναν να πάμε και στο κατηχητικό και κάποιοι που μέναμε μακριά από το κέντρο της Αγριάς δυσκολευόμασταν, αλλά προσπαθούσαμε και πηγαίναμε. Επίσης ήταν υποχρεωτικός ο κυριακάτικος εκκλησιασμός με το σχολείο» (Αθ. Χατζηαντωνίου, απόγονος πρόσφυγα & Πηλιορείτισσας, 59 ετών). «Βέβαια, αυτό (ο εκκλησιασμός) ήταν δεδομένο. Τα πιο πολλά παιδιά τουλάχιστον πηγαίναν στην εκκλησία. Εμείς κάθε Κυριακή πηγαίναμε με τους γονείς μου εκκλησία και τη Μεγάλη Βδομάδα». (Ν. Κοντογιάννη, Πηλιορείτισσα, 52 ετών). 108

109 Στο σχολείο, εκτός από τα απαραίτητα γράμματα, μάθαιναν και βασικές κοινωνικές δεξιότητες και κυρίως να σέβονται τους μεγαλύτερους. Όπου η διδακτική πειθώ δεν επαρκούσε όπως όλοι οι πληροφορητές παραδέχονται χρησιμοποιούσαν κλασικές μεθόδους συμμόρφωσης. Δεν είχαν ανακαλυφθεί ακόμη στην Ελλάδα τα περίφημα δικαιώματα των παιδιών. «Οι δάσκαλοι τότε σε ενέπνεαν δέος και σεβασμό. Δίδασκαν σωστά, αλλά όπου δεν έπεφτε λόγος έπιπτε ράβδος. Για παράδειγμα είχαμε Διευθύντρια την κα Μάρθα Ηλιοπούλου που είχε έναν χάρακα τόσο Χτυπούσε, όχι αστεία...». (Μ. Ραυτόπουλος, 81 ετών). «Βέβαια (μας έδερναν με χάρακα). Κάποτε ο Τσιλίκας έβαλε στη μέση της αυλής ένα παιδί και το χτυπούσε με ένα ξύλο, γιατί είχαμε πάει μονοήμερη εκδρομή στο Σουτραλί και αυτό έκανε μπάνιο. Επίσης, ο Τσούφης χτυπούσε. Παλιότερα, ένας που χτυπούσε πολύ ήταν ο Γιαννακάκος. Αυτός ήταν ο πιο αυστηρός αλλά μάθαιναν τα παιδιά γράμματα». (Ν. Σκοπελίτης, Πηλιορείτης, 72 ετών). «Έχουμε φάει ξύλο! και παρόλο που ήμουν από τα ήσυχα παιδιά! Εμένα, επειδή ήταν ξυλουργός ο μπαμπάς μου, μου έλεγε να πάω τη βέργα, τη βίτσα και τις έτρωγα εγώ πρώτα. Έχω φάει ξύλο και μας έβαζαν και τιμωρία στη γωνία Στην Τρίτη Δημοτικού είχαμε μια δασκάλα που μας έδερνε και έκαιγαν τα χέρια μας και εμείς τα βάζαμε πίσω από τις μουσαμαδιές (αδιάβροχα) για να κρυώσουν». (Ν. Κοντογιάννη, Πηλιορείτισσα, 52 ετών). «Ήταν πολύ αυστηροί. Εγώ μία (δασκάλα) που είχα στην Τρίτη δημοτικού τη θυμάμαι ακόμα γιατί μας έδινε πολύ ξύλο, για το παραμικρό ανοίγαμε τα χέρια και» (Μ. Στόικου, 51 ετών). Οι μεγαλύτεροι θυμούνται ότι υπήρχαν συσσίτια για τα παιδιά την εποχή της Κατοχής. Πάντως ο περισσότερος κόσμος δεν πείνασε, καθώς σε κάθε σπίτι υπήρχε οικιακή οικονομία. Συσσίτια θυμάμαι ότι υπήρχαν και στη δεκαετία του «Επί Κατοχής λειτούργησαν συσσίτια, δίπλα στην εκκλησία, εκεί που είναι σήμερα η παιδική χαρά. Υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο της εκκλησίας όπου πηγαίναμε κάθε μέρα μετά το σχολείο και τρώγαμε. Ο καθένας είχε το κατσαρολάκι του. Το πρωί στο σχολείο μας έδιναν παξιμάδι και γάλα του κουτιού.»ο καθένας εδώ είχε την κότα του, το αρνάκι, τα ζαρζαβατικά, τα χόρτα, τις πατάτες, τα πάντα Δηλαδή οι περισσότεροι ήταν αυτάρκεις. Η μεγάλη πείνα έπεσε στο Βόλο, γι αυτό έρχονταν από το Βόλο με τα πόδια να μαζέψουν χόρτα, και άλλα, ό,τι περίσσευε. Αναγκαζόσουν να τους δώσεις με μισή καρδιά κάτι». (Μ. Ραυτόπουλος, 81 ετών). Τα πρώτα σπίτια των ντόπιων Αγριωτών ήταν συνήθως διώροφα. Κάτω υπήρχαν οι αποθηκευτικοί χώροι και μέρος για τα ζώα και επάνω ήταν το σπίτι. «Στο κάτω όροφο ήταν το μαγαζί (μπακάλικο) και η αποθήκη με τις ελιές. Πιο πάνω από το σπίτι μας, σε μια άλλη αποθήκη είχαμε και ζώα, γουρούνια, κατσίκια και πρόβατα. Το σπίτι ήταν στον επάνω όροφο. Χωριζόταν με ένα διάδρομο και αριστερά- δεξιά υπήρχαν τρία δωμάτια. Μπροστά είχε μεγάλη βεράντα. Αυτό έπεσε με τους σεισμούς του 55-57». (Ρ. Αδάμου, Πηλιορείτισσα, 69 ετών). «Ήταν ένα ωραίο αρχοντικό. Στο ισόγειο είχε αίθουσα καφενείου, 120 τμ. και άλλα 40 τμ. ήταν η κουζίνα και οι βοηθητικοί χώροι. δηλαδή οι αχυρώνες που ζούσαν τα ζώα. Ακόμη υπήρχε χώρος που αποθήκευαν το λάδι, βοηθητικά πλυσταριά, χώρος που έμενε ο εργάτης, ο παραγιός, τουαλέτα και χώρος που έβραζαν διάφορα προϊόντα που ήθελαν πάρα πολύ ώρα, π.χ. σαπούνι, πετιμέζι, κάστανα». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). 109

110 Στα κτήματά των Πηλιορειτών κατοίκων υπήρχαν τα γνωστά πηλιορείτικα καλύβια. Συνήθως ήταν διώροφα με εσωτερική και εξωτερική σκάλα. Επάνω υπήρχαν δωμάτια και κάτω αποθηκευτικοί χώροι. «Στον επάνω όροφο είχε δύο αντικριστά δωμάτια. Το ένα είχε ένα χαμηλό τζάκι, δύο ξύλινα κρεβάτια και ένα τραπέζι. Το άλλο δωμάτιο ήταν χωρίς τζάκι, είχε και αυτό κρεβάτια και μια υποτυπώδη κουζίνα με πιατοθήκη κρεμαστή. Το σπίτι είχε εσωτερική σκάλα, που κατέβαινε στην αποθήκη, αλλά και εξωτερική. Ο κάτω όροφος είχε χώρο για τις κάδες με τις ελιές και πάγκο για να διαλέγονται οι ελιές και στάβλο. Έξω και σε συνέχεια από αυτά είχε φούρνο όπου έψηναν το ψωμί και τα φαγητά τους». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). «Κατέβαιναν και έμεναν εκεί την εποχή της σοδειάς, που κρατούσε ένα δυο μήνες. Μαζί τους κάτω έμενε και το προσωπικό. Αυτοί ήταν τακτικοί, εποχιακοί εργάτες από τα χωριά της Θεσσαλίας. Όταν τέλειωναν φεύγοντας έπαιρναν και το λάδι της χρονιάς». (Ρ. Αδάμου, Πηλιορείτισσα, 69 ετών). Η Αγριά τη δεκαετία του 50 δοκιμάστηκε από φοβερούς σεισμούς που την ισοπέδωσαν. Γρήγορα όμως ορθοπόδησε και αναπτύχθηκε με τη μόνιμη πλέον εγκατάσταση των εποχιακών εργατών από τη Θεσσαλία και αλλού. Κάποιοι έχουν έντονες αναμνήσεις από εκείνη την εποχή. «Θυμάμαι πολύ έντονα το σεισμό. Ήμουνα εννιά χρονών, ήταν ανήμερα της Ζωοδόχου Πηγής. Ήμουν άρρωστη στο κρεβάτι και όταν έγινε ο σεισμός με άρπαξαν με την κουβέρτα και με έβγαλαν έξω. Θυμάμαι ότι ο μεσότοιχος με το διπλανό σπίτι έπεσε όλος προς το δικό μας». (Ρ. Αδάμου, 69 ετών). «Ο σεισμός έγινε όταν ήμουν στην τελευταία χρονιά. Όταν πήγα στο Γυμνάσιο στο Βόλο, την πρώτη χρονιά κάναμε μάθημα έξω στις αμυγδαλιές. Οι Παχτουριώτες πήραν δάνεια με τους σεισμούς και έφτιαξαν σπίτια από το Νεκροταφείο και πάνω». (Ν. Σκοπελίτης, Πηλιορείτης, 72 ετών). «Όταν έγινε ο σεισμός (κάποια μετασεισμική δόνηση, πρέπει να εννοεί) ήμουν μέσα. Συγκεκριμένα είχαμε αδειάσει το σπίτι και είχε μείνει μια κατσαρόλα στην κουζίνα. Είπα να πάω να την πάρω και αυτή. Μόλις πιάνω το χερούλι αρχίζει να κουνάει. Δίνω ένα σάλτο και πηδάω στο χειμωνιάτικο, τότε πέφτει το ντουβάρι της κουζίνας. Δίνω ένα άλλο σάλτο στο διάδρομο, πέφτει το άλλο δωμάτιο. Από το διάδρομο πηδάω στην αυλή και πέφτει το μπαλκόνι σύριζα πίσω μου. Η μάνα μου έσκουξε εκείνη την ώρα: πάει το σκότωσαν το παιδί. Εγώ, τι άλμα εις μήκος; είχα γίνει πύραυλος εκείνη την ώρα! Έγινε επίπεδο το μέρος.»στην αρχή μέναμε σε μια τεράστια παράγκα, μέχρι να έρθουν οι σκηνές. Μεγάλες σκηνές των σαράντα ατόμων και μέναμε τέσσερις οικογένειες. Γύρω-γύρω βάλαμε τα κρεβάτια, παιδιά, γέροι, όλοι στη σειρά». (Μ. Ραυτόπουλος, 81 ετών). Τότε ήρθαν αρκετοί από διάφορα μέρη της Ελλάδας ως οικοδόμοι για να βοηθήσουν στην ανοικοδόμηση της Μαγνησίας. «Ο πατέρας μου ήρθε στην Αγριά από το Νεστόριο Καστοριάς για να εργαστεί ως μάστορας μετά το σεισμό του 1955, όταν είχαν καταρρεύσει εδώ όλες οι πλινθόκτιστες οικοδομές. Πήραν δάνεια πολλά, έκτιζαν σπίτια και χρειάζονταν εργατικό προσωπικό». (Μ. Στόικου, Πηλιορείτισσα & απόγονος Μακεδόνα, 51 ετών). Παλιά στο χρώμα της μικρής πόλης πρόσθεταν το στίγμα τους και κάποιοι γραφικοί χαρακτηριστικοί τύποι. Δύο ήταν Ρώσοι εμιγκρέδες μετά τη Ρώσικη Επανάσταση του «Γραφικοί κάτοικοι της Αγριάς ήταν ο Αϊβαλής και ο Αγγελής, ο γιός της καλογριάς, μεθύστακες και οι δυο. Στην Αγριά είχαμε και δύο Ρώσους εμιγκρέδες, που μετανάστευσαν εδώ μετά τη 110

111 Ρώσικη Επανάσταση, τον Μήτσο τον Τσερνώφ, που ήταν ζευγίτης και ο λοχαγός του τσαρικού στρατού, που μου διαφεύγει τώρα το όνομά του». (Μ. Ραυτόπουλος, 81 ετών). «Υπήρχε και ο εμιγκρές ο Λεωνίδας ο Ρώσος, που ήταν αξιωματικός (λοχαγός) του τσαρικού στρατού και δούλεψε ως κόφτης ξύλων σε αγροτικές δουλειές». (Ν. Σκοπελίτης, Πηλιορείτης, 72 ετών). Στην Αγριά υπήρχαν από παλιά διάφορα μαγαζιά εστίασης για κάθε βαλάντιο. Τα πρώτα που άνοιξαν ήταν στην προσφυγική συνοικία, όπως η Ζωζεφίνα, ο Φιλήμων και η Καλλιθέα. «Θυμάμαι του Φιλήμων και την Καλλιθέα στην άλλη άκρη του συνοικισμού. Θυμάμαι ότι είχε τζουκ μποξ και πηγαίναμε και βάζαμε πλάκες. Εγώ ήμουν στο ραδιόφωνο, η μαμά μου έφτιαχνε τους μεζέδες ωραίους στις πιατέλες. Πολύς κόσμος, χόρευαν, διασκέδαζαν. Τα φαγητά που έφτιαχναν ήταν σπεντζοφάι, μπουμπάρι, τας κεμπάπ, ταραμοσαλάτες, συκωτάκια, ψαράκια». (Μ. Βασιλειάδου, απόγονος Προσφύγων, 62 ετών). Υπήρχαν φυσικά μαγαζιά στο κέντρο της Αγριάς, με προεξέχοντα του Ασήμου και το Παραδοσιακό (Διατηρητέο) και άλλα στο Σουτραλί. «Εκτός από του Ασήμου, που ήταν το καλύτερο, άλλο χαρακτηριστικό μαγαζί ήταν ο Χρήστος ο Βινάκος, στην εκκλησία, εκεί που είναι σήμερα το Παραδοσιακό. Εκεί γινόντουσαν χοροεσπερίδες, όπως επίσης παραπέρα στου Χαλκιά, τα 5Φ (φίλε, φέρε φίλους, φάγε, φύγε)». (Ν. Σκοπελίτης, Πηλιορείτης, 72 ετών). «Σε αυτά τα δύο καφενεία μαζεύονταν η αριστοκρατία της εποχής, ή αλλιώς οι γηγενείς, Δρακιώτες και Αγιολαυρεντίτες και οι προύχοντες. Εκεί θα έβρισκες τον πρόεδρο, τον παπά, τον τελώνη, τον έμπορο». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). «Θυμάμαι τις ταβέρνες του Σταμάτη, του Φιλήμονος αυτά είχαν ρετσίνα και φρέσκα ψάρια του Κάβουρα, του Παπαγεωργίου και του Κοσιώρα. Υπήρχαν όμως και αρκετά στο Σουτραλί με θαμώνες κυρίως από το Βόλο». (Σ. Δημητρακόπουλος, Αγριώτης από το 1970, 79 ετών).. «Ταβέρνες στο Σουτραλί ήταν ο Κωστόπουλος, ο μπάρμπα Θωμάς και ο Σώτος. Οι δυο τελευταίοι είχαν νυκτερινά κέντρα, ενώ ο Κωστόπουλος, ο Στανιός όπως τον λέγαμε είχε εξοχικό ταβερνάκι. Εκεί πηγαίναμε και πίναμε τα κρασάκια μας». (Αρ. Τζαφόλιας, Θεσσαλός, 82 ετών). «Τέσσερα (μαγαζιά) υπήρχαν και στο Σουτραλί, ο μπάρμπα Θωμάς, ο Σώτος, ο Κεφαλάς και του Στανιού. Θυμάμαι ένα καραβάκι που το έβαζαν από το Βόλο και πήγαινε κατευθείαν στο Σουτραλί, γύρω στα 70». (Ν. Σκοπελίτης, Πηλιορείτης, 72 ετών). Άλλα τα άνοιξαν κάποιοι που ήρθαν από το εσωτερικό της Θεσσαλίας, όπως το γαλακτοπωλείο του Καλατζή και το καφενείο του Βαρελά. Οι κάτοικοι της Αγριάς έβγαιναν συχνά το καλοκαίρι για κάποιο μεζέ ή αναψυκτικό στα μαγαζιά της παραλίας. «Το καλοκαίρι υπήρχε και τότε πολύ ζωή στην Αγριά. Στα τσαρδάκια του Ασήμου και του Τράντου γίνονταν χοροεσπερίδες. Θυμάμαι πολύ κόσμο από το Βόλο. Μέχρι τους σεισμούς, γύρω στο 1950, είχε πολλά μαγαζιά». (Ν. Σκοπελίτης, Πηλιορείτης, 72 ετών). «Το καλοκαίρι η Αγριά είχε βεγγέρα κάθε βράδυ. Κατεβαίναμε στην παραλία και κάναμε βόλτες». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). Τις δεκαετίες του , τα αυστηρά ήθη του μικρού χωριού είχαν χαλαρώσει. Κάποιες γυναίκες, μπορούσαν να συχνάζουν μόνες τους στα ζαχαροπλαστεία. «Όχι όλες. Υπήρχε μια ομάδα γυναικών που μαζεύονταν εκεί που είναι σήμερα το Παραδοσιακό. Κάποιες νεωτερίζουσες, όπως του γιατρού του Φώτη οι κόρες, του Αμβράζη, του Πολυκανδρίτη η Ζώγια και η αδερφή της, η Λέα του Παραθύρη, του Τσατσαράγκου, η Μαίρη του Αρώνη και άλλες, 111

112 που δεν θυμάμαι τώρα». (Ν. Σκοπελίτης, Πηλιορείτης, πρώην Πρόεδρος της Κοινότητας Αγριάς, 72 ετών). Η απλή ζωή συνεχίστηκε μέχρι τις αρχές του «Όταν ήρθα εδώ (το 1970) η ζωή ήταν απλή, ακόμα έπλεναν τα βαρέλια στη θάλασσα, εδώ μπροστά. Κάθε Κυριακή έκαναν τα άλογα μπάνιο στη θάλασσα. Δρόμος (ασφαλτοστρωμένος) προς το Σουτραλί δεν υπήρχε. Εμένα βέβαια μου άρεσε το Σουτραλί και ερχόμουν με το ποδήλατο (από το Βόλο) από παλιά για να κάνω μπάνιο. (Σ. Δημητρακόπουλος, Αγριώτης από το 1970, 79 ετών). Οι παλιοί Αγριώτες θυμούνται να γίνονται και καντάδες αργά το βράδυ. «Οι άντρες το βράδυ έκαναν καντάδα. Όταν έκλεινε το μπακάλικο του Τράντου, τα δυο αδέλφια Τράντου, ο Τάκης ο Νικόπουλος, ο Αποστόλης ο Μπογδάνος, ο Γιάννης ο Μανώλης, ο Αποστόλης ο Σέμος περπατούσαν και τραγουδούσαν παλιά τραγούδια, έφταναν μέχρι το ποτάμι και εκεί χώριζαν και γυρνούσαν (οι υπόλοιποι) πάλι τραγουδώντας. Μετά, στις περνούσε ο χωροφύλακας, που έκανε μια περιπολία μέχρι το συνοικισμό. Τον ακούγαμε: τακ - τακ, άδεια η παραλία. Όταν γύρναγε ήταν 11 ή ώρα, σβήναμε το φως και πέφταμε για ύπνο. Ήταν η συνήθεια και ήταν και η ασφάλεια, πέρασε ο Γιάννης». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, 70 ετών). Επίσης, θυμούνται κάποια κάλαντα, που ήταν ιδιαίτερα. «Των Φώτων έρχονταν οι ενήλικες τραγουδιστάδες, οι οποίοι παλιότερα ήταν από την Δράκια. Σκοπός τους ήταν να ενισχύσουν οικονομικά μια από τις δύο εκκλησίες της, του Αγίου Αθανασίου και του Αγίου Νικολάου. Ήταν μαγικό αυτό γιατί έρχονταν το βράδυ, όλοι άντρες με βαριά φωνή, με φαναράκια και με το κουτί για το φίλεμα. Τους περιμέναμε, είχαμε πάντοτε το δίσκο με τα γλυκά και κονιάκ ή τσίπουρο για να τους κεράσουμε. Είχαν έτοιμο άλλο τραγούδι για το κορίτσι και άλλο για το αγόρι της οικογένειας». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, 70 ετών). Από το 1964 κορυφαία πολιτιστική διοργάνωση ήταν η Ψαράδικη βραδιά που συνεχίζεται μέχρι της μέρες μας. «Τότε ήταν πιο παραδοσιακή. Τη διοργάνωσε το , ο σύλλογος που είχε δημιουργηθεί τότε. Μέλη του συλλόγου ήταν ο Θανάσης ο Δέτσης, ο Πολυζώης ο Διευθυντής του ΙΚΑ, ο Γιώργος ο Παπούκας ο εκτελωνιστής, ο Τσούφης ο δάσκαλός μας, ο Τράντος. Αυτοί ήταν που διοργάνωσαν την ψαράδικη βραδιά, σε άλλο στυλ βέβαια. Είχαν τα καζάνια που έψηναν τα ψάρια σε δυο μέρη στην παραλία, κοντά στην εκκλησία. Ο διάκοσμος ήταν κρεμασμένα δίχτυα με ψαροκαλύβες, οι οποίες έζησαν μέχρι και την εποχή μου. Ύστερα η ψαράδικη βραδιά έγινε κάπως σαν πανηγύρι». (Ν. Σκοπελίτης, Πηλιορείτης, πρώην Πρόεδρος Κοινότητας Αγριάς, 72 ετών). «Πρόλαβα τη δεκαετία του 1970, που τη γιορτή την έκαναν τα διάφορα μαγαζιά, Το καθένα έφερνε τη δική του ορχήστρα. Οι ψαράδες έκαναν την κακαβιά (ψαρόσουπα) και ο κόσμος πήγαινε και έπαιρνε, εκτός βέβαια από τα φαγητά που έπαιρνε από τις ταβέρνες. Και γλεντούσε και χόρευε ο κόσμος». (Ιδ. Κασσαβέτης, 51 ετών). «Ήταν μια ομαδική, λαϊκή γιορτή. Το χαρακτηριστικό της ήταν τα πυροτεχνήματα. Αυτό περίμεναν να δουν όλοι οι επισκέπτες. Έκλεινε και ο κεντρικός δρόμος, κάτω ο παραλιακός, και σαν παιδί έβλεπα να υπάρχει πάρα πολύς κόσμος». (Μ. Στόικου, Πηλιορείτισσα και απόγονος Μακεδόνα, 51 ετών). Όταν ήρθα (το 1983) την πρόλαβα να γίνεται μπροστά στο Ηρώον, να τηγανίζουν έξω. Μετά δημιουργήθηκε ο Πολιτιστικός Οργανισμός του Δήμου, στον οποίο συμμετείχα και εγώ, ο οποίος 322 Οι γραπτές πηγές αναφέρουν από το (Αν. Τζαμτζής, 2005: 211) 112

113 την ανέλαβε και έπαψε να γίνονται έξω τα φαγητά. Μετά φτιάχναμε κάθε χρόνο ένα παραδοσιακό νησιώτικο σπίτι και εκεί μέσα μαγειρεύονταν τα φαγητά. Από κάθε παράθυρο δίναμε διαφορετικό είδος ψαριού, τη σούπα, το καλαμάρι, γαύρο, ψητή σαρδέλα. Και το γλέντι γινόταν όπως παλιά μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Αυτό σταμάτησε όταν υπαχθήκαμε στον ενιαίο καλλικρατικό Δήμο Βόλου, το (Άννα Μπανιά-Ματσούκα, μέλος ΔΣ πολιτιστικών συλλόγων, Αγριώτισσα από το 1983, 56 ετών). Οι πληροφορητές μας θεωρούν ότι αυτή η γιορτή σήμερα έχει παρακμάσει και δεν διαθέτει την παλιά της αίγλη. «Στην ψαράδικη βραδιά γινόταν καλό γλέντι, όλος ο κόσμος μαζευότανε Τώρα κάπως τα μειώσανε αυτά, γίνεται τυπικά Έρχεται πολύ κόσμος, αλλά δεν φχαριστιέται». (Αρ. Τζαφόλιας, Θεσσαλός, 82 ετών). «Νομίζω ότι (η Ψαράδικη Βραδιά) βρίσκεται σε περίοδο παρακμής. Έχει χάσει τον καλό χαρακτήρα της, αν και γίνονται κάποιες προσπάθειες μέσω κάποιων μουσικοχορευτικών παραδοσιακών εκδηλώσεων». (Απ. Παιδόπουλος, Αγριώτης από το 2009, 47 ετών). «Κάποτε μου άρεσε η ψαράδικη βραδιά. Τα τελευταία δύο χρόνια είναι πολύ παραμελημένη και τα φαγητά της φτωχά και ακριβά. Προτιμώ να πάω σε ένα τσιπουράδικο». (Αθ. Τσαβλίδη, Αγριώτισσα από το 2008, 53 ετών). Το τρενάκι του Πηλίου ήταν χαρακτηριστική φιγούρα, πλήρως ενταγμένο στην καθημερινή τους ζωή και υπογράμμιζε την ημερήσια ρουτίνα τους, είτε ως μεταφορικό μέσο, είτε ως συμβαλλόμενο στις γιορτές και τις εκδρομές τους. «Την πρωτομαγιά το τρένο ήταν φορτωμένο κόσμο που πήγαινε μέχρι τα Λεχώνια, όπου γίνονταν τα ανθεστήρια. Το τρένο ήταν στολισμένο με χαμομήλια, με παπαρούνες, με μπουκέτα που κρατούσε ο κόσμος. Επίσης την Καθαρά Δευτέρα πήγαιναν και μάζευαν δακράκια στα Λεχώνια, στα κτήματα». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). «Το τρένο στις απόκριες ή την Πρωτομαγιά, οπότε έβγαζε και τα καλοκαιρινά βαγόνια, γέμιζε και γινόταν χαμός. Αγκομαχούσε και στις πλαγιές κατέβαζε τον κόσμο για να μπορέσει να συνεχίσει». (Ν. Σκοπελίτης, Πηλιορείτης, 72 ετών). «Κάποια φορά το είχαν φτιάξει σαν μια μεγάλη κάμπια, μπροστά στολισμένο με λουλούδια. Είχε ξεκινήσει από το Βόλο και είχε φτάσει στα Λεχώνια» (Μ. Ραυτόπουλος, 81 ετών). Ακόμα και στα παιχνίδια τους. «Ένα παιχνίδι που κάναμε με το τρένο ήταν όταν βάζαμε πέτρες στις γραμμές για να περάσει το τρένο και να τις τρίψει, ώστε να έχουμε αλάτι για το παιχνίδι που κάναμε, το συμβολικό μαγείρεμα. Περνούσε το τρένο με τις σιδερένιες του ρόδες και τις έκανε σκόνη. Και βέβαια περπατούσαμε επάνω στις γραμμές για να κάνουμε ισορροπία, με τις ώρες». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). Γελούσαν και χαλάρωναν στα βαγόνια του μετά το πιεστικό εξάωρο στο σχολείο. «Ήταν το καλύτερό μας παιχνίδι όταν γυρίζαμε το βράδυ από το Γυμνάσιο (από το Βόλο), γιατί πήγαινε πολύ σιγά και στη διαδρομή αλλάζαμε βαγόνια. Κατεβαίναμε και ανεβαίναμε μας επέτρεπε μεγάλη κίνηση μέσα, ανέκδοτα, τραγούδια Ώσπου να φτάσουμε στην Αγριά γινόταν το σώσε. Υπήρχαν και αγόρια που έκαναν αυτό το δρόμο με το ποδήλατο. Πιάνονταν από το τρένο και έτρεχαν πίσω από το τρένο. Όχι πως δεν ήταν επικίνδυνο, απλά δεν υπήρχε μεγάλη κυκλοφορία. Οπότε αυτό ήταν ένα πολύ ωραίο παιχνίδι.»ήταν ενταγμένο στη ζωή μας κανονικά. Και στο σχολείο παλιά πάντα θα γράφαμε και μια έκθεση για το τρένο, κάτ(ι) έχασα, κάτ(ι) έχασα, κάνει αγκομαχώντας το τρένο. Η μηχανή, αυτό που ακουγόταν, έδινε στο παιδικό μας μυαλό αυτό το παράγγελμα». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). 113

114 «Για να αποφύγουμε το εισιτήριο κατεβαίναμε και τρέχαμε εν κινήσει, αλλάζαμε συνέχεια βαγόνι για να μη μας βρει ο ελεγκτής, ο καποτρένος, όπως τον λέγαμε». (Ν. Σκοπελίτης, 72 ετών). Δεν τους ενοχλούσε ούτε το σφύριγμά του για πολλούς ήταν το ξυπνητήρι τους. «Εμείς το είχαμε για ρολόι το πρωί για το σχολείο ρολόγια δεν είχαμε τότε. Μόλις έφτανε στο συνοικισμό σφύριζε και σκουντάγαμε τη μάνα μας για να πάει στη δουλειά: μάνα σήκω, ήρθε το τρένο». (Χ. Βαρελά, Θεσσαλή, 83 ετών). Ούτε η μουτζούρα που σκόρπιζε. «Δεν μας ενοχλούσε παρόλο που περνούσε πολύ κοντά στο σπίτι μας, γιατί το είχαμε συνηθίσει, ακόμα και την κάπνα του. Δεν ήμασταν τόσο μη μου άπτου, όπως σήμερα που όλα μας ενοχλούν). (Γεωργούλα, Περσεφόνη, Πηλιορείτισσα & απόγονος πρόσφυγα, 65 ετών). Όταν σταμάτησε να σφυρίζει το 1971 πολλοί φίλοι του πάλεψαν για την επάνοδό του. Δυστυχώς όμως η τεχνολογική και η οικονομική εξέλιξη της Αγριάς δεν επέτρεψε την εδραίωσή του. Λειτουργεί πλέον ως τουριστική ατραξιόν μόνο για το κομμάτι Λεχώνια Μηλιές. «Συμμετείχα στο τελευταίο του ταξίδι. Ήμουν ένθερμος υποστηρικτής του, τότε. Αργότερα όμως, όταν έγινα Πρόεδρος Αγριάς, το 1983, ήμουν ένθερμος υποστηρικτής του να μην περάσει από την Αγριά, για λόγους ευνόητους, επικινδυνότητας, όπως και έγινε» (Ν. Σκοπελίτης, πρώην Πρόεδρος Κοινότητας Αγριάς, 72 ετών). Οι παλιές ελαιαποθήκες έκλεισαν ή έφυγαν για τη Βιομηχανική Ζώνη του Βόλου. Αυτή η εξέλιξη κρίθηκε αναπόφευκτη για τα σύγχρονα δεδομένα της πόλης. «Η ισχύουσα νομοθεσία για τους περιβαλλοντικούς όρους λειτουργίας των εργοστασίων στην Ελλάδα δεν επέτρεπε τη λειτουργία των ελαιουργιών στην Αγριά, καθόσον δεν διέθεταν επαρκή χώρο για τη δημιουργία ειδικών υποδομών για την επεξεργασία των λυμάτων τους. Επίσης, τα βιομηχανικά τους απόβλητα, λόγω σύνθεσής τους, δεν θα μπορούσαν να διοχετευθούν σε ένα συνήθη βιολογικό καθαρισμό που δέχεται αστικά απόβλητα. Παλιά, που τα βιομηχανικά λύματα ήταν πιο «αθώα», σε κάθε ελαιουργία υπήρχαν αγωγοί που τα μετέφεραν στη θάλασσα. Η ρύπανση της θάλασσας ήταν συσσωρευτική και τα τελευταία χρόνια έγινε εμφανής με την υπερτροφία των φυκιών. Οι δύο-τρεις ελαιουργίες που επέζησαν μεταφέρθηκαν στις δύο βιομηχανικές ζώνες του Βόλου». (Ν. Στόικος, αντιδήμαρχος Δημοτικής Ενότητας Αγριάς, 55 ετών). «(Αιτία της απομάκρυνσής τους ήταν) η ρύπανση που δημιουργούσαν. Θυμάμαι τα τελευταία χρόνια, γύρω στο 85 μέχρι αρχές του 90, καθόμασταν στην ταβέρνα στην παραλία και άνοιγαν τους αγωγούς και μύριζε ο γάρος. Αυτό δεν ήταν και κάτι σωστό» (Ιδ. Κασσαβέτης, Πηλιορείτης, Πρόεδρος πολιτιστικού συλλόγου, 51 ετών). Τέτοια ευτυχισμένα χρόνια έζησα και εγώ στην Αγριά. Θυμάμαι ακόμα ότι οι αλλαγές των εποχών ήταν εμφανείς, καθώς συνοδεύονταν και από ανάλογες δραστηριότητες, άμεσα συνδεδεμένες με την οικονομία της φύσης και του νοικοκυριού. Η άνοιξη με το μάζεμα του χαμόμηλου, το καλοκαίρι με το βράσιμο της μαρμελάδας και του ντοματοπολτού σε μεγάλα καζάνια, το φθινόπωρο με το κόψιμο και στοίβαγμα των ξύλων για τη ξυλόσομπα και το ομαδικό ξεφλούδισμα των καλαμποκιών στις αυλές χειμωνιάτικες προμήθειες για τα ζώα. Φυσικά, σχεδόν κάθε σπίτι είχε τις κότες του, την κατσίκα του και την άνοιξη πρασίνιζαν οι κήποι με τις ντοματιές, τις πιπεριές και τα αναρριχώμενα μπιζέλια. Στην Αγριά μέχρι τις αρχές του 1980 τα περισσότερα σπίτια, και ειδικά όσα βρίσκονταν στις παρυφές της μικρής τότε πόλης, δεν ήξεραν τους μανάβηδες. Πόσα έθιμα και συνήθειες θυμάμαι που τα σημερινά παιδιά της Αγριάς αγνοούν! Τα κάλαντα στις γειτονιές με το στολισμένο καλαθάκι μας, το φτιάξιμο του 114

115 πρωτομαγιάτικου στεφανιού από την παραμονή και το αντίστοιχο κάψιμό του στη γιορτή του Αϊ Γιαννιού του Κλήδονα. Εμείς, λοιπόν, που έχουμε γνωρίσει αυτό το πρόσωπο της Αγριάς θεωρούμε ότι η σημερινή Αγριά δεν είναι η δική μας πόλη, το δικό μας χωριό όπου ζήσαμε τα παιδικά μας χρόνια. Η μετάλλαξη που έγινε στο χωριό μας είναι επώδυνη γιατί δεν το αναγνωρίζουμε πλέον. Ψάχνουμε τα ίχνη του, να βρούμε τις γωνιές του, τα δέντρα του που παίξαμε, το μουράγιο που βγαίναμε τα καλοκαιρινά βράδια όλη η γειτονιά για να φάμε και να διηγηθούν ιστορίες οι μεγαλύτεροι και δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα απ όλα αυτά για να ταυτοποιήσουμε τις αναμνήσεις μας. Αρχίζουμε να αμφιβάλλουμε αν τα ζήσαμε. Και αυτό είναι πολύ οδυνηρό! Παλιοί κάτοικοι στιγματίζουν τις ραγδαίες ανεξέλεγκτες εξελίξεις και τις ασύδοτες παρεμβάσεις στο περιβάλλον που είναι ξένες με τον παραδοσιακό τρόπο ζωής της Αγριάς. Τους ενοχλεί η άκρατος εμπορευματοποίηση των πάντων και κυρίως των δημόσιων χώρων και φυσικών αγαθών. Η συνεχής ασυδοσία των μαγαζιών, που απλώνονται ως πλοκάμια με αμφιβόλου αισθητικής κατασκευές και αφαιρούν από τους απλούς κατοίκους το φυσικό τους χώρο και τους απομονώνουν στα σπίτια τους. Ουσιαστικά απαγορεύουν στο ευρύ κοινό να απολαύσει τη θάλασσα και τη φύση. Όλα γίνονται βορά στην αδηφάγο, κακώς εννοούμενη τουριστικοποίηση, με την αδιαφορία ή την ανοχή των υπεύθυνων φορέων. «Εκείνο που με ενοχλεί είναι η ασυδοσία που δημιούργησαν οι καφετέριες με το θόρυβο της παραλίας, με την κατάληψη της παραλίας, που απαγορεύουν στο ευρύ κοινό να απολαύσει τη θάλασσα. Δεν μπορεί να είναι απλωμένα ασύδοτα τα τραπεζοκαθίσματα και οι τέντες και κάθε είδους αυθαίρετες κατασκευές και η Δημοτική Αρχή να αδιαφορεί ή να εθελοτυφλεί». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). «Με ενοχλεί κυρίως η κυκλοφορία. Αυτό είναι απαράδεκτο τόσα χρόνια να υπάρχει τόσο μεγάλη κίνηση μέσα από ένα μικρό χωριό. Μετά θα ήθελα να υπάρχουν περισσότεροι χώροι που να έχει ο κόσμος την ευκαιρία να συνευρεθεί, εκτός από τις καφετέριες. Δηλαδή όλα εμπορευματοποιούνται σιγά-σιγά. Οι χώροι που εγώ μεγάλωνα και μπορούσα να πηγαίνω να κάθομαι κάτω από τα δέντρα, κάτω στην παραλία, όλα αυτά γίνονται εμπορικά κομμάτια, απλησίαστα για μένα. Και εμείς απομονωθήκαμε σαν κάτοικοι εδώ πέρα. Ξένοι άνθρωποι έρχονται εδώ πέρα, δημιουργούν το δικό τους τρόπο ζωής, ενσωματώνουν τη νεολαία μετά και ούτω καθεξής. Αυτό εμένα με ενοχλεί, στις μνήμες μου κάπως». (Μ. Στόικου, Πηλιορείτισσα απόγονος Μακεδόνα, 51 ετών). «Κάποιοι άλλοι βλέπουν το οικιστικό πρόβλημα από άλλη οπτική γωνία. «Με ενοχλούν τα ψηλά σπίτια στην πρώτη ζώνη της παραλίας. Θα ήθελα εκεί να υπάρχουν πάρκα, καφετέριες, αναψυκτήρια και γενικά χαμηλής δόμησης κτίρια. Έτσι θα απολάμβανε όλος ο κόσμος την παραλία. Ενώ τώρα, όσοι έχουν αγοράσει σπίτια στις καινούριες οικοδομές στην παραλία ενοχλούνται από τη φασαρία που γίνεται. Εμείς όμως, οι παλιοί κάτοικοι επιθυμούμε και λίγη βαβούρα, κάποια ζωή το καλοκαίρι. Η θάλασσα έχει και φασαρία». (Αθ. Χατζηαντωνίου, απόγονος πρόσφυγα & Πηλιορείτισσας, 59 ετών). Κάποιες φορές θεωρούν ότι είναι αμφιβόλου αισθητικής και ποιότητας οι παρεχόμενες υπηρεσίες εστίασης. «Με ενοχλεί η έλλειψη καθαριότητας και ευπρεπισμού των χώρων. Με ενοχλεί η εμφάνιση των σερβιτόρων. Έρχονται να πάρουν παραγγελία με τη σαγιονάρα και αξύριστοι. Εγώ γνώρισα άλλα πράγματα, με τις ποδιές τους, ξυρισμένοι και ευγενικοί. Τώρα εδώ, 115

116 σε ποιον να δώσω πουρμπουάρ; Σε αυτόν που με κοιτάζει σαν να του σκότωσα τον πατέρα; Εκπαιδεύονται πουθενά τα γκαρσόνια; Και έπειτα λένε ότι ο εργάτης έχει πάντα δίκιο Γενικά θεωρώ ότι το επίπεδο των ανθρώπων (η παιδεία) είναι κατώτερο των Βολιωτών και αυτή η νοοτροπία τους με ενοχλεί.»θα ήθελα να κάνουν και άλλα έργα ώστε η Αγριά να γίνει γραφική. Να φτιάξουν και άλλα κιόσκια να βάλουν καθαρά, ομοιόμορφα καθίσματα.». (Σ. Δημητρακόπουλος, Αγριώτης από το 1970, 79 ετών). Ο πρώην αντιδήμαρχος της Δημοτικής Ενότητας Αγριάς, κος Στόικος Νίκος, εκπρόσωπος του συνδυασμού της Δημοτικής Αρχής μέχρι τον Αύγουστο του 2014, δεν συμμερίζεται τους φόβους μας ότι η Αγριά τείνει να μονοπωληθεί από τον τομέα της εστίασης. «Δεν θεωρώ ότι η Αγριά έχει επικεντρωθεί μόνο στον τομέα της εστίασης, αλλά ότι προσφέρει ένα μείγμα παρεχόμενων υπηρεσιών. Υπάρχει ένα ξενοδοχείο πέντε αστέρων, όπου γίνονται συχνά συνέδρια. Υπάρχει σχέδιο ανάπλασης της περιοχής γύρω από τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό της Αγριάς από τον ΟΣΕ και το Δήμο Βόλου, όπου θα γίνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις που θα προσελκύουν κόσμο». (Ν. Στόικος, πρώην αντιδήμαρχος Δημοτικής Ενότητας Αγριάς, 55 ετών) Ισχυρίζεται ότι τα διάφορα έργα υποδομής θα συμβάλλουν περισσότερο στον καλλωπισμό και στη σφαιρική οικονομική ανάπτυξη της πόλης. Κάποια από αυτά βρίσκονται σε εξέλιξη, όπως είναι το αποχετευτικό δίκτυο και ο περιφερειακός δρόμος στα όρια της πόλης. Κάποια άλλα βρίσκονται στο στάδιο της μελέτης, όπως είναι η ανάπλαση του παραλιακού μετώπου της πόλης και η υπογείωση των καλωδιώσεων της ΔΕΗ. «Έτσι η Αγριά από ένα χωριό του Πηλίου, που ήταν η πρωτεύουσα της μεταποίησης της ελιάς, μετατρέπεται σε μια τουριστική πόλη, ένα προάστιο του Βόλου, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ορμητήριο για την εξερεύνηση του Πηλίου. Ήδη η Αγριά διαθέτει επαρκή ξενοδοχειακό εξοπλισμό που μπορεί να καλύψει τις τουριστικές ανάγκες αυτών των μεγεθών». (Ν. Στόικος, πρώην αντιδήμαρχος Δημοτικής Ενότητας Αγριάς, 55 ετών). Η συμβολή του Ιδρύματος Πορφυρογένη στην πολιτιστική ζωή της Αγριάς και οι απόψεις των κατοίκων για το έργο του Η Αγριά διαθέτει τα τελευταία είκοσι χρόνια περίπου το Πορφυρογένειο Πολιτιστικό Ίδρυμα. Είναι μια όαση για τους κατοίκους της Αγριάς και όχι μόνο. Η πολιτιστική του συνεισφορά στην πόλη είναι απ όλους σχεδόν αναγνωρίσιμη και σεβαστή. «Είναι ένα στολίδι για την Αγριά που άφησε ο μακαρίτης ο Πορφυρογένης». (Ιδ. Κασσαβέτης, Πρόεδρος Πολιτιστικού Συλλόγου, Πηλιορείτης, 51 ετών). «Το Πορφυρογένειο παίζει ένα πολύ μεγάλο ρόλο στην άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου της Αγριάς. Αυτό που παρατηρώ είναι ότι αρχίζουν και συμμετέχουν οι ντόπιοι. Αυτό είναι πολύ ενθαρρυντικό». (Π. Καρκαλά, Ξενοδόχος, πρώην Διευθύντρια του Πορφυρογένειου, 50 ετών). «Είναι ένα ζωντανό κύτταρο της Αγριάς». (Μ. Βασιλειάδου, συνταξιούχος δασκάλα, απόγονος Προσφύγων, 62 ετών). «Είναι πολύ ωραίο και τέτοια έπρεπε να γίνουν πολλά. Ό, τι θέλουν να κάνουν στην Αγριά, εκεί θα το κάνουν». (Αρ. Τζαφόλιας, Θεσσαλός, 72 ετών). «Αν δεν υπήρχε και αυτό εδώ στην Αγριά ο κόσμος θα ήταν πολύ πιο φτωχός. Έχει προβάλλει πολλά αξιόλογα πολιτιστικά δρώμενα». (Απ. Παιδόπουλος, Πρόεδρος συλλόγου, 45 ετών). «Είναι θετικό, αν και λειτουργεί λίγο σε προσωπικό χαρακτήρα». (Ν. Σκοπελίτης, πρώην Πρόεδρος Κοινότητας Αγριάς, 72 ετών). 116

117 Η κ. Κατερίνα Πορφυρογένη, Πρόεδρος του Δ.Σ. του Ιδρύματος και ανιψιά του κληροδότη Νικολάου Πορφυρογένη, μας εκμυστηρεύτηκε ότι αυτή η αποδοχή από τους κατοίκους της Αγριάς αρχικά δεν ήταν καθόλου εύκολη. «Κάναμε μεγάλες προσπάθειες τα πρώτα χρόνια για να έχουμε τους Αγριώτες στο Ίδρυμα, να τους φέρουμε κοντά. Ίσως επειδή το έβλεπαν κάπως ξένο, με κάποια καχυποψία. Στην αρχή έρχονταν πιο πολλοί Βολιώτες και μεμονωμένοι Αγριώτες Η θεία μου είχε κάποιο παράπονο γιατί οι Αγριώτες δεν ήταν ευγνώμονες για ένα έργο που στήθηκε με θυσίες. Θυμάμαι παλιά, όταν κάποια βραδιά περνούσα από την παραλία και πήγαινα για κάποια εκδήλωση του Ιδρύματος, έβλεπα με λίγο φθόνο όλα τα καφενεία και τις ταβέρνες φίσκα γεμάτα Ο κόσμος δεν μας είχε μάθει, ίσως να προτιμούσαν και κάτι πιο λαϊκό». (Κ. Πορφυρογένη). Κερδήθηκε όμως με την πάροδο του χρόνου. «Σιγά- σιγά ο κόσμος θέλω να πιστεύω κατάλαβε ότι εμείς θέλουμε να βάλουμε κάτι στη ζωή τους και στη ζωή μας που δεν είναι της καθημερινότητας, όπως μουσική, θέατρο, λόγος.»καταφέραμε να ενσωματώσουμε το Ιδρυμα στη ζωή της Αγριάς, γιατί και λόγω της σύνθεσης των κατοίκων, που δεν είναι ομοιογενής, και λόγω της δικής μας προέλευσης εγώ ερχόμουνα από Αθήνα η θεία μου από Λωζάννη. Σήμερα έχουμε έναν πυρήνα ανθρώπων που παρακολουθούν και μας λένε ότι ξέρουμε πως ό,τι γίνεται εκεί μέσα έχει μια ποιότητα». (Κ. Πορφυρογένη). Ο προσανατολισμός του Ιδρύματος είναι οι ποιοτικές εκδηλώσεις, που ενδιαφέρουν κυρίως τα παιδιά και τους νέους. Γι αυτό και χρηματοδοτεί τη λειτουργία του κουκλοθέατρου, φιλοξενεί στο χώρο του το σκακιστικό όμιλο «Το Πιονάκι» και διοργανώνει βραδιές Λόγου. Ποικίλες βέβαια είναι και οι πολιτιστικές εκδηλώσεις που απευθύνονται σε ενήλικο κοινό με κορυφαία τα τελευταία χρόνια το διεθνές φεστιβάλ κλασικής μουσικής «Ευμέλεια», που μεταδίδεται και διαδικτυακά. Κάποιοι προτείνουν και νέες δραστηριότητες, πιο ενδιαφέρουσες για το κοινό της Αγριάς. «Θα προτιμούσα να ασχολούνται περισσότερο με θέματα του Πηλίου. Να ψάχνουν να βρίσκουν φωτογραφίες από αυτούς που έχουν αρχεία και να τις δείχνουν για να μαθαίνουν και οι νεότεροι την ιστορία του τόπου». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). «Βέβαια θα μπορούσαν να γίνουν πολύ περισσότερες εκδηλώσεις, θεατρικές, μουσικές γιατί έχει συμμετοχή από τον κόσμο». (Λ. Μπέικο, Αλβανός, 55 ετών). «Το Πορφυρογένειο έχει πάρει μια ελιτίστική μορφή. Αν θέλουμε να το ενισχύσουμε πρέπει να διοργανώσουμε για παράδειγμα μια ποιοτική ρεμπέτικη βραδιά». (Ν. Στόικος, Αντιδήμαρχος της Δημοτικής Ενότητας Αγριάς, 55 ετών). Το Πορφυρογένειο χρησιμοποιεί όλα τα μέσα για να διαφημίσει τις δραστηριότητές του. «Οι εκδηλώσεις του γίνονται γνωστές μέσω του τοπικού τύπου, του διαδικτύου, και με αφίσες. Έχουμε και τους φίλους τους Ιδρύματος τους οποίους ενημερώνουμε με ηλεκτρονικά μηνύματα» (Εύα Σουτραλή, γραμματέας του Ιδρύματος). «Εγώ προσπαθώ με κάθε τρόπο να το μαθαίνουν, ακόμα και ζητώ ή την ταχυδρομική διεύθυνσή τους». (Κ. Πορφυρογένη). Παρόλα αυτά, κάποιοι κάτοικοι παραπονούνται ότι δεν πληροφορούνται έγκαιρα τις διάφορες διοργανώσεις του Ιδρύματος. Θα ήθελαν μεγαλύτερη διαφήμιση και πιο στοχευμένη δημοσιοποίηση. «Είναι ένας πάρα πολύ ωραίος χώρος. Πρέπει όμως να διαφημίζονται περισσότερο, να τις μαθαίνει ο κόσμος περισσότερο». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). 117

118 «Όχι, δεν μαθαίνονται εύκολα. Θα θέλαμε να βάζουν και εδώ από κάτω καμιά ανακοίνωση». (Κ. Κακουλίδου, απόγονος προσφύγων, 75 ετών). «Δεν το γνωρίζω. Δεν έχω καλεστεί ποτέ (!) Θα έπρεπε να διαφημίζεται, να το μαθαίνει ο κόσμος». (Αθ. Τσαβλίδη, Αγριώτισσα από το 2008, 53 ετών). Κάποιοι άλλοι διαφοροποιούνται «Πάντως ένας που ενδιαφέρεται θα το ψάξει, η ενημέρωση δεν είναι αποκλειστική ευθύνη του Πορφυρογένειου». (Π. Καρκαλά, Ξενοδόχος, πρώην Διευθύντρια του Πορφυρογένειου, 50 ετών). Το Ίδρυμα διαθέτει και μεγάλο αριθμό βιβλίων που είτε αποτελούν δωρεά είτε έχουν αποκτηθεί με απευθείας αγορά από το Ίδρυμα. Σε αυτή έχουν παραχωρηθεί και κάποια βιβλία της παλιάς Βιβλιοθήκης της Κοινότητας Αγριάς, τα οποία θυμούνται οι παλιοί κάτοικοι. «Εκεί έχει μεταφερθεί και η παλιά βιβλιοθήκη της Κοινότητας Αγριάς, που την είχε φτιάξει ο Σαπουνάς και εμπλουτίστηκε και από άλλα βιβλία του Σαπουνά, ξάδερφο του Πορφυρογένη. Παλιά λειτουργούσε στην Κοινότητα ένα Συμβούλιο Βιβλιοθήκης που τη διαχειριζόταν και υπήρχε υπεύθυνος αρμόδιος υπάλληλος». (Ν. Σκοπελίτης, πρώην Πρόεδρος Κοινότητας Αγριάς, 72 ετών). «Σε αυτή τη βιβλιοθήκη υπάρχει και η παλιά βιβλιοθήκη του Δήμου (Κοινότητας). Είχε δημιουργηθεί επί επταετίας, από το Κων/νο Ρήγα». (Ρ. Αδάμου, πρώην δημοτική σύμβουλος, 69 ετών). «Εγώ, ως παιδί δανειζόμουνα βιβλία από την παλιά βιβλιοθήκη της Κοινότητας». (Ιδ. Κασσαβέτης, Πηλιορείτης, 51 ετών). Πράγματι, παρά το διακαή πόθο και καημό της κας Πορφυρογένη, η βιβλιοθήκη παραμένει ανενεργός και ουσιαστικά ανεκμετάλλευτη. Οι προσπάθειές της να καταλογραφηθούν και να ταξινομηθούν τα βιβλία από έμπειρους επαγγελματίες δεν τελεσφόρησαν. «Ζητήσαμε βοήθεια από το Πανεπιστήμιο Βόλου, την Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη. Οι άνθρωποι όμως μας είδαν ως πελάτες και μας ζήτησαν ένα σημαντικό ποσόν. Έκαναν κάποιον προϋπολογισμό του χρόνου και των ατόμων που θα χρειαστούν και βγήκε ένα ποσό, σχεδόν ο ετήσιος προϋπολογισμός του πολιτιστικού κέντρου, κάπου χιλ ευρώ!». (Κ. Πορφυρογένη). Αλλά δεν παραιτείται και ψάχνει νέους τρόπους επίλυσης του θέματος, ανάλογους με τα οικονομικά δεδομένα του Ιδρύματος, κυρίως με εθελοντές. «Προσπαθούμε να καλύπτουμε τις ανάγκες. Προς το παρόν τα ταξινομήσαμε ερασιτεχνικά στα ράφια με τη βοήθεια κάποιων εθελοντών κατοίκων της Αγριάς και όταν κάποιος μας ζητήσει κάποιο βιβλίο προσπαθεί ο κ. Παπαχρήστος (εθελοντής συνεργάτης) να το βρει. Αλλά και πάλι συνεχίζουμε να ψάχνουμε κάποιον φοιτητή που θα θέλει να κάνει την πρακτική του». (Κ. Πορφυρογένη). Ο κ Παπαχρήστος ερωτηθείς εκ μέρους μας αν υπάρχει ενδιαφέρον για δανεισμό και διάβασμα βιβλίων ήταν απόλυτα αρνητικός, σύμφωνα με τη μέχρι τώρα εμπειρία του. «Όχι δεν έχει κανένα ενδιαφέρον. Ελάχιστοι είναι οι άνθρωποι (που διαβάζουν), είναι και θα είναι πιστεύω! (Απ. Παπαχρήστος, εθελοντής συνεργάτης Πορφυρογένειου Ιδρύματος). Παρόλα αυτά η έρευνα έδειξε ότι, αν και αρκετοί κάτοικοι της Αγριάς αγνοούν την ύπαρξη αυτών των βιβλίων, επιθυμούν την αξιοποίησή της. «Όχι δεν την γνωρίζω. Θα πήγαινα αν την ήξερα γιατί διαβάζω». (Αθ. Τσαβλίδη, Αγριώτισσα από το 2008, 53 ετών). 118

119 Οι προθέσεις της ΕΨΑ και οι απόψεις των κατοίκων για την ενεργή συμμετοχή των επιχειρήσεων της Αγριάς στα πολιτιστικά δρώμενα, καθώς και για την ανάληψη από αυτές πολιτιστικών πρωτοβουλιών Μια από τις ελάχιστες εναπομείνασες παλιές επιχειρήσεις στην Αγριά είναι η ΕΨΑ. Το παλιό εργοστάσιο της ΕΨΑ έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κοινωνική και οικονομική ζωή της Αγριάς και ειδικά στην αντίσταση κατά την περίοδο της Γερμανοϊταλικής Κατοχής. «Η ΕΨΑ τότε ήταν μια φωλιά πατριωτών. Ήταν Διευθυντής ο μακαρίτης ο Ψιάρης που είχε μαζέψει φτωχό κόσμο που δούλευαν. Είχε ένα ηλεκτροπαραγωγό ζεύγος που παρήγε ρεύμα και έδινε και στα σπίτια. Αυτό ήταν κάτι πολύ σημαντικό για την Αγριά». (Μ. Ραυτόπουλος, Πηλιορείτης, 81 ετών). Σήμερα, η ΕΨΑ αποτελεί σημείο αναφοράς για την Αγριά, η οποία προσδιορίζεται πλέον και αναγνωρίζεται πανελλαδικά ως η πόλη όπου βρίσκεται το εργοστάσιο ΕΨΑ. Τείνει δηλαδή να γίνει η επωνυμία αναγνώρισης (το brand name) της Αγριάς. Στα πλαίσια αυτής της έρευνας ο εκπρόσωπος του εργοστασίου, ερωτηθείς αν στις προσεχείς τους βλέψεις είναι και κάποια εμπλοκή με το Ελληνικό Δίκτυο Εταιρειών Κοινωνικής Ευθύνης, βοηθώντας την κοινωνία της Αγριάς στους τομείς της παιδείας, της υγείας, του πολιτισμού και του περιβάλλοντος, με απώτερο στόχο την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη της, απάντησε ότι κάτι τέτοιο δεν είναι στα προσεχή σχέδια της επιχείρησης. «Σαφώς, όμως, είναι μεγάλη η κοινωνική δράση της επιχείρησης σε πολλά πεδία και αφορά την ευρύτερη περιοχή του Βόλου. Αυτή η δράση είναι συνεχής και διακριτική με χορηγίες για φιλανθρωπικούς, αθλητικούς, πολιτιστικούς κ.λπ. σκοπούς. Φέτος δε που γιορτάζονται τα 90 χρόνια της ΕΨΑ διατέθηκαν πάνω από λίτρα αναψυκτικών από το δίκτυο Μπορούμε». (Π. Μίλης, Διευθυντής Μάρκετινγκ). Οι κάτοικοι της Αγριάς ερωτηθέντες αν επιθυμούν την ενεργό εμπλοκή της ΕΨΑ, αλλά και άλλων επιχειρήσεων στα πολιτιστικά δρώμενα της περιοχής απερίφραστα συμφώνησαν με την πρόταση. «Ναι, γιατί προβάλλονται κιόλας σαν επιχειρήσεις». (Άννα Μπανιά-Ματσούκα, μέλος συλλόγων, 56 ετών). «Μακάρι να μπορούσαν» (Π. Καρκαλά-Σαράντη, ξενοδόχος, 50 ετών). «Πρέπει. Η Αγριά, με τα μαγαζιά, με διάφορους χειρισμούς θα μπορούσαν να κρατήσουν τον τουρισμό». (Μ. Ραυτόπουλος, Πηλιορείτης, 81 ετών). «Φυσικά και θα ήθελα». (Αθ. Τσαβλίδη, Αγριώτισσα από το 2008, 53 ετών). Οι απόψεις και οι διαθέσεις των κατοίκων σχετικά με τη δημιουργία ενός πολιτιστικού χώρου μουσείου στην Αγριά Στην ερώτηση της έρευνάς μας αν επιθυμούν να δημιουργηθεί κάποιος πολιτιστικός χώρος όπου θα εκτίθενται κειμήλια και θα διοργανώνονται δράσεις των διαφόρων ομάδων-κατοίκων, όλοι οι ερωτηθέντες απάντησαν ένθερμα ότι ένα τέτοιο εγχείρημα είναι απαραίτητο για τη συνοχή των κατοίκων της Αγριάς και τη δημιουργία ενός ομογενούς κλίματος μεταξύ τους. «Βεβαίως, αυτός ο χώρος θα ήταν το πρόσωπο της Αγριάς, το παρελθόν και το μέλλον». (Μ. Ραυτόπουλος, Πηλιορείτης, 81 ετών). «Τελικά πιστεύω ότι κάποιο τέτοιος χώρος θα ήταν πολύ χρήσιμος, θα βοηθούσε να γίνει αυτή η επιθυμητή ώσμωση μεταξύ των διαφορετικών ομάδων στην Αγριά. Θα πρέπει να ψάξει κανείς αν 119

120 υπάρχουν στις οικογένειες παλιές φωτογραφίες και παλιά οικογενειακά κειμήλια και αν είναι διατεθειμένοι να τα προσφέρουν. Εν μέρει το Ίδρυμα από την αρχή ήθελε να λειτουργήσει κάπως έτσι, δηλαδή να φέρει τους Αγριώτες κοντά, μεταξύ τους δηλαδή, συγκεντώνοντάς τους για μια εκδήλωση στο Ίδρυμα.». (Κ. Πορφυρογένη, Πρόεδρος του Δ.Σ του Ιδρύματος Πορφυρογένη). «Αυτό το προσπαθήσαμε και εμείς, να φέρουμε κοντά τις διάφορες ομάδες, με την Ένωση γυναικών, τις διάφορες εκθέσεις κειμηλίων, ρούχων, ενδυμασιών, παλιών εργαλείων. Έπειτα κάναμε εκθέσεις στο Διόνυσο». (Ν. Σκοπελίτης, πρώην Πρόεδρος Κοινότητας Αγριάς, 72 ετών). «Ποιος δεν θα θελε να υπάρχει ένας τέτοιος χώρος και να υπάρχουν και δραστηριότητες για παιδιά, για μεγάλες γυναίκες και άντρες. Θα ήταν μια διέξοδος». (Π. Γεωργούλα, 65 ετών). «Σίγουρα θα ήταν καλό να υπάρχει αυτός ο χώρος και ο κάθε πολιτιστικός σύλλογος να κάνει δικές του εκδηλώσεις, να προβάλουν τα δικά τους». (Αρ. Τζαφόλιας, Θεσσαλός, 82 ετών). «Οπωσδήποτε, αυτό θα ήταν πολύ καλό. Αρέσουν στον κόσμο αυτά». (Β. Νταφόπουλος, Αγριώτης μετά το 2000, 59 ετών). «Αυτό είναι μια πολύ ωραία ιδέα, ένα έργο που θα μπορούσε να φέρει και κόσμο, τουρισμό». (Λ. Μπέικο, Αλβανός, 45 ετών). «Απαραίτητο σίγουρα. Ο,τιδήποτε γίνεται υπέρ του πολιτισμού χρειάζεται, επιβάλλεται». (Απ. Παιδόπουλος, Αγριώτης από το 2009, πρόεδρος συλλόγου, 47 ετών). Αρκετοί μάλιστα έχουν σκεφτεί ήδη τη δημιουργία ενός τοπικού μουσείου, καθώς πολλοί διαθέτουν αντικείμενα οικιακής ή επαγγελματικής χρήσης που αφορούν τις ιδιαίτερες πολιτιστικές παραδόσεις τους. «Θα μπορούσε να υπάρχει και βέβαια ένα μουσείο, γιατί όλοι θα είχαν να δώσουν κάτι. Θα μπορούσαν να έχουν ένα μόνιμο μικρό μουσείο, γιατί ειδικά οι παλιοί κάτοικοι από τη Δράκια και τον Άγιο Λαυρέντιο έχουν πολλά πράγματα. Εγώ έχω χαλκώματα αμεταχείριστα από την προίκα της μάνας μου με το μονόγραμμά της, ολόκληρη συλλογή, φτιαγμένα από ντόπιους μάστορες, όπως ο Τσιγκλιφής. Έχω και πολλά άλλα πράγματα, έργα τέχνης. Η Δράκια δούλευε κοπανέλι, κοφτό. Έχω, επίσης, παλιές οικογενειακές φωτογραφίες και από την Παραλία της Αγριάς». (Άρ. Χαλκιά Κατράκη, Πηλιορείτισσα, 70 ετών). «Είναι κάτι που επιθυμούμε και εμείς ως σύλλογος. Δεν θεωρούμε ότι πρέπει απαραίτητα να γίνει από το Δήμο. Το όνειρό μου είναι να γίνει ένας τέτοιος εκθεσιακός χώρος. Αν μας παραχωρούσαν ένα χώρο θα μπορούσαμε να το οργανώσουμε και εμείς, ως σύλλογος. Στην Αγριά υπάρχουν πολλά πράγματα που πρέπει να μπουν σε ένα τέτοιο χώρο, καθώς είχε πολλά παραδοσιακά επαγγέλματα (πεταλωτές, σαμαράδες, βαρελάδες, κιβωτοποιίες). Οι παλιές γυναίκες έχουν επίσης παλιά αντικείμενα και φωτογραφίες να δώσουν. Μπορούν να γίνει και μέσω κάποιου ευρωπαϊκού προγράμματος. Αυτό πρέπει να γίνει και για τα παιδιά μας, αλλά και για να το εκμεταλλευτούμε. Στο Valis έρχονται τόσα παιδιά σε πενταήμερες εκδρομές». (Ιδ. Κασσαβέτης, πρόεδρος πολιτιστικού συλλόγου, 51 ετών). «Εμείς που είμαστε σε συλλόγους, το έχουμε πει, να κάνουμε μια κίνηση και όσο ζουν ακόμα κάποια άτομα που είναι ογδόντα και ενενήντα χρονών και έχουν κάποια πράγματα, να τους πλησιάσουμε και να μας τα δώσουν. Και εμείς έχουμε κάποια πράγματα, αλλά δεν υπάρχει χώρος. Υπάρχει ο Διόνυσος αλλά δεν ξέρουμε πώς μπορούμε να τον πάρουμε. Επίσης, θα μπορούσε να γίνει στο υπόγειο του Πολιτιστικού Ιδρύματος Πορφυρογένειου. Εμείς θα μπορούσαμε να μαζέψουμε τα αντικείμενα αν μας το διέθετε το χώρο το Πορφυρογένειο». (Άννα Μπανιά Ματσούκα, μέλος πολιτιστικών συλλόγων, 56 ετών). 120

121 Πιστεύω ότι πιο πολύ θέρμη έχουν οι πολίτες να το κάνουν, επειδή η δημοτική αρχή ασχολείται με άλλα πράγματα. Ξέρω και άλλα άτομα που ενδιαφέρονται για κάτι τέτοιο Εγώ έχω πολλά εργαλεία από το ξυλουργείο του πατέρα μου και παλιές φωτογραφίες που θα μπορούσα να διαθέσω». Το έχουμε συζητήσει και με το Δήμο (Βόλου) αλλά λένε ότι δεν μπορούν να μας διαθέσουν τέτοιο χώρο, παρόλο που υπάρχουν ιδιόκτητα αναξιοποίητα κτήρια του Δήμου». (Ν. Κοντογιάννη, μέλος πολιτιστικού συλλόγου, Πηλιορείτισσα, 52 ετών). «Θα μου άρεσε κάτι τέτοιο. Το έχω σκεφτεί και εγώ για ένα χώρο (που διαθέτω), στον οποίο φαντάζομαι θα μπορούσα να κάνω κάτι, κάποια στιγμή στο μέλλον. Το θεωρώ πάρα πολύ θετικό αυτό το πράγμα, αλλά δεν ξέρω ποιος θα έχει την πρωτοβουλία να το ξεκινήσει και να το προωθήσει όλο αυτό». (Μ. Στόικου, Πηλιορείτισσα & απόγονος Μακεδόνα, 51 ετών). «Αν το αναλάβουν άνθρωποι ικανοί, δραστήριοι θα ήταν πολύ ωραίο. Σε όλα τα μέρη υπάρχει κάτι αντίστοιχο. Έχω κάποια πράγματα από την πεθερά μου, που ψάχνω να το δώσω σε ένα σύλλογο. Παλιότερα είχα περισσότερα». (Σ. Δημητρακόπουλος, Αγριώτης από το 1970, 79 ετών). «Εμείς σαν οικογένεια έχουμε πολλά παλιά έγγραφα, ακόμα και τούρκικα με αραβική γραφή. Ο παππούς του άντρα μου επί Τουρκοκρατίας ήταν βάιλας, ένα είδος διορισμένου μάρτυρα σε συμβόλαια. Αλλά και αντικείμενα παλιά, όπως ένα ξίφος». (Ρ. Αδάμου, πρώην δημοτική σύμβουλος, Πηλιορείτισσα, 69 ετών). «Έχω μια παλιά στολή της γιαγιάς μου, που την φορούσαμε με την αδερφή μου τότε που πηγαίναμε στο χορό. Αυτή θα μπορούσα να την προσφέρω» Ελ. Μπέικο, Αλβανή). «..Εδώ έχουμε ζήσει ένα κομμάτι από τη ζωή μας, σχεδόν είκοσι χρόνια. Θα θέλαμε να βάλουμε και εμείς κάτι δικό μας. Γιατί στο τέλος και εμείς θα έχουμε αφήσει κάτι εδώ». (Α. Μούτσο, Αλβανός, 44 ετών). «Η Αγριά είναι ένας ανεκμετάλλευτος τουριστικός πόρος. Θα μπορούσαν να γίνουν θεαματικά πράγματα και πρώτα απ όλα να κάνει πιο έντονη την πολιτιστική της εικόνα. Δεν υπάρχει κάτι σχετικό για το οποίο η Αγριά να αποτελεί στόχο, προορισμό». (Π. Καρκαλά Σαράντη, ξενοδόχος, Πηλιορείτισσα, 50 ετών). Ο Ν. Στόικος, πρώην αντιδήμαρχος της Δημοτικής Ενότητας Αγριάς, θεωρεί ότι η Αγριά διαθέτει αρκετούς κλειστούς πολιτιστικούς χώρους και αυτό που της λείπει είναι κάποια υπαίθρια καλλιτεχνική σκηνή. «Στην Αγριά υπάρχει το Πορφυρογένειο Ίδρυμα όπου μπορεί να γίνει ένα συνέδριο, μια ομιλία, μια διάλεξη. Αυτό που μπορεί να γίνει είναι ένα υπαίθριο θέατρο στο παλιό νταμάρι, στο δρόμο προς τη Δράκια. Μπορούμε ακόμα να κάνουμε ένα μικρό αμφιθέατρο με φιλικά υλικά στο Σουτραλί». (Ν. Στόικος, πρώην αντιδήμαρχος Δημοτικής Ενότητας Αγριάς, 55 ετών) Βέβαια στη συνέχεια παραδέχεται ότι: «Αυτή η πολυμορφία και πολυχρωμία φυλών έχει δημιουργήσει μια ανάγκη για ένα κέντρο όπου θα γίνει ένα πάντρεμα, να γνωρίσει ο ένας τον άλλον. Αυτό θα έπρεπε να είναι ένα μουσείο της ιστορίας της Αγριάς. Αυτό που προτείνεις είναι μια πολύ ωραία ιδέα, που θα μπορούσε να γίνει. Το θέμα όμως δεν είναι να κάνεις ένα μουσείο αλλά να το λειτουργήσεις. Ωραία είναι αυτά που λες, αλλά είναι για το Βόλο του 2020 και μετά!» (Ν. Στόικος, Αντιδήμαρχος της Δημοτικής Ενότητας Αγριάς, 55 ετών). 121

122 3.3 Παρουσίαση των συνολικών συμπερασμάτων της Έρευνας Κάθε πόλη φτιάχνεται με το μόχθο, τις ιδέες και τον ενθουσιασμό των κατοίκων της, που τη πλάθουν με τα έργα τους, τις συμπεριφορές τους και τις αντιλήψεις τους, σιγά-σιγά σε συγκεκριμένο τόπο, με τη δική του ιδιαίτερη φυσιογνωμία, όψη και χαρακτήρα. 323 Η Αγριά, όπως είδαμε, είναι μια πόλη που ξεκίνησε ως φυσικό επίνειο δύο ορεινών πηλιορείτικων χωριών, με μεγάλη αγροτική δραστηριότητα, παράλληλα με μια αξιόλογη βιοτεχνία. Τα κτήματά τους έφταναν μέχρι τις πλαγιές του βουνού και την ακροθαλασσιά. Η πλούσια γεωργική παραγωγή σε φρούτα και ελιές και η έντονη εμπορική και μεταποιητική δραστηριότητα γύρω από την ελιά τους ώθησε σιγά-σιγά να εγκατασταθούν κοντά στη θάλασσα. Πολλά άλλα επαγγέλματα ήταν απότοκοι αυτής της δραστηριότητας. Έτσι δημιουργήθηκε σιγά σιγά η Αγριά. Αρχικά ενσωματώθηκε στον ενιαίο Δήμο Νηλείας, αλλά γρήγορα απέκτησε δικούς της πόρους και ανεξαρτητοποιήθηκε σε αυτόνομη κοινότητα από το 1912 ως το 1999, οπότε έγινε Καποδιστριακός Δήμος μαζί με τη Δράκια. Από το 2010 αποτελεί δημοτική ενότητα του ευρύτατου καλλικρατικού Δήμου Βόλου, με πολλά προβλήματα και παράπονα από τους δημότες της. Μετά το 1922, προστέθηκαν στους κατοίκους της Αγριάς οι πρόσφυγες που ήρθαν από τον Πόντο, την Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία με πλούσια πολιτιστική παράδοση. Μαζί τους έφεραν τα δικά τους τραγούδια, χορούς, ενδυμασίες, φαγητά και τα ιδιαίτερά τους ήθη και έθιμα. Μετά το 1950, η έντονη ανάπτυξη, που προήλθε από τον εκσυγχρονισμό της γεωργίας, των συγκοινωνιών και των τεχνικών υποδομών των βιοτεχνιών βιομηχανιών, αναζήτησε νέα εργατικά χέρια. Στο μεταξύ, οι αλλεπάλληλοι σεισμοί που έπληξαν τη Μαγνησία εκείνη την εποχή και οι φυσικές καταστροφές (παγετοί, πλημμύρες, αφορία κ.λπ.) έφεραν αρκετούς πηλιορείτες αγρότες σε δύσκολη οικονομική κατάσταση και τους ανάγκασαν να πουλήσουν γη. Έτσι, αρκετά ελαιοπερίβολα άλλαξαν χρήση, οικοπεδοποιήθηκαν και πουλήθηκαν. Την ευκαιρία αυτή άδραξαν οι μέχρι τότε εποχιακοί εργάτες στα περιβόλια και τις ελαιουργίες της Αγριάς. Αυτοί οι νέοι κάτοικοι, πλέον, που ήρθαν κυρίως από τη Δυτική Θεσσαλία αλλά και από την Ευρυτανία, την Ήπειρο και τη Μακεδονία, οι επονομαζόμενοι συλλήβδην από τους ντόπιους «Βλάχοι», αγόρασαν φτηνή γη στις παρυφές του χωριού, πήραν και αυτοί δάνεια ως σεισμόπληκτοι και εγκαταστάθηκαν μόνιμα. Αυτοί είχαν αξιόλογο μουσικοχορευτικό πολιτισμό και κάποιες από τις ωραιότερες τοπικές ενδυμασίες των Βαλκανίων. Κάποιοι λιγότεροι ήταν θύματα πολέμου, τα χωριά τους βρέθηκαν στη δίνη του εμφυλίου πολέμου της δεκαετίας του 40 και αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εστίες, λόγω κατάρρευσης της αγροκτηνοτροφικής τους οικονομίας. Μετά το 1990, στην περιοχή συνέρευσαν αλλοδαποί οικονομικοί μετανάστες από την Αλβανία κυρίως και λιγότερο από άλλες πρώην ευρωπαϊκές ανατολικές σοσιαλιστικές χώρες (Βουλγαρία, Ρουμανία κ.λπ.) ή ασιατικές τελευταία. Με την έλευση της οικονομικής κρίσης πολλοί έφυγαν. Έμειναν όσοι είχαν αγοράσει σπίτια, είχαν φτιάξει οικογένεια και είχαν στεριώσει κάπως επαγγελματικά. Και από το 2000 και μετά υπάρχουν πολλοί Έλληνες αστοί, συνταξιούχοι ή εργαζόμενοι που αγόρασαν οικόπεδα και έκτισαν σπίτια στην Αγριά. Αυτοί είναι 323 Ι. Στεφάνου, 2000:

123 οι τελευταίοι νεοφερμένοι κάτοικοι της Αγριάς, που προσπαθούν να ενσωματωθούν στην τοπική κοινωνία. Παλιότερα σε κάθε ομάδα κατοίκων της Αγριάς υπήρχε μια σχετική ομοιογένεια που τη διαφοροποιούσε, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό από τις άλλες. Τα όρια δράσης της καθεμιάς οριοθετούνταν από κάποιες εδαφικές ενότητες που ανέκυψαν με τον ταυτόχρονο σχηματισμό των επιμέρους γειτονιών (Δρακιώτικα Αγιολαυρεντίτικα Προσφυγικά Βλάχικα, Παχτούρι κ.λπ. Σήμερα αυτές οι εστίες δύσκολα ανιχνεύονται. Οι διάφορες ομάδες έχουν αναμειχθεί, λιγότερο ίσως η περιοχή των προσφυγικών. Βέβαια η ανάμειξη δεν έφερε και την ουσιαστική επικοινωνία μεταξύ τους. Υπάρχουν αρκετοί πολιτιστικοί σύλλογοι, που λειτουργούν όμως, αν όχι ανταγωνιστικά, χωρίς οριζόντιες συνεργασίες και συλλογικό όραμα. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι η πορεία της Αγριάς είναι εντυπωσιακή και, παρόλες τις διακυμάνσεις, σίγουρα είναι ανοδική. Τα τελευταία τριάντα χρόνια γνώρισε μια σημαντικότατη δημογραφική αύξηση που αλλοίωσε του παλιούς οικιστικούς πυρήνες της μικρής έως τότε κωμόπολης. Παράλληλα, καθώς οι υπάρχουσες υποδομές δεν επαρκούν, δημιουργήθηκαν κάποια προβλήματα στο επίπεδο του αστικού περιβάλλοντος, με συνακόλουθες δυσμενείς επιπτώσεις στην ποιότητα της ζωής, όπως η έλλειψη χώρων αναψυχής και στάθμευσης, πεζοδρομίων, προβλήματα καθαριότητας, ηχορύπανσης και κυκλοφοριακής επιβάρυνσης σε κεντρικούς και παραθαλάσσιους δρόμους τους καλοκαιρινούς μήνες. Το φαινόμενο της αστικοποίησης και της πληθυσμιακής συγκέντρωσης είναι σίγουρα αποτέλεσμα της εγκατάλειψης των αγροτικών δραστηριοτήτων από τους νέους. Αρκετοί κληρονόμοι των παλιών περιβολιών και των κτημάτων μετέτρεψαν αυτά σε οικόπεδα και τα πωλούν. Οι επιχειρήσεις εστίασης συνεχώς αυξάνονται. Η φυσιογνωμία της πόλης αλλάζει ραγδαία. Η Αγριά βρίσκεται κοντά στο Βόλο, προσεγγίζεται εύκολα με αστική συγκοινωνία ή ιδιωτικό μέσο και μπορεί εύκολα να απολαύσει κανείς τις δυνατότητες διασκέδασης που προσφέρει. Σύμφωνα με τις προφορικές συνεντεύξεις διαφόρων κατοίκων, αντιπροσωπευτικών από κάθε κοινωνική ομάδα αναδείχτηκαν τα εξής συμπεράσματα: Η αρχική μετεγκατάσταση των Πηλιορειτών στην Αγριά από τα προγονικά χωριά κυρίως, Δράκια και Άγιο Λαυρέντιο, στις αρχές του 20 ου αιώνα έγινε γιατί αυτή ήταν πιο βατή περιοχή και λόγω της ραγδαίας της ανάπτυξης προσέφερε περισσότερες ευκαιρίες για μια καλύτερη ζωή. Εξάλλου, στην Αγριά ήταν και τα κτήματά τους που η φροντίδα τους απαιτούσε την καθημερινή παρουσία τους. Οι πρόσφυγες, που βρέθηκαν στη Μαγνησία, την προτίμησαν γιατί ήταν εξοικειωμένοι με τη θάλασσα και η ανάπτυξη της περιοχής τους προσέφερε σίγουρη απασχόληση. Οι πρόσφυγες και οι υπόλοιποι Θεσσαλοί, Ηπειρώτες, Ευρυτάνες κ.ά., που ήρθαν ως εσωτερικοί οικονομικοί μετανάστες ή ως πληγέντες από τον εμφύλιο πόλεμο του , αρχικά αντιμετώπισαν μια αδικαιολόγητη υπεροπτική συμπεριφορά από τους ντόπιους Πηλιορείτες. Με το πέρασμα των χρόνων και με σκληρή δουλειά λίγο πολύ ενσωματώθηκαν στην τοπική κοινωνία. Μπορεί στο μεταξύ να έγιναν και κάποιες επιμειξίες ή να απέκτησαν κάποιο κύρος λόγω επαγγελματικής ή κοινωνικοοικονομικής ανέλιξης. Πάντως, σύμφωνα με μαρτυρίες μεγαλύτερων σε ηλικία κατοίκων της Αγριάς, τα πηλιορείτικα σπίτια δύσκολα ανοίγουν, ακόμα και σε απογόνους επήλυδων δεύτερης γενιάς, αν προηγουμένως δεν τους πείσουν για το κοινωνικο- οικονομικό τους έρμα. 123

124 Αυτή η εντύπωση είναι λιγότερο έντονη μεταξύ των νεότερων κατοίκων. Αλλά προς τι οι πικρόχολες επικρίσεις; Πάντα και παντού το ίδιο δεν συμβαίνει; Εξάλλου, στη συγκεκριμένη περίπτωση ούτε οι άλλοι το έχουν και πολύ ανάγκη, καθώς έχουν τα δικά τους σόγια για να συγχρωτισθούν και να επικοινωνήσουν, κατά πως αυτοί ξέρουν. Οι καινούριοι αλλοδαποί οικονομικοί μετανάστες είναι πολύ ευγνώμονες προς τους Αγριώτες, συλλήβδην. Στο όνομα των παλιών εργοδοτών τους πίνουν νερό και διατείνονται ότι τους υποστήριξαν πολύ στο ξεκίνημά τους. Βλέπουμε ότι η μνήμη ως αυτοάμυνα επιλέγει να θυμάται τα ευχάριστα και αποδιώχνει συστηματικά ό,τι της είναι δυσάρεστο. Από τους νεότερους κατοίκους, Βολιώτες και μη, όσοι έχουν μικρά παιδιά στα σχολεία ή δραστηριοποιούνται σε συλλόγους εύκολα κοινωνικοποιούνται και δεν νοιώθουν ξένο σώμα στην Αγριά. Οι μεγαλύτεροι ή οι ηλικιωμένοι παρακολουθούν τις πολιτιστικές εκδηλώσεις του Πορφυρογένειου Ιδρύματος ή συχνάζουν στα ουζερί της Αγριάς και περνούν ευχάριστα. Κάποιοι, όμως, που μαζί με τον ερχομό τους ήρθε και η οικονομική κρίση, δυσκολεύονται να απολαύσουν ό,τι καλό έχει να τους προσφέρει η Αγριά. Ο απρόσωπος και δυσκίνητος καλλικρατικός Δήμος Βόλου, στον οποίο ανήκει πλέον και η Αγριά, συνέτεινε στη δημιουργία της αρνητικής εικόνας τους για την πόλη. Εν κατακλείδι, λοιπόν, η πολυπόθητη ώσμωση των κατοίκων της Αγριάς είναι το πολυπόθητο αμφισβητούμενο. Κάποιοι κάτοικοι το θέτουν τελεσίδικα: οι παλιότεροι μετανάστες και πρόσφυγες έχουν ενσωματωθεί πλέον στην Αγριά χωρίς όμως να έχει προκύψει και μια κοινή κουλτούρα ή ένα πολιτισμικό αλισβερίσι. Κάποιοι Σύλλογοι το επιδιώκουν με διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις και συνάξεις για την αντιμετώπιση των καθημερινών ζητημάτων. Οι περισσότερες προσπάθειες όμως ακολουθούνται από λίγα ενεργά μέλη, καθώς η αδυσώπητη καθημερινότητα ελλοχεύει παντού και ιδίως όταν δεν υπάρχει αποφασιστικότητα και οργάνωση προτεραιοτήτων. Το Πορφυρογένειο Ίδρυμα, στα είκοσι χρόνια λειτουργίας του, έχει παγιωθεί στις συνειδήσεις των κατοίκων ως ένας χώρος προσφοράς πολιτιστικών έργων ποιότητας. Θα επιθυμούσαν όμως να προσαρμόσει περισσότερο το πρόγραμμά του στις ανάγκες τους και τις τοπικές παραδόσεις και επιτέλους να λειτουργήσει η Βιβλιοθήκη. Και όλα αυτά να έχουν περισσότερους αποδέκτες με μια καλύτερη δημοσιοποίηση. Όλοι οι κάτοικοι, επίσης, επιθυμούν την άμεση ή έμμεση συμβολή των οικονομικών μονάδων στα πολιτιστικά δρώμενα της Αγριάς. Ο εκπρόσωπος της ΕΨΑ ερωτηθείς σχετικώς απάντησε ότι δεν τους ενδιαφέρει, προς το παρόν τουλάχιστον, η άμεση ανάληψη πρωτοβουλιών μέσω του Δικτύου Εταιρειών Κοινωνικής Ευθύνης. Φυσικά συνεχίζει όμως ως χορηγός, σε είδος συνήθως, την κοινωνική βοήθεια σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και σε πολιτιστικές διοργανώσεις διαφόρων φορέων. Η πρόταση της παρούσας εργασίας για τη δημιουργία ενός πολιτιστικού χώρου μουσείου, για την προβολή των ιδιαίτερων πατρογονικών εθίμων και άλλων ιδιαίτερων στοιχείων κάθε ομάδας μέσα από ποικίλες δράσεις με απώτερο σκοπό την αλληλοδιάδραση και αλληλοκατανόηση, αρέσει σε όλους και την χαρακτηρίζουν πολύ ενδιαφέρουσα. Κάποιοι μάλιστα που είναι ενεργά μέλη σε συλλόγους ως πιο ευαισθητοποιημένοι σε κοινωνικά και πολιτισμικά θέματα το έχουν σκεφτεί ήδη και ψάχνουν τρόπους πρακτικής εφαρμογής αυτής της ιδέας, ξεπερνώντας τα στενά πλαίσια της Δημοτικής Αρχής. 124

125 Ισχυρίζονται ότι είναι προτιμότερο να υλοποιηθεί από ένα ευέλικτο σχήμα ανθρώπων με μεράκι, γνώσεις και όρεξη για δουλειά. 324 Πολλοί κάτοικοι, ιδίως Πηλιορείτες, διαθέτουν παλιά αντικείμενα οικιακής ή επαγγελματικής φύσεως τα οποία επιθυμούν να παραχωρήσουν σε κάποιο σχετικό φορέα. Αυτό πιστεύουν ότι λείπει από την Αγριά και ότι θα συντελέσει στην ενιαία εικόνα της. Θα προσφέρει στον τουρισμό, αλλά θα είναι και παρακαταθήκη ιστορίας για τις νεότερες και επερχόμενες γενιές Αγριωτών. Με αφορμή την Αγριά, παρατηρούμε ότι οι σχετικές μελέτες, που αποφαίνονται ότι οι μικρές πόλεις μέχρι 20 χιλιάδες κατοίκους θεωρούνται η δυναμικότερη ομάδα πόλεων με μεγάλες δυνατότητες ανέλιξης και θετικής αναπτυξιακής προοπτικής, επιβεβαιώνονται. Ήδη από τη δεκαετία του 1980, οι πόλεις αυτές γνώρισαν ιδιαίτερη οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη. Οι βασικότεροι παράγοντες που καθιστούν αυτές ελκυστικές για την εγκατάσταση νέων κατοίκων και επιχειρήσεων είναι κυρίως η καλύτερη ποιότητα ζωής που χαρακτηρίζει αυτές σε σύγκριση με τις μεγάλες πόλεις. Συγκεκριμένα η χαμηλή δόμηση, η διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, οι μικρές αποστάσεις μέσα στην πόλη, ταχύτερη μετακίνηση, μικρότερη μόλυνση του περιβάλλοντος, στενότερη σχέση μεταξύ δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος, μεγαλύτερη αίσθηση ταυτότητας στο χώρο και στην τοπική κοινωνία. Επιπλέον, η μεγάλη τεχνολογική εξέλιξη στους τομείς των τηλεπικοινωνιών και της πληροφορικής έδωσε νέες δυνατότητες επιλογής του τόπου εγκατάστασης για τους κατοίκους και τις επιχειρήσεις. 325 Ως τελικό συμπέρασμα της βιβλιογραφικής επισκόπησης και της έρευνας που έγινε κατά την παρούσα εργασία, αποδεικνύεται ότι η Αγριά αλλά και η ευρύτερη περιοχή του Πηλίου και του Βόλου είναι ένας τόπος συνεχής υποδοχέας νέων κατοίκων. Παλιά, παρακινούμενοι από ποικίλες ιστορικές και κοινωνικοπολιτικές συγκυρίες, για πολλούς αιώνες και μέχρι τα μέσα του 19 ου αιώνα, αρχικά ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στο Πήλιο και έπειτα στις παράλιες περιοχές. Αυτή η αέναη συσσώρευση πληθυσμού στη Μαγνησία που τη διαλέγει ως μόνιμο τόπο διαμονής του, αν μη τι άλλο, αποδεικνύει περίτρανα την προνομιακή θέση που κατέχει η περιοχή σε ευκαιρίες ανάπτυξης, ευημερίας και ποιότητας ζωής. Σήμερα, είναι εντυπωσιακή η διαπίστωση πόσα διαφορετικά ρεύματα μικρότερων ή μεγαλύτερων ομάδων πληθυσμού, αλλά και μεμονωμένων ατόμων ή οικογενειών έχουν μετοικήσει μόνιμα πλέον στην Αγριά και την ευρύτερη περιοχή. Κατά την έρευνα βρέθηκαν κάτοικοι από όλες τις περιοχές της Ελλάδας. Την διάλεξαν ως τόπο διαμονής τους επειδή τους άρεσε και συνεχίζουν να τη βρίσκουν όμορφη παρόλα τα παράπονα που έχουν από τους εκπροσώπους της Δημοτικής Αρχής. Συγκεκριμένα, ζητούν επισταμένα την πεζοδρόμηση της παραλιακής οδού σε συνδυασμό με την επίσπευση της περιφερειακής οδού. Και φυσικά περισσότερη φροντίδα και καθαριότητα για όλες τις γειτονιές. Ο εκπρόσωπος της τελευταίας δημοτικής αρχής, κύριος Στάικος μας περιέγραψε την πορεία και την πρόοδο όλων των έργων που βρίσκονται σε εξέλιξη. Η απερχόμενη δημοτική αρχή φαίνεται να είχε όραμα και στρατηγική. Πολλές από τις διαπιστώσεις και τις προτάσεις μας τις ασπάζεται και μάλιστα έχει προτείνει τη λειτουργία πινακοθήκης και κάποιων δραστηριοτήτων σε ιδιόκτητο του δήμου παραλιακό κτίριο, κατά το πρότυπο άλλων τουριστικών περιοχών. 324 Ιδ. Κασσαβέτης, Αν. Μπανιά-Ματσούκα, Μ. Στόικου. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις. 325 Γοσποδίνη, Άσπα, 2000:

126 Πάντως, μέσα από τις προσωπικές μαρτυρίες των κατοίκων της Αγριάς διαφαίνεται η έντονη αγωνία τους για το μέλλον της Αγριάς. Η πορεία της οικονομίας της των τελευταίων χρόνων είναι έκδηλη. Η Αγριά, στα χνάρια μιας γενικότερης εθνικής πολιτικής αλλάζει συνεχώς φυσιογνωμία. Χάνει τον αγροτικό της χαρακτήρα και την ήπια βιοτεχνική οικονομία, της σε τομείς που σχετίζονται ή εξαρτώνται από την ελαιοκομία και τη φρουτοπαραγωγή της περιοχής. Διαπιστώνουμε ότι σήμερα δεν υπάρχει καμιά ελαιουργία στην Αγριά και ο Γεωργικός Συνεταιρισμός Πηλίου μετακόμισε δίπλα στα Λεχώνια. Αυτή ή μετακίνηση των ελαιουργιών στις βιομηχανικές ζώνες της Μαγνησίας ήταν απαίτηση όλων των φορέων για απομάκρυνσή τους, καθώς δεν ήταν δυνατόν, στον περιορισμένο χώρο που δραστηριοποιούνταν, να αναπτύξουν σύγχρονες υποδομές διαχείρισης των λυμάτων τους. Οι μόνες παλιές επιχειρήσεις που μπόρεσαν να εκσυγχρονιστούν και να παραμείνουν στην Αγριά είναι η ΕΨΑ και η Οξοποιία. Από μια σχετική εργασία του Λυκείου Αγριάς που έγινε τη δεκαετία του 1990 αλιεύουμε την εξής επισήμανση: «Ένα από τα περιβαλλοντικά προβλήματα της περιοχής είναι η εκτεταμένη ρύπανση της θάλασσας από τη ρίψη λυμάτων και αποβλήτων από εργοστάσια και ελαιαποθήκες, που δεν διαθέτουν καμιά επεξεργασία καθαρισμού, καθώς και το υπάρχον δίκτυο υπονόμων που καταλήγουν στη θάλασσα. Επιπλέον, η Αγριά, λόγω της κοντινής απόστασης των σπιτιών από τη θάλασσα αντιμετωπίζει πρόσθετο λόγο ρύπανσης από τα οικιακά απόβλητα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την καταστροφή της βιοκοινωνίας της». 326 Πάντως, το πρόβλημα της αποχέτευσης σύντομα θα λυθεί, καθώς σχετικό έργο βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη. Παράλληλα αυξάνονται οι διάφορες επιχειρήσεις εστίασης και ήπιας διασκέδασης. Αυτή η φυγή των επιχειρήσεων, που χρωμάτιζαν τη φυσιογνωμία του τοπίου της Αγριάς, ήταν αναπόφευκτη. Τώρα επιχειρείται να αναδειχθεί το πρόσωπο μια πόλης που στηρίζει την ανάπτυξή της κυρίως στον τουρισμό. Ποιον τουρισμό, όμως; τον μαζικό, ή έστω τον γαστρονομικό; Ήδη, η Αγριά θεωρείται από όλους, σχεδόν, προάστιο του Βόλου, όπου ο καθένας μπορεί να απολαύσει τον καφέ του ή το ουζάκι του ατενίζοντας τις βάρκες να λικνίζονται στα γαλανά, αλλά πόσο καθαρά νερά της θάλασσας; Το ερώτημα είναι αν έχει χαραχθεί κάποια συντονισμένη στρατηγική από το Δήμο και τους ενδιαφερόμενους ιδιώτες για τη βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη πολιτική ανάπτυξης αυτού του τομέα, έχοντας υπόψη τα όρια αντοχής της πόλης, στη λογική μιας βιώσιμης ανάπτυξης που λαμβάνει υπόψη της όλους τους συμβαλλόμενους παράγοντες, οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτιστικούς και τεχνολογικούς; Έχει σκεφθεί κάποια μέτρα ή άλλα έργα που θα εξισορροπήσουν τη μονομερή ανάπτυξη αυτού του παραγωγικού τομέα, όπως την ίδρυση ενός ανεξάρτητου πολιτιστικού χώρου, που θα χρησιμοποιείται ως πολυκέντρο ποικίλων πολιτιστικών δράσεων, ακολουθώντας το γόνιμο παράδειγμα κάποιων άλλων πόλεων, όπως της Βέροιας ή της Καλαμάτας; Ποια μορφή ανάπτυξης τέλος πάντων οραματίζονται οι δημοτικοί άρχοντες για αυτή την πόλη, πριν αυτή γιγαντωθεί ανεξέλεγκτα; Όλοι αυτοί οι προβληματισμοί, που αποτελούν και αιτήματα των κατοίκων της, παλιών και νεότερων, τέθηκαν υπόψη στον αντιπρόσωπο της τελευταίας δημοτικής αρχής που η θητεία της έληξε τον Αύγουστο του Αυτή, η απερχόμενη δημοτική αρχή ισχυρίζεται ότι είχε δρομολογήσει διάφορα έργα που θα αναδείκνυαν συντονισμένα τη συλλογική τουριστική 326 Λύκειο Αγριάς, 199,: 15, 17 (Περιβαλλοντικά προβλήματα του Δυτικού Πηλίου) 126

127 φυσιογνωμία της Αγριάς και θα σταματούσαν θεσμικά τις αδηφάγες βλέψεις των εφήμερων καιροσκόπων του εύκολου κέρδους. Για την επίτευξη αυτών των στόχων από τους διαδόχους τους, του ενιαίου πλέον καλλικρατικού Δήμου Βόλου, εκφράζονται από πολλούς έντονες ανησυχίες και σκεπτικισμός κατά πόσον θα είναι στις προσεχείς προτεραιότητές τους 127

128 3.4 Προτάσεις Η οικονομία του πολιτισμού και της δημιουργίας αποτελεί τα τελευταία χρόνια προσφιλές θέμα μελέτης στη διεθνή οικονομική σκηνή και επικρατεί στις συζητήσεις για τη χάραξη αναπτυξιακής στρατηγικής τόσο στις ανεπτυγμένες όσο και στις αναδυόμενες οικονομίες. Επιπλέον, στην παρούσα περίσταση της κρίσης χρέους και ύφεσης, ο τομέας αυτός φάνηκε ιδιαίτερα ανθεκτικός. Ο πολιτισμός αποτελεί μια δέσμη δραστηριοτήτων που παράγουν εμπορεύσιμα αγαθά και υπηρεσίες χρησιμοποιώντας «σπάνιους» παραγωγικούς συντελεστές, καθώς το καλλιτεχνικό κεφάλαιο με την πάροδο του χρόνου αποκτά μεγαλύτερη αξία. Γι αυτό και ενδιαφέρει την οικονομική επιστήμη και οικονομική πολιτική. Την χώρα μας την ενδιαφέρει ιδιαίτερα και από την άποψη της αναπτυξιακής πολιτικής, καθώς είναι ένας τομέας καταρχήν βιώσιμος, συνεισφέρει στην απασχόληση και στην τοπική ανάπτυξη, συμβάλλει στη δημιουργικότητα, την αυτοπεποίθηση και το γόητρο της κοινότητας. Σε βάθος χρόνου δε, συσσωρεύεται μια «παράδοση» που αποτελεί κοινωνικό κεφάλαιο για τις επερχόμενες γενεές. 327 Κοινωνικό συμβόλαιο, με το νόημα που έχουν δώσει στον όρο οι Bourdieu, Coleman και Putnam, είναι ένα σύνολο μη οικονομικών πόρων που αποδίδονται σε άτομα ή σε μια ομάδα που συνδέονται μεταξύ τους με εμπιστοσύνη, αμοιβαιότητα και κοινούς κανόνες συμπεριφοράς. Αυτό το πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων, που συνήθως κινείται σε εθελοντικά πλαίσια, διευκολύνει τη συνεργασία και τη συλλογική δράση μεταξύ των ανθρώπων, με απώτερο στόχο το γενικότερο συμφέρον. 328 Σήμερα ο πολιτισμός δεν είναι κάτι δεδομένο. Είναι κάτι που πρέπει να το επαναοικοδομήσουμε. Ποτέ μέχρι τώρα στις πολιτικές αποφάσεις δεν υπήρχε χώρος για τη σύγχρονη κουλτούρα, σχολιάζει η Μυρσίνη Ζορμπά, και πάντα στη διαχείριση του πολιτισμού επικρατούσε τελικά ο τυχοδιωκτισμός. Τώρα όμως τα πράγματα είναι πολύ πιο σοβαρά, διότι η κουλτούρα, που τη θεωρούσαμε απλή αντανάκλαση της πραγματικότητας, πρωταγωνιστεί στις αλλαγές. Ήδη κάτω από το τραπέζι αναδιαρθρώνεται το πολιτιστικό τοπίο, ενώ ακυρώνεται το κοινωνικό κράτος. Σε περιόδους έντονης οικονομικής ύφεσης οι επενδύσεις σε πολιτιστικές υποδομές και δράσεις μπορεί να θεωρηθούν πολυτέλεια από κάποιους. Στην πραγματικότητα, όμως, συμβαίνει το αντίθετο. Μπορούν να προσφέρουν πολλές ευκαιρίες και να αποτελέσουν ρυθμιστές της κοινωνικής ισορροπίας, εξαιτίας των πολλαπλασιαστικών οικονομικών ωφελειών που απορρέουν από τη λειτουργία τους. Επίσης, πρωταρχικό μέλημα των ιθυνόντων πρέπει να είναι η πιστή ανταπόκριση στις ιδιαίτερες ανάγκες των ενδιαφερόμενων χρηστών τους. 329 Έχοντας υπόψη το νέο διεθνές αναπτυξιακό υπόδειγμα, στο οποίο η οικονομία της γνώσης και της τεχνολογίας συναντάται με την οικονομία του πολιτισμού και της δημιουργίας, η ελληνική πολιτεία, αλλά και η τοπική αυτοδιοίκηση θα πρέπει να επικεντρωθεί στα ορατά πλέον οφέλη της έξυπνης οικονομίας. Επομένως, η πρόκληση είναι να μεταστραφεί η τρέχουσα πολιτική πολιτιστικής διαχείρισης από τη στατική κληροδότηση στη δυναμική προσέγγιση, μέσω της παραγωγής νέων μορφών πολιτισμού. 330 Η παγκόσμια οικονομική κρίση και επιπλέον 327 Κ. Καραμπάτσου Παχάκη, 2000: Π. Καραμέτου Κ. Αποστολόπουλος 2011: APOSTOLOPOULOS_K_21.pdf, ανακτ Μ. Ζορμπά, 2013: ανακτ Σ. Λαζαρέτου, 2014: 3 128

129 η ιδιάζουσα δεινή οικονομική κατάσταση της Ελλάδας με την παρατεταμένη ύφεση και ανεργία, καλεί τους ιθύνοντες δημόσιους φορείς αλλά και τους ιδιωτικούς παράγοντες, μαζί με την κοινωνία των πολιτών να συνεισφέρουν στη συνολική ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας, αξιοποιώντας την ποικίλη πολιτισμική κληρονομιά των κατοίκων της, σε συνδυασμό με όλες τις δυνατότητες που προσφέρει η καινοτομία και οι νέες τεχνολογίες. Όλη αυτή η προβληματική, προσαρμοσμένη σε κλίμακα τοπικού ενδιαφέροντος, μπορεί να έχει εφαρμογή στο Δήμο Βόλου και συγκεκριμένα στην περιοχή της Αγριάς. Μέχρι πρόσφατα, η δημόσια πολιτιστική πολιτική που υιοθετήθηκε στη χώρα μας από την Κεντρική Διοίκηση υπήρξε δυσλειτουργική και ελάχιστα παραγωγική. Το ίδιο ισχύει και για τις σχέσεις της τοπικής αυτοδιοίκησης με τη διαχείριση του σύγχρονου πολιτισμού. Και αυτό παρά τις βαρύγδουπες διαβεβαιώσεις περί βαριάς βιομηχανίας της χώρας. Η πολιτιστική τους φιλοδοξία περιοριζόταν στην εθνική ταυτότητα, την κληρονομιά και την αισθητική. Δεν κινητοποίησε τους κοινωνικο-πολιτισμικούς πόρους, που είναι οι κατεξοχήν αρμόδιοι και ικανοί να δώσουν νόημα στην κουλτούρα της καθημερινής ζωής. Αγνόησε τη σημασία των ευρύτερων πολιτικών και κοινωνικών ζητημάτων, όπως είναι η διαχείριση της μνήμης, η δημοκρατική διάσταση της κουλτούρας, η άρση των διακρίσεων, η ισότιμη συμμετοχή και η αναγνώριση πολιτισμικών δικαιωμάτων στις μειονοτικές ομάδες. 331 Σήμερα, λοιπόν, στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον που ζούμε, οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο τόπος είναι πολύ μεγάλες. Καλείται να διατηρήσει την ιδιαίτερη αισθητική του φυσιογνωμία υιοθετώντας μια βιώσιμη αστική ανάπτυξη σε ένα έντονα ανταγωνιστικό περιβάλλον. Προϋπόθεση, όμως, οποιασδήποτε επιχειρηματικής δράσης αυτού του είδους πρέπει να είναι η χάραξη ενός στρατηγικού σχεδιασμού που θα αφορά την οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη της πόλης και της ευρύτερης περιοχής. Αυτός θα πρέπει να είναι έργο των τοπικών αρχών και ειδικά της τοπικής αυτοδιοίκησης. Βέβαια, η Αγριά αποτελεί δημοτική ενότητα του ευρύτερου καλλικρατικού Δήμου Βόλου και ο απελθών Αντιδήμαρχος της Δημοτικής Ενότητας Αγριάς, κος Στόικος ερωτηθείς γι αυτό το θέμα ήταν ξεκάθαρος: «Δεν υπάρχει ιδιαίτερο στρατηγικό σχέδιο για την Αγριά, όλα αυτά (τα έργα για την ανάπτυξη της) εντάσσονται στο στρατηγικό σχέδιο του Δήμου Βόλου, που είναι απόρροια ενός μείγματος προτεραιοτήτων και πολιτικής για την ανάπτυξη όλου του διευρυμένου Δήμου Βόλου, όπου ανήκει και η Αγριά. Δυστυχώς σε πολλά θέματα υπάρχουν συναρμοδιότητες πολλών υπηρεσιών που λειτουργούν με μεγάλες γραφειοκρατικές διαδικασίες και δημιουργούν αγκύλωση». Αυτή η παραδοχή της δυσκολίας χάραξης μιας επιμέρους στρατηγικής προτεραιοτήτων για την Αγριά δεν μας εμποδίζει να κάνουμε κάποιες προτάσεις, χρήσιμες προς τους ιθύνοντες. Στα πλαίσια λοιπόν αυτής της εργασίας προτείνονται κάποιες πρωτοβουλίες και έργα για την κοινωνικό-οικονομική ανάπτυξη της περιοχής της Αγριάς: Πρώτη μέριμνα πρέπει να είναι η αναβάθμιση των υποδομών της πόλης, με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων της. Επιβάλλεται, λοιπόν, να γίνουν μια σειρά μέτρων και παρεμβάσεων στον αστικό ιστό της πόλης και τον περιβάλλοντα υπαίθριο χώρο. Με την εφαρμογή του υπάρχοντος ρυμοτομικού σχεδίου της πόλης, την τελευταία δεκαετία, διαμορφώθηκε ένα βασικό πλαίσιο προτεραιοτήτων 331 Μ. Ζορμπά, 2013: 8, ανακτ

130 και λειτουργιών. Πολλές από αυτές υλοποιήθηκαν ή βρίσκονται στο στάδιο της εξέλιξης, κάποιες άλλες, όμως, παραμένουν σχέδιο επί χάρτου. Ο κος Στόικος μας ανέφερε διεξοδικά όλα τα έργα που βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη, όπως το αποχετευτικό και η κατασκευή της περιφερειακής οδού. Μας ανέφερε επίσης τα έργα για τα οποία υπάρχουν ήδη σχέδια ή βρίσκονται στο στάδιο της μελέτης, όπως η ανάπλαση της περιοχής γύρω από τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό της Αγριάς, όπου θα γίνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις. Επίσης, η αποκατάσταση και αναμόρφωση τριών παραλιακών κτιρίων που ανήκουν στη Δημοτική Ενότητα του Αγίου Λαυρεντίου. Αυτά τα έργα, καθώς και η υπογείωση των καλωδίων της ΔΕΗ περιμένουν να υλοποιηθούν μετά την έγκριση του 5 ου πακέτου ΚΠΣ (Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης) στην επόμενη εξαετία Επίσης η απελθούσα δημοτική αρχή είχε κατά νου και άλλα φιλόδοξα σχέδια που αφορούν τον πολιτισμό, όπως η δημιουργία ενός μικρού υπαίθριου θεάτρου και η οργάνωση μιας πινακοθήκης ή ενός χώρου όπου θα εκτίθενται τα έργα ντόπιων δημιουργών. Εκφράζονται επιφυλάξεις αν η νέα δημοτική αρχή έχει τις ίδιες προτεραιότητες για την ανάπτυξη του πολιτισμού στην περιοχή. Όλα αυτά τα μεγαλεπήβολα σχέδια «καλλωπισμού» της πόλης, όπως τα χαρακτήρισε, είναι καλοδεχούμενα. Αλλά η Αγριά χρειάζεται προηγουμένως κάποια έργα που θα βελτιώσουν το επίπεδο της καθημερινής ζωής των κατοίκων της. Έχει ανάγκη βασικών δημόσιων χώρων συγχρωτισμού, για την κοινωνική επαφή των κατοίκων της. Η πόλη χρειάζεται να αποκτήσει διαμορφωμένους κοινόχρηστους χώρους αναψυχής, πάρκα, παιδικές χαρές και χώρους άθλησης, κλειστούς και ανοιχτούς. Κάτοικοι της Αγριάς προτείνουν και επιπλέον έργα που θα αναβαθμίσουν την ποιότητα ζωής των κατοίκων αλλά θα βοηθήσουν στην πολιτιστική της προβολή, όπως για παράδειγμα η δημιουργία ποδηλατοδρόμου στο Σουτραλί. Επίσης χρειάζεται να διασφαλιστούν, με κάποιο τρόπο, οι δημόσιοι ελεύθεροι χώροι που αναλογούν στους κατοίκους της. Η έρευνα ανέδειξε την αγωνία των κατοίκων για την άλωση και την ασύδοτη εμπορευματοποίηση των δημόσιων χώρων. Στιγματίζουν την αυθαίρετη εξάπλωση των επιχειρήσεων εστίασης, των οποίων οι αμφιβόλου αισθητικής κατασκευές αφαιρούν από τους απλούς κατοίκους το φυσικό τους χώρο και τους απομονώνουν στα σπίτια τους. Η επιτόπια έρευνα του ερευνητή διαπίστωσε την ύπαρξη αρκετών κατασκευών στα όρια της νομιμότητας, όπως κάποιες παράλιες ξύλινες κατασκευές καφετέριας μπαρ, καλυμμένες με τούλια δίπλα σε παγκάκια του Δήμου, που μέχρι τώρα χρησιμοποιούνταν από ηλικιωμένους και γονείς με μικρά παιδιά, κατά τις βραδινές τους εξόδους. Οι κάτοικοι απαιτούν αυτά τα έργα άμεσα. Με δεδομένο την απότομη αύξηση του πληθυσμού την τελευταία δεκαπενταετία και την ποικίλη προέλευση του, οι χώροι αυτοί καθίστανται ιδιαίτερα απαραίτητοι για την ομαλή και γρήγορη ενσωμάτωση των νεότερων με τους παλιότερους κατοίκους της Αγριάς. Παράλληλα, θα πρέπει να προστατευθούν και να αναδειχθούν τα όποια μορφολογικά και αισθητικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Εδώ η πόλη θα πρέπει να φανεί ιδιαίτερα επινοητική και ευφάνταστη, καθόσον η Αγριά αποτελεί μια νέα αστική περιοχή, με ιστορία μόλις μιας εκατονταετηρίδας περίπου. Δυστυχώς δεν έχει την παράδοση των παλιών πηλιορείτικων χωριών, με την πλούσια ιστορία και τα ποικίλα ήθη και έθιμα. Βέβαια, οι κάτοικοι της κάθε ομάδας διατηρούν τις συνήθειες και τις παραδόσεις της ιδιαίτερης πατρίδας τους, με κυριαρχούσες αυτές των πρώτων κατοίκων της, των πηλιορειτών. Έχει δηλαδή ως συγκριτικό πλεονέκτημα το γεγονός ότι καθώς δημιουργήθηκε από τις προστιθέμενες επάλληλες στρώσεις διαφόρων ομάδων κατοίκων που έφθαναν κατά καιρούς στην περιοχή, 130

131 ωθούμενοι από διάφορα τοπικά, εθνικά ή παγκόσμια γεγονότα διαθέτει ένα μεγάλο απόθεμα πολιτισμικού πλούτου. Το τελικό αποτέλεσμα δεν είναι απλά ένα μεγάλο σε έκταση και πληθυσμό αστικό τοπίο και αντίστοιχο πολιτισμικό απόθεμα. Έχει μέσα του κάτι από τη συνισταμένη δομή και δυναμικότητα όλων των ομάδων που απαρτίζουν το μόνιμο πληθυσμό της σήμερα. Όλες αυτές οι ομάδες με τις διαφορετικές κουλτούρες μπόλιασαν αυτόν το μικρό αρχικά τόπο με νέο αίμα και νέες νοοτροπίες, με σχέσεις που σίγουρα επηρέασαν τους πρώτους κατοίκους της, τους γηγενείς πηλιορείτες. Αποτελούν το κοινωνικό κεφάλαιο του τόπου. Για να αξιοποιηθεί αυτή η πληθώρα των επιμέρους πολιτισμικών στοιχείων της κάθε ομάδας θα πρέπει προηγουμένως να γίνει μια οργανωμένη και συντονισμένη προσπάθεια θεωρητικής καταγραφής και κωδικοποίησης του πλούτου της φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς που έχει αναπτυχθεί τα τελευταία εξήντα - ογδόντα χρόνια. Να συγκεντρωθούν όλα τα ιδιαίτερα πολιτισμικά στοιχεία του τόπου, των διαφόρων ομάδων κατοίκων, υλικών και άυλων, γραπτών και προφορικών, ώστε να τύχουν λεπτομερούς μελέτης και ακολούθως αξιοποίησής τους από διάφορες δράσεις, με βάση κάποιο μακρόπνοο πρόγραμμα. Γιατί, η εδραίωση μιας αναγνωρίσιμης επωνυμίας ενός τόπου απαιτεί τη σε βάθος γνώση της πολιτισμικής ταυτότητας και της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του. 332 Δυστυχώς η τοπική ιστορία δεν διδάσκεται σε καμιά βαθμίδα του σχολείου, ώστε να κατανοηθεί η σημασία και η αξία της, για να αποτελέσει στη συνέχεια το συνεκτικό στοιχείο μεταξύ των κατοίκων της περιοχής. Οι μεμονωμένες και αποσπασματικές προσπάθειες προβολής πολιτιστικών δράσεων από τους επιμέρους συλλόγους είναι αξιέπαινες, γιατί γίνονται με πολύ μεράκι και κόπο, αλλά δεν αρκούν. Είναι συγκινητικές οι περιγραφές των προσπαθειών συλλογής και πιστής αναδημιουργίας παλιών κομματιών λαϊκής φορεσιάς από τα μέλη του Ομίλου Ερευνών Πηλίου! 333 Η λαογραφική παράδοση και τα διάφορα στοιχεία του παραδοσιακού πολιτισμού πρέπει να συντηρηθούν σωστά και να αναδειχθούν. Η δραστηριοποίηση τόσων πολλών πολιτιστικών συλλόγων σίγουρα είναι ένα σημαντικό κεφάλαιο για την τοπική κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά. Δεν αρκεί όμως η ύπαρξη και λειτουργία αυτών. Εξάλλου, για να επιτευχθεί η συνέργεια όλων των ενδιαφερόμενων φορέων, όπως της κοινωνίας κατοίκων, των αρμόδιων κρατικών υπηρεσιών και των ιδιωτικών επιχειρηματικών μονάδων, απαιτείται η συγκρότηση ενός αποτελεσματικού μηχανισμού που θα κινητοποιήσει όλη την τοπική κοινωνία. Χρειάζονται οι συντονισμένες ενέργειες ενός φορέα, σε επίπεδο δήμου, που θα διαθέτει εξειδικευμένες γνώσεις και τεχνικά μέσα. Στη συνέχεια θα πρέπει να υπάρξει κάποιος φορέας που θα ασχοληθεί με το κομμάτι του μάρκετινγκ, για την προβολή των πολιτιστικών δραστηριοτήτων και την προσέλκυση πολιτιστικού τουρισμού. Κατά την έρευνα, αρκετά ενεργά άτομα που ανήκουν στα διοικητικά συμβούλια πολιτιστικών συλλόγων εκδήλωσαν το ενδιαφέρον τους για τη συλλογή και συντήρηση των αντικειμένων ή άλλων στοιχείων της ντόπιας λαϊκής παράδοσης. Επίσης, πολλοί ερωτηθέντες δήλωσαν ότι έχουν πληθώρα παραδοσιακών αντικειμένων ιστορικής αξίας και έργα λαϊκής τέχνης, καθώς και χρηστικά αντικείμενα οικιακής ή επαγγελματικής προέλευσης, που διατίθενται να τα προσφέρουν για αξιοποίηση τους για το συνολικό συμφέρον της πόλης. Θέλουν να χρησιμοποιηθούν από τους νέους, για μια βιωματική διδασκαλία της συνολικής 332 Μ.Ψαρρού, 11 Μαΐου 2013, ανακτ Ρ. Αδάμου. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 131

132 ιστορίας της Αγριάς. Αυτά πρέπει να συλλεχθούν, να καταγραφούν και να συντηρηθούν από ειδήμονες επιστήμονες. Επίσης, ένας άλλο κεφάλαιο που πρέπει να αξιοποιηθεί είναι η συμβολή της προφορικής ιστορίας στο παρόν της πόλης. Ίσως, μέσα από τη διαδικασία της απόστασης και της ανοικείωσης που μας παρέχει η ιστορική έρευνα, να μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τις δικές μας εμπειρίες της πόλης. Να ξαναδούμε τα γνωστά και οικεία σαν άγνωστα και διαφορετικά και να αναρωτηθούμε για το πώς μπορούν να συγκροτηθούν κοινωνικές σχέσεις της διαφοράς χωρίς αποκλεισμούς και προνόμια, σχέσεις οργανωμένες με τον τρόπο που θα ενθαρρύνουν τη δικαιοσύνη και τη συλλογική συμμετοχή. Μαθαίνοντας να ακούμε διαφορετικές φωνές από και για το παρελθόν της πόλης, μπορούμε ίσως να αναζητήσουμε προϋποθέσεις για μια δημοκρατική πολιτική της πόλης, ένα είδος αστικής ζωής στην οποία τα σύνορα θα είναι ανοιχτά και μη διευθετήσιμα, θα ευνοούν συναντήσεις όχι μόνο με το όμοιο αλλά και με το ανοίκειο, συναντήσεις μέσα από τις οποίες μπορούμε να μάθουμε ή να βιώσουμε κάτι διαφορετικό. 334 Είναι αναγκαία, λοιπόν, η διεύρυνση της πολιτισμικής δημοκρατίας. Αυτή η έρευνα στηρίχτηκε στις προφορικές μαρτυρίες αρκετών κατοίκων. Αυτό το υλικό μπορεί, κάλλιστα, να αποτελέσει τη μαγιά για την οργάνωση ενός τέτοιου εγχειρήματος. Σίγουρα υπάρχουν πολλοί ακόμα ενδιαφερόμενοι που διατίθενται να καταθέσουν τις δικές τους εντυπώσεις και μνήμες για την ιστορία και την εξέλιξη της Αγριάς. Ζητούν μια απλή ευκαιρία για να αποκτήσουν βήμα έκφρασης. Στην Αγριά, υπάρχει το πολιτιστικό ίδρυμα Πορφυρογένη που έχει αναπτύξει πολύ αξιόλογη δράση με πολιτιστικές εκδηλώσεις μουσικής, θεάτρου και εκθέσεων εικαστικών έργων. Στα είκοσι σχεδόν χρόνια λειτουργίας του έχουν κληθεί πολλοί αξιόλογοι καλλιτέχνες να παρουσιάσουν το έργο τους, αλλά διατίθεται και σε τοπικούς πολιτιστικούς ή εκπαιδευτικού φορείς για εκδηλώσεις τους. Πρόσφατη κορυφαία διοργάνωση για τρίτη συνεχή χρονιά το μουσικό φεστιβάλ «Ευμέλεια» με διεθνή συμμετοχή καλλιτεχνών. Σχεδόν όλοι παραδέχονται ότι συμβάλλει τα μέγιστα στην άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου της Αγριάς. Όμως, σε όλες αυτές οι διοργανώσεις χωρίς να αμφισβητούνται τα πνευματικά και ψυχαγωγικά οφέλη που του προσφέρουν ο πολίτης είναι απλός καταναλωτής του θεάματος, ακροάματος κλπ. Με εξαίρεση, βέβαια, τις εκδηλώσεις των πολιτιστικών συλλόγων και των σχολείων. Όπως μας εκμυστηρεύτηκε η κα Πορφυρογένη, όταν δημιουργήθηκε το Πορφυρογένειο Ίδρυμα, «εν μέρει πρόθεσή του ήταν να φέρει τους κατοίκους πιο κοντά μεταξύ τους». Είναι πράγματι γεγονός ότι το Ίδρυμα στηρίζεται πολύ στην εθελοντική προσφορά εργασίας, αλλά, θα πρέπει να δώσει περισσότερες ευκαιρίες ώστε οι ίδιοι οι κάτοικοι να δημιουργήσουν κάτι δικό τους, που είναι και πιο κοντά στα ενδιαφέροντά τους και την ιστορία της πόλης. Θα έπρεπε να είναι ένας χώρος όπου θα έχουν την ελευθερία πρωτοβουλιών. 335 Πώς θα γίνει λοιπόν αυτή η ποθητή ώσμωση μεταξύ των κατοίκων όταν οι ίδιοι δεν είναι δημιουργοί και συνδιαχειριστές του πολιτισμού τους; Όταν δεν εμπλέκονται στην πολιτιστική δράση, δεν ασχολούνται εν ολίγοις με τα κοινά, όταν παραχωρούν αυτό το δικαίωμα και απόλαυση στους «άλλους», σε μερικούς ολίγους επαΐοντες; Αυτή η τακτική τους στερεί πολύτιμες εμπειρίες, τους αποξενώνει από τη βίωση της πολιτισμικής καθημερινότητάς τους και καταλήγουν θεατές της ίδιας τους της ζωής. Ενώ ο εθελοντισμός, ως ένα οργανωμένο και συγκροτημένο κοινωνικό κίνημα, μπορεί να 334 Δ. Λαμπροπούλου, Άρ. Χαλκιά Κατράκη. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 132

133 αποτελέσει έναν ιδιαίτερα πρόσφορο χώρο ανάπτυξης πρωτοβουλιών σε επίπεδο τοπικής κοινωνίας. Γιατί οι τοπικές κοινωνίες γνωρίζουν καλύτερα τα δικά τους προβλήματα, οι σχέσεις των κατοίκων είναι λιγότερο απρόσωπες. Όλα αυτά βοηθούν στην ανάπτυξη καλύτερης συνεργασίας και επικοινωνίας μεταξύ των απασχολουμένων εθελοντών. Η πολιτιστική ανάπτυξη δεν αφορά μόνο το κράτος ή τους δημόσιους φορείς, αλλά κυρίως την κοινωνία των πολιτών. Δεν είναι μια υπόθεση αποκλειστικά των πολιτικών, των τεχνοκρατών και των εμπόρων. Η μόνη εγγύηση για την ποιότητα του παραγόμενου πολιτιστικού έργου είναι η επαγρύπνηση του καλά πληροφορημένου και συνειδητοποιημένου ενεργού πολίτη. Βέβαια, η κρατική βοήθεια είναι απαραίτητη. Η οικονομική ενίσχυση της «ποιοτικής κουλτούρας» συνιστά ηθική υποχρέωση του κράτους, παράλληλα με τον κοινωνικό έλεγχο της χρήσης αυτής της βοήθειας. 336 Στην Αγριά υπάρχουν κάποια κτήρια παραδοσιακής αρχιτεκτονικής που ερημώνουν. Ο κος Στόικος, κατά τον απολογισμό των έργων που έχουν δρομολογηθεί να γίνουν, αναφέρθηκε και σε κάποια από αυτά. Υπάρχουν και άλλα όμως, όπως οικοδομές με κλασικίζοντα στοιχεία, αποθήκες και πρώην βιοτεχνικοί χώροι, όπως ελαιουργίες. Τα εναπομείναντα αυτά ιστορικά βιοτεχνικά κτίρια, αποτελούν πολιτιστικά αγαθά και αναπόσπαστο κομμάτι του ιστορικού ιστού της πόλης της Αγριάς και της ευρύτερης περιοχής. Προσδιορίζoυν την ταυτότητα της πόλης και συνδέονται άμεσα με τα καθημερινά βιώματα δύο και τριών γενιών. Ήδη, σε κάποιες από αυτές έγιναν σαρωτικές αλλαγές, χωρίς κανένα σεβασμό στο παρελθόν τους και χρησιμοποιούνται ως καταστήματα εστίασης ή διασκέδασης. Η αναγνώριση και ανάδειξη αυτής της βιομηχανικής κληρονομιάς είναι καθήκον των τοπικών αρχόντων και απαίτηση της κοινωνίας των πολιτών της. Επείγει, λοιπόν, η κατάρτιση ενός συνολικού λειτουργικού προγράμματος για την επανάχρηση των διατηρητέων κτιρίων. Τα βιοτεχνικά κελύφη μπορούν να ανακαινισθούν και να χρησιμοποιηθούν για νέες επαγγελματικές χρήσεις ή ως χώροι διεξαγωγής καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων. Κάποιο από αυτά θα μπορούσε να μετατραπεί σε ένα βιωματικό μουσείο της πόλης με συμβατικά αντικείμενα αλλά και οπτικοακουστικό υλικό. Ανάλογα παραδείγματα τέτοιων αναπλάσεων και επαναχρήσεων υπάρχουν πάμπολλα, στην Ελλάδα και άλλες χώρες, όπως τα εργοστάσια Τσαλαπάτα στο Βόλο, το Γκάζι, του Φιξ και το αεροδρόμιο του Ελληνικού στην Αθήνα, το εργοστάσιο ελαιουργίας στην Ελευσίνα, ο Μύλος στη Θεσσαλονίκη, η Vilette στο Παρίσι, η Fiat στο Τορίνο, τα Docklands στο Λονδίνο και το Birds Gustard στο Μπίρμινχαμ. 336 Κ. Βρύζας, 2005:

134 Η πρότασή της παρούσας εργασίας για τη δημιουργία ενός πολιτιστικού χώρου στην Αγριά, στα πλαίσια της δημοτικής αρχής ή στους κόλπους ενός πολιτιστικού συλλόγου, με την πρωτοβουλία της κοινωνίας των πολιτών είναι μια γόνιμη ιδέα για την επικοινωνία και τη δραστηριοποίηση των κατοίκων της, με απώτερο στόχο την εκτόνωση των όποιων διαφορών μεταξύ των διαφόρων ομάδων και τελικά την πολυπόθητη ώσμωση των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων τους. Όλες αυτές οι πρωτοβουλίες μπορούν να αποτελέσουν πηγή αυτογνωσίας και δημιουργίας, κατά το δυνατόν, μιας ενιαίας πολιτισμικής ταυτότητας του πληθυσμού της Αγριάς. Γιατί η επικοινωνία είναι προπάντων έκφραση και ανταλλαγή. Δεν είναι μια γραμμική διαδικασία μετάδοσης πληροφοριών, αλλά μια δημιουργική διεργασία που επιτυγχάνεται με την ανταλλαγή μηνυμάτων και τη συνεχή αλληλεπίδραση μεταξύ των ατόμων και των ομάδων. Η ουσιαστική επικοινωνία συνιστά την κινητήρια δύναμη οποιασδήποτε κοινωνικής δραστηριότητας και αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη και την ανάπτυξη των κοινωνιών και των πολιτισμών. 337 Στις πόλεις, στην αστική μας ζωή είναι πολύ συνηθισμένο πλέον να ζει κανείς με «ξένους». Γι αυτό χρειάζονται συγκεκριμένες πολιτικές, χρειάζονται δημιουργικότητα και ιδέες με στόχο το μέλλον. Το πάντρεμα των πολιτισμών, η αλληλεπίδραση διαφόρων ατόμων θα αποτελέσουν γέφυρες επικοινωνίας. Θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τον πολιτισμό μας ως έκφραση, έτσι ώστε να αναμείξουμε τις νοοτροπίες μας και να συνυπάρξουμε. Απαιτούνται λοιπόν αστικές κοινωνικές πολιτικές που θα βασίζονται στη διαφορετικότητα. 338 Αντίστοιχα και η ταυτότητα της πόλης της Αγριάς θα πρέπει να οικοδομηθεί με κριτήριο την ποικιλία των κατοίκων της. Η δημιουργία και η διατήρηση μιας αυθεντικής πολιτιστικής εικόνας της Αγριάς απαιτεί την ανάπτυξη μιας ενδογενούς πολιτιστικής δραστηριότητας. Αυτή μπορεί να αναδυθεί μέσω της ατομικής δραστηριότητας, στηριζόμενης στις φυσικές και πνευματικές δεξιότητες όλων των κατοίκων και στην παράδοση. Ο καθένας με τον τρόπο του θα πρέπει να γίνει δημιουργός και όχι απλός θεατής ή καταναλωτής του πολιτιστικού προϊόντος. Πρόκειται λοιπόν για μια διαδικασία που θα είναι δυναμική και δημιουργική, με τη συμμετοχή όλων των κατοίκων. Γιατί η προσπάθεια διατήρησης του πολιτισμού μας και κοινής διαχείρισής του με τους άλλους δεν εκφράζει μόνο το ποιοι είμαστε αλλά και το πώς συμβιώνουμε. Γι αυτό προωθώντας τον πολιτισμό και την πολιτισμική μας παράδοση φροντίζουμε ταυτόχρονα για τη διατήρηση ενός στρατηγικού πόρου, τόσο σημαντικού όσο και ενός πυρηνικού οπλοστασίου ή ενός πετρελαϊκού αποθέματος. 339 Πώς θα πεισθεί όμως ο απλός πολίτης να συμμετέχει εθελοντικά σε πολιτιστικές δημιουργικές δράσεις; Η επιτυχία των πολιτιστικών προγραμμάτων που στηρίζονται στη βιώσιμη ανάπτυξη εξαρτάται και από το πολιτισμικό επίπεδο των πολιτών. Η λειτουργία του αποκεντρωτισμού εμποδίζεται όταν δεν υπάρχει το ανθρώπινο δυναμικό που θα την υποστηρίξει. 340 Πώς μπορεί όμως να διαπλαστεί αυτό το επιθυμητό πολιτισμικό επίπεδο των πολιτών; Ο Σταύρος Μπένος μας καταθέτει την προσωπική του εμπειρία, ως πρώην δήμαρχος Καλαμάτας ( ). Η κινητοποίηση των πολιτών μπορεί να γίνει σε τρεις φάσεις. Αρχικά επιχειρείται 337 Κ. Βρύζας, 2005: E. Korijn, 2002: ανακτ S. Jeannote & D. Stanley, 2002: Ρ. Μητούλα, 2006:

135 η ευαισθητοποίηση του κόσμου γύρω από ζητήματα της καθημερινότητας και του πολιτισμού με μια πληθώρα καλλιτεχνικών εκδηλώσεων σε δημόσιους χώρους και όχι βέβαια αποκλειστικά σε ένα πολιτιστικό κέντρο. Ο πολιτισμός μπορεί να διαχυθεί σε όλο τον πολεοδομικό ιστό, μπροστά σε ανύποπτους περαστικούς πολίτες. Στη δεύτερη φάση θα γίνει η υποκίνηση των σχετικά υποψιασμένων πολιτών να παρακολουθήσουν ποιοτικές εκδηλώσεις (ημερίδες, σεμινάρια κλπ). Στην τρίτη φάση θα γίνει η ενεργός εμπλοκή του ίδιου του πολίτη πλέον στην παραγωγή πολιτιστικού έργου σε όλες τις μορφές τέχνης μέσα από εργαστήρια τέχνης και τη συμμετοχή του σε πολιτιστικά δρώμενα. 341 Η συγκεκριμένη μελέτη με την ανάδειξη των διαφόρων προβλημάτων και των προτάσεων που εμπεριέχει, κρίνουμε ότι θα ήταν συνετό να υπερβεί τα όρια της διπλωματικής εργασίας και να φανεί χρήσιμο εργαλείο για τους τοπικούς φορείς της πόλης. «Η Αγριά είναι ένας ανεκμετάλλευτος τουριστικός πόρος. Θα μπορούσαν να γίνουν θεαματικά πράγματα και πρώτα απ όλα να κάνει πιο έντονη την πολιτιστική της εικόνα». 342 Συγκεκριμένα η δημιουργία ενός πολιτισμικού χώρου θα μπορούσε να γίνει το έναυσμα για όπου θα ενταχθούν δράσεις, σχετικές με όλες τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των κατοίκων της και θα βρουν καταφύγιο πολλά οικογενειακά και επαγγελματικά κειμήλια αυτών. Η εκπόνηση ενός τέτοιου έργου θα πρόσφερε πολλά στην προαγωγή της αρμονικής και ισόρροπης ανάπτυξης της πόλης που κινδυνεύει να παγιωθεί ως ένας τόπος απλής βραδινής εξόδου, αποκλειστικά στα καταστήματα εστίασης. Επίσης θα μπορούσε να συνδυαστεί με την καλύτερη αξιοποίηση του Πνευματικού κέντρου και της Βιβλιοθήκης, που συγκατοικούν στο Πορφυρογένειο Ίδρυμα. Από δίπλα τα ξενοδοχεία, τα καταστήματα εστίασης, η ΕΨΑ και κάποια άλλα χαρακτηριστικά καταστήματα θα μπορούσαν να εμπλακούν και αυτά σε μια συλλογική προσπάθεια ποιοτικής τουριστικής προβολής της πόλης. Όλες αυτές οι παράλληλες δράσεις θα στηρίζουν ένα είδος πολιτιστικού φεστιβάλ που θα αγγίζει όλα τα ενδιαφέροντα των κατοίκων, πνευματικά, καλλιτεχνικά, δημιουργικά, γαστρονομικά κλπ. Έτσι μπορεί να δημιουργηθεί μια πληθώρα εξειδικευμένου τουρισμού ανάλογα με τα ενδιαφέροντα των χρηστών του, όπως πολιτιστικός, γαστρονομικός, συνεδριακός κ.ά. Με την πάροδο κάποιων χρόνων θα αναπτυχθεί και θα εδραιωθεί ένα σώμα αναγνωρίσιμων δραστηριοτήτων, όπως για παράδειγμα ο πετυχημένος θεσμός «Μουσικό Χωριό» στο προγονικό χωριό Άγιος Λαυρέντιος, που ξεκίνησε μόλις το 2006 με την πρωτοβουλία τριών μουσικών και τείνει να γίνει η αναγνωρίσιμη επωνυμία (brand name) του χωριού. Η διαχείριση μιας αναγνωρίσιμης επωνυμίας (branding) είναι απαραίτητη για την τουριστική προώθηση και την ανάπτυξη μιας περιοχής Αυτή αξιοποιεί εικόνες και στοιχεία από την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου, εκμεταλλεύεται υποδομές και χρησιμοποιεί πολιτιστικά δρώμενα που λαμβάνουν χώρα σε αυτόν Όμως οι εκδηλώσεις με αναγνωρισιμότητα δεν είναι μια απλή οικονομική δραστηριότητα, είναι πάνω απ όλα ένα τρόπος γνώσης, οργάνωσης και συνοχής της ασαφούς, «χαοτικής» καθημερινότητας. 344 Οι δραστηριότητες με αναγνωρίσιμη επωνυμία χρησιμεύουν όχι απλώς για την προσέλκυση επισκεπτών στους πολιτιστικούς χώρους και στις πολιτιστικές διοργανώσεις. Τελικός στόχος είναι η κοινή γνώμη να συνδέει τον τόπο με την πολιτιστική του κληρονομιά και δραστηριότητα. Γι αυτό το λόγο είναι απαραίτητο να 341 Σ. Μπένος, 2002: 50-53, (συνέδριο), ανακτ Π. Καρκαλά. Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις 343 Μ.Ψαρρού, 11 Μαΐου 2013, ανακτ H. Mommaas, 2002:34, όπως αναφέρεται από την Μ. Ψαρρού 135

136 εμπλακεί στη διαδικασία και ο ντόπιος πληθυσμός, να προσπαθήσει δηλαδή να υποστηρίξει την τοπική δημιουργικότητα και όχι να αρκεσθεί στην αποδοχή μιας έτοιμης κατασκευής. 345 Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι αν θέλουμε να αξιοποιήσουμε τον πολιτισμό, ένα από τα ισχυρότερα εφόδια κάθε κοινωνίας, πρέπει να τον προωθήσουμε. Για αυτό χρειάζεται να αλλάξουμε νοοτροπία. Θα πρέπει να γίνουμε πιο τολμηροί και επινοητικοί, χωρίς ιδεολογικές αγκυλώσεις. Να δούμε τις διάφορες εκφάνσεις του πολιτισμού ως εμπορεύσιμο προϊόν, με αυστηρά επαγγελματικά κριτήρια, με απώτερο στόχο μια διαχείρισή του που θα εξασφαλίζει βιωσιμότητα και ανάπτυξη. Άρα, πρωταρχικός στόχος πρέπει να είναι η επίτευξη της βιωσιμότητας με τη δική του δυναμική, χωρίς κρατικές επιχορηγήσεις. Βέβαια, η προσέλκυση ιδιωτών χορηγών είναι ευπρόσδεκτη. Επίσης, επιθυμητή είναι η ανάπτυξη συνεργειών και παράλληλων δράσεων δια μέσου επαφών με άλλους φορείς. 346 Έτσι, ακολουθούνται και οι επιταγές της νέας οικονομικής στρατηγικής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, «Ευρώπη 2020», που είναι η επίτευξη μιας έξυπνης, βιώσιμης και χωρίς αποκλεισμούς ολοκληρωμένης οικονομικής ανάπτυξης, μέσω της προώθησης του διαπολιτισμικού διαλόγου με πλήρη σεβασμό της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας. 347 Αυτό που πρέπει να μας κινητοποιεί συνεχώς είναι η συνειδητοποίηση ότι πρόκειται για ένα συνεχή αγώνα επιβίωσης σε ένα παγκοσμιοποιημένο και έντονα ανταγωνιστικό περιβάλλον. Ως τελικό συμπέρασμα και για να ολοκληρώσουμε την αρχική πρόταση, περί στρατηγικού σχεδιασμού της ανάπτυξης της Αγριάς, κρίνουμε ότι πριν από οποιαδήποτε ενέργεια πρέπει να εξετάσουμε τη θέση και το συγκεκριμένο εκτόπισμα αυτής της πόλης σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό πλαίσιο. Είναι θεμιτό, δηλαδή, η ανάπτυξη της Αγριάς να στηριχθεί σε ένα χωρικό σχεδιασμό σύμφωνα με τις σύγχρονες χωρικές πολιτικές για την ισόρροπη ανάπτυξη ενός τόπου. Θα πρέπει να υπάρξει ένα στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξης της Αγριάς ως τουριστικού και πολιτιστικού προορισμού που θα εντάσσεται σε ένα συλλογικότερο πλαίσιο ανάπτυξης της ευρύτερης περιοχής της Μαγνησίας, της περιφέρειας κλπ. Οποιεσδήποτε ενέργειες και δράσεις θα πρέπει να συνδεθούν και να συνδυαστούν θεματικά, χρονικά κλπ με άλλες δράσεις που θα γίνονται από τον καλλικρατικό Δήμο Βόλου ή άλλους όμορους δήμους. Γιατί, όπως πολύ καλά το επισήμανε ο κ. Στόικος, ο απερχόμενος αντιδήμαρχος της Δημοτικής Ενότητας Αγριάς, «ήδη η Αγριά διαθέτει επαρκή ξενοδοχειακό εξοπλισμό που μπορεί να καλύψει τις τουριστικές ανάγκες μεγάλων μεγεθών. Έτσι η Αγριά από ένα χωριό του Πηλίου, που ήταν η πρωτεύουσα της μεταποίησης της ελιάς, μπορεί να μετατραπεί σε μια τουριστική πόλη, ένα προάστιο του Βόλου, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ορμητήριο για την εξερεύνηση του Πηλίου». 345 M. Kavaratzis, 2005:6. ανακτ Μ. Ζορμπά, 2013: ανακτ Σ. Λαζαρέτου, 2014: 6 136

137 4 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία Αδρύμη-Σισμάνη, Βασιλική (2012). «Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Μαγνησία» στο συλλογικό έργο Από το ανασκαφικό έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων. Αθήνα: ΥΠ.ΠΟ, σ και ηλεκτρονικά στην ιστοσελίδα Άντερσον, Μπένεντικτ (1997). Φαντασιακές Κοινότητες. Αθήνα: Νεφέλη. Αποστολίδου, Βενετία (1994). Κουλτούρα και Ιστορία. Αθήνα: Γνώση. Αρσενίου, Λάζαρος (1975). Η Θεσσαλία στην αντίσταση : Eπικοί aγώνες του θεσσαλικού λαού με σύνθημα: λευτεριά ή θάνατος. Αθήνα: Εξάντας. Βαμβάκος, Σωκράτης (1927). Ιστορία του χωριού Άγιος Λαυρέντιος του Βόλου από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα. Αθήναι: Κοινότητα Αγίου Λαυρεντίου. Βασαρδάνης, Σταύρος (1969). Στη χώρα των αργοναυτών και των κενταύρων. Αθήνα: Όμηρος. Βινίκιος, Θωμάς (Παπακωνσταντίνου, Θ.) (1927). Πανθεσσαλικό Λεύκωμα. Βόλος: χ.ε. Βλάχου. Ελένη, Κουτούπη - Δημουλά, Δήμ. & Σαράφη, Ασημ. (2002). Άγιος Λαυρέντιος, ένα πηλιορείτικο χωριό. Θεσσαλονίκη: Γυν. Σύλ/γος Ανάπτυξης Αγ. Λαυρεντίου. Βολιώτης, Άρης, Πόρναλης Μιχ. (1999). Πήλιο, Φίλεμα Θεού. Βόλος: Pornalis Publications. Βρύζας, Κωνσταντίνος (2005). Παγκόσμια Επικοινωνία. Πολιτιστικές Ταυτότητες. Αθήνα: Gutenberg. Braudel, Fernand (2007).Μετάφρ. Αλεξάκης Άρης. Γραμματική των Πολιτισμών. Αθήνα: ΜΙΕΤ. Γκέφου-Μαδιανού, Δήμητρα (1999). Πολιτισμός και Εθνογραφία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Γοσποδίνη, Άσπα, (2000). «Ο ανταγωνισμός των Ευρωπαϊκών πόλεων και οι νέες χρήσεις του αστικού σχεδιασμού: Μια πρόκληση για τις ελληνικές πόλεις» στο Δεκαεπτά κείμενα για το σχεδιασμό, τις πόλεις και την ανάπτυξη. Βόλος: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας. Γκαγκάκης, Μανώλης (1998). Πηλιορείτικα Καλύβια. Βόλος: χ.ε. Δημόγλου, Αίγλη (2005). Η βιομηχανία στο νομό Μαγνησίας: από τον 19 ο στον 21 ο αιώνα. Αθήνα: Κέρκυρα. Gervinus, Georg Gottfried, μετ. Περβανόγλου, Ιωάν. (1864). Ιστορία της Επαναστάσεως και Αναγεννήσεως της Ελλάδος. Αθήναι: τυπ.φιλαδελφέως (διατίθεται και ηλεκτρονικά). Ζαχαρίου, Γεώργιος (1994). Σελίδες από την ιστορία της Μαγνησίας. Βόλος: Κώδικας. Θωμάς, Γιώργος (1997). Κώστας Στριμμένος, ο τελευταίος ιατροφιλόσοφος του Βόλου. Βόλος: Ε.Θ.Ε. Θωμάς, Γιώργος (2004). «Τα επαναστατικά κινήματα στην περιοχή του Βόλου», στο συλλογικό έργο Ο Βόλος και η περιοχή του στην ιστορική τους διαδρομή, (επιμ. Κυπριωτέλης, Π- Λιάπης, Κ.) σ Βόλος: Ε.Θ.Ε. & Υπ. Πολιτισμού. Ιωσηφίδης, Θεόδωρος (2003). Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων στις κοινωνικές επιστήμες. Αθήνα: Κριτική. Καραθανάσης, Αθανάσιος. (2004). «Παιδεία και Πολιτισμός στο Πήλιο και τον Βόλο κατά την Τουρκοκρατία και τους νεότερους χρόνους», στο συλλογικό έργο Ο Βόλος και η περιοχή 137

138 του στην ιστορική τους διαδρομή, (επιμ. Κυπριωτέλης, Π- Λιάπης, Κ.) σ Βόλος: Ε.Θ.Ε. & Υπ. Πολιτισμού. Καραμπάτσου Παχάκη, Καλλιόπη (2000). Ο Πολιτισμός ως κλάδος Οικονομικής Δραστηριότητας. Αθήνα: ΚΕΠΕ. Κλιάφα, Μαρούλα (1983). Θεσσαλία Εκατό χρόνια ζωής. Αθήνα: Κέδρος. Κολιού, Νίτσα (1985). Άγνωστες πτυχές Κατοχής και Αντίστασης Ιστορική έρευνα για το Νομό Μαγνησίας. Βόλος: Κολιού Νίτσα. Κολιού, Νίτσα (1993). Η Βιομηχανία του Βόλου. Βόλος: ΔΗ.Κ.Ι. Βόλου. Κορδάτος, Γιάννης (1960). Ιστορία Επαρχίας Βόλου και Αγιάς. Αθήνα: 20ός Αιώνας. Κορδάτος, Γιάννης (1974). Η επανάσταση της Θεσσαλομαγνησίας το Αθήνα: Επικαιρότητα. Κορρέ-Ζωγράφου, Κατερίνα (2013). Πήλιο. Οι άνθρωποι: θεατές και αθέατες όψεις. Α & Β τόμος. Αθήνα: Ι.Μ.Ε. Κυριαζή, Νότα (1999). Η Κοινωνιολογική Έρευνα. Κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Κωνσταντάρας-Σταθάρας, Δημ. (2008). Μικρασιάτες πρόσφυγες στη Μαγνησία. Βόλος: Εκδ. Δήμου Ν. Ιωνίας Βόλου. Κωνσταντάς, Κ., Φιλιππίδης, Δ. (1791). Γεωγραφία Νεωτερική. Βιέννη: άγνωστος εκδότης. Επανέκδοση: Αθήνα: Εστία. (Διατίθεται και ηλεκτρονικά). Κωνσταντινίδης, Απ. (1936). Οι Πηλιορείται εν Αιγύπτω. Αλεξάνδρεια: "Σύλλογος Ζαγοράς". Κωνσταντινίδης, Γιάννης (2003). Πήλιο : Αρχιτεκτονική, χάρτες, φύση, ξενοδοχεία, πεζοπορία, μυθολογία, μοναστήρια, ιστορία: Ένας πλήρης ταξιδιωτικός οδηγός. Αθήνα : Explorer. Λεμονίδης, Γεώργιος (1994). Το χρονικό του Μεγάλου Αγώνα. Βόλος: Ώρες. Λεονάρδος, Ιωαν. (1836). Νεωτάτη της Θεσσαλίας Χωρογραφία. Πέστη Ουγγαρίας: Ελλ. Τυπογραφείο του Ευγενούς Τράττνερ τε και Καρολίου (Διατίθεται και ηλεκτρονικά). Λεοντίδου Λίλα, (1989). Πόλεις της σιωπής, Εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά Αθήνα: Π.Τ.Ι. ΕΤΒΑ. Λιάπης, Κώστας (1990α). Ώρες του Πηλίου. Αθήνα: Πύλη. Λιάπης, Κώστας (1990β). Στο Πήλιο της παράδοσης. Αθήνα: Πύλη. Λιάπης, Κώστας (1996). Το Γλωσσικό ιδίωμα του Πηλίου, Λεξικό. Βόλος: Ώρες. Λιάπης, Κώστας (2001). Πήλιον Όρος. Ζαγορά: Εταιρεία Ανάπτυξης Πηλίου. Λιάπης, Κώστας (2004). «Η Τουρκοκρατία στη Θεσσαλομαγνησία και ο ρόλος του Κάστρου του Βόλου» στο συλλογικό έργο Ο Βόλος και η περιοχή του στην ιστορική του διαδρομή, (επιμ. Κυπριωτέλης, Π- Λιάπης, Κ.) σ Βόλος: ΕΘΕ & Υπ. Πολιτισμού. Λυδάκη, Άννα (2001). Ποιοτικές μέθοδοι της κοινωνικής έρευνας. Αθήνα: Καστανιώτης. Μάγνης, Νικ. (1985). Περιήγησις ή τοπογραφία της Θεσσαλίας και Θετταλικής Μαγνησίας. Αθήνα: Καραβίας (Φωτομηχανική ανατύπωση εκ του τυπογραφείου της Λακωνίας, Εν Αθήναις 1860). (Διατίθεται και ηλεκτρονικά). Μακρής, Κίτσος (1976). Η λαϊκή τέχνη του Πηλίου. Αθήνα: Μέλισσα. Mason, Jenifer, (2003), επιμ. Κυριαζή Νότα. Η Διεξαγωγή της Ποιοτικής Έρευνας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Μητούλα, Ρόιδω (2006). Βιώσιμη Περιφερειακή Ανάπτυξη στη Ευρωπαϊκή Ένωση και Ανασυγκρότηση του Ελληνικού Αστικού Περιβάλλοντος. Αθήνα: Σταμούλη. 138

139 Μητούλα, Ρόιδω (2008). Βιώσιμη ανάπτυξη. Αθήνα: Rosili. Μουγογιάννης, Ιωάννης (1993). Τρεις Πηλιορείτες Πρωτοπόροι. Βόλος: Ιδιωτ. έκδοση. Μουγογιάννης, Ιωάννης (1999). Ο Γιώργος Καραμάνης και το Σανατόριο Πηλίου. Βόλος: Δήμος Αγριάς. Μουγογιάννης, Ιωάννης (2004). «Ο Βολιώτικος πολιτισμός τον 20 αιώνα», στο συλλογικό έργο Ο Βόλος και η περιοχή του στην ιστορική τους διαδρομή. (επιμ. Κυπριωτέλης, Π- Λιάπης, Κ.) σ Βόλος: Ε.Θ.Ε. & Υπ. Πολιτισμού. Μπεκές, Όμηρος (1931). Στη χαρά του βουνού : Ένα ταξίδι στο Πήλιο. Ἀθῆναι : Φλάμμα. Νάθενας, Γ., Ζαρλή-Καραθάνου, Μ. (2004). Το τραινάκι του Πηλίου. Αθήνα: Μίλητος. Ομαδική προσπάθεια δασκάλων (1959). Ο Βόλος και το Πήλιο.Τόμος Α. Βόλος. Ουράνης, Κώστας, (Νιάρχος Κωνσταντίνος) (1955). Ταξίδια: Ελλάδα. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας. Πανταζόπουλος, Ν. (1967). Κοινοτικός βίος εις την Θετταλομαγνησίαν επί Τουρκοκρατίας. Θεσσαλονίκη: χ.ε. Παπαθανασίου, Απ. (1989). Οι Μελισσηνοί της Δημητριάδος κτήτορες μονών. Αθήνα: Παπαζήσης. Παπαχατζής, Νικόλαος (1937). Τα λείψανα και η ιστορία των αρχαίων πόλεων της περιοχής του Βόλου,( με παράρτημα για τα χωριά του Πηλίου και το Βόλο). Βόλος : Σχοινά. Perilla, Francesco (2010), Μετάφρ. Poleze Cristina Poleze Gino.Στη χώρα των Κενταύρων- Πήλιο. Αθήνα: Μάτι. Πολυμέρου-Καμηλάκη, Αικ. (1977). Ο Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης και η Λαογραφία της Θεσσαλίας. Αθήνα: Ιστορ. Και Λαογρ. Εταιρεία Θεσσαλών. Πόρναλης, Μιχάλης (2004). Πήλιο, Βόλος: Φωτοδιαδρομή. (συνταγές) Βόλος: Pornalis Publications. Ρέντης, Γρηγόρης (1984). 54 o Σύνταγμα του Ε.Λ.Α.Σ. Αθήνα : [χ.ό.]. Σηφάκης, Ν., Χατζηϊωάννου, Ι (επιμ.). (1922). Πανελλήνιον Λεύκωμα Εθνικής Εκατονταετηρίδος ,τ. Α. Αθήνα: Ι. Χατζηϊωάννου. Σιμόπουλος, Κυριάκος (2003). Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα 333μ.Χ Αθήνα: Στάχυ. Σκουβαράς, Βαγγέλης (1960). Το παλαιότερο αρματολίκι του Πηλίου και οι αρβανίτες στην Θεσσαλομαγνησία Βόλος: χ.ε. Σκουβαράς, Βαγγέλης (1983). Από το λειμώνα της παράδοσης: Πηλιορείτικα Α & Β. Αθήνα: Αστήρ. Σπεράντζας, Θεοδ, (επιμ.),(1978). Τα περισωθέντα έργα του Αργύρη Φιλιππίδη: Μερική γεωγραφία-βιβλίον ηθικόν. Αθήνα: χ.ε. Σταϊκόπουλος, Γιάν. (2006). Αγριά Βόλου, 20 ος αι. Θεματικές ενότητες για τη δημιουργία ενός μουσείου». Διπλωματική εργασία στο ΠΜΣ «Μουσειακές Σπουδές» του Ε.Κ.ΠΑ. Στεφάνου, Ιωσήφ (2000). Η Φυσιογνωμία της Ελληνικής Πόλης. Αθήνα: ΕΜΠ. Στουρνάρας, Νίκος (1984). Πήλιο-Βόλος. Βόλος: Ν. Στουρνάρας. Σύλλογος Φίλων του Σιδηροδρόμου (1997). Οι Ελληνικοί Σιδηρόδρομοι: η διαδρομή τους από το 1869 έως σήμερα. Αθήνα: Μίλητος. (Συλλογικό) Συνοπτικό Ενημερωτικό Σημείωμα (Φίλων του τρένου του Πηλίου) (1982). Το Τραινάκι του Πηλίου. Γόλος. Τζαμτζής, Αναστάσιος (2005). Αγριά-Δράκια. Παράληλλοι βίοι δυο πηλιορείτικων χωριών. Βόλος: Δήμος Αγριάς. 139

140 Τράντος, Ιωάννης (2012). Σελίδες από την ιστορία της Αγριάς Πηλίου. Βόλος: τυπ. Παλμός. Τριάντου, Ελένη (1994). Ο Βόλος στην ομίχλη του χρόνου. Βόλος: Γραφή. Τριγκώνης, Άθως (1934). Τα χρονικά του Βόλου. Αθήνα: Ομ. Συλλ. Απόδημων Μαγνησιωτών Αττικής. Τσοποτός, Δημήτριος (1991). Η ιστορία του Βόλου. Βόλος: Δήμος Βόλου. Φιλαδελφεύς, Αλέξανδρος (1897). Ακτίνες εκ της Θεσσαλίας: Εντυπώσεις ταξειδιώτου. Αθήνα: χ.ε. Χαρατσής, Νίκος (1995). Οδηγός Πηλίου για περιπατητές: Διαδρομές σε καλντερίμια και μονοπάτια στο Bουνό των Κενταύρων. Βόλος: Γραφή. Χαρίτος, Χαρ. (επιμ), συλλογικό έργο, (2004). Βόλος , Ο χώρος και οι άνθρωποι. Βόλος: Βόλος. Χαστάογλου, Βίλμα (2002). Βόλος, το πορτραίτο της πόλης από τον 19 ο αι. έως σήμερα. Βόλος: Βόλος. Ψημένος, Στέφανος (2005). Ανεξερεύνητο Πήλιο-Αθήνα. Αθήνα: Road Εκδόσεις Α.Ε. Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Bartholdy, Jakob Salomon (1807). Voyage en Grece fait dans les années 1803 et Paris : Dentu, Imprimeur-Lib.re. Beaujour, Felix (1800). Tableau du commerce de la Grece : depuis Paris : Chez Ant.-Aug. Renouard. Bjornstahl, Jacob Jonas. (1780). Resa til Frankrike, Italien, Sweitz, Tyskland, Holland, England, Turkiet, och Grekland. Stockholm: Nordström, Cresswell.Tim (2004). Place, a short introduction, USA, UK, Australia: Blackwell Publishing Dodwell, Edward (1819). A Classical and Topographical Tour Through Greece: During the Years 1801, 1805, and 1806, Τόμος 2. London: Rodwell and Martin. Dodwell, Edward (1821). Views in Greece. London: Rodwell and Martin Eisner, W. E. (1991). The enlightened eye, qualitative inquiry and the enhancement of educational practice. New York: Macmillan Dreux, Robert de, (1925).Voyage en Turquie et en Grèce. Paris: Hubert Pernot. Eton, William (1799). A survey of the Turkish empire. London: printed for T. Cadell, jun. and W. Davies. Holland, Henry (1815). Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, &c: during the years 1812 and London: Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown. Leake, W. M. (1835). Travels in Northern Greece. London: Rodwell. Manjour, Ibrahim Efendi, (1828). Mémoires sur la Grèce et l'albanie pendant le gouvernement d'ali Pacha. Paris: Chez J. N. Barba. Mezieres, Alfred Jean François (1853). Mémoires sur le Pélion et l Ossa. Paris : Imprimerie National du France. Mommaas, H. (2002) «City Branding: the Importance of Socio-cultural Goals», στο Hauben T, Vermeulen M και Patteeuw V, City Branding: Image Building and Building Images, NAI Uitgevers, Rotterdam. Perilla, Francesco (1940). Au pays des centaures : le Pélion. Athènes: Éditions Perilla. Pouqueville, Francois (1820). Voyage dans la Grece. Paris : Chez Firmin Didot, Père et Fils. 140

141 Pouqueville, Francois (1824). Histoire de la régénération de la Grece: comprenant le précis des évènements depuis 1740 jusqu'en Paris : Firmin Didot, Père et Fils. Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία Αβδελή, Θεολογία, (2005) «Προϋποθέσεις Βιώσιμης Τουριστικής Ανάπτυξης», Οικολογική Επιθεώρηση. 67:ecotourism&Itemid=197, ανακτ Αγριά, ανακτ Άνω Λεχώνια, ανακτ Bartholdy, Jakob Salomon (1807). Voyage en Grece fait dans les années 1803 et Paris : Dentu, Imprimeur-Lib.re. ανακτ Beaujour, Felix (1800). Tableau du commerce de la Grece : depuis Paris : Chez Ant.-Aug. Renouard, ανακτ Βλαντού, Αλεξάνδρα, (2011), «Ευρώπη 2020: Ο Πολιτισμός ως παράγων στήριξης της κοινής Ευρωπαϊκής Πορείας», ηλεκτρονικό περιοδικό Νόμος και Φύση, 1/2011, ανακτ Βόλος, Γεωργιάδης, Νικ. (1880). Θεσσαλία. Αθήνα, ανακτ Γιαννακού, Αθηνά (2007), «Πλαίσιο Χωρικού Σχεδιασμού και αρχές αειφόρου ανάπτυξης στον Ευρωπαϊκό και Ελληνικό χώρο: τρέχουσες εξελίξεις», σεμινάρια ΤΕΕ, 12/07, RA_SEMINARIA/Z_EKTAKTOS_KYKLOS_DECEMBER_07/giannakou.pdf, ανακτ Γκράσσος Γεώργιος (επιμ.), (2007). «Πέτρινα τοξωτά γεφύρια στο Πήλιο» στο Πέτρινα τοξωτά γεφύρια της Ελλάδας, Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Μακρινίτσας, ΥΠΕΠΘ. ανακτ Corijn, Eric (2002). «Η παγκοσμιοποίηση θέτει τον πολιτισμό στο κέντρο των αστικών πολιτικών», Συνέδριο ΚΕΔΚΕ Πόλη και Πολιτισμός, Ζάκυνθος,18-20 Απριλίου2002, ανακτ Dodwell, Edward (1819). A Classical and Topographical Tour Through Greece: During the Years 1801, 1805, and 1806, Τόμος 2. London: Rodwell and Martin, & ανακτ Dodwell, Edward (1821). Views in Greece. London: Rodwell and Martin, ανακτ «Έκθεση για το σανατόριο Καραμάνη», ανακτ

142 «Εν Βόλω» τ.1 (2001).«Ο Βόλος με τη ματιά του επισκέπτη» (αφιέρωμα), σ. 8-64, Εργοστάσιο Τσιμέντων Ηρακλής- Όλυμπος, ανακτ ΕΨΑ, ανακτ & ανακτ Ζορμπά, Μυρσίνη, «Πολιτική του πολιτισμού στην Ελλάδα της κρίσης Όροι και συνθήκες της αλλαγής παραδείγματος», ομιλία στη διημερίδα του Παντείου: Διαχείριση Πολιτιστικών Οργανισμών σε Περίοδο Κρίσεων, Αθήνα, 31/5-1/6/2013, ανακτ Ζώης, Αντώνιος (2011), «Τα λιθόστρωτα του Πηλίου και τα καλντερίμια της Μακρυνίτσας». ανακτ Ζωσιμάς, Εσφιγμενίτης, Ημερολόγιον Η Φήμη , & & Περιοδικό Προμηθεύς , & ανακτ Holland, Henry (1815). Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, &c: during the years 1812 and London: Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown. ανακτ Jeannotte, Sharon & Stanley, Dick (2002) How Will We Live Together?, Canadian Journal of Communication,vol.27(2-3). ανακτ Ίδρυμα Πορφυρογένη, «Η Πολιτιστική Κληρονομιά στο Επίκεντρο της Βιωσιμότητας : Η Αστική Διάσταση» Πρακτικά Συνεδρίου Η πολιτιστική κληρονομιά στο προσκήνιο, Αθήνα, 6-8/3/2014 σ ανακτ Καθημερινή, Επτά Ημέρες ( ). «Αφιέρωμα στην Ιστορία των Σιδηροδρόμων» /kath/ gr 7days/1995/10/ pdf, ανακτ Καμηλάρις, Ρήγας (1897). Γρηγορίου Κωνσταντά, Βιογραφίαι-Λόγοι-Επιστολαί. Αθήναι: τυπ.κωνσταντινίδου. &maxpage=174, ανακτ Καραμέτου Παναγιώτα Αποστολόπουλος, Κωνσταντίνος, (2011). «Το κοινωνικό κεφάλαιο ως σημαντικός παράγοντας αντιμετώπισης των επιδράσεων της οικονομικής κρίσης σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο», 1_PDF_CD/KARAMETOU_P.APOSTOLOPOULOS_K_21.pdf, ανακτ Kavaratzis, M. (2005) «Branding the city through culture and entertainment», Paper presented at the AESOP 2005 Conference, July 2005, Vienna, Austria, ανακτ Κίζης, Γ. (1995) «Η αρχιτεκτονική του Πηλίου», σ & «Το τρενάκι του Πηλίου», σ Καθημερινή, Επτά Ημέρες Μύθος και Ιστορία 142

143 ανακτ Κόνσολα, Ντόρα (2013), «Στρατηγικό Σχέδιο Πολιτιστικού Τουρισμού για την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου», Πρακτικά 11 ου τακτικού επιστημονικού συνεδρίου 2013 ERSA GR Αγροτική Οικονομία, Υπαίθριος Χώρος, Περιφερειακή και Τοπική Ανάπτυξη, ανακτ Κοντογιάννη, Χ.- Μητροκανέλου, Κ.(2013). «Πόλη και Ψυχή. Κατασκευάζοντας μνήμες στο χώρο και στο χρόνο». Πτυχιακή εργασία στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Πολυτεχνική Σχολή Ξάνθης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. ανακτ Κουρή, Μαρία, (2010). «Πολιτισμός, Τουρισμός και η πρόκληση της Αειφορίας», Πρακτικά 16 ου Επιστημονικού Συνεδρίου του Συνδέσμου Ελλήνων Περιφερειολόγων Η Περιφερειακή Διάσταση της Νέας Στρατηγικής Ευρώπη2020, Αθήνα,15 Οκτ. 2010, σ , ανακτ Κυριαζίδης, Θεόδωρος (2007), «Επαναξιολόγηση του πολιτιστικού κεφαλαίου ως μέσου ανάπτυξης», Τετράδια Πολιτισμού, τ.1 σ , ανακτ Κωνσταντάς, Κ., Φιλιππίδης, Δ. (1791). Γεωγραφία Νεωτερική. Βιέννη: ανακτ Λαζαρέτου, Σοφία (2014). Η έξυπνη οικονομία: πολιτιστικές και δημιουργικές βιομηχανίες στην Ελλάδα. Μπορούν να αποτελέσουν προοπτική εξόδου από την κρίση; Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος,. ανακτ Λαμπροπούλου, Δήμητρα (2014). «Πόλη, Μνήμη και Προφορική Μαρτυρία», 2ο Συνέδριο Προφορικής Ιστορίας Η μνήμη αφηγείται την πόλη, Αθήνα, 6-8 Μαρτίου 2014,Ηλεκτρονικό περιοδικό ΧΡΟΝΟΣ, τεύχος 11, Μάρτιος ανακτ Leake, W. M. (1835). Travels in Northern Greece. London: Rodwell. ανακτ Λεονάρδος, Ιωαν. (1836). Νεωτάτη της Θεσσαλίας Χωρογραφία. ανακτ Λουρή- Δενδρινού, Ελένη (2007) «Ο Πολιτισμός στη Στρατηγική της Λισαβόνας», Τετράδια Πολιτισμού, τ.1, σ , ανακτ Μάγνης, Νικ. (1860). Περιήγησις ή τοπογραφία της Θεσσαλίας και Θετταλικής Μαγνησίας. ανακτ Manjour, Ibrahim Efendi, (1828). Mémoires sur la Grèce et l'albanie pendant le gouvernement d'ali Pacha. Paris: Chez J. N. Barba. ανακτ Μαρινάκου, Λία, (2010). «Η χρήση των νέων τεχνολογιών στην περιφερειακή τουριστική αειφόρο ανάπτυξη ενόψει της νέας στρατηγικής Ευρώπη 2020 Πρακτικά 16ου Επιστημονικού Συνεδρίου του Συνδέσμου Ελλήνων Περιφερειολόγων Η Περιφερειακή 143

144 Διάσταση της Νέας Στρατηγικής Ευρώπη2020, Αθήνα, 15 Οκτ. 2010, σ. 64, ανακτ Mezieres, Alfred Jean Francois (1853). Mémoires sur le Pélion et l' Ossa. e_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false, ανακτ Μουσικό Χωριό (Άγιος Λαυρέντιος), ανακτ Μπαμπινιώτης, Γεώργιος ( ). «Το πολιτιστικό έλλειμμα της πολιτικής» ανακτ Μπασαντής, Διαμαντής (2007). «Η πολυπολιτισμικότητα και το δυτικό σύστημα αξιών», Τετράδια Πολιτισμού, τ. 1, σ.57-74, ανακτ Μπένος, Σταύρος (2002). Ομιλία του στο Συνέδριο ΚΕΔΚΕ Πόλη και Πολιτισμός, Ζάκυνθος,18-20 Απριλίου2002, ανακτ Ξενοδοχείο Valis, Όμιλος Ερευνών Πηλίου, ανακτ ΟΣΕ, Παλιούρας, Δημήτρης (1990). «Παραδοσιακή αρχιτεκτονική του Πηλίου» στο περιοδικό Αρχαιολογία. τ.ε σ , ανακτ Παρασκευοπούλου Κόλλια, Ευφροσύνη Άλκηστη, «Μεθοδολογία ποιοτικής έρευνας στις κοινωνικές επιστήμες και συνεντεύξεις», ανακτ (Το) Πιονάκι (σκακιστικός όμιλος Αγριάς), ανακτ Πόλιου, Αντωνέτα (2010). «Η Στρατηγική Ευρώπη του 2020 Μια νέα Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Αλβανία στα πλαίσια αυτής της Στρατηγικής», Πρακτικά 16ου Επιστημονικού Συνεδρίου του Συνδέσμου Ελλήνων Περιφερειολόγων Η Περιφερειακή Διάσταση της Νέας Στρατηγικής Ευρώπη2020, Αθήνα, 15 Οκτ. 2010, σ , ανακτ Πολυμέρου Καμηλάκη, Αικατερίνη (2008). «Ο παραδοσιακός πολιτισμός και ο σύγχρονος πολιτισμός», Τετράδια Πολιτισμού, τ.3-4, σ ανακτ Pouqueville, Francois (1820). Voyage dans la Grece. Paris : Chez Firmin Didot, Père et Fils. ανακτ Pouqueville, Francois (1824). Histoire de la régénération de la Grece: comprenant le précis des évènements depuis 1740 jusqu'en Paris : Firmin Didot, Père et Fils. ανακτ Σανατόριο πρότζεκτ ανακτ ΣΕΤΕ (Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων) ανακτ Στρατάκος, Γρηγόρης. «Με την ψυχή φτερωμένη», ανακτ Σύλλογος φίλων του σιδηροδρόμου, 144

145 ανακ Τα Νέα (2013) «Το τρενάκι του Πηλίου θα συνεχίσει τις διαδρομές του». ανακτ Τζάνη, Μαρία, (2005). Σημειώσεις για το μάθημα «Μεθοδολογία Έρευνας κοινων. Επιστημών», ΕΚΠΑ, Παιδαγωγικό τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, ανακτ Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών ΕΜΠ (2010). «Μελέτη σεισμικής επικινδυνότητας», ανακτ Τσατσάνογλου, Μαρία (2007). «Διαπολιτισμικές σχέσεις. Σταυροδρόμια πολιτισμού σε μια γη αποδεδειγμένα στρογγυλή», Τετράδια Πολιτισμού, τ. 1, σ , ανακτ Τσίγκρας, Γιάννης (2012). «Το Λυκαυγές του 20 αιώνα, ». ανακτ Τσοποτός, Δημ. (1933). Ο Βόλος (Ίδρυσις και εμπορική κίνησις αυτού κατά τα πρώτα δέκα έτη). Αθήναι: τυπ. Βάρτσου, 156d1d69a5b46719e80c1ffeef11a3c5_ tkl, ανακτ Ψαρρού, Μαρία (2013) «Η αξιοποίηση του πολιτισμού για την ανάδειξη ενός επώνυμου προορισμού», ανακτ ανακτ ανακτ

146 Πηγές Γραπτές Ανδρουλιδάκης, Κώστας. «Θεσσαλικοί σιδηρόδρομοι». Εφημ. Καθημερινή, Επτά Ημέρες, , σελ.10. Ανδρουλιδάκης, Κώστας (1995). «Αναμνήσεις από τη Θεσσαλία στο έργο του Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο». Πρακτικά ημερίδας Θεσσαλικοί Σιδηρόδρομοι και Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο, Βόλος, 4 Απριλίου Κωστίμπας, Κων/νος (1997). «Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης. Βίος και Έργο». Πρακτικά Εκδηλώσεων Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης, , (επιμ) Ορφανού, Καλλιόπη. Βόλος, σ Καραθάνου, Μηλίτσα (1983), «Οι Βολιώτες θέλουν το τραινάκι τους» στο περιοδικό Κείμενα του Βόλου, τ.10, σ.54. Καταστατικό Ιδρύματος: «Κοινωφελές Ίδρυμα Νικολάου και Ελένης Πορφυρογένη», (1978). Αγριά-Βόλου: σ. 12. Κουνενάκη-Ευφραίμογλου, Σοφία «Ισχυρό χαρτί ο Πολιτισμός». Εφημ. Καθημερινή, Πολιτισμός, Λύκειο Αγριάς, Περιβαλ. Ομάδα (2001). «Ξωκλήσια του δυτικού Πηλίου». Αγριά. Λύκειο Αγριάς, Περιβαλ. Ομάδα (2010). «Το τρενάκι του Πηλίου». Αγριά. Λύκειο Αγριάς (2002α). «Οδοιπορικό στο δυτικό Πήλιο». Αγριά. Λύκειο Αγριάς (2002β). «Τα μοναστήρια του Δυτικού Πηλίου». Αγριά. Λύκειο Αγριάς (199 ). «Περιβαλλοντικά προβλήματα του Δυτικού Πηλίου». Μαλινδρέτος, Γεώργιος, (2013). «Η σύγχρονη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς προβολή και ανάδειξή της», Παραδόσεις του Μεταπτυχιακού Αγωγή και Πολιτισμός, του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου, στο μάθημα Διαχείριση πολιτιστικής κληρονομιάς. Μουγογιάννης, Ιωάννης. (1973).«Ξένοι περιηγητές στη Θεσσαλία πριν από το 1821». Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών, 2 ος τόμος, σ , Μουγογιάννης, Ιωάννης (1976). «Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης, ο κοσμοκαλόγερος του Βόλου». Βόλος: Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών, 4 ος τόμος, σ Μπρακατσούλας, Βασίλειος (1983). «Η ερήμωση της υπαίθρου» στο περιοδικό Κείμενα του Βόλου, τ.10, 1983, σ. 44. Ντόλκος, Κ. (1985). «Η επανάσταση του Πηλίου στα 1854», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τ. 8ος σ Παλιούρας, Δ. (2006). «Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική στη Θεσσαλία», Θεσσαλία, τόμος Α, Θέματα Ιστορίας, σ Παντελοδήμος, Δημήτριος. «Η αυτοδιοίκησις του Πηλίου κατά την τελευταίαν περίοδον της Τουρκοκρατίας». Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών, 3 ος τόμος, σ Πολύζος, Βασίλης (1984). «Μικρή μπαλάντα για το τρενάκι του Πηλίου», περιοδικό ΤΑ ΑΓΡΟΤΙΚΑ, τ.16 ο, Δεκέμβριος Πολυμέρου-Καμηλάκη, Αικ. (1976). «Ο Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης και η Λαογραφία της Θεσσαλίας». Θεσσαλικά Χρονικά, τ. 11, σ Σαρδιανού Ελένη, (2013) «Πολιτισμός και Οικονομία», Παραδόσεις του Μεταπτυχιακού Αγωγή και Πολιτισμός, του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου, στο μάθημα «Τοπική Ιστορία, Τέχνη και Πολιτισμός». 146

147 Σουλογιάννης, Ε.Θ. (1984). «Θεσσαλοί απόδημοι στην Αίγυπτο (19ος-20ος αι.». Θεσσαλικά Χρονικά, τ.15, σ Σταμάτης, Απόστολος (1952). Ανέκδοτο προσωπικό Ημερολόγιο. Αγριά. Στριμμένος, Κ. «Συμπληρωματικά στα Αγριώτικα του Β. Σκουβαρά», Εφημ. Η Θεσσαλία, σ. 4. Προφορικές Συνέντευξη 1: Νίκος Στόικος, αντιδήμαρχος της Δημοτικής Ενότητας Αγριάς του Δήμου Βόλου ( ), 55 ετών, 26 Μαΐου Συνέντευξη 2: Νικηφόρος Σκοπελίτης, Πρόεδρος της Κοινότητας Αγριάς ( ) και παλιός κάτοικος Αγριάς / Πηλιορείτης, 72 ετών, 28 Μαΐου Συνέντευξη 3: Ρούλα Αδάμου, πρώην δημοτική σύμβουλος και παλιά κάτοικος Αγριάς / Πηλιορείτισσα, 69 ετών, 29 Ιουνίου Συνέντευξη 4: Παναγιώτης Μίλης, Διευθυντής Μάρκετινγκ ΕΨΑ, 27 Μαΐου Συνέντευξη 5: Κατερίνα Πορφυρογένη, Πρόεδρος Δ.Σ. του Πορφυρογένειου Ιδρύματος, 4 Ιουλίου Συνέντευξη 6: Εύα Σουτραλή, Υπεύθυνη του Πορφυρογένειου Ιδρύματος, 27 Μαΐου Συνέντευξη 7: Απόστολος Παπαχρήστος, εθελοντής συνεργάτης της Βιβλιοθήκης του Πορφυρογένειου Ιδρύματος, 27 Μαΐου Συνέντευξη 8: Ιδομενέας Κασσαβέτης, Πρόεδρος του Αναπτυξιακού Συλλόγου Ψυγείων Αγριάς, Πηλιορείτης, 52 ετών, 16 Απριλίου Συνέντευξη 9: Άννα Μπανιά-Ματσούκα, μέλος διαφόρων συλλόγων και νεότερη κάτοικος Αγριάς / από Βόλο, 56 ετών, 21 Απριλίου Συνέντευξη 10: Πολυξένη Καρκαλά Σαράντη, Ξενοδόχος, Πηλιορείτισσα, 50 ετών, 27 Μαΐου Συνέντευξη 11: Άρτεμις Χαλκιά Κατράκη, παλιά κάτοικος Αγριάς / Πηλιορείτισσα, 70 ετών, 20 Μαρτίου Συνέντευξη 12: Μίμης Ραυτόπουλος, παλιός κάτοικος Αγριάς / Πηλιορείτης, 81 ετών, 22 Απριλίου Συνέντευξη 13: Χρυσάνθη Βαρελά, Θεσσαλή, 83 ετών, 13 Αυγούστου 2014 Συνέντευξη 14: Αριστείδης Τζαφόλιας, Θεσσαλός, 82 ετών, 23 Απριλίου Συνέντευξη 15: Κατερίνα Κακουλίδου, απόγονος προσφύγων, 75 ετών, 19 Αυγούστου Συνέντευξη 16: Περσεφόνη Γεωργούλα, απόγονος προσφύγων, 64 ετών, 13 Αυγούστου Συνέντευξη 17: Μαρία Βασιλειάδου, απόγονος προσφύγων, 62 ετών, 19 Αυγούστου Συνέντευξη 18 Χατζηαντωνίου, απόγονος προσφύγων, 59 ετών, 21 Απριλίου Συνέντευξη 19: Νίκη Κοντογιάννη, Πηλιορείτισσα, 53 ετών, 21 Απριλίου Συνέντευξη 20: Στόικου Μαρία, Μακεδόνα και Πηλιορείτισσα, 52 ετών, 21 Απριλίου Συνέντευξη 21: Σπύρος Δημητρακόπουλος, νεότερος κάτοικος Αγριάς /από Βόλο, 79 ετών, 28 Μαΐου Συνέντευξη 22: Απόστολος Παιδόπουλος, νεότερος κάτοικος Αγριάς / από Βόλο, με μικρασιατική καταγωγή, 47 ετών, 27 Μαΐου Συνέντευξη 23: Σταυρούλα Μπουρλιάκου, νεότερη κάτοικος Αγριάς / από Βόλο, με θεσσαλική καταγωγή, 39 ετών, 27 Μαΐου

148 Συνέντευξη 24: Ευάγγελος Νταφόπουλος, νεότερος κάτοικος Αγριάς / από Βόλο, με θεσσαλική καταγωγή, 59 ετών, 26 Μαΐου Συνέντευξη 25: Αθανασία Τσαβλίδη, νεότερη κάτοικος Αγριάς / από Αθήνα, 53 ετών, 22 Απριλίου Συνέντευξη 26: Λάμπρος Μπέικο, αλλοδαπός κάτοικος της Αγριάς/ Αλβανός, 45 ετών, 28 Μαΐου Συνέντευξη 27: Adriatic Mutso, αλλοδαπός κάτοικος της Αγριάς/ Αλβανός, 44 ετών, 23 Απριλίου

149 5 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5.1 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ Η Αγριά στο Πήλιο και τη Μαγνησία Η εξέλιξη του Βόλου 149

150 Τα προγονικά χωριά της Αγριάς Δείγματα πηλιορείτικης αρχιτεκτονικής 150

151 Δύο πηλιορείτες πρωτοπόροι από τα προγονικά χωριά της Αγριάς ο Γιώργος Καραμάνης από τη Δράκια Όλες οι φωτογραφίες που αφορούν τον Καραμάνη και το έργο του είναι από το βιβλίο «Το Μαγικό Βουνό του γιατρού Καραμάνη», Εκδ. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. 151

152 Και ο Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης από τον Άγιο Λαυρέντιο 152

153 Το τρενάκι του Πηλίου 153

154 154

155 Εικ.40α και 40β Πίνακες του Τζόρτζιο Ντε Κίρικο όπου διακρίνεται το τρένο. Πηγή: // Η Αγριά παλιά 155

156 156

157 157

158 Χαρακτηριστικοί τύποι της Αγριάς Σκίτσα του Αλέξανδρου Αρχιμανδρίτη που βρίσκονται στο Δημαρχείο Αγριάς. 158

159 159

160 160

161 161

162 162

163 Η Αγριά σήμερα Οι εκκλησίες της Αγριάς 163

164 Δραστηριότητες των πολιτιστικών συλλόγων Αγριάς 164

165 Το Ίδρυμα Πορφυρογένη 350 Εικόνες από την Αγριά σήμερα 350 Εικ Το Ίδρυμα Πορφυρογένη εξωτερικά μαζί με το Δημαρχείο, η Βιβλιοθήκη και το Θέατρο. Πηγή: 165

166 166

167 167

168 Πεζοπορικές διαδρομές από Αγριά προς Δράκια και Άγιο Λαυρέντιο Πηγή: Ν. Χαρατσής,