«Η δημιουργικότητα στο σχεδιασμό των αλλαγών στη λήψη αποφάσεων και την εισαγωγή καινοτομιών στην εκπαίδευση»

Transcript

1 ΘΩΜΑΣ ΜΠΑΚΑΣ, Δρας Επιστημών Αγωγής, Σχολικός Σύμβουλος Π.Ε. και Προϊστάμενος του Τμήματος Επιστημονικής-Παιδαγωγικής Καθοδήγησης Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης της Περιφερειακής Διεύθυνσης Εκπαίδευσης Αττικής «Η δημιουργικότητα στο σχεδιασμό των αλλαγών στη λήψη αποφάσεων και την εισαγωγή καινοτομιών στην εκπαίδευση» Εισαγωγή Εξετάζοντας τα διάφορα εκπαιδευτικά συστήματα παρατηρούμε ότι εκεί που παρατηρείται συγκεντρωτισμός και όλες οι αποφάσεις λαμβάνονται κεντρικά δεν υπάρχουν περιθώρια για συμμετοχή πολλών φορέων στη διατύπωση εναλλακτικών προτάσεων και στη λήψη αποφάσεων για εκπαιδευτικά θέματα. Αντίθετα στα αποκεντρωμένα και συμμετοχικά εκπαιδευτικά συστήματα δίνεται η δυνατότητα για παρουσίαση, συζήτηση, αξιολόγηση και επιλογή διαφόρων ιδεών, απόψεων και προτάσεων που αναφέρονται σε θέματα εκπαίδευσης. Γενικότερα μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι σ έναν οργανισμό ή σ ένα σύστημα, το πρώτο και βασικότερο συστατικό της αποτελεσματικής επιτυχίας μιας δραστηριότητας είναι η γέννηση μιας καλής ιδέας. Επειδή δεν είναι τόσο εύκολο να «γεννήσει» κάποιος μια καλή ιδέα, ούτε καν μια μέτρια ιδέα, εκείνο που ενδιαφέρει ιδιαίτερα είναι το άτομο να προσπαθεί και κάποια στιγμή θα έλθει και η έμπνευση. Γι αυτό τα στελέχη των οργανισμών πρέπει να εκπαιδευτούν με ειδικές τεχνικές που ήδη χρησιμοποιούνται από πολιτικούς σχηματισμούς και δημόσιους ή ιδιωτικούς οργανισμούς ώστε να παράγουν (Παρασκευόπουλος χ.χ.:.126) συνέχεια ιδέες. Η πιο γνωστή μέθοδος παραγωγής νέων ιδεών είναι αυτή που στην Αγγλική ορολογία ονομάζεται «Brainstorming» και στα ελληνικά αποδίδεται με τον όρο «ιδεοθύελλα», «μυαλοθύελλα» (Τριλιανός 1997: 111) ή «καταιγισμός ιδεών». Με όποια ονομασία και αν αποδώσει κανείς αυτόν τον όρο στην ουσία πρόκειται για μια βροχή ιδεών που ρίχνουν, όταν συσκέπτονται, στο τραπέζι των συσκέψεων τα στελέχη ενός οργανισμού, τα οποία έχουν αυτή την ικανότητα, αλλά και την αξιοποιούν μετά από κατάλληλη εκπαίδευση. Μεταφερόμενη η μέθοδος αυτή στον εργασιακό χώρο επιβάλει στους εργαζόμενους ελεύθερα και χωρίς εσωτερικές η εξωτερικές αναστολές να εκφράζουν οποιαδήποτε ιδέα τους στα παρουσιαζόμενα θέματα για συζήτηση και λήψη απόφασης. Στον εργασιακό-επαγγελματικό χώρο αποδίδεται ιδιαίτερη σημασία στο συναισθηματικό κλίμα το οποίο επικρατεί εκεί. Βασικός παράγοντας δημιουργίας αυτού του κλίματος θεωρείται η εμπιστοσύνη του προϊσταμένου προς τον εαυτό του και προς τα άτομα με τα οποία συνεργάζεται. Εκείνο το οποίο χρειάζεται και οδηγεί σε δημιουργικές πράξεις είναι η εμπιστοσύνη, η ευρύτητα αντίληψης και η αλληλεξάρτηση. Σε μια τέτοια διαδικασία ο στόχος είναι η ποσότητα των νέων ιδεών που θα παρουσιαστούν και όχι η ποιότητά τους, αφού η τελική επεξεργασία και ISSN:

2 αξιολόγηση τους είναι θέμα δεύτερης επεξεργασίας που θα γίνει σε άλλο επίπεδο και από άλλα στελέχη ή πιθανόν και από τα ίδια. Αυτό που ενδιαφέρει και έχει σημασία σ αυτή τη φάση είναι να γεννηθούν πολλές ιδέες, (Χαραλαμπόπουλος 1973: 70) αφού κάποια από αυτές ίσως θα επιλεγεί ως η καλύτερη για το σκοπό που επιδιώκεται. Οδηγίες για την ανάπτυξη της τεχνικής «Brainstorming». Για την ανάπτυξη της τεχνικής αυτής υπάρχουν ορισμένες πρακτικές οδηγίες, όπως αυτές που αναφέρονται στη συνέχεια, οι οποίες μπορούν να οδηγήσουν στη γέννηση πολλών ιδεών, μεταξύ των οποίων μπορεί να βρίσκεται και εκείνη που θα δίνει λύση στο πρόβλημα το οποίο απασχολεί τη σύσκεψη. Ο αριθμός των μελών της ομάδας. Για να είναι αποτελεσματική η σύσκεψη πρέπει τα μέλη που θα πάρουν μέρος να συγκροτούν μια ολιγάριθμη ομάδα γιατί το μέγεθος της ομάδας για το «Βrainstorming» παίζει σπουδαίο ρόλο. Οι πολύ μικρές ομάδες ιδιαίτερα όταν τα μέλη τους συνεργάζονται για αρκετό χρονικό διάστημα διατρέχουν τον κίνδυνο να γίνουν μη δημιουργικές και να αποτελέσουν μια κλειστή ομάδα όπου όλα τα μέλη της συμφωνούν (Μαγνήσαλης 1996: 139). Αλλά και στις μεγάλες ομάδες οι ιδέες των μεμονωμένων ατόμων δε λαμβάνονται υπόψη. Γι αυτό η πιο αποτελεσματική ομάδα σύμφωνα με τις εμπειρίες είναι αυτή που αποτελείται από 8-10 περίπου άτομα. Η σύνθεση των μελών της ομάδας. Στη σύσκεψη της ομάδας εκτός από τα στελέχη των ειδικών, που έχουν σχέση με το προς επίλυση πρόβλημα, πρέπει να δοθεί η δυνατότητα να λάβουν μέρος και «μη ειδικοί», άτομα δηλαδή τα οποία εκπροσωπούν τους χρήστες των υπηρεσιών ενός οργανισμού, αυτοί που αποτελούν «το κοινό» στο οποίο απευθύνεται μια υπηρεσία, ώστε να υπάρχει εμπλουτισμός ιδεών και «σύνδεση» θεωρίας και πράξης (Λυμπερόπουλος 1991: 78 ). Αυτά τα άτομα τα οποία δεν έχουν σχέση με το θέμα της σύσκεψης θα προσφέρουν κάτι από τη «φρεσκάδα» με την οποία αντιμετωπίζουν το συγκεκριμένο ζήτημα καθώς και τον κοινό νου με τον οποίο προσπαθεί να αντιμετωπίσει ένα άγνωστο θέμα κάποιος μη μυημένος. Η συνοχή της ομάδας. Ο συντονισμός της σύσκεψης πρέπει να εμποδίζει το σχηματισμό μικροομάδων από διάφορα μέλη ώστε η συνοχή της ομάδας να διατηρείται από την αρχή ως το τέλος. Το θέμα της σύσκεψης. Το πρόβλημα ή το θέμα της σύσκεψης χρειάζεται να είναι αυστηρά καθορισμένο και εξειδικευμένο και όχι γενικό. Θα πρέπει να διατυπωθεί με σαφήνεια και ακρίβεια με τη βοήθεια συγκεκριμένων και σαφών ερωτήσεων ώστε τα μέλη της ομάδας να πουν ιδέες πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα (Γαλάνης 1993: 388). Μια συνεδρία της ομάδας με τη μέθοδο του καταιγισμού ιδεών, στη Διοίκηση της Εκπαίδευσης, μπορεί να επεξεργαστεί σχεδόν όλα τα προβλήματα ξεκινώντας από τον προγραμματισμό μιας εκπαιδευτικής δραστηριότητας και φτάνοντας ως τη δημιουργία ενός νέου θεσμού. Η συμμετοχή των διευθυντικών στελεχών. Στη σύσκεψη της ομάδας παραγωγής νέων ιδεών δεν επιτρέπεται η παρουσία διευθυντικών στελεχών διότι η παρουσία τους μπορεί να είναι ανασταλτικός παράγοντας, μπορεί να βάλλει φρένο στην φαντασία των κατώτερων στελεχών με αποτέλεσμα ISSN:

3 αυτοί να μην απελευθερώνουν τη δημιουργικότητά τους φοβούμενοι μήπως πουν καμιά ανοησία. Η απουσία κριτικής των ιδεών. Η εγκεφαλική διέγερση ή εγκεφαλικός παροξυσμός έχει σαν στόχο να αποτρέψει το άτομο να κρίνει ιδέες με άμεσο τρόπο. Σε μια ατμόσφαιρα ελευθερίας και άνεσης (Παπάς χ.χ.: 44) όπου απουσιάζει η κριτική το άτομο ή ομάδα ατόμων ενθαρρύνονται να συνθέτουν και να εκφράζουν όσο το δυνατόν περισσότερες ιδέες για ένα ορισμένο θέμα. Για να υπάρχει αυτή η δυνατότητα και να μην εμποδίζεται η κατάθεση νέων ιδεών γίνονται από την αρχή σχετικές συστάσεις σε όσους ασκούν κριτική στις ιδέες των άλλων διότι όλες οι ιδέες, ακόμη και εκείνες οι οποίες φαίνονται παράλογες εκείνη τη στιγμή, ίσως αργότερα αποδειχθούν πολύ χρήσιμες. Κάθε ιδέα είναι επιτρεπτή, όσο εξωπραγματική και φανταστική κι ας δείχνει γι αυτό και απαγορεύεται η κριτική και ο σχολιασμός των ιδεών (Γαλάνης 1993: 368). Ακόμη πρέπει να παρεμποδίζονται όσοι προσπαθούν να επιβάλλουν τις ιδέες τους. Σ αυτή τη διαδικασία γενικότερα δεν παρεμβαίνουμε, δε σχολιάζουμε, αλλά απλά καταγράφουμε τις ιδέες που ακούστηκαν, γιατί θέλουμε η διαδικασία εφαρμογής της μεθόδου να γίνει όσο γίνεται πιο άμεσα και πιο αυθόρμητα. Μια κριτική από το συντονιστή ή από κάποιον συμμετέχοντα, μπορεί να εμποδίσει τον καταιγισμό ιδεών και να μην ακουστούν ιδέες από το σημείο αυτό και μετά (Δημουλάς κ.α. 1995: 38). Ο ανταγωνισμός για την παραγωγή των ιδεών. Χωρίζονται τα μέλη της σύσκεψης σε δύο ομάδες για να διαγωνίζονται μεταξύ τους στην ανάπτυξη των ιδεών (ως προς την ποσότητα, την πρωτοτυπία, τη χρησιμότητα κλπ) διότι αυτό που έχει σημασία είναι η ιδέα και όχι ποιος θα την παρουσιάσει. Κάθε ιδέα θεωρείται ως επίδοση της ομάδας και όχι απλή ατομική συνεισφορά (Γαλάνης 1993: 368) Τα επιμέρους θέματα του προβλήματος. Όταν το θέμα για το οποίο ζητούνται ιδέες δεν είναι συγκεκριμένο αλλά γενικό τότε μπορεί η σύσκεψη να χωριστεί σε ομάδες συζήτησης επιμέρους ζητημάτων για τα οποία θα μπορούσαν να διατυπωθούν ιδέες. (π.χ. αξιολόγηση προσωπικού, μέσων, μαθητών, παραγόντων κλπ). Χρόνος συνάντησης της ομάδας. Η διαδικασία παραγωγής νέων ιδεών γίνεται σε ειδικές συσκέψεις και όχι κατά τη διάρκεια των τακτικών συσκέψεων κατά τις οποίες αντιμετωπίζονται τρέχοντα προβλήματα. Διάρκεια των συσκέψεων. Οι συσκέψεις αυτές με τον καταιγισμό ιδεών δεν πρέπει να είναι χρονοβόρες και να ξεπερνούν κατά μέσο όρο τα Σε κάποια στιγμή, όταν εκτιμάμε ότι το επίπεδο της συμμετοχής πέρασε το μέγιστο σημείο πρέπει να τις διακόψουμε. Διότι αν τις αφήσουμε να συνεχιστούν και άλλο θα χαλαρώσουν αντικειμενικά οι παρεμβάσεις και θα δημιουργηθεί κοιλιά στην εκπαιδευτική διαδικασία, ενώ η ομάδα θα αρχίσει να επαναλαμβάνει τα ίδια (Γαλάνης 1993: ). Προετοιμασία των μελών. Τα μέλη που συμμετέχουν να ειδοποιούνται τουλάχιστον 48 ώρες πριν ώστε να προετοιμαστούν κατάλληλα. Το χιούμορ στη σύσκεψη θα υπάρχει οπωσδήποτε αλλά δεν πρέπει να ξεπερνά ορισμένα όρια και γι αυτό όσοι συνεχίζουν πρέπει να αποθαρρύνονται από ένα σημείο και μετά. Η παρουσία ατόμων με φαντασία. Στη σύσκεψη πρέπει να συμμετέχουν οπωσδήποτε και μερικοί με γρήγορο μυαλό, φαντασία και εξωστρέφεια για ISSN:

4 να παρασύρουν και τους υπόλοιπους. Η παρουσία τους όμως δεν πρέπει να είναι καταπιεστική για τους άλλους. Η καταγραφή των ιδεών. Στο πρώτο στάδιο εφαρμογής της μεθόδου, εκείνο που ενδιαφέρει είναι η ποσότητα και όχι η ποιότητα των ιδεών. Αφού έχουν εκφραστεί όλες οι ιδέες που είναι δυνατόν να εκφραστούν, ύστερα πρέπει να αξιολογηθούν (Παπανδρέου 1993: 149). Εκείνο δηλαδή που επιδιώκεται, είναι να χωριστεί η διαδικασία παραγωγής ιδεών από εκείνη της αξιολόγησής τους. Ο εκπαιδευτής αναφέρει αρχικά το θέμα του καταιγισμού ιδεών και ζητά από τα μέλη της ομάδας να εκφράσουν με σύντομες και επιγραμματικές απαντήσεις οτιδήποτε συνειδητό ή υποσυνείδητο περνάει από το μυαλό τους σχετικό με αυτό. Δεν είναι απαραίτητο να σκεφθούν πολύ ή να προβληματιστούν πριν απαντήσουν. Εκείνο που ενδιαφέρει είναι να απαντήσουν άμεσα και να καταγραφεί ότι πιο πρόσφατο έχουν στο μυαλό τους, οι άμεσοι συνειρμοί που πραγματοποιούν, όταν τεθεί το συγκεκριμένο ερώτημα (Δημουλάς κ.α. 1995: 38). Στη συνέχεια ο συντονιστής καταγράφει και συγκεντρώνει όλες τις απόψεις, γνώμες, ιδέες ή χαρακτηριστικά, που πέφτουν με καταιγιστικό ρυθμό χωρίς να κριτικάρει τίποτα, γιατί θεωρεί οτιδήποτε λέγεται χρήσιμο και αποδεκτό. Η συμπλήρωση των ιδεών των μελών. Τα μέλη πρέπει να ενθαρρύνονται ώστε ο καθένας να χρησιμοποιήσει τις ιδέες των άλλων, να τις συμπληρώνει και να τις προχωρήσει παραπέρα (Γαλάνης 1993: 368). Το ύφος της σύσκεψης πρέπει να διατηρείται χαλαρό. Η ποσότητα των ιδεών, το πόσες ιδέες θα πέσουν στο τραπέζι, είναι ο βασικός στόχος της σύσκεψης και όχι η αξία τους. Η επεξεργασία και αξιολόγηση των ιδεών. Μετά την καταγραφή των νέων ιδεών και πριν αυτές δοθούν σε άλλους πρέπει να γίνεται η επιλογή των πιο αξιόλογων, χρήσιμων, εφαρμόσιμων ιδεών και να ακολουθεί στη συνέχεια ομαδική συζήτηση πάνω σ αυτές. Η αξιολόγηση των ιδεών είναι χρήσιμο να γίνεται από άλλους διότι οι συμμετέχοντες έχουν σαν στόχο την ποσότητα και όχι την ποιότητα των ιδεών και υπάρχει η πιθανότητα μια ιδέα που είναι καλή να μην αναγνωριστεί. Καλλιέργεια της δημιουργικής σκέψης στη Διοίκηση της Εκπαίδευσης. Για να έχουν τη δυνατότητα τα στελέχη της Διοίκησης της Εκπαίδευσης να υλοποιήσουν με επιτυχία τα θεωρητικά στάδια της διαδικασίας λήψης αποφάσεων θα πρέπει να διαθέτουν ή να έχουν αποκτήσει τις ικανότητες της δημιουργικής σκέψης. Με βάση αυτές τις ικανότητες, κατά τις συσκέψεις στα συλλογικά όργανα στα οποία λαμβάνονται αποφάσεις, θα διατυπώνουν για κάθε πρόβλημα πολλές εναλλακτικές λύσεις, μεταξύ των οποίων θα βρίσκεται και εκείνη η οποία συγκεντρώνει τις περισσότερες πιθανότητες για υλοποίηση. Αντιμετωπίζοντας τα προβλήματα μέσα σε μια τέτοια κατάλληλη ατμόσφαιρα, δεκτική στις νεωτεριστικές ιδέες και χωρίς περιορισμούς στη σκέψη, δίνεται η δυνατότητα στα άτομα να μετατρέψουν τις θεωρητικές γνώσεις τους σε δημιουργικές και αποτελεσματικές πράξεις (Σαΐτης 1994: 137). ISSN:

5 Στα συλλογικά όργανα των εκπαιδευτικών οργανισμών, η κατάλληλη ατμόσφαιρα, το ευνοϊκό εργασιακό περιβάλλον είναι αυτό που ενθαρρύνει τη δημιουργικότητα. Σε ένα σχολείο με παρόμοιο περιβάλλον ο δημιουργικός Διευθυντής ενθαρρύνει την πρωτότυπη σκέψη των διδασκόντων, ενημερώνει τους συναδέλφους του για τη δυνατότητα όλων να είναι δημιουργικοί, (Σαΐτης 2002: 121) ελαχιστοποιεί τις πρακτικές που καταπνίγουν τη δημιουργικότητα και δεν καταφεύγει στο γραφειοκρατικό έλεγχο και στη χρήση εξουσίας, αν κάποιος από τους συνεργάτες του κάνει ένα ακούσιο λάθος. Η πρακτική άσκηση των ατόμων στην απόκτηση ικανοτήτων δημιουργικής σκέψης μπορεί να γίνει με απλές ασκήσεις όπως: 1. Προτάσεις για ασυνήθεις χρήσεις, μιας υπηρεσίας, ενός σχολείου, ενός θεσμού (π.χ. τι άλλο θα μπορούσε να κάνει ο Διευθυντής του Σχολείου;) 2. Ιδέες και προτάσεις για τις επιπτώσεις, τις συνέπειες που μπορεί να έχει για την εκπαίδευση και τα παιδιά η αλλαγή ορισμένων καταστάσεων και συνθηκών. π.χ. έχουμε τα σχολεία για να μαθαίνουμε γράμματα κλπ. Τι θα συνέβαινε αν αλλάζαμε τα σχολεία όπως π.χ. τα ξέρουμε με τα φροντιστήρια 4-5 παιδιών. 3. Ιδέες για τροποποιήσεις καταστάσεων ή θεσμών. π.χ. να γράψεις όλα όσα θα σε έκαναν να νιώθεις άνετα. 4. Τίτλοι θεσμών. Να ονομάσεις με διαφορετικούς τίτλους τον Προϊστάμενο Επιστημονικής-Παιδαγωγικής Καθοδήγησης, το Σχολικό Σύμβουλο, το Νηπιαγωγείο κλπ. Επίλογος Από όσα εκτέθηκαν πιο πάνω γίνεται φανερό ότι η χρήση της δημιουργικής σκέψης στη διοίκηση των συλλογικών οργάνων της εκπαίδευσης, αλλά και των άλλων οργανισμών, ανανεώνει τις πρακτικές που εφαρμόζονται, δίνει τη δυνατότητα συμμετοχής σε όλους τους εργαζόμενους σ αυτούς για να σχεδιάσουν νέες αλλαγές και να εισάγουν καινοτομίες οι οποίες γίνονται έτσι πιο εύκολα αποδεκτές αφού θα προέρχονται από τους ίδιους. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γαλάνης Γ., (1993), Ψυχολογία της επιμόρφωσης ενηλίκων, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα. Δημουλάς Κ., Σιδηρά Β., Γαλατά Β., (1995), Συμμετοχική μεθοδολογία εκπαίδευσης ενηλίκων, εκδ. ΙΝΕ/ΓΣΕΕ, Αθήνα. Λυμπερόπουλος Κ., (1991), Δυναμική των ομάδων και δημιουργικότητα, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα. Μαγνήσαλης Κ., (1996), Δημιουργική. Θεωρία κι τεχνική για την ανάπτυξη της δημιουργικότητας, εκδ. Interbooks. Παπανδρέου Α., (1993), Μεθοδολογία της διδασκαλίας, Λευκωσία. Παπάς Αθ., (χ.χ.), Σχολική Παιδαγωγική, Αθήνα. Παρασκευόπουλος Ι., (χ.χ.), Εξελικτική Ψυχολογία, τόμος 3 ος, Αθήνα. Σαΐτης Χ., (1994), Βασικά θέματα της σχολικής διοίκησης. ISSN:

6 Σαΐτης Χ., (2002), Οργάνωση και Διοίκηση της Εκπαίδευσης. Τριλιανός Θ., (1997), Η κριτική σκέψη και η διδασκαλία της, Αθήνα. Χαραλαμπόπουλος Ι., (1973), Γενική Παιδαγωγική, Αθήναι. ISSN: