ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Transcript

1 ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ (Α) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ: ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΣΟΛΩΝΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 6. Όταν ο Σόλων ανέλαβε την εξουσία, απέδωσε στον λαό την ελευθερία του τόσο στο παρόν, όσο και στο μέλλον, απαγορεύοντας τα δάνεια με εγγύηση το σώμα τους 1. Θέσπισε νόμους και την απαλλαγή των χρεών τόσο προς τους ιδιώτες, όσο και προς το δημόσιο. Το μέτρο αυτό το ονομάζουν «σεισάχθεια», επειδή «απόσεισε» τα βάρη (=σείω ἄχθος), Για τα μέτρα του αυτά κάποιοι τον κατηγορούν τον Σόλωνα, διότι όταν ετοιμαζόταν να εφαρμόσει τον νόμο αυτόν της σεισάχθειας, τον ανακοίνωσε από προηγουμένως σε μερικούς από τους ευγενείς, και κατόπιν όπως τουλάχιστον λένε οι δημοκρατικοί στην Αθήνα έπεσε θύμα των τεχνασμάτων αυτών των ευγενών φίλων του. (Δηλαδή συνέβη το εξής): Οι φίλοι του 2 δανείστηκαν χρήματα (βάζοντας ενέχυρο το σώμα τους) και αγόρασαν μεγάλες γης, και λίγο αργότερα, όταν έγινε η απαλλαγή από τα χρέη, πλούτισαν. Λέγεται ότι από αυτό προέρχονταν εκείνοι που αργότερα ονομάστηκαν «παλαιόπλουτοι». Όσοι τώρα θέλουν να τον κατηγορήσουν λένε ότι και ο ίδιος ωφελήθηκε από τον νόμο αυτόν 3. Αλλά η εκδοχή των δημοκρατικών φαίνεται να είναι πιθανότερη. Διότι δεν είναι αληθοφανές ότι αυτός που σε όλα τα άλλα ήταν τόσο μετριοπαθής και τόσο αφοσιωμένος στα κοινά, ώστε να μπορεί να παραμερίσει τους άλλους και να γίνει τύραννος της πολιτείας, αυτός που ήταν μισητός και από τις δύο παρατάξεις 4 και προτίμησε την εξύψωση και την σωτηρία της πολιτείας από την δική του (προσωπική) εξύψωση, να εξευτέλισε τον εαυτό του με ενέργειες για τέτοια ασήμαντα και φανερά πράγματα. Ότι είχε την δύναμη να γίνει τύραννος 5, το μαρτυρεί η τότε ανώμαλη κατάσταση και το αναφέρει ο ίδιος συχνά στα ποιήματά του, αλλά το βεβαιώνουν και όλοι οι άλλοι. Η κατηγορία λοιπόν αυτή πρέπει να θεωρείται αβάσιμη 7. Ο Σόλων θέσπισε τους νόμους του για εκατό χρόνια, και οργάνωσε το πολίτευμα ως εξής: Διαίρεσε τον πληθυσμό ανάλογα με την περιουσία του σε τέσσερεις τάξεις, όπως ήσαν και πριν, δηλ. σε πεντακοσιομεδίμνους, ιππείς, ζευγίτες και θήτες. Όρισε να ασκούνται όλα τα αξιώματα (της πολιτείας), δηλ. οι εννέα άρχοντες 6, οι ταμίες 7, οι πωλητές 8, οι ένδεκα άρχοντες 9 και οι κωλακρέτες 10 από τις τρεις πρώτες τάξεις δίνοντας σε κάθε τάξη αξιώματα ανάλογα με την περιουσία τους. Στους θήτες έδωσε μόνο το δικαίωμα να παίρνουν μέρος στην εκκλησία του δήμου, αλλά και να γίνονται δικαστές. Πεντακοσιομέδιμνος ήταν εκείνος που είχε σοδειά από τα κτήματά του πεντακοσίους μεδίμνους σε στερεά και υγρά προϊόντα μαζί, ιππεύς ήταν εκείνος που είχε τριακόσιους μεδίμνους ή, όπως λένε μερικοί, μπορούσε να συντηρήσει ένα άλογο, ζευγίτης ήταν όποιος είχε διακόσιους μεδίμνους. Οι υπόλοιποι ήσαν θήτες και δεν μπορούσαν να πάρουν κανένα αξίωμα. Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΚΛΕΙΣΘΕΝΗΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 12. Ο Κλεισθένης έγινε αρχηγός των δημοκρατικών τέσσερα χρόνια μετά την κατάλυση της τυραννίδας 11, όταν ο Ισαγόρας ήταν επώνυμος άρχων. Πρώτα απ όλα μοίρασε τον πληθυσμό σε δέκα φυλές 12 αντί για τις μέχρι τότε γνωστές τέσσερεις 13, επειδή ήθελε να τον αναμείξει, ώστε να μετέχουν περισσότεροι στην διακυβέρνηση της πολιτείας 14. Κατόπιν αύξησε τα μέλη της Βουλής από τετρακόσια σε πεντακόσια, δηλ. πενήντα από κάθε φυλή, ενώ μέχρι τότε ήσαν εκατό από κάθε φυλή.( ) Διαίρεσε επίσης την χώρα σε τριάντα ομάδες ανάμεσα στους δήμους, δέκα (ομάδες) για την πολιτεία και τα περίχωρα, δέκα για τα παράλια και δέκα για τα μεσόγεια 15. Ονόμασε τις ομάδες αυτές τριττύες και τις διένειμε με κλήρο σε όλες τις φυλές, τρεις ομάδες για κάθε φυλή, έτσι ώστε κάθε φυλή να μετέχει σε όλες τις περιοχές 16. Όρισε να είναι συνδημότες όσοι κατοικούσαν στον ίδιο δήμο 17, ώστε να μη μπορούν να διακρίνουν τους καινούργιους πολίτες καλώντας τους με το πατρώνυμό τους 18, αλλά να τους προσφωνούν με το όνομα του τόπου της κατοικίας τους. Από τότε οι Αθηναίοι αναφέρουν στο όνομά τους και τον δήμο τους. 22. Όταν συνετελέστηκαν όλα αυτά, το πολίτευμα έγινε πιο δημοκρατικό σε σχέση με εκείνο του Σόλωνα. ( ) Ο Κλεισθένης προκειμένου να προσεταιρισθεί τον λαό, θέσπισε τον νόμο περί οστρακισμού. ( ) Με ψηφοφορία ανέδειξαν για πρώτη φορά τους στρατηγούς κατά φυλές, ένα από κάθε φυλή. Αρχηγός όλου του στρατού ήταν ο πολέμαρχος. ΕΦΙΑΛΤΗΣ & ΠΕΡΙΚΛΗΣ 25. ( ) Για δεκαεπτά χρόνια μετά τους Περσικούς πολέμους το πολίτευμα έμεινε το ίδιο με ανώτατη εξουσία εκείνη του Αρείου Πάγου. Καθώς όμως ο λαός αποκτούσε δύναμη, ο Εφιάλτης, ο γιος του Σοφωνίδη, που είχε την φήμη του αδωροδόκητου και προσηλωμένου στο πολίτευμα, έγινε αρχηγός των δημοκρατικών και στράφηκε εναντίον του Αρείου Πάγου. Πρώτα απ όλα απομάκρυνε πολλούς αρεοπαγίτες κάνοντάς τους δίκη για τον τρόπο με τον οποίον είχαν διοικήσει. Έπειτα ( ) αφαίρεσε από τον Άρειο Πάγο όλες τις πρόσθετες εξουσίες με τις οποίες είχε την περιφρούρηση του πολιτεύματος, και άλλες έδωσε στους πεντακοσίους της βουλής, και άλλες στην εκκλησία του δήμου, ενώ άλλες στα δικαστήρια.

2 43. Όλες οι δημόσιες θέσεις της τακτικής διοικήσεως δίνονται με κλήρο εκτός από τον ταμία των στρατιωτικών δαπανών, τους ταμίες του θεωρικού 19, και τον επιμελητή των υδάτων. Στις θέσεις αυτές εκλέγουν πρόσωπα με ανάταση των χεριών, και ασκούν τα καθήκοντά τους από Παναθήναια σε Παναθήναια 20. Με ανάταση των χεριών εκλέγουν και όλους τους στρατιωτικούς αξιωματούχους. Με κλήρο ορίζονται πεντακόσιοι βουλευτές, πενήντα από κάθε φυλή. Η κάθε φυλή ασκεί την πρυτανεία κατά την σειρά που κληρώθηκε. Οι πρώτες τέσσερεις φυλές ασκούν την πρυτανεία τριάντα έξι μέρες, οι άλλες έξι τριάντα πέντε μέρες, και τούτο διότι έχουν το σεληνιακό έτος 21. Όσοι ασκούν την πρυτανεία τρέφονται στην θόλο 22 και λαμβάνουν γι αυτό χρηματική αποζημίωση από την πολιτεία. Συγκαλούν την βουλή και την εκκλησία του δήμου. Την βουλή την συγκαλούν κάθε μέρα εκτός από τις ημέρες των αργιών, και την εκκλησία του δήμου τέσσερεις φορές για την κάθε πρυτανεία. Οι πρυτάνεις καθορίζουν τα θέματα με τα οποία θα ασχοληθεί η βουλή, την σειρά των θεμάτων και το μέρος όπου θα συνεδριάσουν οι βουλευτές. Καθορίζουν τα ίδια και για την εκκλησία του δήμου. Μία από αυτές, που ονομάζεται κύρια, πρέπει να ασχοληθεί με τα ακόλουθα θέματα: να επικυρώσει το καλώς έχει για την διαχείριση των αρχόντων, να συζητήσει για τον επισιτισμό και την άμυνα της χώρας. Σ εκείνην την συνεδρίαση διατυπώνονται καταγγελίες εναντίον αρχόντων, ανακοινώνονται οι απογραφές των περιουσιών που έχουν δημευθεί καθώς και οι κληρονομικές διεκδικήσεις ή οι κληρονομικές υποθέσεις επικλήρων θυγατέρων 23, ώστε κανείς να μη αγνοεί ότι μένει αδιάθετη μια κάποια περιουσία. Στην έκτη πρυτανεία η εκκλησία του δήμου πρέπει εκτός απ αυτά να αποφασίσει αν υπάρχει περίπτωση να εφαρμοστεί ή όχι ο οστρατικισμός, και να εξετάσει τις κατηγορίες που έχουν διατυπωθεί από Αθηναίους ή μετοίκους εναντίον συκοφαντών αλλά όχι περισσότεροι από τρεις για κάθε κατηγορία ή εναντίον προσώπων που αθέτησαν υποσχέσεις τις οποίες έδωσαν στον δήμο. Άλλη εκκλησία του δήμου αφιερώνεται για τους ικέτες. Όποιος θέλει καταθέτει ένα ικετήριο κλαδί, ώστε να μπορέσει να εκθέσει στον δήμο όποιο ζήτημα θέλει είτε δημόσιο είτε δικό του. Οι υπόλοιπες δύο εκκλησίες του δήμου ασχολούνται με τα υπόλοιπα ζητήματα, και καθώς ορίζει ο νόμος, με τρία ζητήματα σχετικά με τα ιερά, τρία ζητήματα που αφορούν τους κήρυκες και τους πρέσβεις, και τρία που αφορούν ζητήματα λαϊκά. 44. Οι πρυτάνεις έχουν ένα πρόεδρο, τον επιστάτη (των πρυτάνεων), που διορίζεται με κλήρο. Έχει το αξίωμα αυτό για μία μόνο νύχτα και μία μέρα, και δεν μπορεί να το έχει για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, ούτε για δύο φορές. Κρατάει τα κλειδιά των ιερών, όπου βρίσκονται τα δημόσια χρήματα και τα αρχεία, και την σφραγίδα του κράτους. Είναι υποχρεωμένος να μένει μέσα στον θόλο έχοντας μαζί του το ένα τρίτο των πρυτάνεων, το οποίο επιλέγει ο ίδιος. Όταν οι πρυτάνεις συγκαλέσουν την βουλή ή την εκκλησία του δήμου, ο επιστάτης ορίζει με κλήρο εννέα προέδρους, ένα από κάθε φυλή εκτός από την φυλή που ασκεί την πρυτανεία, και από αυτούς πάλι ορίζει με κλήρο ένα επιστάτη και τους παραδίνει την ημερησία διάταξη. Οι πρόεδροι αυτοί, αφού πάρουν την ημερησία διάταξη έχουν την ευθύνη για την τήρηση της τάξης στην συνεδρίαση, εισάγουν τα θέματα που πρέπει να συζητηθούν, μετρούν τις ψήφους και φροντίζουν για κάθε άλλο ζήτημα. Έχουν το δικαίωμα να λύσουν την συνεδρίαση. Δεν επιτρέπεται σε κανένα να είναι επιστάτης περισσότερο από μια φορά τον χρόνο, αλλά μπορεί να είναι πρόεδρος μια φορά κάθε πρυτανεία. Η εκκλησία του δήμου εκλέγει τους στρατιωτικούς και τους ιππάρχους και τους άλλους στρατιωτικούς αξιωματούχους κατά τον τρόπο που αποφασίζει ο λαός. Η εκλογή αυτή γίνεται μετά την έκτη πρυτανεία αν οι οιωνοί είναι ευνοϊκοί. Αλλά γι αυτά τα ζητήματα χρειάζεται προβούλευμα της βουλής. 55. Για τους λεγόμενους εννέα άρχοντες έχει κιόλας λεχθεί πώς διορίζονταν παλαιότερα 24. Τώρα διορίζουν με κλήρο έξη θεσμοθέτες και έναν γραμματέα τους, καθώς και τον Άρχοντα, τον Βασιλέα και τον Πολέμαρχο, τον καθένα από μία φυλή με την σειρά. Οι άρχοντες αυτοί, εκτός από τον γραμματέα, εξετάζονται πρώτα από την βουλή των πεντακοσίων. Ο γραμματέας εξετάζεται από το δικαστήριο, όπως όλοι οι άλλοι αξιωματούχοι, γιατί όλοι όσοι διορίζονται σε αξίωμα είτε με κλήρο είτε με εκλογή εξετάζονται από δικαστήριο προτού αναλάβουν υπηρεσία. Οι εννέα άρχοντες εξετάζονται πρώτα από την βουλή και ύστερα από το δικαστήριο. Παλαιότερα δεν αναλάμβανε εξουσία όποιος αποδοκιμαζόταν από την βουλή, αλλά τώρα μπορεί να γίνει έφεση στο δικαστήριο που έχει και τελεσίδικη αρμοδιότητα. Όταν γίνεται η εξέταση ρωτούν: «Ποιος είναι ο πατέρας σου και σε ποιον δήμο ανήκει, και ποιος είναι ο πατέρας του πατέρα σου, ποια η μητέρα σου και ποιος ο πατέρας της μητέρας σου και από ποιους δήμους;» Μετά τον ρωτούν αν συμμετέχει στην λατρεία του πατρώου Απόλλωνα και του ερκείου Διός και πού βρίσκονται τα ιερά τους. Ύστερα αν έχει οικογενειακούς τάφους και πού βρίσκονται, έπειτα αν φροντίζει τους γονείς του και αν πληρώνει τους φόρους και αν είχε πάρει μέρος σε εκστρατείες 25. Και αφού παρουσιάσει τους μάρτυρές του, ρωτούν: «Έχει κανείς κάποια κατηγορία εναντίον του;» Και αν υπάρχει κάποιος κατήγορος, το δικαστήριο του δίνει τον λόγο και μετά ο κατηγορούμενος απολογείται. Ύστερα βγαίνει απόφαση στην βουλή με ανάταση χεριών και στο δικαστήριο με ψήφο 26. Αν δεν παρουσιαστεί κατήγορος γίνεται αμέσως η ψηφοφορία. Άλλοτε μόνο ένας δικαστής έριχνε την ψήφο του (στην ψηφοδόχο), αλλά τώρα όλοι οι δικαστές πρέπει να ψηφίσουν για τους εννέα άρχοντες ώστε, αν κανένας πονηρός υποψήφιος δωροδοκήσει τους κατηγόρους του, να μπορούν οι δικαστές να τον απορρίψουν Ο Άρχων, ο Βασιλεύς και ο Πολέμαρχος παίρνουν δύο βοηθούς ο καθ ένας, όποιους θέλουν. Περνούν κι αυτοί από την ίδια δοκιμασία μπροστά στο δικαστήριο προτού αναλάβουν καθήκοντα, αλλά και λογοδοτούν, όταν τελειώσει η θητεία τους 28. Μόλις ο Άρχων αναλάβει, δηλώνει με δημόσιο κήρυκα ότι όσα είχε ο κάθε πολίτης πριν αυτός αναλάβει την εξουσία, αυτά θα έχει και θα κρατήσει ως το τέλος της θητείας του 29. Ύστερα ορίζει τρεις από τους πλουσιότερους Αθηναίους ως χορηγούς για τις τραγωδίες. Παλαιότερα όριζε και πέντε χορηγούς για τις κωμωδίες, ενώ τώρα τους διορίζουν οι φυλές. ( ) Μετά προβαίνει στις αντιδόσεις 30 και εισάγει στο δικαστήριο ενστάσεις, αν κάποιος προβάλει ότι έχει κιόλας εκπληρώσει

3 ένα λειτούργημα πριν από το λειτούργημα της χορηγίας αυτής, ή πρέπει να απαλλαγεί, επειδή δεν έχει ακόμη ο νόμιμος χρόνος από τότε που είχε ασκήσει άλλη λειτουργία ή δεν έχει ακόμη την νόμιμη ηλικία ( ) Ορίζει και χορηγούς για την Δήλο καθώς και τον αρχιθεωρό, που συνοδεύει τους νέους, τους οποίους μεταφέρει το πλοίο. Ο Άρχων οργανώνει την πομπή που γίνεται για τον Ασκληπιό όταν οι μυημένοι μένουν κλειστοί στο σπίτι τους, αλλά και την πομπή για τα μεγάλα Διονύσια μαζί με τους επιμελητές. (Β) ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ: ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ 37. «Έχουμε ένα πολίτευμα που δεν έχει τίποτε να ζηλέψει από τους νόμους των γειτονικών πόλεων, καθώς εμείς είμαστε πιο πολύ παράδειγμα για κάποιους παρά μιμούμαστε άλλους. Και ως προς το όνομά του αποκαλείται «δημοκρατία» για το γεγονός ότι δεν βασίζεται στους λίγους αλλά στους περισσότερους 31. Επίσης όλοι εμείς είμαστε ίσοι ενώπιον του νόμου όταν πρόκειται να λύσουμε τις μεταξύ μας διαφορές 32, όμως όταν πρόκειται για ανάληψη δημοσίου αξιώματος κανείς από εμάς δεν γίνεται δεκτός περισσότερο λόγω της συμμετοχής του σε μία κοινωνική ομάδα 33, αλλά λόγω των προσωπικών του ικανοτήτων οι οποίες εξαρτώνται από την αξιοσύνη του, και η οποία αποδεικνύεται από τις επιτυχίες που έχει στον ιδιωτικό του βίο 34. Και ούτε πάλι επειδή είναι φτωχός, ενώ μπορεί να προσφέρει κάτι καλό στην πόλη, αντιμετωπίζει εμπόδια λόγω της κοινωνικής του αφάνειας. Ζούμε μέσα σε ένα καθεστώς πλήρους ελευθερίας τόσο στον τομέα των πολιτικών δραστηριοτήτων μας, όσο και στον τομέα που αφορά τις προστριβές που γεννούν οι καθημερινές μας σχέσεις 35, διότι δεν αντιμετωπίζουμε με εχθρότητα ένα συμπολίτη μας, αν κάνει κάτι που του αρέσει του ιδίου, αλλά και διότι ούτε βάζουμε στο πρόσωπό μας εκφράσεις δυσαρέσκειας, οι οποίες βέβαια δεν επισύρουν ποινές, αλλά σίγουρα δείχνουν όμως την απέχθειά μας για κάτι 36. Παρά το γεγονός ότι στην ιδιωτική μας ζωή κάνουμε σχέσεις μεταξύ μας χωρίς να δημιουργούμε αντιπάθειες, στον δημόσιο βίο τηρούμε τους κανόνες λόγω εσωτερικού σεβασμού, διότι υπακούομεν σ εκείνους που πάντοτε βρίσκονται στην εξουσία, αλλά και στου νόμους, και μάλιστα σ εκείνους του νόμους που θεσπίστηκαν για να προστατεύουν τους πιο ανίσχυρους, αλλά και σ εκείνους που αν και είναι προφορικοί, εν τούτοις μας αναγκάζουν να ντρεπόμαστε αν τους παραβούμε. 39. Επίσης διαφέρουμε από τους αντιπάλους μας και όσον αφορά την στρατιωτική εκπαίδευση. Την πόλη μας την έχουμε ανοιχτή σε όλους 37, και ουδέποτε εμποδίσαμε κάποιον με απέλαση από το να μάθει ή να δει κάτι, το οποίο αν ήταν φανερό θα μπορούσε να ωφελήσει κάποιον με το να το δει, διότι δεν έχουμε τόση μεγάλη εμπιστοσύνη στις στρατιωτικές προετοιμασίες και στα κάθε είδους τεχνάσματα, όσο έχουμε εμπιστοσύνη στην δύναμη της ψυχής που βγαίνει από μέσα μας και εκδηλώνεται στις ενέργειές μας. Και προκειμένου για την στρατιωτική εκπαίδευση εκείνοι 38 μέσα από κοπιαστικές ασκήσεις παρουσιάζονται ως ώριμοι άνδρες αν και είναι ακόμη νέοι 39, ενώ εμείς αν και ζούμε μια ζωή με ανέσεις πηγαίνουμε στις μάχες και αναδεικνυόμαστε τουλάχιστο ισοδύναμοι. ( ) Επίσης παρά το γεγονός ότι επιθυμούμε να παίρνουμε μέρος σε στρατιωτικές αποστολές περισσότερο ζώντας άνετα, παρά εξασκούμενοι καθημερινά, μας μένει το κέρδος ότι δεν καταβάλλουμε τον εαυτό μας εκ των προτέρων για τις δυσκολίες που πρόκειται να συναντήσουμε, αλλά και όταν τις συναντήσουμε, σε καμία περίπτωση δεν εμφανιζόμαστε λιγότερο τολμηροί σε σχέση με εκείνους που ασκούνται συνεχώς στην ζωή τους ( ). 40. Στην ζωή μας δείχνουμε μια προτίμηση στο ωραίο χωρίς όμως να αποσκοπούμε στην επίδειξη 40, και μας αρέσουν οι κάθε είδους πνευματικές ενασχολήσεις χωρίς όμως να διακόπτουμε την σχέση μας με την πραγματικότητα 41. Και χρησιμοποιούμε τον πλούτο ως μια ευκαιρία πιο πολύ για να επιτελέσουμε ένα οποιοδήποτε έργο, παρά για να επιδεικνυόμαστε στα λόγια. Και θεωρούμε ότι είναι απαράδεκτο για κάποιον να κρύβει την φτώχεια του, αλλά και ότι επίσης είναι ακόμη πιο απαράδεκτο να μη κάνει τίποτε για να ξεφύγει απ αυτήν 42. Εμείς οι ίδιοι είμαστε 43, που ασχολούμαστε τόσο με τις ιδιωτικές, όσο και με τις δημόσιες υποθέσεις μας, και παρά το γεγονός ότι ο καθ ένας από εμάς ασχολείται με κάτι εντελώς διαφορετικό, μπορούμε όλοι να έχουμε την ίδια ικανότητα στην διαχείριση της πολιτικής. Και είμαστε ο μόνος λαός που τον άνθρωπο εκείνον, ο οποίος δεν μετέχει στην πολιτική, δεν τον θεωρούμε ως ένα απλώς φιλήσυχο πολίτη, αλλά ως εντελώς άχρηστο. Και πάλι είμαστε εμείς οι ίδιοι άνθρωποι, που είτε παίρνουμε τις όποιες αποφάσεις, είτε υπολογίζουμε με ακρίβεια τις ενέργειες της πολιτείας, διότι θεωρούμε πως δεν βλάπτει την αποτελεσματικότητα των ενεργειών μας η όποια συζήτηση κάνουμε για ένα θέμα, αλλά αντιθέτως η απουσία εκ των προτέρων μιας διερεύνησης προκειμένου για εκείνα ακριβώς που πρόκειται να πραγματοποιήσουμε 44. Επίσης και σ αυτό το σημείο υπερέχουμε πολύ με αποτέλεσμα να είμαστε πάλι οι ίδιοι ακριβώς άνθρωποι εκείνοι που και προβαίνουμε στις εκτελέσεις κάποιων ενεργειών, αλλά και που κάνουμε τους υπολογισμούς μας πριν προβούμε σε μία οποιαδήποτε ενέργεια. Αντιθέτως τώρα στους άλλους λαούς είτε θα απουσιάζει μια εκ των προτέρων συζήτηση σ ένα θέμα με συνέπεια να γίνονται επικίνδυνα τολμηροί, είτε πάλι θα συζητούν για πολύ καιρό ένα θέμα με συνέπεια να διστάζουν να το εκτελέσουν. Όμως γενναίοι στο φρόνιμα είναι δυνατόν να θεωρηθούν μόνο εκείνοι οι άνθρωποι που αν και γνωρίζουν με ακρίβεια τόσο τα αρνητικά όσο και τα θετικά μιας ενέργειάς τους, εν τούτοις δεν αποφεύγουν να την εκτελέσουν. Επίσης και όσον αφορά την μεγαλοψυχία είμαστε αρκετά διαφορετικοί από όλους τους άλλους, διότι δημιουργούμε συμμαχίες με άλλους λαούς όχι με το να προσφέρουν εκείνοι κάτι καλό για μας, αλλά με το προσφέρουμε εμείς σε εκείνους. Και μη ξεχνάμε ότι πιο σταθερός φίλος γενικώς είναι εκείνος που πάντοτε βοηθάει κάποιον αποβλέποντας στο να κρατάει διαρκώς τον αποδέκτη της βοήθειας σε μια κατάσταση υποχρέωσης απέναντί του. Αντιθέτως τώρα ο αποδέκτης μιας βοήθειας είναι πάντοτε πιο ασταθής στην φιλική σχέση, διότι γνωρίζει πολύ καλά ότι μια ένδειξη μεγαλοψυχίας εκ

4 μέρους του δεν πρόκειται να εκληφθεί ως πράξη εξυπηρέτησης, αλλά ως πράξη εξόφλησης ενός χρέους. Και είμαστε ο μόνος λαός που συμπαραστεκόμαστε σε κάποιους χωρίς να υπολογίζουμε τις συνέπειες, όχι διότι υπολογίζουμε τόσο το προσωπικό κέρδος, όσο διότι πιστεύουμε στην ιδέα της ελευθερίας. 41. Με λίγα λόγια ισχυρίζομαι ότι η Αθήνα σε όλους τους τομείς δράσης αποτελεί ένα είδος «σχολείου» για όλη την Ελλάδα, και πως ο κάθε ένας πολίτης από εμάς, ο ίδιος από μόνος του, θα μπορούσε να δώσει την εντύπωση πως αντιμετωπίζει πολλές και διαφορετικές καταστάσεις 45 με μεγάλη επιδεξιότητα και προσαρμοστικότητα. Και τώρα ότι όλα αυτά που λέω δεν είναι μια εγωιστική ομιλία που αφορά μόνο το παρόν, αλλά ότι πρόκειται για μια πραγματικότητα, το αποδεικνύει η ίδια η ισχύς της πόλεώς μας, την οποίαν την αποκτήσαμε μέσα από αυτούς τους καθημερινούς τρόπους ζωής που ανέφερα μέχρι τώρα. Διότι η Αθήνα είναι η μοναδική πόλη ανάμεσα σε όλες τις άλλες, που εμφανίζεται ανώτερη μέσα από τις καθημερινές της πράξεις, και η μοναδική επίσης που δεν κάνει τους εχθρούς της να αντιδρούν σε περίπτωση που της επιτεθούν και αποτύχουν 46, αλλά ούτε αναγκάζει και τους συμμάχους της να διαμαρτύρονται πώς δήθεν εξουσιάζονται από ένα λαό που δεν το αξίζει 47. Θα μας θαυμάζουν τόσο οι τωρινοί, όσο και οι μελλοντικές γενιές, επειδή ακριβώς φανερώνουμε την δύναμή μας με αποδείξεις ακλόνητες και όχι ατεκμηρίωτα, αλλά και διότι δεν χρειαζόμαστε κανένα «Όμηρο» που να μας επαινεί, ούτε κάποιον ο οποίος με τα λόγια θα ικανοποιήσει το παρόν, ενώ η αντίληψη που υποφώσκει θα καταστρέψει την αλήθεια 48, αλλά διότι υποχρεώσαμε κάθε θαλάσσια περιοχή να ανοίξει δρόμο στην δική μας αποφασιστικότητα, και διότι τοποθετήσαμε δίπλα δίπλα σε όλα τα μέρη μνημεία που αντέχουν στον χρόνο τόσο για τις νίκες μας όσο και για τις αποτυχίες μας.

5 1 Μέχρι τότε το καθεστώς ήταν να δανείζεται κάποιος χρήματα βάζοντας υποθήκη το σώμα του, δηλ. την ατομική του ελευθερία, και αν δεν κατόρθωνε να αποπληρώσει το χρέος στον χρεώστη του, τότε εκείνος μπορούσε να τον αποκτήσει ως δούλο. 2 Δηλ. εκείνοι οι ευγενείς που από πριν γνώριζαν ότι ο Σόλων θα ψηφίσει τον νόμο της «σεισάχθειας». 3 Λένε δηλ. ότι και ο ίδιος προέβη σε παρόμοιες ενέργειες, όπως και οι φίλοι του ευγενείς. 4 Πριν την εμφάνισή του στην ενεργό πολιτική δράση, στην Αθήνα υπήρχαν δύο αντιμαχόμενες κοινωνικές και πολιτικές παρατάξεις, οι μεγάλοι αριστοκράτες γαιοκτήμονες και οι φτωχοί μικροκαλλιεργητές, εκείνοι που δανείζοντας βάζοντας ενέχυρο το σώμα τους. Τελικά και οι δύο έμειναν δυσαρεστημένοι από την οικονομική πολιτική του Σόλωνα: οι πρώτοι, διότι, ως φυσικόν, έχασαν την ευκαιρία να μετατρέπουν σε δούλους του οφειλέτες τους. Οι δεύτεροι, διότι ο Σόλων δεν προχώρησε στον επιθυμητό γι αυτούς «αναδασμό» της γης, δηλ. σε μία «αναδιανομή» της καλλιεργήσιμης γης, ώστε να μοιραστεί πιο «ίσα» και δίκαια η γαιοκτησία. 5 Ο Σόλων εμφανίστηκε στο προσκήνιο το 594, όταν τον διόρισαν «διαλλάκτη», δηλ. «μεσολαβητή» ανάμεσα στις δύο αντιμαχόμενες κοινωνικές ομάδες, και του έδωσαν μάλιστα μεγάλες αρμοδιότητες, τέτοιες που μόνο ένας Τύραννος είχε την εποχή εκείνη. 6 Είναι εννέα στον αριθμό, δηλ. ο Βασιλεύς, ο Πολέμαρχος και ο Επώνυμος άρχων, και έξι θεσμοθέτες. 7 Πρόκειται για δέκα Θησαυροφύλακες των ιερών ταμείων. 8 Ήταν δέκα διαχειριστές της δημόσιας κτηματικής περιουσίας 9 Ήταν υπεύθυνοι των φυλακών και των εκτελέσεων τα καταδικασθέντων σε θάνατο. 10 Πρόκειται για τους υπεύθυνους του δημόσιου θησαυροφυλακίου. 11 Εννοεί την τυραννίδα του Πεισιστράτου 12 Πρόκειται για φυλές που δεν έχουν καμία σχέση με τους γνωστούς μας Ίωνες, Δωριείς, Αχαιούς, αλλά για ομάδες (εδώ τις λέει φυλές ) οι οποίες πήραν το όνομα από αντίστοιχους δέκα Αττικούς ήρωες. 13 Οι Αθηναίοι τότε ήταν χωρισμένοι σε τέσσερεις φυλές, που στην κυριολεξία πρόκειται για ομάδες, τους Γελέοντες, τους Οπλέθες, τους Αιγικορείς, και του Αιγιδείς. Αυτές οι ομάδες (φυλές) είχαν σκοπό να ενώσουν μεταξύ τους γένη (σόϊα οικογένειες) των αριστοκρατικών Αθηναίων, ώστε ενωμένοι να αντιμετωπίζουν τις πιέσεις που τους ασκούσαν οι άνθρωποι από την μεσαία και την κατώτερη οικονομική τάξη. 14 Η μεσαία και η κατώτερη κοινωνική τάξη ως φυσικόν δεν μετείχε σε καμία από τις τέσσερεις αυτές ομάδες (φυλές). Σε αυτές τώρα τις καινούργιες δέκα ομάδες (φυλές) που εδημιούργησε ο Κλεισθένης καλούνται να μετάσχουν και αυτοί, οπότε ουσιαστικά θα μετέχουν τώρα περισσότεροι στην άσκηση της εξουσίας. 15 Η Αθήνα ήταν άτυπα χωρισμένη σε τρεις περιοχές αρκετά χρόνια πριν τον Κλεισθένη. Αυτές οι περιοχές ήσαν συνυφασμένες με την οικονομική και κοινωνική τάξη των κατοίκων τους, δηλ. είναι σαν να λέμε ότι αλλού κατοικούσαν οι εύποροι αριστοκράτες, αλλού οι μεσαία τάξη των νέο-ανερχόμενων εμπόρων και πλοιοκτητών, και αλλού η τάξη των μικρών και φτωχών καλλιεργητών. Η διαίρεση αυτή είχε ως εξής: α)στα βόρεια της Αττικής οι μικροκαλλιεργητές. Στο κείμενο αναφέρεται ως περίχορα, β) στα νότια, δηλ. στα παράλια, οι μεσαία τάξη, και γ) στην περιοχή που βρέχεται από τον Ευβοϊκό κόλπο και τον Σαρωνικό, δηλ. στην μεσογαία, οι πλούσιοι μεγαλογαιοκτήμονες αριστοκράτες. 16 Οι περιοχές της Αθήνας είναι τρεις. Κάθε περιοχή έχει δέκα ομάδες (τριττύες). Οι φυλές είναι δέκα. Έπαιρνε με κλήρο μια ομάδα από την πρώτη περιοχή, μια άλλη ομάδα από την δεύτερη, και μια άλλη από την τρίτη. Έφτιαχνε έτσι μια τριάδα ομάδων (τριττύων) και την έβαζε με κλήρο πάλι σε μια από τις δέκα φυλές. Προχώραγε έτσι, μέχρι που σε κάθε φυλή αντιστοιχούσαν τρεις ομάδες (τριττύες) και από τις τρεις περιοχές, ή για να το πούμε αλλοιώς κάθε φυλή είχε τρεις ομάδες (τριττύες) και από τις τρεις περιοχές της Αθήνας. Έσπαγε έτσι ο τοπικισμός. 17 Αρχικά εδημιούργησε περί τους 150 δήμους, που αργότερα αυξήθηκαν σε170. Επειδή η χάραξη των καινούργιων δήμων έγινε με νέο σχεδιασμό και χωροταξική διαίρεση, γι αυτό υπήρχε περίπτωση κάποιοι να γίνονται συνδημότες για πρώτη φορά χωρίς να έχουν ποτέ πριν βρεθεί στον ίδιο δήμο μαζί. 18 Μέχρι τότε ένας πολίτης μέχρι τότε προσφωνούνταν με βάση το πατρώνυμό του, διότι η βάση της κοινωνίας ήταν το γένος. Τώρα βάση της πολιτείας έγινε ο δήμος και η φυλή στην οποίαν τώρα πλέον ανήκει ο πολίτης, οπότε προσφωνείται και με το όνομα του πατέρα του, αλλά και με τον όνομα του δήμου του. 19 Πρόκειται για τους ταμίες εκείνους που διαχειρίζονταν τα χρήματα που προορίζονταν για τα δωρεάν εισιτήρια που δίνοντας στους Αθηναίους να πηγαίνουν στο θέατρο σύμφωνα με νόμο του Περικλή. 20 Δηλ. από Ιούλιο σε Ιούλιο. 21 Το σεληνιακό έτος έχει 354 ημέρες. 22 Κτίριο με θολωτή στέγη κοντά στο βουλευτήριο. 23 «Επίκληρος κόρη» χαρακτηριζόταν εκείνη η ανύπανδρη κόρη, η οποία δεν έχανε τον πατέρα της και η περιουσία εκείνου έπρεπε να περάσει στην δικαιοδοσία του άνδρα που θα την παντρευόταν, ως προίκα. 24 Οι εννέα άρχοντες είναι ο Άρχων, ο Βασιλεύς, ο Πολέμαρχος και οι έξι Θεσμοθέτες. Αυτοί πολλά χρόνια πριν εκλέγονταν με ψηφοφορία από τον λαό. Την εποχή του Αριστοτέλη επιλέγονται με κλήρωση. Στην

6 ενότητα αυτήν ο Αριστοτέλης θα μιλήσει μόνο για την εκλογή των εννέα θεσμοθετών. 25 Όλες αυτές οι ερωτήσεις γίνονται με σκοπό να διαπιστωθεί η γνησιότητα της Αθηναϊκής καταγωγής των επιλεγμένων ατόμων, αλλά και η αφοσίωσή τους στα συμφέροντα της πόλεως. 26 Στην ίδια ενότητα πιο πάνω ο Αριστοτέλης ανέφερε πως «Οι εννέα άρχοντες εξετάζονται πρώτα από την βουλή και ύστερα από το δικαστήριο». Η εκδίκαση είναι διπλή μόνο στην περίπτωση όπου για ένα εκ των εννέα θα προκύψει μια κατηγορία εναντίον του, η οποία πρέπει να εκδικαστεί και από την Βουλή και από την Ηλιαία. Πρόσεξε ότι ο νομοθέτης όρισε με διαφορετικό τρόπο να εκδίδεται η απόφαση των δύο αυτών οργάνων. Η ανάταση των χεριών συνδέει άμεσα την όποια απόφαση με τον πρόσωπο που την προτείνει, ενώ αντιθέτως η ψήφος όντας μυστική αποκρύπτει την ταυτότητα του προτείνοντος. 27 Η ψηφοφορία θα γίνει ούτως ή άλλως μετά από την εξέταση του υποψηφίου, διότι ακόμη κι αν δεν παρουσιαστεί κανείς για να κατηγορήσει τον υποψήφιο, θα πρέπει οι βουλευτές και οι δικαστές να δώσουν την έγκρισή τους στο επιλεγμένο με κλήρο πρόσωπο 28 Δηλ. οι τρεις αυτοί αξιωματούχοι περνούν δύο φορές από έλεγχο, μια πριν και μια μετά το τέλος της θητείας τους. 29 Η δήλωση αυτή αποτελεί εγγύηση των περιουσιακών στοιχείων των πολιτών από την μεριά του κράτους. 30 «Ἀ ντίδοσις» λεγόταν το δικαίωμα που παρείχε ο νόμος σε ένα Αθηναίο πολίτη, ο οποίος οριζόταν από τον Άρχοντα να αναλάβει μια λειτουργία, κι εκείνος αρνιόταν να δεχθεί με την λογική ότι δεν είναι ο ίδιος τόσο πλούσιος, ενώ υπάρχει άλλος πλουσιότερος από τον ίδιον. Αν αυτός που καταγγελόταν ως πλουσιότερος αρνιόταν κι εκείνος να πληρώσει, τότε το δικαστήριο διέτασσε την ανταλλαγή των περιουσιακών τους στοιχείων. Αυτή ήταν η «ἀντίδοσις» 31 Εννοεί ότι η δημοκρατία βασίζεται στην πολιτική εκείνη δύναμη, η οποία θα υπερισχύσει στις εκλογές. 32 Δηλ. ο φτωχός και ο πλούσιος αντιμετωπίζονται όμοια από την νομοθεσία, συνεπώς είναι μεταξύ τους ίσοι 33 Δηλ. το γεγονός ότι κάποιος είναι ήδη ενταγμένος σε μια κοινωνική ομάδα, π.χ. είναι αριστοκρατικός, ή πάλι φτωχός ή πλούσιος, ή τέλος ανήκει στους ίδιους τους δημοκρατικούς, σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί αυτή η ένταξή του απόδειξη κάποιων ικανοτήτων. 34 Μοναδική απόδειξη ικανοτήτων για την ανάληψη δημοσίων αξιωμάτων είναι η όποια επιτυχία έχει κάποιος στην ιδιωτική του ζωή, στο επάγγελμά του, στην όποια ασχολία του. 35 Η ελευθερία στην Αθήνα δεν είναι μόνο πολιτική, αλλά και κοινωνική με την έννοια ότι οι πολίτες σχηματίζουν τον καθημερινό τους βίο, όπως εκείνοι θέλουν 36 Πολλές φορές δεν φέρνουμε αντιρρήσεις στον τρόπο ζωής ενός άλλου συμπολίτη μας, αλλά με την στάση μας και την έκφραση του προσώπου μας δείχνουμε την δυσφορία μας. Ακόμη κι αυτό όμως δεν το έκαναν στην Αθήνα. 37 Ο υπαινιγμός γίνεται για τους Σπαρτιάτες, οι οποίοι εμπόδιζαν την ελεύθερη είσοδο των ξένων στην πόλη τους με το σκεπτικό ότι ενδέχεται να δουν και να μάθουν κάτι που το κρατούσαν μυστικό, και το οποίο να γίνει αιτία για μελλοντικές ήττες. 38 Δηλ. οι Σπαρτιάτες 39 Κατηγορεί το γεγονός ότι στην Σπάρτη ο νόμος υποχρεώνει τα παιδιά από την μικρή τους ηλικία να εκπαιδεύονται σε στρατιωτικές ασκήσεις που ταιριάζουν σε ενήλικες. 40 Υπαινιγμός για την αντίληψη των Αθηναίων περί αισθητικής, η οποία δεν κατέφευγε σε υπερβολές, αλλά αρκούνταν στην λιτή παρουσία των έργων που κατασκεύαζε. 41 Οι αντίπαλοι των Αθηναίων, και συγκεκριμένα οι Σπαρτιάτες, τους κατηγορούσαν πως δαπανούν τον ελεύθερο χρόνο τους με φιλοσοφικές ενασχολήσεις, με συζητήσεις στην αγορά και στην εκκλησία του δήμου, και ότι δεν έχουν καμία επιδεξιότητα στις πρακτικές τέχνες. 42 Ένας παράξενος τρόπος με τον οποίον μιλάει για την πενία. Η φτώχια δεν πρέπει να θεωρείται ντροπή για αυτόν που την έχει. Ντροπή είναι να μη προσπαθεί αυτός να κάνει κάτι για να την αποφύγει. Τελικά όμως μένει το συμπέρασμα πως για τον Περικλή η φτώχια είναι κάτι «κακό». Μένει όμως το ερώτημα, γιατί; 43 Τονίζεται το γεγονός ότι Αθηναίοι πολίτες δραστηριοποιούνται σε πολλούς χώρους μέσα στην πόλη. 44 Πάλι και εδώ ο ίδιος υπαινιγμός εναντίον όλων εκείνων που επέκριναν την Αθηναϊκή δημοκρατία, αλλά και τους ίδιους τους Αθηναίους, ότι αναλώνονται σε ατελείωτες συζητήσεις χωρίς να προχωρούν στις αντίστοιχες ενέργειες (Σύγκρινε το σχόλιο 36). 45 Για μία ακόμη φορά τονίζεται η πολύπλευρη δραστηριότητα των Αθηναίων πολιτών, οι οποίοι με ό,τι κι αν ασχοληθούν, το φέρνουν εις πέρας με επιτυχία. 46 Μια υπερβολή του ρήτορα, ο οποίος ούτε λίγο ούτε πολύ ισχυρίζεται πως αν μια άλλη πόλη κράτος επιτεθεί στην Αττική και αποτύχει στο στρατιωτικό της εγχείρημα, δεν πρόκειται να δυσαρεστηθεί γι αυτό, διότι γνωρίζει με ποιους τόλμησε να πολεμήσει, οπότε η ήττα ήταν δικαιολογημένη. 47 Άλλη μία υπερβολή, ή μάλλον ψεύδος, διότι αρκετά χρόνια πριν την ομιλία αυτήν πολλές συμμαχικές πόλεις της Αθήνας είχαν εκδηλώσει την επιθυμία να φύγουν από την συμμαχία και οι Αθηναίοι τους αντιμε-

7 τώπισαν με σκληρότητα ανείπωτη. 48 Υπονοεί ότι αν ένας επικός ποιητής, όπως ο Όμηρος, εκθειάσει μια πόλη, η υπερβολές που θα ακουστούν μέσα στο έργο του αυτό θα κάνουν ζημιά και στις όποιες αλήθειες εμπεριέχονται στο λογοτεχνικό του δημιούργημα, διότι μετά από καιρό, όσοι ανακαλύψουν τις υπερβολές που γράφτηκαν, θα θεωρήσουν ότι όλα είναι υπερβολές, ακόμη κι εκείνα που ήσαν αληθινά.