«СТАТИСТИКА» ПƏНІ БОЙЫНША ОҚУ- ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

Transcript

1 М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті Тарих, экономика жəне құқық факультеті Есеп жəне қаржы кафедрасы Мемлекеттік жəне жергілікті басқару, менеджмент, экономика мамандығы бойынша кредиттік оқу жүйесінде оқитын студенттерге арналған «СТАТИСТИКА» ПƏНІ БОЙЫНША ОҚУ- ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН Курс Семестр 3 Кредит саны - Дəріс 5 сағат Практикалық сабақ (лаб., сем. жəне т.б.) 5 сағат Оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысы (ОЖСӨЖ) 5 сағат СӨЖ 45 сағат Емтихан 3-ші семестрде Барлығы 9 сағат Орал 5 ж.

2 Пəннің оқу əдістемелік кешені мемлекеттік жəне жергілікті басқару, менеджмент, экономика мамандығының МББС жəне БҚМУ-ң ОƏК-ң шешімімен бекітілген жəне енгізілген «Статистика» пəнінің оқу-жұмыс бағдарламасы негізінде құрастырылған. Оқу-жұмыс бағдарламасын Есеп жəне қаржы кафедрасынан алуға болады. Құрастырушы: _аға оқытушы Алтыбаева Ш.М. Есеп жəне қаржы_ кафедрасының отырысында қарастырылды. 7 тамыз _5 ж. хаттама. Тарих, экономика жəне құқық факультетінің оқу-əдістемелік кеңесінің отырысында қарастырылды. 5 қыркүйек 5 ж. _ хаттама.

3 .Пəннің оқу əдістемелік кешені Пəннің оқу əдістемелік кешені Мемлекеттік жəне жергілікті басқару, менеджмент, экономика мамандығының МББС жəне 4.7.ж. БҚМУ-ң ОƏК-ң шешімімен бекітілген жəне енгізілген «Статистика» пəнінің оқужұмыс бағдарламасы негізінде құрастырылған. Оқу-жұмыс бағдарламасын Есеп жəне қаржы кафедрасынан алуға болады.. КУРС БАҒДАРЛАМАСЫ (SILLABUS).. Оқытушы (оқытушылар) туралы мəлімет Оқытушы: Алтыбаева Ш. М. Офис: Есеп жəне қаржы кафедрасы. Пəн туралы мəлімет «Статистика» пəні Семестр 5 оқу аптадан жəне апта сессиядан тұрады. Бір аптада кредит сағат, əр кредит-сағат бір байланыс сағаттан (дəріс немесе практика) жəне екі сағат оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысынан (ОЖСӨЖ), студенттің өзіндік жұмысынан (СӨЖ) тұрады. Кредиттің аптаға бөліну кестесі: Сабақтар Байланыс сағаты ( дəріс) Байланыс сағаты ( практика) Өткізу уақыты Сабақтар Өткізу уақыты 5 мин. ОЖСӨЖ, СӨЖ 5+5 мин. 5 мин. ОЖСӨЖ, СӨЖ 5+5 мин. Кредит саны Өту орны: 3 оқу ғимараты, сабақ кестесі бойынша Оқу жоспарынан көшірме: Курс Семестр Кредит саны Дəрістер Семинарлар ОЖСӨЖ СӨЖ Барлығы Бақы тү емт

4 . 3. Кіріспе Пəн бойынша мағлұмат Басқарудың экономикалық əдістерінің мəнінің артуы, нарық инфрақұрылымын дамытудың нарық коньюктурасын танып-білудің маңызының артуына орай тəуелсіз мемлекетіміздің қоғамдықэкономикалық өміріндегі өзгерістер туралы деректердің шынайылығы мен дұрыстығын, нақтылығы мен сапасын жоғарылатуда статистиканың алатын орны ерекше басым жəне ол жүйелі түрде басшылық жасаудың аса маңызды құралдарының бірі болып саналады. Қазіргі егемен республикамыздағы статистиканың дамуы еліміздің статистика тарихының жаңа кезеңінің басы болып саналады. «Статистика» термині əртүрлі мағынада қолданылады. Қандай да бір құбылыс пен процесс туралы дерекетердің жиынтығын жүйелі түрде есепке алу, жинақтау, өңдеу жəне талдауды үйретеді. Статистика қоғамдық ғылымның бір саласы жəне оның өзіне тəн жеке пəні мен зерттеу əдістері бар ғылым. Қоғамдық құбылыстардың сандық қарым-қатынастары мен заңдылықтарын сапалық тұрғыда байланыстыра отырып, нақты орны мен уақытын анықтап, өзіне тəн əдіс-тəсілдер мен сандық сипаттама бере отырып зерттейтін қоғамдық ғылым. Статистика ғылым ретінде ғылыми пəндердің күрделі де тармақталған жүйесін бейнелеп көрсетеді. Оның негізгі бөлімдері болып статистиканың жалпы теориясы, онда статистикалық ғылымның жалпы категориялары, принциптері мен əдістері қарастырылады; əлеуметтік-экономикалық статистика, яғни əлеуметтік статистика халық, білім, денсаулық, мəдениет, заң жəне т. б. салалардағы құбылыстарды зерттесе, экономикалық статистика, яғни өнеркəсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, сауда, қаржы жəне т. б. салалардағы құбылыстар мен процестерді зерттейді. Əлеуметтік-экономикалық статистика қоғамдық ғылым жəне практикалық статистиканың саласы болып табылады. Ол қоғамдағы болып жатқан əлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің сандық сипаттамасын көрсеткіштер жүйесі негізінде, сондай-ақ дамудың негізгі пропорцияларын, тенденциялары мен заңдылықтарын анықтауды қамтамасыз етеді. Əлеуметтік-экономикалық статистика, бір жағынан, қоғамның əлеуметтік-экономикалық дамуының фактілерін жинақтап тіркеумен айналысса, екінші жағынан, - мемлекеттік басқару органдарының барлығына экономиканы, əлеуметтік жағдайларды реттеумен, экономикалық саясат пен əлеуметтік бағдарламаларды жасаумен байланысты шешімдер қабылдау үшін қажет фактілерді жүйелеп, ғылыми түрде қорытындылап, талдау жасайды.материалдық игіліктер мен қызметтерді ұдайы өндіру процесін, оның халықтың өмір сүру деңгейіне əсерін, сондай-ақ қоғамның əлеуметтік сферасының дамуын да қарастырады. Көптеген əлеуметтік-экономикалық құбылыстарды зерттей отырып, сандық өлшемдердің қарапайым көрсеткіштерінің (өндіріс

5 көлемінің өсіңкілігі мен құрылымы, халық саны, тауарлар мен қызметтер бағасы жəне т. б.) сондай-ақ күрделі əлеуметтік-экономикалық процестер мен құбылыстарды талдау, олардың қандай да болмасын бір жиынтықтың жекелеген элементтері арасындағы байланыстарын қарастырады. Курс мақсаты: Бұл пəнді оқытудың негізгі мақсаты - студенттерді, ғылыми ұйымдастырылған жүйе бойынша статистикалық түсініктер мен статистикалық əдістемені қолдану арқылы, қоғамдағы өзгерістердің сандық жағын сапалық тұрғыда байланыстыра отырып зерттеуді үйрету. Курс міндеті: ) Статистикалық ғылымның жалпы негіздерін, категориялары мен түсініктерін меңгеру. ) Əлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің өзгерістерін статистикалық бақылау мен өңдеу жəне жалпылама көрсеткіштер (нақты жəне қатысты, орташа шамалар, индекстер, өзгермендік, өсіңкілік, өзара байланыс көрсеткіштері) көмегімен оларды талдау əдістерін қолдану. 3) Қоғамдағы өзгерістерді статистикалық кестелер мен графиктер түрінде бейнелеуге машықтандыру. Пререквизиттер: Бұл пəнді оқығанға дейін студент математика, тарих, экономикалық теория, кəсіпкерлік негіздерін, информатиканы терең білуі қажет. Постреквизиттер: «Статистика» курсын оқи отырып, студент білімнің түрлі облыстарындағы эрудициясы мен ой-өрісі кең болуы үшін, əрі экономикалық қызмет, халық, оның өмір сүру жағдайы мен басқару осы пəннің негізгі зерзаты болғандықтан экономист, қаржыгер, менеджер, коммерсант, бухгалтер т. б. мамандықта өз ісінің шебері, жоғары квалификациялы маман болу үшін бухгалтерлік есеп, менеджмент, кəсіпорын экономикасы, салалық экономика, ықтималдылықтар теориясын, математикалық статистика жəне т. б. пəндерді жете меңгеруі қажет. Бұл профильдегі маман үшін құзыреттерге мынадай талаптар қойылады:: А) қалыптастырушы білім берудің өзіндік траекториясын таңдау; оқу жəне өз бетінше білім алу мəселелерін шешу; қоғамның эволюциясы, мəдениеттердің, цивилизациялардың, əлеуметтік тəжірибе түрлерінің сан алуандығы туралы білу; - дүниежүзілік тарихи үдерістегі Қазақстанның орнын айқын түсіну; - жалпы білім беру пəндерін, елдің тарихы мен экономикасы жөніндегі білімдерді игеру; Б) құрылымдық қаржы-банк заңнамасы саласында; - мемлекеттің ақша-несие жəне фискалдық саясаты мəселелерінде;

6 В) зерттеушілік- шаруашылық практикада экономикалық талдаудың əдістерін қолдануда; - шетелдік оң тəжірибені жинақтауға жəне оны отандық жағдайларға бейімдеуге; Пəндік құзіреттіліктер: А) коммуникативті- жазбаша жəне ауызша сөйлесуді меңгеру; көпшілік алдында сөйлей білу; графиктер, диаграммалар, деректер кестелерін оқи білу; үш тілде түсіну жəне сөйлеу, оқу жəне жазу; Б) технологиялық- кəсіби қызметі үшін пайдаланылатын ақпаратты жинау, сақтау жəне өңдеудің компьютерлік əдістеріне; В) бақылау- қаржы жəне несие, құқықтану, бухгалтерлік есеп жəне бақылау, шаруашылық қызметті талдау, статистика, кəсіпкерлік пен коммерцияның құқықтық негіздері, аудит, бағалы қағаздар нарығы, маркетинг жəне менеджмент, экономикалық-математикалық моделдеу, арнаулы қаржы-несие жəне құқық саласындағы кəсіби білімдерге; - тұрақты өзгеріп отыратын экономикалық конъюктура жағдайында қаржы- бюджет сферасында, банк жəне сақтандыру ісінде, салық салуда, валюта жəне қор нарықтарында бұл сфералардың заң қызметіндегі тəжірибелік жұмысқа. Арнайы құзіреттіліктер: А) бағдарламалық- экономикалық жүйенің барлық секторларында болып жатқан үрдістер мен құбылыстар туралы білу, экономиканың құқықтық қамтамасыз етілуінің негіздерін білу, танымның ғылыми əдістерінің мүмкіндіктерін түсіну, осы əдістерді меңгеру жəне ҚР нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуы барысында кездесетін нақты міндеттерді шешу үшін қолдану; Б) пəнаралық- білімнің жекелеген бөлімдерін біртұтас байланыстыру жəне қолдану; білім беру тəжірибесінен пайда алу. В) əлеуметтік- біздің қоғамымыздың дамуының қандай да болмасын кезеңін сыни тұрғыдан қарастыру; қазіргі жəне өткен оқиғалар арасындағы байланысты көре білу; білім беру жəне кəсіби оқиғалардың саяси жəне экономикалық мазмұнының маңыздылығын түсіну; Г) дамытушы- əр түрлі аудиторияларда материалдардың сан алуан түрін көрсету жəне талқылау; өз бетінше ұйымдастырылған қызметте құжаттарды пайдалану жəне оларды жүйелеу; Д) креативті пікірталасқа қатысу жəне өз пікірін білдіру; белгісіздікпен жəне қиыншылықпен күресу; Е) ұйымдастырушылық-əдістемелік- өз жұмысын ұйымдастыра білу; жауапкершілікті қабылдау; модельдеу құралын меңгеру; ғылыми жобаларға қатысу. Жеке басын жетілдіру құзіреттілігі - жаңа ақпарат пен коммуникативтік технологияларды пайдалану; - жаңа шешімдер ойлап табу; - өзгерістермен бетпе-бет келгенде икемділік таныта білу; - қиындықтарға қарсы тұра білу;

7 - өздігінен білім алуға жəне өзін-өзі ұйымдастыруға дайын болу.. 4. Сабақ мазмұны мен кестесі апта Статистика пəні, даму процестері жəне оның зерттеу əдістері Дəріс Дəріс мазмұны: Статистика туралы жалпы түсінік жəне оның даму процестері. Статистика пəні қоғамдық ғылым саласы. Статистикалық əдістер жəне оның зерттеу кезеңдері. Статистиканың теориялық негіздері жəне оның басқа ғылымдармен байланыстылығы. Тәжірибелік сабақ Біртұтас есеп жүйесі жəне статистика. Статистика органының Қазақстандағы ұйымдастырылуы. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны Халықаралық статистика ұйымы. -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны: Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік статистика» туралы заңы. Əдебиеттер:,,3,3 апта -тақырып. Статистикалық бақылау Дəріс Дəріс мазмұны: Статистикалық бақылау - статистикалық зерттеудің алғашқы сатысы. Бақылаудың ұйымдастырудың негізгі жолдары (формалары). Статистикалық есеп беру-статистикалық бақылаудың негізгі формасы. Статистикалық бақылаудың түрлері мен тəсілдері. Тәжірибелік сабақ Статистикалық бақылаудың бағдарламасы-əдістемелік жəне ұйымдастыру мəселелері. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны: Мəліметтердің дұрыстығьн тексеру-статистикалық бақылаудың заңдылығы. Бақылау кезінде жіберілетін қателер жəне түзету əдістері. -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны: «БҚО-ның статистика басқармасы» тақырыбына баяндама Əдебиеттер:,,9, 3,3

8 3 апта 3 Дəріс 3 тақырып. Статистикалық мəліметтерді жинақтау жəне топтау Дəріс мазмұны: Мəліметтерді жинақтауды ұйымдастыру жəне оның тəсілдері. Статистикалық мəліметтерді белгілеріне қарай топтау. Топтау қағидалары жəне оның деңгей аралығын анықтау. Топтаудың түрлері жəне негізгі міндеттері. Тәжірибелік сабақ Статистикалық топтау тақырыбына есептер шығару. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны: Қайта топтау жəне оның тəсілдері. Статистикалық таратпалы қатарлары, оның түрлері жəне негізгі бөлшектері (əлементтері). -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны: Глоссарий Əдебиеттер:,,7,,3,3 4 апта 4 Дəріс 4 тақырып. Нақты жане қатысты шамалар. Статистикадағы графиктік əдіс жəне кесте құру. Дəріс мазмұны: Нақты шама, оның мəні мен маңызы, түрлері жəне өлшем бірліктері. Қатысты шама, оның мəні мен маңызы, түрлері жəне өлшем бірліктері. Нақты жəне қатысты шамалардың қағидалары (принциптері), қарымқатынасы, кешенді пайдаланудың мүдделілігі. Тәжірибелік сабақ Динамиканың,жоспарлық тапсырманың, жоспарды орындаудың жəне қүрылымның қатысты шама көрсеткіштерін анықтау. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны: Статистикалық кесте туралы жалпы түсінік, қүрастыру қағидалары (принциптері) мен негізгі бөлшектері (əлементтері). Статистикалық кестенің түрлері. -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны: График мəні, маңызы жəне негізгі бөлшектері (əлементтері). Статистикалық графиктің түрлері жəне құру жолдары. Диаграмма, оның түрлері жəне қолдану тəсілдері. Картограмма жəне картодиаграмма, қолдану тəсілдері. Əдебиеттер:,,3,3 5 апта

9 5 Дəріс 5 - тақырып. Орташа шамалар жəне өзгерменің көрсеткіштері. Дəріс мазмұны: Орташа шаманың мəні мен маңызы жəне оның негізгі қасиеттері. Орташа шаманың математикалық қасиеттері жəне статистикада қолданылуы. Орташа шаманы «ықшамдалған» тəсілмен есептеу. Тәжірибелік сабақ Жай жəне салмақталған арифметикалық орташа шама, есептеу тəсілдері жəне қолданылуы. Жай жəне салмақталған үйлесімділік (гармоникалық) орташа шама, есептеу тəсілдері жəне қолданылуы. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны: Мода жəне медиана. Үлгіні (мода) бүтін деңгей аралықта сан қатарынан есептеу тəсілі. -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны: Өзгерменің көрсеткіштері туралы түсінік жəне оны есептеу тəсілдері. Əдебиеттер:,,3,3 6 апта 6 Дəріс 6-тақырып. Ішінара бақылау Дəріс мазмұны: Ішінара бақылау əдіс туралы түсінік жəне оның теориялық негіздері, жаппай бақылаумен салыстырғандағы ерекшелігі. Ішінара бақылау кезіндегі жіберілетін қателер туралы түсінік жəне оларды жіктеу. Тәжірибелік сабақ Ішінара бақылау кезіндегі қолданылатын іріктеудің түрлері жəне жіберілген қателерді есептеу тəсілдері. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны Ішінара бақылауды ұйымдастыру жəне бақылауға алынатын бірліктің санын анықтау. -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны: «Шағын жəне мезгілдік іріктеу, олардың статистикада қолданылуы.» тақырыбына баяндама. Əдебиеттер:,,3,3 7 апта 7Дəріс 7-тақырып. Өсіңкілік (динамикалық) қатарлар. Дəріс мазмұны:

10 Өсіңкілік қатарлар туралы түсінік, оның түрлері жəне мəні мен маңызы. Өсіңкілік қатардың негізгі көрсеткіштері, есептеу тəсілдері жəне статистикада қолданылуы, өсіңкілік қатардың орташа көрсеткіштері, есептеу тəсілдері жəне статистикада колданылуы. Тәжірибелік сабақ Өсіңкілік қатардың негізгі көрсеткіштерін жəне орташа көрсеткіштерін есептеу. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны: Өсіңкілік қатарларды талдау тəсілдері: қатарлар дəрежесін салыстыру, бір негізге келтіру, үздіксіздендіру жəне т.б. Маусымдық ауытқу туралы түсінік, оның мəні мен маңызы, статистикада қолданылуы. -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны:. Өсіңкілік қатардағы интерполяция мен экстрополяция тəсілі жəне оның статистикада қолданылуы. Əдебиеттер:,3,,3,3 8 апта 8 Дəріс 8-тақырып. Индекстер. Дəріс мазмұны: Индекс туралы жалпы түсінік, оның түрлері жəне мəні мен маңызы. Дара жəне жалпы индекстер есептелуі жəне статистикада қолданылуы.орташа индекстер, есептелуі жəне статистикада қолданылуы. Тəжірибелік сабақ Өндірілген өнім көлемінің, өзіндік құнның, бағаның дара жəне жалпы индекстері, есептелуі жəне статистикада қолданылуы. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны: Тұрақты жəне өзгермелі құрамды индекстер. -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны: Индекстердің өзара байланыстылығы жəне статистикада қолданылуы. Нарықтық экономикада индекстік əдісті қолдану арқылы талдау жасау. Əдебиеттер:,3,,3,3 9 апта 9 Дəріс 9 - тақырып: Қоғамдық құбылыстардың өзара байланыстылығын статистикалық зерттеу. Дəріс мазмұны:

11 Байланыстылықтың формалары мен түрлері жəне зерттеу əдістері. Қоғамдық құбылыстардың байланыстылығын корреляция-регрессиялық əдістермен зерттеу жəне оның мəні мен маңызы. Тәжірибелік сабақ Корреляция-регрессиялық талдаудың кезеңдері: байланыстылық үшін факторларды іріктеу; регрессиялық тендеуді құру жəне оны шешу; байланыс тығыздылығын бағалау. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны: Сызықтық корреляция коэффициентін, корреляция қатынасын есептеу жəне оның талдауда қолданылуы. -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны: Əлеуметтік-экономикалық құбылыстарды талдаудың мəні мен маңызы. Статистикалық мəліметтерді талдаудың ролі. Əдебиеттер:,,3,3 апта Дəріс -тақырып. Əлеуметтік-экономикалық статистиканың ғылыми негіздері. Дəріс мазмұны: Əлеуметтік-экономикалық статистика пəні, əдістері. БҰҰ-ның ұлттық есеп жүйесіне көшу жағдайындағы əлеуметтік-экономикалық статистиканың міндеттері. Əлеуметтік-экономикалық статистикада қолданылатын негізгі жіктеулер мен топтастырулар. Халықаралық стандартты салалық жіктеу. Экономикалық іс-əрекеттерді негізгі, көмекші, қосалқы іс-əрекетке жатқызу критерийі. Кəсіпорын түрлерінің, меншік нысандарының жіктеулері. Тәжірибелік сабақ ҰЕЖ-нің негізгі ұғымдары. Экономикалық операцияларды топтастыру. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны: ҰЕЖ-ң даму тарихы жəне оны Қазақстан Республикасының статистикалық практикасында қолдану. ҰЕЖ-ң макростатистикалық үлгі ретіндегі артықшылығы. -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны: Глоссарий. Əдебиеттер:,,3,3 апта Дəріс -тақырып. Халық жəне еңбек ресурстары статистикасы. Дəріс мазмұны:

12 Халық, еңбекке жарамды халық, еңбек потенциалы, еңбек ресурстары ұғымдары. Халық саны мен құрамы, халықтың табиғи жəне механикалық қозғалысының көрсеткіштері. Халықтың орташа санын есептеу əдістері. Еңбек ресурстары статистикасының міндеттері, көрсеткіштер жүйесі. Тәжірибелік сабақ Халықтың табиғи жəне механикалық қозғалысының көрсеткіштерін жəне халықтың орташа санын есептеуге есептер шығару. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны: Халықтың жұмыспен қамтылу дəрежесін жəне жұмыссыздық дəрежесін есептеу. Жұмыс күшінің құрамы, пайдалану көрсеткіштері. Жұмыс уақыты қорын зерттеу. -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны: Халық санына болжам жасаудың статистикалық əдістері. Халық туралы ақпарат көздері. Əдебиеттер:,,3,3 апта Дəріс -тақырып. Ұлттық байлық статистикасы Дəріс мазмұны: Ұлттық байлықтың қүрамы жəне оны зерттеудің міндеттері. Ұлттық байлықтың көрсеткіштер жүйесі. Ұлттық байлық қүрамындағы активтерді ҰЕЖ-ның əдістемесі бойынша жіктеу. Негізгі капиталды ҰЕЖ əдістемесі бойынша жіктеу. Негізгі капиталды бағалау түрлері. Негізгі капиталды қайта бағалау. Негізгі капитал амортизациясын есептеу əдістері. Негізгі капиталдың қозғалыс, жағдай, пайдалану көрсеткіштері. Тәжірибелік сабақ Негізгі капитал амортизациясын жəне негізгі капиталдың қозғалыс, жағдай, пайдалану көрсеткіштерін есептеуге есептер шығару. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны: Материалдық айналым капиталы, оның құрамы, зерттеу міндеттері. Айналым капиталының көрсеткіштері.. -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны: Инвестиция статистикасы. Табиғи ресурстарды зерттеу міндеттері. Қоршаған ортаны қорғау мəселелері. Əдебиеттер:,,3,3 3 апта 3 Дəріс

13 3-тақырып. Өндіріс нəтижесі мен шығын статистикасы. Дəріс мазмұны: Өндірілген өнімнің құндық жəне заттай көрсеткіштері. Даяр болу дəрежесіне қарай анықталған өнім түрлері. Жалпы шығарылған тауар, көрсетілген қызмет көрсеткіші, оның құрамдас бөліктері. Өнім өндіруге жұмсалған шығынның құрамы. ҰЕЖ-дегі аралық тұтыну ұғымы. Аралық тұтыну шығындарының құрамы. Тәжірибелік сабақ Өнеркəсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, орман шаруашылығы, балық шаруашылығы, сауда, материалдық-техникалық жабдықтау, көлік, т.б. салалардың өнімдерін есептеу əдістемесі. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны: Өнімнің өзіндік құны, оның түрлері. -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны: Өндіріс шығындары деңгейінің өзгеруіне əсер ететін факторлар. Əдебиеттер:,,3,3 4 апта 4 Дəріс 4-тақырып. Ұлттық есеп жүйесі Дəріс мазмұны: Ұлттық шоттарды құру принциптері. Ұлттық есеп жүйесінің негізгі шоттары: тауар жəне кызмет шоты, өндіріс шоты, табыстардың пайда болу шоты, алғашқы табыстарды бөлу шоты, табыстарды қайта бөлу шоты, табыстарды пайдалану шоты, капитал операциялары шоты, қаржы шоты, сыртқы экономикалық байланыстар шоты. Тәжірибелік сабақ Ұлттық шоттардың жалпы сипаттамасы, үлгісі, мазмұны. Шоттың ресурстық жəне ресустарды пайдалану бөліктерінің көрсеткіштері, оларды есептеу. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны: ҰЕЖ- дегі салааралық баланстың үлгісі. Салааралық баланс көрсеткіштерінің экономикалық мағынасы. -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны: Глоссарий. Əдебиеттер:,,3,3 5 апта 5 Дəріс 5-тақырып. Халықтың тұрмыс деңгейінін статистикасы.

14 Дəріс мазмұны: Халықтың тұрмыс деңгейі жəне оны статистикалық зерттеудің міндеттері. Халықтың тұрмыс деңгейінің көрсеткіштер жүйесі. Адам дамуының индексі. Тәжірибелік сабақ Ақшалай табысты индексациялау. Күнкөріс деңгейінің ең төменгі шегі. -3 ОЖСӨЖ ОЖСӨЖ мазмұны: Ішінара бақылауға алынатын үй шаруашылығын анықтау. Үй шаруашылығының ақшалай табысы, оның құрамы мен құрылымы. Халықтың ақшалай шығындары, құрамы. -3 СӨЖ СӨЖ мазмұны: Халықтың жеке топтарының уақыт бюджетін статистикалық зерттеу. Əдебиеттер:,,3,3.5. Əдебиеттер тізімі Негізгі əдебиеттер:. Ы. Əміреұлы. Статистиканың жалпы теориясы, А., Экономика, 998. Теория статистики/под ред. Р.А.Шмойловой, М.,Финансы и статистика, 3. Гусаров В.М. Теория статистики, М.,Аудит, Елисеева И.И., Юзбашев М.М.,Общая теория статистики, М.,Финансы и статистика,4 5. Статистика. Курс лекции/под ред. В.Г.Ионина, М.,Инфра-М, 6. Общая теория статистики/под ред. А.А.Спирина, М.,Финансы и статистика, Практикум по общей теории статистики,м.р.ефимова, О.И.Ганченко, Е.В.Петрова, М.,Финансы и статистика, 8. Соцально-экономическая статистика, Уч. Пособие, А., Экономика, Соцально-экономическая статистика/под ред. С.Р.Нестерович, Минск, БГЭУ,. А.И.Гинзбург, Статистика, С-Петербург,Питер,5. Курс соцально-экономической статистики/под ред. М.Г.Назарова, М.,Финансы и статистика,. Соцальная статистика/под ред. И.И.Елисеевой, М.,Финансы и статистика, Л.А.Голуб, Соцально-экономическая статистика,м.,владос, 4. Н.В.Бендина, Общая теория статистики, М., Приор, М.Р.Ефимова,Е.В.Петрова,В.Н.Румянцев, Общая теория статистики, М., Инфра-М, 6. И.Г.Переяслова,В.Б.Колбачев, Основы статистики, Ростов на Дону, Феникс,999

15 7. Шмойлова Р.А., Практикум по теории статистики, М.,Финансы и статистика, 8. А.В.Сиденко,В.М.Матвеева, Практикум по социально-экономической статистике, М., В.Н.Самин, М.Шпаковская, Соцально-экономическая статистика, М.,. Соцальная статистика. И.И.Елисеева, Н.К.Бельгибаева, А., 999. Экономическая статистика, Иванова Ю.Н., М., 998. Авров А.П., Нурлыбаева А.А., Финансово-банковская статистика., Уч. пособие, А., Бельгибаева К.К., Финансово-банковская статистика., Уч. пособие, А., 4. Бельгибаева К.К.,Сборник задач по финансово-банковской статистике, А., 5. Бельгибаева К.К.,Мухамбетова С.М., Қаржы жəне банк статистикасы бойынша есептер жинағы, А., Международная статистика/под ред. И.И.Елисеевой, Минск, В.Д.Мельников, К.К.Ильясов, Финансы, А., Национальные счета в переходный период, Методология СНС ООН, М.М.Новиков,И.Е.Тесмак, Макроэкономическая статистика, Минск, Статистика финансов/под ред. В.Н.Самина, М., 3. Статистика, Уч. пособие, Н.В.Толстин, Н.М.Матегорина, Ростов, 3. Г.М.Молдакулова, Международная экономическая статистика, Уч. пособие, А., Қазақстан жəне оның өңірлерінің өнеркəсібі -8 ж.ж., Статистикалық жинақ, А., БҚО-ның əлеуметтік-экономикалық дамуы, БҚО статистика басқармасы, Орал, Практикум по статистике промышленности, В.Н.Сивцов, Г.Я.Киперман, М., Финансы и статистика, 985 Қосымша əдебиеттер: 36. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік статистика» туралы заңы, Егеменді Қазақстан, мамыр, ПƏН БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУ ЖƏНЕ ТАПСЫРУ КЕСТЕСІ Жұмыс түрі Тапсырманың мақсаты мен мазмұны Ұсынылатын əдебиеттер Орындау мерзімі жəне тапсыру Балл

16 Реферат Тақырып бойынша негізгі баяндама ОЖСӨЖ тапсырмаларын орындау (барлығы тапсырма) Талдау жəне танымдық қабілеттерін арттыру Семинар тақырыбына байланысты Семинар тақырыбына байланысты уақыты (аптасы) 3 апта 5% (үй тапсырмасы түрінде беріледі) ОЖСӨЖ Тақырып кестесі бойынша бойынша 4% дейін берілген (аралық уақыт бақылау түрі шеңберінде ретінде) Р б Т о с ж қ 3 Жазба жұмыс түрінде аралық бақылау Ойлау қабілетін тексеру 4 Емтихан Білімді кешенді тексер Бірінші жұмыс 4 тақырыптарға байланысты Екінші жұмыс 5 тақырыптарға байланысты 4 семинар семинар Тапсырмалар саны бойынша əрбір жұмыс 8% бағаланады Тест Ж т 4. ПƏННІҢ ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК ҚАМТЫЛУ КАРТАСЫ Əдебиет атауы Кітап ханад а Каф едра да Барлығы Студентте рдің қамтылу пайызы (%) Электронд ы түрі Статистика. Курс лекции/под ред., В.Г.Ионина, М.,Инфра-М, Общая теория статистики/под ред. О. Э. Башиной, А. А. Спирина. М., Финансы и статистика, 6 6,5 3 Ы. Əміреұлы. Статистиканың жалпы 3 3, теориясы, А., Экономика, Теория статистики/под ред. Г. Л. Громыко. М.,Инфра-М, 3 3, 5 Елисеева И.И., Юзбашев М.М.,Общая 5 5,4 Ес кер ту

17 теория статистики, М.,Финансы и статистика, 6 Статистика. Н. В. Толстик, Н. М. Матегорина, Ростов на Дону, Феникс, 7 Теория статистики/ под ред. Шмойловой Р.А. М., Финансы и статистика.,. 8 Практикум по статистике/под ред. А. П. Зинченко, М., КолосС, 3. 9 Соцальная статистика/под ред. И.И.Елисеевой, М.,Финансы и статистика,999 Практикум по общей теории статистики, М.Р.Ефимова, О.И.Ганченко, Е.В.Петрова, М.,Финансы и статистика, Л.А.Голуб, Соцально-экономическая статистика,м.,владос, Соцально-экономическая статистика/под ред. С.Р.Нестерович, Минск, БГЭУ, 3 Практикум по статистике транспорта, М., Финансы и статистика,. 4 Бельгибаева К.К., Финансово-банковская статистика., Уч. пособие, А., 5 Авров А.П., Нурлыбаева А.А., Финансовобанковская статистика., Уч. пособие, А., В.Н.Самин, М.Шпаковская, Соцальноэкономическая статистика, М., Финансы и статистика, 3. kz.governent.kz Қазақстан Республикасының Үкіметінің сайты Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің сайты Қазақстан Республикасының Экономикалық даму жəне сауда министрлігі сайты Қазақстан Республикасының Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің сайты ru.governent.kz/structure/org/stat - htt:// М.Г. Назарова. - М.: Кнорус, с. Умо.. Салин, В.Н. Статистика [ Электронный ресурс] : электронный учебник / В.Н. Салин, Э.Ю. 5 5,4 5 5,4 4 4,3 5 5,4 8 8,6 5 5,4 5 5,4,, 3 3,,

18 Чурилова, evoluton.allbest.ru/econoy/48568_ www. n.kz Қазақстан Республикасының Ұлттық инновациялық қоры сайты www. k.kz Қазақстан Республикасының Инвестициялық қоры сайты 5. ПƏН БОЙЫНША ДƏРІСТЕРДІҢ КОНСПЕКТІСІ Тақырып. Статистика пəні, даму процестері жəне оның зерттеу əдістері... Статистика пəні, оның əдістері..статистиканың ғылым ретіндегі негізгі категориялары Қазіргі кезде «статистика» термині төмендегідей мағынада қолданылып жүр: - статистика қоғамдық ғылымның бір саласы жəне оның өзіне тəн жеке пəні мен зерттеу əдістері бар ғылым; - статистика қандай да бір құбылыстар туралы деректерді жинақтау, өңдеу жəне талдаумен айналысатын адамдардың қызмет ету формаларының бірі; - статистика мемлекет өмірінің сан алуан жақтарын сипаттайтын статистикалық жинақтарда, анықтамаларда, мерзімді баспасөздерде жарияланатын сандық мəліметтер. Статистика ғылымы өз бастауын ХVІІ ғ. аяқ кезінде Англияда қалыптастырды. Оның негізінің қалануына көптеген ғалымдар өз еңбектерімен атсалысты. Атап айтқанда, Г. Ахенваль(79-77), А.Кетле( ), К.Пирсон( ),П.Чебышев(8-894), А.Чупров(84-99) жəне т.б. Статистика пəні- қоғамдық құбылыстардың сандық жағын сапалық тұрғыда біртұтас байланыстыра отырып жəне нақты уақыты мен орнын зерттейтін қоғамдық ғылым. Статистиканың зерттеу зерзаты болып статистикалық жиынтық табылады. Статистикалық жиынтық дегеніміз біртектес, белгілі бір тұтастығы жəне өзара байланысы бар, сондай-ақ өзгермелілігі бар жекелеген элементтердің кəптігі. Мыс., статистикалық жиынтық ретінде: ауыл шаруашылығы кəсіпорындары, жанұялар, некелер, студенттер, бір елдің азаматтары т.б. айтуға болады. Мұндай көптіктің əрбір жекелеген элементі статистикалық жиынтық бірлігі деп аталады. Статистикалық жиынтық бірліктерінің ортақ қасиеттері статистика тілінде белгі деп аталады.белгілер сандық жəне сапалық болып бөлінеді. Сандық белгілердің жеке мəндері сан мөлшерінде беріледі. Мыс., жалақы, жұмысшылардың саны, елдегі мұнай өндіру көлемі т.т. Ал сапалық белгілердің немесе атрибутивті белгілердің жеке мəндері сипаттау немесе ұғым түрінде беріледі. Мыс., мамандық, өнім түрлері,сорттары т.т. Жиынтықтың бір бірлігінен екіншісіне өткен кезде белгі мəнінің сандық өзгерістері өзгермелілік деп аталады, яғни белгілер жиынтықтың əр

19 бөліктерінде əр түрлі мəнге ие болады. Мыс., əр жұмысшының алатын жалақысы əртүрлі немесе əр жұмысшының еңбек өнімділігі деңгейі оның жасымен, квалификациясымен т.б. анықталады. Сандық анықталу-статистиканы пəн ретінде танып білудің обьективті қасиеті. Сандық сипатталу жиынтықтың барлық бірліктеріне бірдей жəне тұрақты өзгермейтіндей болмайды. Қоғамдық өмірдің əр мезетінде құбылыстың белгілі бір деңгейлері болады. Кеңістік пен уақыт мерзімінде құбылыстар жиынтықтың бір бірлігінен екіншісіне ауысып отырады, яғни құбылыстардың өзгермелілігінен статистиканың қажеттілігі туындайды. Статистика сандық сипаттамаларды статистикалық көрсеткіштер деп аталатын белгілі бір сандар арқылы көрсетеді. Статистикалық көрсеткіш жалпы жиынтықтың жəне жиынтық бірлігінің өлшем нəтижесін бейнелейді. Статистиканың пəн ретіндегі міндеттері: - əлеуметтік-экономикалық құбылыстардың деңгейі мен құрылымын зерттеу; - əлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің өзара байланысын зерттеу; - əлеуметтік-экономикалық құбылыстардың өсіңкілігін зерттеу; Статистикалық зерттеу мақсаты - құбылыстар мен процестердің, оларға тəн заңдылықтардың мəн-мағынасын ашу. Статистикалық заңдылықтарды зерттеу негізінде үлкен сандар заңы (закон больших чисел) жатады. Заңдылық деп құбылыстардағы қайталанушылық, бір ізділік жəне өзгеру ретін айтамыз. Басқа ғылымдар сияқты, статистиканың да өз пəнінің ерекшеліктеріне байланысты арнайы зерттеу əдістері бар. Бұл əдіс-тəсілдердің жиынтығы статистикалық əдістемені құрайды. Статистикалық əдістеме дегеніміз əлеуметтік-экономикалық құбылыстардың құрылымында, динамикасында жəне өзара байланысында көрінетін сандық жəне сапалық заңдылықтарды зерттеуге бағытталған əдіс-тəсілдер жүйесі. Статистикалық зерттеу негізгі үш сатыдан тұрады: - статистикалық бақылау; - бақылау нəтижелерін бастапқы өңдеу, жинақтау жəне топтау; - жинақталған, өңделген мəліметтерге талдау жəне қорытынды жасау. Бұл сатылардың барлығы бір-бірімен байланысты, олардың біреуінің жетіспеушілігі статистикалық зерттеу тұтастығының бұзылуына əкеп соғады. Қоғам өз дамуы барысында статистика алдына көптеген жаңадан міндеттер қоюда, яғни біртұтас статистикалық ғылымның жекелеген салалары бөлініп шығуда.статистика үш деңгейден тұрады. Бірінші деңгей статистиканың жалпы теориясы. Статистиканың жалпы теориясы əлеуметтік-экономикалық құбылыстардың сандық сипатталуының неғұрлым жалпы қағидалары, ережелері мен заңдары туралы ғылым. Статистикалық топтау, орташалар,индекстер т.б. теориялар статистикасының жалпы теориясында жасалынып, ал салалық

20 статистикалар бұл əдістерді өз саласында көрсеткіштер жүйесін зерттеу жəне оларды нақты есептеу үшін қолданады. Екінші деңгейде екі үлкен жалпылама салалар тұрады: экономикалық жəне əлеуметтік-демографиялық статистикалар. Экономикалық статистика экономикадағы құбылыстар мен процестерді зерттейді, яғни қоғамдық ұдайы өндірістің салалары мен элементтерінің құрылымын, пропорциясын, өзара байланысын зерттейді. Əлеуметтік-демографиялық статистика халықты, сонымен қатар адамдардың өмір сүру жағдайын, олардың еңбек жəне өндірістен тыс қызмет процесіндегі өзара қарым-қатынастарын сипаттайтын əлеуметтік құбылыстар мен процестерді зерттейді. Үшінші деңгейде экономикалық жəне əлеуметтік-демографиялық статистиканың салалары тұрады. Экономикалық статистиканың құрылымында макроэкономикалық статистика бар, ол елдің экономикасын,сала аралық байланыс жəне т.б. кешенді зерттеу əдістерін жасайды. Сондай-ақ экономикалық статистиканың : өнеркəсіп, ауыл шаруашылығы, сауда статистикасы жəне т.б. өндірістік сфераның басқа салаларының статистикасы бөлімдері бар. Əлеуметтік-демографиялық статистиканың құрамына халық статистикасы, өмір сүру деңгейі, мəдениет, қоғамдық пікір, саяси,моральдық жəне т.б. салалық статистикалар кіреді. Тақырып. Статистикалық бақылау...бақылауды ұйымдастырудың негізгі жолдары. Статистикалық бақылаудың түрлері мен тəсілдері...ішінара бақылау əдісі туралы түсінік жəне оның теориялық негіздері. Статистикалық бақылау- қоғамдық өмірдің көптеген құбылыстары мен процестері туралы бастапқы мəліметтерді алдын-ала жасалынған бағдарлама бойынша ғылыми ұйымдастырылған жүйеде тіркеу,жинау тəсілі. Статистикалық бақылау жүргізу процесі келесі сатылардан тұрады: -бақылауды жүргізуге дайындық жұмыстарын жасау; -мəліметтерді жинауды жүргізу; -деректерді автоматтандырылған өңдеуге дайындау; -статистикалық бақылауды жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау; Статистикалық бақылау зерзаты дегеніміз зерттелініп отырған əлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің жиынтығы. Статистикалық бақылау зерзатын анықтау үшін зерттелінетін жиынтықтың шектерін белгілеп алу қажет. Статистикалық бақылау зерзаты жекелеген бөлек элементтерден, яғни бақылау бірліктерінен тұрады. Статистикада бақылау бірлігі деп, зерзаттың тіркеуге жататын белгілері бар құрамдас элементін айтады. Бақылау бірлігін есепті бірліктен айыра білу қажет. Есепті бірлік деп, бақылау бірлігі туралы мəліметтерді беретін субъектіні айтады. Бақылау бағдарламасы бақылау процесінде тіркеуге жататын белгілердің немесе сұрақтардың тізімі.

21 Статистикалық формуляр дегеніміз бақылау кезінде берілген сұраққа жауап жазуға жəне керекті мəліметтерді жинауға арналған бірдей үлгідегі құжат. Статистикалық бақылау зерттелініп отырған зерзаттың жиынтық бірліктерінің толық қамтылуына қарай жаппай жəне жартылай бақылау болып екіге бөлінеді. Жаппай бақылау кезінде зерттелуге жататын жиынтық бірліктері толығымен түгел тіркеуге алынады. Жартылай бақылау кезінде зерттелінетін жиынтық бірліктерінің белгілі бөліктері ғана қамтылады.жартылай бақылау арқылы жиналған мəліметтер жаппай бақылау мəліметтерімен салыстырғанда көлемі жағынан аз болады, бірақ бұл əдіспен бақылауға аз шығын жұмсалады жəне жинау,тексеру уақыты да тез. Статистикалық тəжірибеде жартылай бақылау зерттеу тəсілдеріне қарай ішінара, жеке ауқымды(монографиялық) жəне жиынтықтың негізгі бөлігі сияқты үш түрге бөлінеді. Статистикалық бақылауды уақыт мерзіміне қарай тіркеу үзіліссіз(ағымдағы), үзілісті(кезеңдік) жəне бір жолғы болып бөлінеді. Статистикалық бақылаудың негізгі формалары статистикалық есеп беру жəне арнайы ұйымдастырылған бақылау. Статистикалық мəліметтерді жинаудың бірнеше жолы бар, олар тікелей қатысу арқылы, құжаттар арқылы жəне сұрақ-жауап арқылы болып үшке бөлінеді. Тақырып 3.Статистикалық мəліметтерді жинақтау, топтау жəне кесте құру. 3.. Статистикалық мəліметтерді жинақтауды ұйымдастыру жəне оның тəсілдері. 3..Статистикалық мəліметтерді топтау. Статистикалық таратпалы қатарлар. 3.3.Статистикалық кестелер жəне графикалық əдіс. Бастапқы алынған мəлеметтерді жинақтауды дұрыс ұйымдастыру аса күрделі жəне жауапты жұмыс болып саналады. Себебі қаншама бай, толық жəне қызықты материалдар жиналғанмен, жинақтау жұмыстары дұрыс ұйымдастырылмаса, ғылыми жүйеде өңделмесе, онда ол өзінің мағынасын жоғалтады. Іс жүзінде құнсызданады жəне одан нəтижелі талдау қортындылары жасалынбайды. Сондықтан, стстистикалық бақылаудың нəтижесінде жиналған мəлеметтерді дұрыс жинақтап өңдеудің əлеуметтікэкономикалық маңызы өте жоғары. Статистикалық мəлеметтерді жинақтау жай жөне күрделі болып екі түрге бөлінеді. Жай жинақтау дегеніміз жинақталған материалдарды топқа бөлмей, қортынды көрсеткіштерін есептеу. Бұл - жиақтаудың ең жеңіл түрі жəне ол жинақталған мəлеметтердің көрсеткіштерін қосу арқылы есесптеледі. Мысалы, республикамыздағы студентердің жалпы

22 санын анықтау үшін барлық жоғары оқу орындарындағы оқитын студенттердің санын есепке алып, қосамыз. Күрделі жинақтау деп алдын ала жасалынған бағдарлама бойынша жиынтық бірліктерін топқа бөлуді жəне əрбір топ бойынша сол жиынтықтардың жалпы мөлшерін есептеп шығаруды айтамыз. Мысалы, республикамыздағы студентердің жалпы санын мамандықтары бойынша анықтау керек болса, онда əрбір жоғары оқу орындарындағы оқитын студенттерді мамндықтарына қарай қосу арқылы есептейміз жəне т.с.с. Статистикалық мəлеметтерді есептеу екі түрлі жолмен ұйымдастырылады. Ұйымдастырудың бірінші жолы- барлық мəлеметтерді бір орталыққа жинап, осында қортынды жасау. Мысалы баланының тууы, адамның өлуі, некелесу жəне ажырасу туралы есептеулерді алуға болады. Екінші жолы алғашқы мəліметтер төменгі сатыдағы мекемелерде жинақталып, қортынды мəліметтер жоғорғы сатыдағы мекемелерге тапсырылады. Мысалы, аудандық, қалалық статистика органдары өз аумақтарындағы кəсіпорындар,ұжымдар, мекемелер, шарауашылықтар жəне тағы басқа ұйымдар бойынша бастапқы мəліметтерді жинақтайды, ал қортынды көрсеткіштері обылыстық стстистика агенттігіне тапсырылады. Ал обылыстық статистика органдары өздерінің əрбір аудан, қала бойынша жиналған мəліметтердің қортынды көрсеткіштерін Ұлттық статистика агенттігіне тапсырады. Мəліметтер екі түрлі тəсілмен қолмен жəне машинамен жинақталады. Статистикалық жинақтау деп, бақылау нəтижесінде, жиналған бастапқы мəліметтерді ғылыми жүйеде өңдеуді жəне жиынтық бірліктерін өздеріне тəн белгілері бойынша топқа бөліп, қортынды көрсеткіштерді есептеуді айтады. Статистикалық бақылаудың нəтижесінде жиналған бастапқы мəліметтерді қортындылаудың негізгі тəсілі топтау əдісі болып табылады. Статистикалық топтау əдісі деп, қоғамдық құбылыстар мен процестерді өздеріне тəн белгілеріне, өзара ұқсастығына немесе аса маңызды өзгешеліктеріне, түрлеріне, үлгілеріне (типтеріне) сəикес бір-бірінен ажыратуға болатын топтар мен ішкі топтарға бөлуді айтады. Осы əдіс арқылы мына мəселелер шешіледі : ) жалпы жиынтықты біртектес сапалық бөліктерге, яғни əлеуметтікэкономикалық түрлеріне (типтеріне) қарай бөлу; ) қоғамдық құбылыстар мен процестердің құрамын жəне оның ішкі құрамдас бөліктерінің өзгеруін зерттеу; 3) қоғамдық құбылыстар мен процестер арасындағы өзара байланыс пен қатынасты белгілеріне қарай анықтау. Осыған орай, статистикалық топтау бір үлгідегі (типтік), құрылымдық жəне талдаулық болып үш түрге бөлінеді. Бір үлгідегі топтау төмендегі тəртіп бойынша жүргізіледі: )алдын-ала, пайда болатын типтерді, сыныптарды өздеріне тəн сапалық белгілеріне қарай анықтап, белгілеп қою;

23 ) топтау белгілеріне сай топтарды анықтау; 3)жиналған сандық көрсеткіштерді белгіленген топтарға бөлу. Бір үлгідегі (типтік) топтау дегеніміз статистикалық бақылау арқылы жиналған əр түрлі бағыттағы жиынтық көрсеткіштерді сапалық жағынанбір жүйеге келтіріп,топтарға бөлуі жəне оның қортынды көрсеткіштеріне талдау жасауды айтады. Біртектес, біртипті жиынтық бірліктерінің өзгерісін өздеріне тəн белгілеріне қарай бөлуді статистикалық құрылымдық бөлу деп атайды. Құрылымдылық топтауды жүргізудің тəртібі төмендегідей: ) топтаудың белгілерін анықтау; )топтау белгілеріне сай деңгей аралықтарын анықтау; 3) жиналған көрсеткіштерді топтарға жəне оның құрамдас бөліктеріне бөлу. Бір-біріне əсерін тигізетін талдаулық топтаудың себептік белгілері қоғамдық құбылыстың өзгеретіндігін, ал нəтижелік белгілері сол себептердің тигізген əсерін көрсетеді. Мысалы, жұмысшылардың мамандық дəрежесін жоғарылату себептік белгіге жататын болса, ал осының салдарынан еңбек өнімділігінің өсуі нəтижелік белгіге жатады. Талдаулық топтау əдісін жүргізудідің өзіне тəн төмендегідей тəртібі бар: )себепттік (факторлық) белгі бойынша топтар құрылады; ) əрбір топтарды сипаттайтын себепттік (факторлық) жəне нəтижелік белгілердің орташа шамалары есептеледі; 3) себептік (факторлық) жəне нəтижелік белгілердің арасындағы өзара байланыстың ерекшеліктері анықталады. Егер жиынтық бірліктері бір ғана белгі бойынша топталған болса, жай топтау деп, ал екі немесе одан да көп белгілеріне қарай топталған, бөлінген болса онда оны күрделі топтау деп атайды. Күрделі топтау кезінде зерттелетін жиынтық бірліктері бір ғана белгіге сай негізгі топқа бөлінеді. Содан соң əрбір топ басқа белгілері бойынша келесі шағын топтарға жіктеледі. Статистикалық мəліметтерді топқа бөлу кезінде əрбір топқа көптеген сандық бірліктердің енгізілуі керек, жəне оның мағынасы анық көрсетілуі тиіс. Мұның барлығы топтау көрсеткіштерінің сандық жəне сапалық белгілеріне қатысты. Егер топтау негізі сапалық белгілеріне қарай берілген болса, онда топтар саны сол белгілердің санына сəйкес келеді. Мысалы, халықтың жыныстық құрамы екі топқа-еркектер мен əйелдерге бөлінсе, ал ұлттық құрамы сол жерде қанша ұлт тұратын болса, сонша топқа бөлінеді, т.с.с. Егер топтау негізінде сандық белгілер алынатын болса, онда топтар саны сол белгілердің мөлшеріне (көлеміне) жəне олардың өзгермелілігіне байланысты болады. Жиынтық бірліктерінің санына байланысты алынатын топтар саны (n) американ ғалымы Стерджесстің формуласымен анықталады: n +3,3 ln N Интервал немесе деңгей аралығы дегеніміз əр топтағы белгінің ең үлкен жəне ең кіші мəндерінің арасындағы айырмашылық.

24 Деңгей аралығының тұрақты шамасы өзгерменің өрісін (Х көп -Х аз ) топтар санына (n) бөлгенге тең болады. d Хк Ха n Х көп ; Х аз --- топтау белгісінің ең үлкен жəне ең кіші сандық мəндерінің шамасы Статистикалық топтау əдісінің ішіндегі негізгі жəне жиі қолданылатын түрі екінші рет қайта топтау тəсілі. Қайта топтау деп алғашқы топтастырылған топтық көрсеткіштерді жаңа топтарға өзгерту əдісін айтады. Ол екі түрлі тəсілмен жүргізіледі: ) Бастапқы топтастырылған ұсақ топтардың деңгей аралығын қосып, яғни оларды көбейту арқылы ірі топтарға айналдыру; ) Əр жерде жиналып, əр түрлі өңделген топтық көрсеткіштерді бірбірімен салыстыру үшін бір жүйеге келтіру керек болғанда проценттік үлесі бойынша қайта топтастыру. Статистикалық таратпалы қатарлар деп, қоғамдық құбылыстар мен процестер туралы сандық көрсеткіштерді өздеріне тəн өзгермелі белгілеріне қарай белгілі бір тəртіп бойынша ретке келтіріп, топқа бөлуді айтады. Сапалық таратпалы қатарларға мысалы, халықты жыныстық, ұлттық құрамына, білім дəрежесіне, жұмысшыларды мамандығына қарай бөлуді жатқызуға болады. Ал сандық белгілері бойынша бөлінуді өзгермелі таратпалы қатарлар деп атап, мысалы, жұмысшылардың айлық табысына қарай немесе тарифтік кесте бойынша мамандық дəрежелеріне қарай бөлінуін алуға болады. Таратпалы қатарлар негізгі екі бөліктен (варианттан жəне олардың жиілік көрсеткіштерінен) тұрады. Статистикалық кесте дегеніміз - сандық мəліметтерді ұтымды түрде қолдану Кестенің аты (жалпы басқа аты) Бастауышта Баяндауыштар р А 3 4 Жол аттары Кесте бағаналары Қорытынды бағана Статистикалық кестенің екі элементі: бастауышы мен баяндауышы бар. Бастауыш дегеніміз зерттелетін объектіні, сандарды суреттейтін статистикалық жиынтық немесе оның топтастырылған бірліктері.

25 Бастауыш кестенің сол жағына орналасады жəне жолдардың мағынасы ретінде беріледі. Баяндауыш дегеніміз зерттеліп отырған объектінің сандық көрсеткіштермен сипатталуы немесе толық мазмұндалуы. Баяндауыш кестенің оң жағына орналасады жəне бағаналардың аты ретінде беріледі. Бастауыштың құрылысына қарай статистикалық кестелер жай, топтық жəне күрделі болып үш түрге бөлінеді. Бастауыш бір ғана белгі арқылы бөлініп, процестер, құбылыстар, объектілер (зерзаттар) аттары көрсетілсе, ондай кестені статистикалық жай кесте дейміз. Жай кестенің үш түрі болады.олар: тізімдік, территориялық жəне хронологиялық(мезгілдік). Кесте бастауышы топталған белгінің негізінде құрылған болса, онда оны топтық кесте дейміз Құрама кесте. Мұнда кестенің бастауышында келтірілген құбылыстар екі немесе одан көп көрсеткіштер бойынша топталып, ал əр топ өзара тағы да басқа бір белгілері бойынша жеке бөліктерге бөлінеді. Мысалы, халықтар санын қала жəне ауыл тұрғындары деп бөлсек, ал оларды білімдері, ұлттары немесе жас құрамдары бойынша тағы да бөлуге болады.сондықтан, құрама кестенің негізіне құрама(күрделі) топтау жатады. Тақырып 4. Статистикалық шамалар. 4.. Нақты шама, түрлері, өлшем бірліктері. Қатысты шама, түрлері, өлшем бірліктері. 4.. Орташа шамалар, қасиеттері, түрлері. Өзгерменің көрсеткіштері туралы түсінік. Статистикалық нақты шамалар деп қоғамдық құбылыстар мен процестердің белгілі бір жердегі жəне уақыттағы мөлшерін, көлемін, аумағын, деңгейін сипаттайтын нақты сандық көрсеткіштерді айтады. Мыс., топтағы студенттердің саны, белгілі бір уақыт аралығындағы өндірілген өнімнің көлемі жəне т.б. Нақты шамалар өздерінің сандық көрсеткіштерінің қолданылуына қарай жеке жəне жалпы немесе жиынтық қосындысы болып екіге бөлінеді. Нақты шамалар қоғамдық құбылыстар мен процестердің табиғи негізін бейнелейді. Сол себепті зерттеліп отырған объектінің (зерзаттың) - əлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты көрсетілетін өлшем бірліктері атаулы сандар болып келеді жəне оны табиғи (натуралдық), еңбек жəне ақшалай өлшем бірліктерін қолдану арқылы есептейді. Қатысты шамалар деп қоғамдық өмірдегі əлеуметтік-экономикалық құбылыстардың сандық қатынасының мөлшерін көрсететін көрсеткіштерді айтады. Қатысты шамаларды есептеуде өзара байланысты екі нақты шаманың қатынасы қарастырылады жəне ол екі көрсеткішті біріне бірін бөлу арқылы айқындалады. Мұнда бөлшектің бөлімін салыстыру негізгі немесе

26 базалық шама деп, ал алымын салыстырмалы шама деп атайды.қатысты шамалардың өлшем бірліктері коэффициентпен, процентпен, промильмен, продецимильмен беріледі. Статистикалық қатысты шамалар əлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестерді бір-бірімен салыстыру кезінде олардың өзгеруін,дамуын,құрылымын анықтауға, талдауға мүмкіндік береді жəне сол берілген сандық көрсеткіштердің қатынасына, мəні мен мақсатына қарай бірнеше түрге бөлінеді. Оған жататындар төмендегілер: жоспардың орындалуы, жоспарлық тапсырма, өсіңкілік, құрылымдық, үйлестік, қарқындылық, салыстырмалылық, дəрежелік. Жоспар орындалуының қатысты шамалары қазіргі уақыттағы нақты мəндерді жоспарлық мəндерге қатынасы арқылы есептеледі. Жоспарлық тапсырманың қатысты шамасын есептеу үшін көрсеткіштің жоспарланған мəнін өткен уақыттағы нақты мəніне бөлеміз. Өсіңкілік қатысты шамаларды есептеу үшін қазіргі уақыттағы нақты мəндерді өткен уақыттағы нақты мəндерге бөлеміз. Құрылымының қатысты шамасын есептеу үшін жиынтықтың жеке бөліктерінің мəнін оның жалпы жиынтығына бөлу керек. Үйлестік қатысты шамаларды есептеу үшін жалпы жиынтықтың құрамдас бөліктерінің біреуін салыстыру негізі ретінде алып, қалған бөліктерінің осыған қатынасын табады. Салыстырмалы қатысты шамалар деп бір уақытта əір түрлі объектілерге немесе əртүрлі аймақтарға жататын біртектес аттас шамалардың қатынасын көрсетуді айтады. Дəрежелік қатысты шамалар дегеніміз құбылыстардың даму не кему процестерін жан басына шаққандағы шығатын көрсеткіштермен көрсете білу. Орташа шама деп біртектес жиынтықты белгілі бір жағдайда жəне белгілі бір уақытта өздеріне тəн белгісі бойынша жинақтап көрсететін ортша сан мөлшерін яғни біртектес жиынтық бірліктерінің орта есеппен алынатын белгісінің барлық бірліктерге жатқызылатын сандық шамасын айтады. Орташа шаманың арифметикалық, геометриялық, құрылымдық, үйлесімдік жəне шаршылық түрлері бар. Арифметикалық орташа шама жалпы жиынтықтағы өзгермелі белгілердің жеке мəндерінің қосындысы болған жағдайда ғана қолданылады. х х n Мұнда х - орташа шама. х - белгілердің жеке сандық мəндері, n белгілердің саны. Егер жиынтықтың əрбір белгісі бір рет емес бірнеше рет қайталанатын болса, яғни жиілік бірліктерінің саны берілген болса онда орташа шаманың салмақталған түрі қолданылады.

27 x х + x + + x x n n n x Мұнда х - орташа шама. х - белгілердің жеке сандық мəндері, жиіліктің мəндері. x - белгілер мен жиілік мəндерінің көбейтіндісінің қосындысы; - жиіліктің жалпы саны. Айлық еңбекақы мөлшері, теңге (х) Жұмысшылар адам () саны, Барлығы 95 x 95 х 95тенге Жалпы айлық еңбекақы қоры, теңге (х) Үйлесімдік орташа шама - бұл арифметикалық шаманың кері жəне өзгертілген түрі. Егер өзгермелі белгілері мен жиіліктерінің көбейтіндісі (х) бірдей болса немесе бірге тең болса, онда үйлесімдік орташа шаманың жай түрі қолданылады. x n x Мұнда х - орташа шама, /х - белгілердің жеке сандық мəндерінің кері шамасы, n белгілердің саны. Берілген деректе салмақтаушы белгісіз, яғни жиілік мəндері () көрсетілмей, белгілердің мəндері мен жиіліктерінің көбейтіндісі (х) ғана берілетін болса, онда үйлесімдік орташа шаманың салмақталған түрі қолданылады. x х х x Мұнда х - орташа шама, х - белгілердің жеке сандық мəндері, x - белгілер мен жиілік мəндерінің көбейтіндісінің қосындысы; х - жиіліктің жалпы санын есептеу. x Бұл формуланы басқа да түрмен өрнектеуге болады. Ол үшін белгілер мен жиілік мəндерінің көбейтіндісін хw деп аламыз. Онда жиілігіміз w-x. Енді осы белгілерді формулаға қоятын болсақ онда формула арифметикалық орташадан үйлесімді орташаға өзгереді.

28 х x w w x Статистикалық қатарлардың ішінде ең жиі кездесетін белгінің үлкен шамасын айтады, яғни өзгермелі сандық қатарда жиіліктің үлкен мəні жатқан белгіні мода деп атайды. M x + d, ( ) + ( + ) мұнда, x МО - модалық қатардың деңгей аралығының кіші мəні, d МО - модалық қатардың деңгей аралығының айырмасы, МО - модалық қатардың жиілігі, МО- - модалық қатардың алдыңғы қатар жиілігі, МО+ - модалық қатардың кейінгі қатар жиілігі. Медиана деп статистикалық өзгермелі қатардың ортасында жатқан белгіні айтады. Медиана статистикалық қатарларды теңдей етіп екіге бөледі жəне оны екі жағында жатқан белгілердің сандық бірліктері бірдей болады. M e x e + d e S S e e мұнда, х е медианалық қатардың деңгей аралығының кіші мəні, d е медианалық қатардың деңгей аралығының айырмасы, S - медианалық жиіліктің қосындысы, S е- - медианалық қатардың алдыңғы қатардағы жинақталған жиілік қосындысы. Статистикалық өзгерме деп жиынтық бірліктерінің белгілеріне түрлі себептердің əсер етуінен болған сандық өзгерісті айтады. Өзгерменің өрісі деп сандық қатар белгілерінің ең үлкен жəне ең кіші мəн шамаларының арасындағы айырмашылықты айтады. Rх көп -х аз. Тақырып 5. Өсіңкілік қатарлар 5.. Өсіңкілік қатарлардың түрлері, көрсеткіштері. Өсіңкілік қатарды құру. 5.. Өсіңкілік қатарды талдау тəсілдері. Маусымдық ауытқу туралы түсінік. Өсіңкілік қатарлар деп статистикалық көрсеткіштердің, яғни құбылыстардың, процестердің уақытқа қарай өзгеруін сипаттайтын сандық мəндер тізбегін айтады. Өсіңкілік қатарлар негізгі екі бөліктен тұрады. Біріншісі қатардың дəрежесі, екіншісі - уақыт көрсеткіші, белгісі. Қоғамдық құбылыстар мен процестердің шамасын, мөлшерін сипаттайтын көрсеткіштің белгілі бір уақыттағы əрбір сандық мəнін қатардың дəрежесі деп атайды. Қьстар мен процестер болып өткен уақытының мерзіміне қарай, өсіңкілік қатарлар бір мезгілді жəне уақыт аралықты болып екі түрге бөлінеді. Бір мезгілді өсіңкілік қатардың нақты сандық шамалары

29 құбылыстың белгілі бір сəттегі, яғни тəуліктің, айдың, жылдың басында немесе аяғында болған жағдайын сипаттайды. Уақыт аралықты өсіңкілік қатарлар деп құбылыс мөлшерінің белгілі бір уақыт (тəулік, ай, тоқсан жəне жыл) ішінде қандай шамада болғанын сипаттайтын көрсеткішті айтады. Өсіңкілік қатарлар уақыт мерзіміне жəне онда көрсетілген көрсеткіштерге байланыстытолық жəне толық емес болып екіге бөлінеді. Егер өсіңкілік қатардың көрсеткіштері уақыт мерзіміне қарай бірінен соң бірі үзіліссіз келетін болса, онда ол толық өсіңкілік қатарға жатқызылады. Егер өсіңкілік қатардың көрсеткіштері уақыт мерзіміне қарай əр түрлі аралықта берілсе, онда оны толық емес өсіңкілік қатарлар деп атайды. Экономикалық құбылыстардың өзгеру процесін зерттеу, талдау жəне есептеу кезінде бірнеше статистикалық көрсеткіштер қолданылады. Бұл көрсеткіштер нақты (абсолютті), қатысты жəне орташа шамалар болып үшке бөлінеді. Нақты (абсолютті) шамалар өсіңкілік қатардың дəрежесі ретінде əрбір уақыт мерзіміне байланысты оның қалай өзгергенін көрсетеді. Қатысты шамалы өсіңкілік қатар екі уақттың нақты шамаларын бірбірімен салыстыру арқылы пайда болады, яғни əлеуметтікэкономикалыққұбылыстардың уақытқа қарай өзгеруін сипаттайтын сандар тізбегін айқындайды. Орташа шамалы өсіңкілік қатарлар деп қоғамдық құбылыстар мен процестердің белгілі бір белгісі бойынша уақыт мөлшеріне қарай сандық көрсеткіштерінің орташа өзгеруін сипаттауды айтады. Статистикада өсіңкілік қатарлар көрсеткіштерін есептеуде мынадай негізгі түрлері қолданылады: нақты (абсолютті) өсім, өсу қарқыны, өсім қарқыны, бір процент өсімнің нақыт (абсолюттік) мəні. Бұлардың барлығын есептеу өсіңкілік қатардағы көрсеткіш дəрежелерін бір-бірімен салыстыру нəтижесінде негізделген. Ол үшін ағымдағы кезеңнің нақты (абсолюттік) шамасын салыстыратын бір тұрақты уақыттың немесе өткен жылғы уақыттың көрсеткіштері алынуы тиіс. Осыған орай салыстырылатын уақыттың дəрежесін ағымдағы деп, ал онымен салыстыратын уақыттың дəрежесін базалық деп атайды. Базалық дəрежеге ағымдағы уақыттың алдында тұрған қатардың шамасы немесе сол қатардағы бастапқы бір тұрақты мəні алынады. Өсіңкілік қатардың көрсеткіштерін екі түрлі тəсілмен есептеуге болады. Біріншіден, ағымдағы қатардың əрбір дəрежесін оның алдыңғы уақыттағы шамасымен салыстырған болса, онда өсіңкіліктің көрсеткіштері тізбектелген тəсілмен есептелінген болып саналады. Екіншіден, əрбір қатардың мəннін белгілі бір тұрақты базалық уақыттың шамасымен салыстырсақ, онда оны тұрақты тəсілмен есептелінген деп атайды.