ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ "Γραμματεία συγχρόνων Αγιορειτών Πατέρων. Ψηφιακή χρήση λόγων (λογοθήκη)." (Όσιος Παϊσιος Αγιορείτης, Όσιος Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης, Γέροντας Ιωσήφ Βατοπαιδινός, Γέροντας Εφραίμ Κατουνακιώτης, Γέροντας Αιμιλιανός Σιμωνοπετρίτης, Γέροντας Εφραίμ Φιλοθεϊτης, Γέροντας Γεώργιος Γρηγοριάτης, Γέροντας Μωυσής Αγιορείτης). ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΦΟΙΤΗΤΗ: ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΩΣΤΟΥΛΙΔΗΣ Α.Μ.: 1079 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΚΑΡΑΜΑΝΙΔΟΥ ΑΝΝΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2017

2 "Γραμματεία συγχρόνων Αγιορειτών Πατέρων. Ψηφιακή χρήση λόγων (λογοθήκη)." (Όσιος Παϊσιος Αγιορείτης, Όσιος Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης, Γέροντας Ιωσήφ Βατοπαιδινός, Γέροντας Εφραίμ Κατουνακιώτης, Γέροντας Αιμιλιανός Σιμωνοπετρίτης, Γέροντας Εφραίμ Φιλοθεϊτης, Γέροντας Γεώργιος Γρηγοριάτης, Γέροντας Μωυσής Αγιορείτης). 1

3 στη μνήμη του Γέροντα Ιωσήφ του Βατοπαιδινού 2

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το πάντρεμα της τεχνολογίας και της θεολογίας δεν είναι κάτι καινούργιο σαν σκέψη αλλά πάντα σε κάθε εποχή αντιμετωπίζεται με σκεπτικισμό από τους πνευματικούς ανθρώπους λόγω της επικινδυνότητας του. Η ενασχόλησή μας όμως με αυτά τα δύο διαφορετικά αντικείμενα σπουδών ήταν αυτό που μας παρακίνησε να τολμήσουμε να αναρωτηθούμε αν είναι εφικτή και παραγωγική η σύζευξη της επιστήμης της τεχνολογίας, που στοχεύει να διευκολύνει τη ζωή μας με την επιστήμη της θεολογίας που έχει σκοπό να δώσει αιώνια διάσταση στη ζωή των ανθρώπων και στοχεύει να αναδείξει την αξία του κόπου. Το διαδίκτυο είναι η σημερινή τεχνολογική αποκάλυψη που απελευθέρωσε πολλά χέρια από εργασίες και τροφοδοτεί με αμέτρητες πληροφορίες αστραπιαία το ανθρώπινο μυαλό. Μπορεί όμως να βοηθήσει στην απελευθέρωση και στη θεία πληροφόρηση της ψυχής; Έχουμε τις αντιστάσεις και την ασκητική που απαιτούνται, ώστε «τα καινούργια φανταχτερά φορέματα των νέων καιρών να τα φορέσουμε σαν όργανα ελευθερίας κι όχι μονάχα σαν ζουρλομανδύες;» 1. Η εργασία αυτή γίνεται για να καλύψει την έλλειψη μιας πανεπιστημιακής ψηφιακής συλλογής βίντεο και ηχητικών που παρήγαγαν και παράγουν σύγχρονοι Πατέρες της ορθόδοξης Εκκλησίας και αποτελούν υλικό επιστημονικής ή καθημερινής ενασχόλησης, αλλά και τροφή του πνεύματος. Η έντυπη έκδοση όλων αυτών των πηγών είναι οικονομικά αδύνατη. Η ηλεκτρονική τους έκδοση σε διάσπαρτες ιστοσελίδες, servers και media servers είναι σήμερα η μοναδική πηγή μελέτης και έρευνας. Χωρίς τη βοήθεια του Θεού δεν θα προχωρούσε όλη αυτή η προσπάθεια. Ευχαριστίες οφείλονται στην καθηγήτρια μου κα Άννα Καραμανίδου, που πρότεινε, τη σκέψη για τη δημιουργία αυτής της ιστοσελίδας να την μετατρέψουμε σε μεταπτυχιακή ψηφιακή εργασία. Οι 1 ΘΕΡΜΟΣ, Ποιμαίνοντες μετ' επιστήμης, σ

5 ευχαριστίες επεκτείνονται και στο έντονο ενδιαφέρον της κατά την πορεία της εργασίας που οδήγησε, μέσα από συζητήσεις, στην επιλογή των 8 αγιορειτών Πατέρων για την αναζήτηση της Γραμματείας τους και για την ολοκλήρωση του έντυπου μέρους της μεταπτυχιακής εργασίας. Χωρίς τη συμβολή φίλων εντός και εκτός του Αγίου Όρους θα ήταν αδύνατο να βρεθούν τα έργα των 8 αγιορειτών Πατέρων. Τους ευχαριστώ θερμά. 4

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι ενορίες ως κύτταρα-μέλη του εκκλησιαστικού σώματος, δείχνουν ακόμα τεχνολογικά ανέτοιμες να δημιουργήσουν στους ναούς ιστοσελίδες, να καταγράψουν εκδηλώσεις και ομιλίες και να παράγουν ψυχωφελές υλικό για την ενορία, την Μητρόπολή τους αλλά και για ολόκληρη την Εκκλησία της Ελλάδος. Το κενό αυτό έρχονται να καλύψουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα μέσα κοινωνικής κοινοποίησηςαναπαραγωγής, όπου μεμονωμένοι ενορίτες καταγράφουν και ανεβάζουν το σχετικό υλικό, αλλά και τα επίσημα εκκλησιαστικά μέσα ενημέρωσης. Σήμερα μπορούμε να μιλάμε για εκκλησιαστικά μέσα ενημέρωσης κάτι που παλαιότερα ήταν αδιανόητο. Τα μέσα αυτά που είναι ραδιοφωνικά, τηλεοπτικά και διαδικτυακά αναπτύσσονται σημαντικά τα τελευταία χρόνια, και αν παραβλέψουμε κάποιες παθογένειες, συμβάλουν σημαντικά στην παραγωγή πνευματικής τροφής μέσα από συνεντεύξεις, απευθείας μεταδόσεις αλλά και αναμεταδόσεις θείων μυστηρίων, τελετών, συνεδρίων, συνεντεύξεων, κηρυγμάτων, ομιλιών ταινιών και ντοκυμαντέρ. Μεγάλη είναι και η συμβολή των χριστιανικών ιστοσελίδων και Blogs (προσωπικών ιστοσελίδων) για την παραπέρα αναμετάδοση και αξιοποίηση όλου αυτού του παραγομένου πνευματικού υλικού. Τέλος στον τομέα των ομιλιών δημιουργήθηκαν και λειτουργούν ιστοσελίδες δωρεάν διανομής ορθόδοξου πνευματικού υλικού. Οι ιστοσελίδες αυτές στοχεύουν στην ορθόδοξη κατήχηση και επιτρέπουν αφιλοκερδώς το κατέβασμα των ηχητικών αρχείων ώστε οι ομιλίες αυτές να ακούγονται στον σταθερό υπολογιστή, στο κινητό τηλέφωνο ή και στο αυτοκίνητο 2. Τα αρχεία αυτά ηχητικά και οπτικοακουστικά αποτελούν χριστιανικά λογοτεχνικά τεκμήρια. Η ιστορία έχει δείξει, ότι εάν έχουν αξία ακόμα και οι σημειώσεις ενός εκκλησιαστικού συγγραφέα-ομιλητή πριν την εκφώνηση μιας ομιλίας, πολύ περισσότερο αξιολογούνται οι ίδιες οι ομιλίες με την φωνή του ομιλητή. Η τεχνολογία μας επιτρέπει σήμερα να 2 [προσπ ]. 5

7 καταγράφουμε και να αποθηκεύουμε ψηφιακά κάτι που παλαιότερα περνούσε από πολλά χέρια αντιγραφέων, διλετρεχε πολλούς κινδύνους, και απαιτούσε μεγάλο κόπο για να φτάσει η κριτική έκδοσή του στα χέρια μας. Σήμερα η ηχογράφηση και η βιντεοσκόπηση μπορούν να ελαφρώσουν τους επόμενους ερευνητές τον κόπο της κριτικής έκδοσης, όχι όμως και του εντοπισμού των τεκμηρίων, εάν δεν δημιουργηθούν έγκαιρα βάσεις δεδομένων, ψηφιακές συλλογές διαχείρισης αυτών των τεκμηρίων. Η διαχείριση αυτή θα πρέπει να έχει στόχους πρώτον τον εντοπισμό της ομιλίας, δεύτερον την αποθήκευση-διάσωση της ομιλίας, τρίτον την κατηγοριοποίηση της ομιλίας π.χ. ανά συγγραφέα και ανά θέμα. Οι ομιλίες όμως αποτελούν πνευματικό δημιούργημα λόγου που προστατεύεται από την σημερινή νομοθεσία. Η νομοθεσία αυτή προβάλει πολλές δυσκολίες στη δημιουργία μιας έγκυρης βάσης δεδομένων (συλλογή), καθώς για κάθε τεκμήριο θα πρέπει να παρέχεται η άδεια χρήσης του από τον κάτοχο των δικαιωμάτων 3. Η νομοθεσία όμως δεν απαγορεύει την δημιουργία ενός ιστότοπου που θα παρέχει την υπηρεσία αναζήτησης και ευρετηρίασης ειδικού περιεχομένου. Δηλαδή να αναζητεί, να συλλέγει, να ταξινομεί και να δημοσιεύει διαδικτυακές διευθύνσεις (URLs) που θα παραπέμπουν σε δημόσιες ιστοσελίδες τρίτων, οι οποίες νόμιμα φιλοξενούν και μεταδίδουν οπτικοακουστικά έργα. Όλες οι παραπάνω σκέψεις σε συνδυασμό με την ενασχόλησή μας με τις πνευματικές ομιλίες, ήταν η αφορμή για να γεννηθεί η ιδέα ενός πειραματικού ιστότοπου ευρετηρίασης βίντεο και ηχητικών που παρήγαγαν και παράγουν σύγχρονοι εκκλησιαστικοί Πατέρες, της 3 Ν.2121/1993 (Πνευματική ιδιοκτησία, συγγενικά δικαιώματα και πολιτιστικά θέματα). Πνευματική ιδιοκτησία: Η πνευματική ιδιοκτησία διαρκεί όσο η ζωή του δημιουργού και εβδομήντα (70) χρόνια μετά το θάνατό του, που υπολογίζονται από την 1η Ιανουαρίου του έτους, το οποίο έπεται του θανάτου του δημιουργού. Συγγενικά δικαιώματα: Τα δικαιώματα των παραγωγών φωνογραφημάτων (παραγωγών υλικών φορέων ήχου) λήγουν πενήντα (50) έτη μετά την πραγματοποίηση της υλικής ενσωμάτωσης. Η διάρκεια των δικαιωμάτων των παραγωγών οπτικοακουστικών έργων (παραγωγών υλικών φορέων εικόνας ή ήχου και εικόνας) ορίζεται σε πενήντα (50) χρόνια μετά την υλική ενσωμάτωση. 6

8 "ΛΟΓΟΘΗΚΗΣ" 4. Φυσικά η πρόταση, την οποία εισηγούμαστε είναι η δημιουργία μιας επίσημης πανεπιστημιακής βάσης δεδομένων, η οποία εξαιτίας των δυσκολιών που προαναφέρθηκαν, κρίνεται ότι δεν είναι εφικτή στο πλαίσιο μιας μεταπτυχιακής εργασίας. Ο ιστότοπος αυτός πιστεύουμε ότι θα βοηθήσει πιστούς και ερευνητές στην αναζήτηση ομιλιών και θα αναδείξει τη σημασία που έχουν για την επιστήμη της Θεολογίας και ειδικότερα του κλάδου της Πατρολογίας οι ομιλίες της σύγχρονης εποχής. Σε πολλούς ίσως να υπάρχει η εντύπωση ότι η επιστήμη της Πατρολογίας περιορίζεται χρονικά στους παρελθόντες αιώνες, η Εκκλησία όμως του Χριστού θα παρουσιάζει πάντα σύγχρονούς της Πατέρες και εκκλησιαστικούς συγγραφείς 5, τα έργα των οποίων θα είναι αντικείμενα μελέτης των σημερινών και των μελλοντικών ερευνητών. Παράλληλα με την κατασκευή του ιστότοπου αποφασίστηκε να γίνει και η παρουσίαση του βίου και του έργου οκτώ (8) αγιορειτών Πατέρων οι οποίοι είναι οι εξής: 1. Όσιος Παΐσιος Αγιορείτης 2. Όσιος Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης 3. Γέροντας Ιωσήφ Βατοπαιδινός 4. Γέροντας Εφραίμ Κατουνακιώτης 5. Γέροντας Αιμιλιανός Σιμωνοπετρίτης 6. Γέροντας Εφραίμ Φιλοθεΐτης 7. Γέροντας Γεώργιος Γρηγοριάτης 8. Γέροντας Μωυσής Αγιορείτης Η επιλογή έγινε με βάση τη σπουδαιότητα και την εμβέλεια των έργων των ομιλητών αλλά και την αναζήτηση ενός κοινού χαρακτηριστικού τους, που στην προκειμένη περίπτωση είναι το Άγιον Όρος, με το οποίο συνέδεσαν τη μοναχική τους ιδιότητα οι ανωτέρω Πατέρες. 4 Όπου «ΛΟΓΟΘΗΚΗ» θα χρησιμοποιούμε την συντόμευση ΛΘ. Στην εργασία αυτή θα χρησιμοποιήσουμε ακουστικές παραπομπές από την ΛΘ και άλλες πηγές του διαδικτύου. 5 «Η ορθόδοξη Εκκλησία συνεχίζει να αποδίδει τον τίτλο «Πατήρ της Εκκλησίας» σε όσους έχουν το χάρισμα να καθοδηγούν εν Χριστώ τον λαό του Θεού στη σωτηρία, με το κύρος της ορθόδοξης διδασκαλίας και την αγιότητά τους» ΤΣΑΜΗΣ, Εκκλησιαστική γραμματολογία, σ.21. 7

9 Η παρούσα εργασία έχει πρακτικό και θεωρητικό μέρος. Στο πρακτικό μέρος της εργασίας έχουμε τη δημοσίευση του πειραματικού ιστότοπου (logothiki.web.auth.gr). Στον ιστότοπο αυτό παρουσιάζονται τα σύντομα βιογραφικά των οχτώ αγιορειτών Πατέρων, που αποτελούν την πρώτη ομάδα σύγχρονων Πατέρων, των οποίων η καταχώρηση και η κατηγοριοποίηση των ομιλιών τους. Παρουσιάζεται επίσης ο θεματικός κατάλογος με λέξεις κλειδιά από τις ομιλίες των Πατέρων. Τέλος παρουσιάζεται το εργαλείο σύνθετης αναζήτησης, όπου μπορεί να αναζητηθεί κάποια ομιλία από ένα ή από περισσότερα φίλτρα αναζήτησης: Επιλογή κατηγορίας θέματος Επιλογή θέματος Επιλογή κατηγορίας θεολόγου Επιλογή θεολόγου Επιλογή κατηγορίας αρχείου Επιλογή τοποθεσίας Επιλογή δεκαετίας Για κάθε μια ομιλία έχει δημιουργηθεί μια ψηφιακή καρτέλα με τις παραμέτρους της ομιλίας για να λειτουργεί η σύνθετη αναζήτηση. Το δεύτερο μέρος, το θεωρητικό και έντυπο της εργασίας χωρίζεται σε τρία Κεφάλαια. Το πρώτο Κεφάλαιο αποτελεί μια εισαγωγή για το λογοτεχνικό είδος των ομιλιών ως μέρος της πατερικής Γραμματείας και για τη συμβολή τους στην πνευματική ωρίμανση του ποιμνίου της Εκκλησίας. Δίνεται μια ιστορική αναδρομή, αναλύονται οι ρόλοι του ομιλητή και του ακροατή και τέλος καθορίζεται η σημασία των ομιλιών ως μέσο εκπαίδευσης. Στο δεύτερο κεφάλαιο έχουμε την παρουσίαση της κατασκευής του εργαλείου που ονομάζεται ΛΘ, αφού έχουν προηγηθεί λίγα λόγια για την τεχνολογία στην θρησκευτική εκπαίδευση και τις ψηφιακές συλλογές. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζουμε: α) τον σύντομο βίο των οχτώ αγιορειτών Πατέρων, β) την εργογραφία, όπου θα καταγραφούν σε πίνακες οι ομιλίες των οχτώ αγιορειτών Πατέρων, έτσι όπως καταχωρήθηκαν στην ΛΘ. και 8

10 γ) την αναπτυσσόμενη διδασκαλία τους με βάση το περιεχόμενο του έργου τους. 9

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Οι ομιλίες ως μέρος της πατερικής Γραμματείας και η συμβολή τους στην πνευματική ωρίμανση 1.1. Οι ομιλίες ως μέρος της πατερικής Γραμματείας - ιστορική αναδρομή Την αξία και την ισχύ του λόγου την βλέπουμε στη ζωή και στις εκδηλώσεις των αρχαίων κοινωνιών. Οι γενάρχες, οι άρχοντες, οι βασιλιάδες συγκέντρωναν το λαό για να λύνουν με το λόγο τα προβλήματά τους, πολιτικά, κοινωνικά, θρησκευτικά 6. Ο λόγος ήταν κυρίαρχος στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων αλλά και σε επίπεδο πόλεων-κρατών 7. «Για πολλούς αιώνες ο μόνος τρόπος που είχαν οι άνθρωποι για να μαθαίνουν ήταν να ακούνε. Μόνο αυτοί, που ήξεραν να ακούνε, μπορούσαν να συγκρατούν τις ατελείωτες απαγγελίες που καθόριζαν τις παραδόσεις της φυλής ή της πατριάς» 8. Η παράδοση αυτή, η διασφάλιση της θεοπνευστίας, αλλά και ο φόβος της νόθευσης ήταν οι αιτίες που οι ερμηνείες και οι διδαχές των πρώτων Αποστολικών πατέρων 6 Βλ. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ, Η τέχνη του προφορικού λόγου, σ Τη μεγάλη σημασία του λόγου την συναντούμε σε αγιογραφικά χωρία: «ὁ ἔχων ὦτα ἀκούειν ἀκουέτω», Μαρκ. 4, 9, Μαρκ. 7, 16, Ματθ. 11, 15, Ματθ. 13, 9, Λουκ. 8, 8, Λουκ. 14, 35, «εἶπεν αὐτοῖς ἀκούετε καὶ συνίετε», Ματθ. 15, 10, Μαρκ. 7, 14, «Αρχὴ παντὸς ἔργου λόγος, καὶ πρὸ πάσης πράξεως βουλή», Σοφία Σειράχ 37, 16, Ο Μέγας Βασίλειος λέει ότι ο λόγος είναι η αρχή της διδασκαλίας που μας οδηγεί στην γνώση και αυτή στην καθ ομοίωση, Βλ. Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ, Περί του Αγίου Πνεύματος, PG32, 69. Επίσης σε Αποφθέγματα, Γνωμικά, Ρητά : ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ, «Sententiae e codicibus Byzantinis», σσ , «Αρχής απάσης ηγεμών έστω λόγος. Αρετής απάσης σεμνός ηγείται λόγος». ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ, «Sententiae», σσ , «Ψυχής νοσούσης εστί φάρμακον λόγος». ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ, «Sententiae e papyris», σσ. 3-25, «Λύπης ιατρός εστίν ανθρώποις λόγος». ΓΟΡΓΙΑΣ, «Fragmenta», σσ , «Λόγος δυνάστης μέγας εστίν». ΣΟΛΩΝ, [προσπ ], «Όσον εν πολέμω σίδηρος δύναται, τοσούτον εν πολιτεία λόγος ευ έχων ισχύει». Γ. ΡΙΤΣΟΣ, [προσπ ], «Και οι λέξεις φλέβες είναι. Μέσα τους αίμα κυλάει». 8 CONQUET, Η τέχνη του ν' ακούτε, σ

12 παρέμειναν για πολλά χρόνια προφορικές, ενώ έγραφαν συστηματικά επιστολές. Αργότερα χρειάστηκε να εκπαιδευτούν οι κήρυκες με σαφή και ακριβή αναφορά στους λόγους του Χριστού για να μπορέσουν να στερεώσουν με ορισμένες λεπτομέρειες τις ψυχές των πιστών 9. Έτσι οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς συνέθεσαν έργα σε διάφορα λογοτεχνικά είδη και η προφορική Παράδοση αποτυπώθηκε μέσα στα Ευαγγέλια, στις Αποστολικές πράξεις, στις Επιστολές, στις Αποκαλύψεις, στις Ομιλίες, στα Ερμηνευτικά, Δογματικά, Λειτουργικά και Αγιολογικά κείμενα, στις Εκκλησιαστικές διατάξεις, στην Ιστοριογραφία, στα Ποιήματα και στις Πραγματείες. Οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς θεολόγησαν, έγραψαν τα έργα τους ορμώμενοι από τις εξής κυρίως αφορμές και ανάγκες: α)του κηρύγματος, β)της φανέρωσης της αλήθειας και αντικρούσεως της κακοδοξίας, γ) της εκφράσεως των θείων εμπειριών, δ) της λατρείας και της δοξολογίας και ε) της διατηρήσεως της μνήμης 10. Η ομιλία αποτελεί ένα λογοτεχνικό είδος, το οποίο δημιουργήθηκε τον 2 και 3 αιώνα. Ξεκίνησε ως απλό κήρυγμα από τους Αποστόλους και ανάλογα με το θέμα εξελίχθηκε στις εξής κατηγορίες ομιλιών: 1.Ερμηνευτικές, 2.Απολογητικές, 3.Κατηχήσεις, 4.Εποικοδομητικές, 5.Ελεγκτικές, 6.Εγκώμια, 7.Επιτάφιοι 11. Η λέξη "ομιλία" στην κλασσική της έννοια σημαίνει τη φιλική και με οικειότητα συνδιάλεξη, την αφελή και ανεπιτήδευτη προσφώνηση, ακόμα και τη συναναστροφή και τη στενή σχέση και επικοινωνία του δασκάλου με το μαθητή 12. Το είδος της χριστιανικής ομιλίας δημιουργήθηκε για την πνευματική και ηθική οικοδόμηση των πιστών 13. Σε δύση και ανατολή μέχρι τον Δ αιώνα είχε προσλάβει και την ειδικότερη έννοια του χριστιανικού κηρύγματος, που γινόταν σε λειτουργική σύναξη. Από εκεί και μετά άρχισε μια εξειδίκευση της ορολογίας. Τρία είναι τα είδη που 9 Βλ. ΧΡΗΣΤΟΥ, Εισαγωγή, σσ Βλ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Πατρολογία, σσ Βλ. ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ, Χριστιανική γραμματεία, σσ Βλ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ομιλητική, σ Βλ. ΧΡΗΣΤΟΥ, Εισαγωγή, σ

13 έκτοτε διαμορφώθηκαν χωρίς να συγχέονται η διδαχή, ο λόγος και η ομιλία. Η διδαχή έχει χαρακτήρα γνωστικό και απολογητικό. Ο κήρυκας σε αυτή την περίπτωση είναι ο δάσκαλος που διδάσκει, αποκαλύπτει, διασαφηνίζει, και αποδεικνύει. Λαμβάνει το θέμα του από αγιογραφική περικοπή και το εξετάζει σε υποθέματα. Έχει δομή με εισαγωγή, μέρη και επίλογο 14. Ο λόγος ονομάζεται το ανεξάρτητο από τα βιβλικά κείμενα κήρυγμα που αναπτύσσει συνθετικά ένα θέμα 15 και μπορεί να χαρακτηρισθεί ακόμη δοκίμιο 16. Ο λόγος διαιρείται σε τρία μέρη: τον πρόλογο, την πρόθεση-βεβαίωση και τον επίλογο. Σκοπός του, κατά τον Κορυδαλλέα, δεν είναι να πείσει τον ακροατή, αλλά να του παρουσιάσει τα θέματα, έτσι ώστε να μπορεί να σκεφτεί και να αποφασίσει 17. Ομιλία ονομάζεται το ερμηνευτικό κήρυγμα επάνω σε μια βιβλική περικοπή με ηθικοπροτρεπτικό περιεχόμενο. Δεν υπάρχει πρόθεση ανάλυσης μεμονωμένης κάποιας πρότασης όπως στο λόγο, αλλά είναι ερμηνευτική ανάλυση σε έννοιες και όρους της Αγίας Γραφής με χρήση σχετικών Πατερικών χωρίων. Διαφέρει από την διδαχή που έχει χαρακτήρα αποδεικτικό 18. Η ομιλία έχει καθαρά διδακτικό χαρακτήρα. Στη σημερινή εποχή επικράτησε να ονομάζεται ομιλία η ανάπτυξη ενός θέματος συνήθως εκτός λειτουργικής σύναξης, και κήρυγμα η από του ιερού άμβωνος επικοινωνία του ιερέως με το ποίμνιό του. Οι ερωταποκρίσεις, οι συμβουλές, οι νουθεσίες πνευματικών πατέρων προς τα πνευματικά τους τέκνα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως κατήχηση, μιας και λόγω του νηπιοβαπτισμού δεν υπάρχει κατήχηση πριν την βάπτιση, καθώς αυτή είναι απαραίτητο να συνεχίζεται καθ όλη τη διάρκεια της ζωής των πιστών. 14 Βλ. ΜΠΟΡΟΒΙΛΟΣ, Η ορθόδοξη κηρυκτική, σσ Βλ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ομιλητική, σ ΜΠΟΡΟΒΙΛΟΣ, Η ορθόδοξη κηρυκτική, σ.27. ΚΡΙΚΩΝΗΣ, ΛΑΣΚΑΡΙΣ, Περί Χριστιανικής Θεολογίας, σ Βλ ΜΠΟΡΟΒΙΛΟΣ, Η ορθόδοξη κηρυκτική, σσ ΚΟΡΥΔΑΛΛΕΥΣ, Περί Ρητορικής, σ Βλ. ΜΠΟΡΟΒΙΛΟΣ, Η ορθόδοξη κηρυκτική, σ

14 Η πρώτη χριστιανική ομιλία επηρεάστηκε, εκτός από το κήρυγμα του Χριστού, από τους εξής παράγοντες: α) το κήρυγμα των προφητών, το όποιο ήταν η προπαρασκευή του ευαγγελικού λόγου 19, β) την ελληνική ρητορική, γ) τα κηρύγματα της εβραϊκής Συναγωγής δ) το κήρυγμα της αποστολικής εποχής. α) Οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης κήρυτταν κατά της ασέβειας και της αμαρτίας 20. Οι ίδιοι μετέφεραν τα λόγια του Θεού στο λαό, όμως δεν ήταν μόνον απλοί μεταφορείς του μηνύματος, αλλά πρώτα οι ίδιοι αποδέχονταν το λόγο του και στη συνέχεια αγωνίζονταν για την αποδοχή και την εφαρμογή του εκ μέρους του Ισραήλ. Η Παλαιά Διαθήκη είναι η ιστορική καταγραφή της επικοινωνίας των Ισραηλιτών με τον Θεό και τη παρουσία του ανάμεσά τους. Ο Ισραήλ δεχόταν το ενδιαφέρον, την αγάπη του Θεού, ο οποίος επικοινωνούσε μαζί του διαμέσου των κατάλληλων ανθρώπων και συνήθως με πρωτοβουλία του Θεού. «Ο λόγος του Θεού ήταν ανάλογος με τις περιστάσεις: επαγγελία, πρόκληση, ενθάρρυνση, παρηγοριά, ανακούφιση, προειδοποίηση, θλίψη, συγχώρεση» 21. Αρχικά η αναζήτηση των «οδών των θείων εντολών» και η ερμηνεία τους περιορίζονταν μόνον στα πέντε βιβλία της πεντατεύχου. Όταν προστέθηκαν και τα βιβλία των προφητών στον κανόνα της Αγίας Γραφής ως θεόπνευστα, καθώς περιείχαν αποκαλύψεις του Θεού, αποτέλεσαν και εκείνα αντικείμενο μελέτης 22. β) Ο Αντιφών (480 π.χ π.χ.), ο εισηγητής του συλλογισμού για τις πιθανότητες, υπήρξε ο πρώτος που προχώρησε στη δημοσίευση των αγορεύσεών του. Οι διδάσκαλοι ρητορικής προέρχονταν από διαφορετικές περιοχές του αρχαιοελληνικού κόσμου και εμπορεύονταν τις γνώσεις τους γυρίζοντας από πόλη σε πόλη 23. Κάθε άνθρωπος 19 Βλ. ΤΣΟΜΠΑΝΗΣ, Το Μυστήριο, σ Εβρ. 1, 1, «πολυμερώς καὶ πολυτρόπως πάλαι ὁ Θεὸς λαλήσας τοῖς πατράσιν ἐν τοῖς προφήταις». 21 ΑΚΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ, Η επι-κοινωνία, σ Βλ. ΚΟΥΚΟΥΡΑ, Σπουδή, σσ Βλ. SAID,TREDE,BOULLUEC, Ιστορία, σσ

15 συγκινείται από την μεγαλοπρέπεια του λόγου. Τους Έλληνες ανέκαθεν τους ήλκυε η μορφή και η αισθητική του λόγου και όχι μόνον η ουσία, διότι η ψυχοσύνθεσή τους χαρακτηρίζεται από έντονο συναίσθημα, ανεπτυγμένη φαντασία και το πνεύμα τους έχει ορμή προς την διαύγεια 24. Στην αρχαία Αθήνα η Εκκλησία του Δήμου συγκεντρωνόταν τουλάχιστον σαράντα φορές το χρόνο και κάθε πολίτης μπορούσε να εκφράσει τη γνώμη του. Στο πρώτο είδος ρητορείας ο ρήτορας αναγνωριζόταν ως σύμβουλος του λαού και η εξουσία που του προσέδιδε ο λόγος εξηγεί την αφοσίωση των φιλόδοξων νέων ανθρώπων της Αθήνας στα μαθήματα των σοφιστών και των ρητόρων. Άλλα είδη ρητορείας που αναπτύχθηκαν ήταν η επιδεικτική ρητορεία, κατά τη διάρκεια των καθιερωμένων από την παράδοση ιεροτελεστιών, και η δικανική ρητορεία, που εξασκήθηκε από το σύνολο σχεδόν των ρητόρων της καθώς ο Αθηναίος πολίτης αγαπούσε τις δίκες 25. «Οι Κυνικοί δίδασκαν την αρετή στις γωνιές των δρόμων με ύφος απλό και οικείο για τους κατοίκους της ελληνιστικής Οικουμένης, με προσήνεια και ενέργεια, χρησιμοποιώντας ερωτήσεις και αποκρίσεις. Οι ελληνίζοντες Ιουδαίοι επηρεάστηκαν από το ύφος των Κυνικών στην ερμηνεία του Νόμου και των Προφητών, ενώ το χριστιανικό κήρυγμα δέχτηκε άμεσες επιδράσεις από τον ιουδαιοχριστιανικό πολιτιστικό περίγυρο» 26. Οι περισσότεροι των εκκλησιαστικών συγγραφέων που διέπρεψαν ως ρήτορες, υπήρξαν μαθητές μεγάλων διδασκάλων της ρητορικής, δανείζονταν από τις φόρμες και τα χαρακτηριστικά της, διαφοροποιούνταν όμως στο αντικείμενο και στο ήθος, καθώς ο απέριττος και ουσιαστικός λόγος των χριστιανικών ομιλιών απέβλεπε στην πνευματική και ηθική οικοδομή των πιστών 27. γ) Στην εβραϊκή Συναγωγή δίδασκαν και ερμήνευαν τον Νόμο ραββίνοι, διδάσκαλοι ή λόγιοι λαϊκοί, πρόσωπα αξιοσέβαστα. Στο Ναό του Σολομώντα αναπτύχθηκε εξέχουσα ραββινική Σχολή, ενώ σχολές 24 Βλ. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ, Η τέχνη του προφορικού λόγου, σ Βλ. SAID,TREDE,BOULLUEC, Ιστορία, σσ ΚΟΥΚΟΥΡΑ, Το μήνυμα, σ Βλ. ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ, Χριστιανική γραμματεία, σ

16 λειτουργούσαν επίσης στη Βαβυλώνα και στην υπόλοιπη Παλαιστίνη. Η προφορική ερμηνεία του Νόμου (Torah) ακολουθούσε διπλή μεθοδολογία. Η μία ονομαζόταν Midrash(ερμηνεία) με συμπεράσματα νομικά, ηθικά ή δοξαστικά και η δεύτερη Misnah (επανάληψη). Οι δύο μεθοδολογίες λειτουργούσαν παράλληλα, όμως η Misnah ήταν περισσότερο δημοφιλής. Οι προφορικές ερμηνείες με την πάροδο του χρόνου συγκεντρώθηκαν από στόμα σε στόμα, καταγράφηκαν και αποτέλεσαν τα λεγόμενα Talmud 28. δ) Το αποστολικό κήρυγμα ονομάστηκε και μαρτυρία των Αποστόλων όχι μόνο βάση της εσωτερικής πείρας και πληροφόρησής τους, αλλά και διότι ορίστηκαν 29 από τον Κύριο ως μάρτυρες του 30, για να κηρύτουν τι είδαν και άκουσαν 31. Το κήρυγμα αρχικώς ασκούσαν κατ εξοχήν οι Απόστολοι αλλά εν συνεχεία και οι τους διάκονοι και άλλοι χαρισματούχοι χριστιανοί. Προηγούνταν από κάθε άλλου έργου, όπως της διακονίας των τραπεζών, ακόμα και του βαπτίσματος. Γινόταν στις συναγωγές, στις λειτουργικές συνάξεις, στα σπίτια και όπου αλλού υπήρχε ανάγκη 32. Η θεματολογία και το ύφος των Αποστόλων μεταφέρθηκε με τη Παράδοση, καταγράφτηκε στις επιστολές τους και αποτέλεσε πρότυπο για τους νέους Απόστολους που διαμόρφωσαν την χριστιανική ομιλία. Από το Β' και Γ' αιώνα τις πρώτες πληροφορίες για την ανάπτυξη του λογοτεχνικού αυτού είδους αντλούμε από την καλούμενη Β' επιστολή Κλήμεντα Ρώμης, η οποία θεωρείται ως η παλαιότερη ομιλία 33. Στην 28 Βλ. ΚΟΥΚΟΥΡΑ, Σπουδή, σσ «πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη», Ματθ. 28, 19. «Τούτους τοὺς δώδεκα ἀπέστειλεν ὁ Ιησοῦς παραγγείλας αὐτοῖς», Ματθ. 10, 5. «ὑπάγετε ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω ὑμᾶς ὡς ἄρνας ἐν μέσῳ λύκων», Λουκ. 10, 3. «καὶ κηρυχθῆναι ἐπὶ τῷ ὀνόματι αὐτοῦ μετάνοιαν καὶ ἄφεσιν ἁμαρτιῶν εἰς πάντα τὰ ἔθνη», Λουκ. 24, «Ο ἦν ἀπ ἀρχῆς, ὃ ἀκηκόαμεν, ὃ ἑωράκαμεν τοῖς ὀφθαλμοῖς ἡμῶν, ὃ ἐθεασάμεθα καὶ αἱ χεῖρες ἡμῶν ἐψηλάφησαν, περὶ τοῦ λόγου τῆς ζωῆς», Α Ιω. 1, Βλ. ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, Ομιλητική, σ Βλ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ομιλητική, σσ Η ομιλία αυτή αναγράφεται ανωνύμως μετά από την επιστολή του Κλήμεντα Ρώμης σε δύο αρχαία χειρόγραφα, γι αυτό και θεωρήθηκε λανθασμένα δεύτερη επιστολή. Την ανακάλυψε το 1875 ο Μητροπολίτης Σερρών Βρυέννιος. Από το χειρόγραφο συμπεραίνουμε ότι τόπος 15

17 Ανατολή ενδιαφέρον για το είδος των ομιλιών παρουσιάζουν η Α Απολογία του Ιουστίνου και τα συγγράμματα των Ερμά, Βαρνάβα. Αντίστοιχα στη Δύση ο λόγος περί Αγίου Πνεύματος του Ιππόλυτου Ρώμης και τα συγγράμματα των Τερτυλλιανού, Κυπριανού. Κατά τον Γ' αιώνα εμφανίσθηκαν οι κατηχητικές σχολές Αλεξάνδρειας και Αντιόχειας. Ουσιαστική συμβολή προσέθεσαν τα συγγράμματα του Ωριγένη, του Κυπριανού, του Λακταντίου και του Αρνοβίου 34. Κατά το Β αιώνα το κήρυγμα διατηρούσε τη μορφή του Αποστολικού κηρύγματος. Το βάρος έπεφτε στο περιεχόμενο και λιγότερο στην εξωτερική μορφή. Σε αυτό συνέβαλε και το γενικότερα χαμηλό μορφωτικό επίπεδο του χριστιανικού ποιμνίου, αλλά και των ποιμένων. Η γλωσσολαλία και η προφητεία περιορίστηκαν αυτήν την εποχή, λόγω της εμφάνισης αιρέσεων και ετεροδιδασκαλιών, το δικαίωμα της ομιλίας διατήρησαν μόνον οι κληρικοί. Τον Γ αιώνα για πρώτη φορά οι δάσκαλοι της κατηχητικής σχολής της Αλεξάνδρειας χρησιμοποίησαν την κοσμική τους μόρφωση (ρητορική και νέα σοφιστική) για τη λογιότερη προσφορά του χριστιανικού κηρύγματος. Από τον Ωριγένη σώζονται αρκετές ερμηνευτικές και απολογητικές ομιλίες, καταγραμμένες από στενογράφους μαθητές του. Τα βήματά του ακολούθησαν και οι μαθητές του Γρηγόριος ο θαυματουργός και ο αδερφός του Αθηνόδωρος, ο Διονύσιος Αλεξανδρείας, ο Πιέριος και ο Μεθόδιος Τύρου 35. Τον Δ' και Ε' αιώνα καλλιεργήθηκε το είδος της ομιλίας συστηματικά και αναπτύχθηκαν όλες οι μορφές της. Οι εκκλησιαστικοί Πατέρες παρενέβαιναν πλέον ελεύθερα στα θέματα της εποχής τους με δογματικές, αντιρρητικές, εποικοδομητικές ομιλίες και πραγματεύονταν τα επί μέρους της χριστιανικής λατρείας, καθώς και ζητήματα της μοναχικής συντάξεως ήταν η Ρώμη. Έχει πρακτικό χαρακτήρα και κυριαρχεί το πολεμικό αλλά και το παραινετικό ύφος. Οι περιεχόμενες απλές χριστιανικές παραινέσεις έχουν μεγάλη ομοιότητα με τον τρόπο που δίδασκαν οι Στωικοί φιλόσοφοι, υπάρχουν όμως και παραβολές-παραδείγματαχωρία της Καινής Διαθήκης, που αναπτύσσονται με ρητορική χροιά, Βλ. ΜΩΡΑΪΤΗΣ, Ιστορία, σσ Βλ. ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, Ομιλητική, σ Βλ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ομιλητική, σσ

18 πολιτείας. Η ίδρυση μεγάλων ναών και η θέσπιση λαμπρών εορτών έδωσαν τη δυνατότητα για την ανάπτυξη εγκωμιαστικών λόγων και επιτάφιων τιμητικών ομιλιών 36. Η μεγάλη ανάπτυξη του λόγου αυτής της περιόδου οφείλεται στην αναγνώριση του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας του κράτους και στην ομαδική είσοδο εθνικών στο πλήρωμα της Εκκλησίας και στον κλήρο. Αυτοί έδωσαν τεχνικότερη μορφή στο παραδοσιακό χριστιανικό κήρυγμα, καθώς ήταν φορείς ανώτερης παιδείας και ρητορικής μόρφωσης. Το κήρυγμα γινόταν κατά τη θεία λειτουργία μετά τα αναγνώσματα, τις Κυριακές και τις εορτές, πολλές φορές και καθημερινά, περισσότερο στις πόλεις, αραιότερα στην ύπαιθρο και συχνότερα στις περιόδους των νηστείων. Εκτός από τη θεία λειτουργία έβρισκε θέση και σε απογευματινές συνάξεις 37. Αυτήν την εποχή τα κηρύγματα βασίζονταν επί το πλείστον στη ερμηνεία αγιογραφικών περικοπών. Μεγάλες μορφές της πρωτοβυζαντινής εποχής στην ιστορία του κηρύγματος αποτελούν ο Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος Θεολόγος, ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος, ο Μέγας Αθανάσιος 38, Γρηγόριος ο Νύσσης, ο Αυγουστίνος Ίππωνος, ο Αστέριος Αμασείας, ο Πρόκλος Κωνσταντινουπόλεως, ο Κύριλλος Αλεξανδρείας, ο Κύριλλος Ιεροσολύμων, ο Ευσέβειος Καισαρείας και ο Βασίλειος Σελευκείας. Η εν Τρούλλω Πενθέκτη σύνοδος έθεσε τους όρους του κηρύγματος και το απαγόρευσε στους λαϊκούς 39. Επέβαλε στους «προεστώτας» των 36 Βλ. ΤΣΟΜΠΑΝΗΣ, Το Μυστήριο, σ Βλ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ομιλητική, σσ Δεν διασώθηκαν δυστυχώς ομιλίες του, όπως και του Ευσεβείου Εμέσης, του Ευσταθίου Αντιοχείας και του Μελετίου Αντιοχείας, ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ομιλητική σ Από τον Απόστολο Παύλο στην Α Κορινθ. 14, γίνεται φανερό ότι οποιοσδήποτε χριστιανός κατά τις συνάξεις είχε το δικαίωμα να ομιλεί, κατά το χάρισμα που είχε, βάση δύο περιορισμών: α) σκοπός της ομιλίας να είναι η ηθικοθρησκευτική οικοδομή, β) να μην μιλούν περισσότεροι από δύο ή τρείς, Βλ. ΜΩΡΑΪΤΗΣ, Ιστορία, σ. 38. Στην Α Κορινθ. 14, ο Απόστολος Παύλος απαγορεύει στις γυναίκες να ομιλούν στην σύναξη για να μην υπάρχει πρόκληση στο ακροατήριο. «Ως ἐν πάσαις ταῖς ἐκκλησίαις τῶν ἁγίων, αἱ γυναῖκες ὑμῶν ἐν ταῖς ἐκκλησίαις σιγάτωσαν οὐ γὰρ ἐπιτέτραπται αὐταῖς λαλεῖν». 17

19 Εκκλησιών να διδάσκουν τον κλήρο και το λαό κάθε μέρα και ιδιαίτερα τις Κυριακές και τις εορτές. Συνιστούσε επίσης στους ομιλητές να ερμηνεύουν τη Γραφή βάση της πατερικής παραδόσεως και να μην εκτρέπονται σε δικές τους αυθαίρετες θεωρίες 40. Τον ΣΤ και Ζ' αιώνα εμφανίστηκαν οι ερμηνευτικές Σειρές, οι Ανθολογίες, οι συλλογές Λόγων και Διδαχών και τα Κυριακοδρόμια 41. Λόγω της παρακμής στην πρωτότυπη παραγωγή οι νέοι ομιλητές πλέον εξαρτιόντουσαν από τους παλαιότερους ερμηνευτές πατέρες της Αγίας Γραφής, από τους οποίους παρέθεταν έμμεσες και άμεσες αναφορές ή επιχειρούσαν διασκευές παλαιότερων λόγων τους με τη βοήθεια των ερμηνευτικών Σειρών. Άνθιση παρουσίαζαν και οι πανηγυρικοί λόγοι σε εορτές και Αγίους, οι οποίοι μετατρέπονταν σε πολλές περιπτώσεις, μέσω του ρητορισμού, σε εγκώμια που λίγο διέφεραν από τους ύμνους. Η επίδραση από την υμνογραφία και τα συναξάρια υπήρξε μεγάλη 42. Από αυτή την εποχή σώζονται ομιλίες και αποσπάσματα ομιλιών του Τιμόθεου πρεσβύτερου Ιεροσολύμων, του Τιμόθεου πρεσβύτερου Αντιοχείας, του Τιμόθεου πατριάρχη Αλεξανδρείας, του Ευσέβιου Αλεξανδρείας, του Ευλόγιου Αλεξανδρείας, Οι γυναίκες μπορεί να μην ασκούσαν το κήρυγμα και να μην υπήρχαν γυναικείες σχολές για την μόρφωσή τους, υπήρξαν όμως πολλές άγνωστες και γνωστές που συνέβαλαν στην εκκλησιαστική λογοτεχνία. Στην Αγία Ευδοκία οφείλεται η ίδρυση του Πανδιδακτηρίου το 425 και η αναδιοργάνωση της ανώτερης σχολή της Κωνσταντινούπολης. Η ίδια είχε σπουδάσει όλες τις επιστήμες, έγραψε ποιήματα και άλλα έργα, Βλ. Συναξαριστής των δώδεκα μηνών του ενιαυτού του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Τόμος Α, 1819, σ Στην Οσία Κασσιανή, μοναχή και ποιήτρια, αποδίδονται μια σειρά από λειτουργικά ποιήματα και πνευματώδη ημιθρησκευτικά επιγράμματα όπου περιγράφονται ανθρώπινες ιδιότητες και χαρακτήρες, Βλ. Φ. ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΥ, Βιβλιογραφικό δοκίμιο για την Κασ(σ)ία-Κασ(σ)ιανή. Ο θρύλος γύρω από τη βυζαντινή ποιήτρια και η ιστορικότητά του, τομ. 1, 1987, σσ Η Άννα Κομνηνή, ιστορικός και ιατρός, κόρη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Αλέξιου Α' Κομνηνού, συνέγραψε μεταξύ του 1137 και του 1148 την Αλεξιάδα, όπου κατέγραψε την ιστορία του πατέρα της Αλεξίου Α' ( ), Βλ. Α. ΣΙΔΕΡΗ, Αλεξιάς, 2005, Αθήνα, σελ Σήμερα δεν είναι λίγες οι γυναίκες (συνήθως καθηγήτριες και μοναχές) που διακονούν επάξια το είδος της Ομιλίας με διαλέξεις επί θεολογικών θέματω από πανεπιστημιακής έδρας ή σε συνέδρια και τιμητικές εκδηλώσεις. 40 Βλ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ομιλητική, σ Ομιλίες στις περικοπές του παγιωμένου ήδη συστήματος βιβλικών αναγνωσμάτων των Κυριακών του έτους. Στη Δύση έχουμε τις συλλογές ομιλιών για τις Κυριακές και τις εορτές του έτους τα λεγόμενα Ομιλιάρια. 42 Βλ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ομιλητική, σσ

20 του Αναστάσιου Αντιοχείας, του Αντίοχου μοναχού της λαύρας του Αγίου Σάββα, του Μόδεστου πατριάρχη Ιεροσολύμων, του Σωφρονίου Ιεροσολύμων, του Αναστασίου του Σιναΐτου, του Ανδρέα Κρήτης, του Ιωάννη επίσκοπου Ευβοίας και του Γερμανού Κων/πόλεως. Στις ομιλίες της εποχής επικρατούσε το βιβλικό στοιχείο, όμως υπήρχε ενδιαφέρον και για δογματικά θέματα. Η ερμηνεία ήταν απαλλαγμένη των αλληγοριών, αλλά κυριαρχούσε το ρητορικό πομπώδες ύφος με εισαγωγή διαλόγου. Έχουν διασωθεί επίσης λόγοι της εποχής που είναι διασκευές από ψευδεπίγραφα και νόθα έργα προγενέστερων πατέρων, αλλά και ερανισμοί από γνήσια συγγράμματα των μεγάλων Πατέρων 43. Τον Θ αιώνα έχουμε ανάπτυξη της υμνογραφίας, η οποία επηρέασε το κήρυγμα. Η στροφή των Βυζαντινών στις κλασσικές σπουδές και στη θύραθεν ρητορική επηρέασε επίσης το ομιλητικό έργο. Σημαντικοί ομιλητές της εποχής είναι ο Θεόδωρος ο Στουδίτης με τις δύο συλλογές κατηχήσεων και ο Μέγας Φώτιος με τους αξιοσημείωτους πανηγυρικούς του λόγους. Άλλοι ομιλητές των οποίων σώζονται ομιλίες τους είναι ο Πανταλεών ιεροκήρυκας Κων/πόλεως, ο Προκόπιος ο διάκονος Κων/πόλεως, ο Μεθόδιος Κων/πόλεως, ο Χριστόφορος Αλεξανδρείας, ο Νικήτας Δαβίδ επίσκοπος Δαδύβρων Παφλαγωνίας και ο αυτοκράτορας Λέων ο σοφός. Τον Ι αιώνα πολλαπλασιάζονται οι ερανισμοί από τα έργα των προγενέστερων Πατέρων και η σύνταξη ερμηνευτικών σειρών. Ομιλίες έχουμε από τον Θεόδωρο Δαφνοπάτη, τον Συμεών τον μεταφραστή, τον Πέτρο επίσκοπο Άργους, τον Ιωάννη Κυριώτη, τον Κοσμά Βεστήτορα και τον Ιωάννη Κων/πόλεως τον Ξιφιλινό. Μέχρι τη Άλωση άλλοι ομιλητές των οποίων σώζονται έργα τους είναι ο Ιωάννης ο Ευχαΐτων, ο Ιάκωβος μοναχός της μονής Κοκκινοβάφου, ο Θεοφύλακτος Βουλγαρίας, ο Θεοφάνης Κεραμεύς αρχιεπίσκοπος Ταυρομενίου Σικελίας, ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, ο Νεόφυτος ο Έγκλειστος, ο Νικήτας Ακομινάτος αρχιεπίσκοπος Χωνών, ο Ιωάννης Καματηρός πατριάρχης Κων/πόλεως, 43 Βλ. ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, Ομιλητική, σσ

21 ο Μιχαήλ Ακομινάτος αρχιεπίσκοπος Αθηνών, ο Γερμανός Β πατριάρχης Κων/πόλεως, ο αυτοκράτορας Θεόδωρος Β ο Λάσκαρης, ο Γρηγόριος ο Κύπριος πατριάρχης Κων/πόλεως, ο Νικηφόρος Χούμνος, ο Ιωάννης Καλέκας πατριάρχης Κων/πόλεως, ο Κάλλιστος Κων/πόλεως, ο Φιλόθεος Κόκκινος πατριάρχης Κων/πόλεως, ο Γρηγόριος Παλαμάς αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, ο Νικόλαος Καβάσιλας αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, ο Ισίδωρος αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, ο Νείλος επίσκοπος Ρόδου, ο Μακάριος ο Χρυσοκέφαλος Φιλαδελφείας, ο Ιωσήφ ο Βρυένιος, ο Μανουήλ Β ο Παλαιολόγος, ο Μάρκος Ευγενικός, ο Ιωάννης Ευγενικός, ο Γεώργιος Σχολάριος και ο Θεοφάνης ο νέος και Φιλόσοφος 44. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας δεν έπαψε να ακούγεται το κήρυγμα και παρά τις δύσκολες εξωτερικές συνθήκες οι ιεροκήρυκες επίσκοποι, κληρικοί και μοναχοί κήρυτταν σε μεγάλες πόλεις και στην ύπαιθρο για να στηρίξουν την πίστη του υπόδουλου λαού, προκειμένου να κρατήσει το ορθόδοξο και εθνικό φρόνημα απέναντι στον κατακλυσμό του ισλαμισμού. Το κήρυγμα στηρίζοταν στη Αγία Γραφή, στους αγίους πατέρες και τα συναξάρια. Πολλές ομιλίες παραμένουν ακόμη ανέκδοτες σε χειρόγραφα και άλλες δημοσιεύτηκαν σε επανειλημμένες εκδόσεις και διάβαστηκαν πολύ από το λαό 45. Μετά την Άλωση σημαντικοί ομιλητές υπήρξαν: ο Γεννάδιος Σχολάριος, ο Μάξιμος Γ Κων/πόλεως, ο Μελέτιος Πηγάς, ο Μάξιμος Μαργούνιος, ο Κύριλλος Λούκαρις, ο Γαβριήλ Σεβήρος, ο Θεοφάνης Ξενάκης, ο Νικόλαος Βλαστός, ο Παχώμιος Δοξαράς, ο Ναθαναήλ Χήχας, ο Αντώνιος Κατήφορος, ο Νικόλαος Φιορέντζος, ο Μελέτιος Συρίγος, ο Φραγκίσκος Σκούφος, ο Νικόλαος Παπαδόπουλος, ο Ιωάννης Πατούσας, ο Γεώργιος Πατούσας, ο μητροπολίτης Άρτας Βλάσιος Γαβριήλ, ο Ρόδου Παΐσιος, ο Ευθύμιος Χαλεπίου, ο ιερομόναχος Σωφρόνιος Λειχούδης, ο ιεροκήρυκας Ιλαρίωνας Κιγάλας, ο Νεκτάριος Ιεροσολύμων, ο Φιλόθεος Προσαλέντης, ο Μιχαήλ Ρούσμελης, ο Αγάπιος ιερομόναχος που κήρυξε στην Βενετία, ο 44 Βλ. ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, Ομιλητική, σ Βλ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ομιλητική, σσ

22 Άνθιμος μητροπολίτης Σκυθοπόλεως μετέπειτα πατριάρχης Ιεροσολύμων, ο Μακάριος Νοταράς, ο Αθανάσιος Κων/πόλεως, ο Νεόφυτος Φιλιππουπόλεως, ο Κύριλλος ο Πελοποννήσιος, ο Παρθένιος Ιεροσολύμων, ο Σωφρόνιος Κων/πόλεως, ο Κωνστάντιος μητροπολίτης Τρίκκης, ο Σεραφείμ ο Ατταλεύς, ο Ιωάννης ο εκ της Λίνδου, ο Ηλίας Μηνιάτης και ο Κοσμάς ο Αιτωλός 46. Στα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση στην Ελλάδα αλλά και στη Δύση εμπόδια στη προσπάθεια για αναζωογόνηση του κηρύγματος αποτέλεσαν τα πνευματικά ρεύματα του ορθολογισμού και φιλελευθερισμού. Για την καλλιέργεια των ομιλητών εκδόθηκαν εγχειρίδια ρητορικής επηρεασμένα από το πνεύμα του διαφωτισμού που εξαρτώνται από κλασσικά κυρίως πρότυπα, έριχναν το βάρος στη μορφή και ουσιαστικά υποκαθιστούσαν την ομιλητική με την ρητορική. Αργότερα με την ένταξη της ομιλητικής στον κύκλο μαθημάτων των πανεπιστημιακών Θεολογικών Σχολών έγινε μια προσπάθεια για μια περισσότερο ορθόδοξη προσέγγιση της θεωρίας του κηρύγματος, που είχε ως αποτέλεσμα τον καλύτερο καταρτισμό των αποφοίτων τους, τη δημιουργία ανάλογου φρονήματος, την πύκνωση του κηρύγματος και την ποιοτική βελτίωσή του. Στην καλλιέργεια του κηρύγματος συνέβαλαν σημαντικά και οι σχολές ιεροκηρύκων και οι αδελφότητες θεολόγων που αναπτύχθηκαν τοπικά, και επηρέασαν σε πολλά επίπεδα το έργο του κηρύγματος. Αναπτύχθηκε επίσης το γραπτό κήρυγμα από τις Μητροπόλεις και τον επίσημο εκκλησιαστικό οργανισμό της Αποστολικής Διακονίας, υπό την εποπτεία της Ιεράς Συνόδου, η οποία έκτοτε φροντίζει και για τη γενική εκπαίδευση των ομιλητών εκδίδοντας βοηθήματα και διοργανώνοντας επιμορφωτικές συνάξεις και συνέδρια 47. Γνωστοί για την συνεισφορά τους στο κήρυγμα της εποχής και τις συλλογές ομιλιών είναι οι Κωνσταντίνος Οικονόμου ο εξ Οικονόμων, Κοσμάς Φλαμιάτος, Απόστολος Μακράκης, Διαλησμάς Κωνσταντίνος, Γαλανός Μιχαήλ, Καλλίνικος Κωνσταντίνος, ο 46 Βλ. ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, Ομιλητική, σ Βλ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Ομιλητική, σσ

23 Βλαχόπουλος Ηλίας, ο Κορνήλιος Ιωάσαφ, ο Μελάς Λέων, ο Μοσχάκης Ιγνάτιος, ο Πανάς Ευσέβιος, Χαμουδόπουλος Μηνάς, οι κληρικοί Ματθόπουλος Ευσέβιος, Φαραζούλης Διονύσιος, Παπακώστας Σεραφείμ, Νικηφόρος Ρωμανίδης και οι αρχιερείς Μηθύμνης Νικηφόρος Γλύκας, Σμύρνης Βασίλειος, Ιεράς και Σητείας Αμβρόσιος Σφακιανάκης, ο Χίου Παντελεήμων Φωστίνης, ο Αδριανουπόλεως Διονυσίος, ο Αστραχανίου Θεοτόκης Νικηφόρος, ο Πατρών Μητρόπουλος Ιερόθεος, ο Αγχιάλου Τσάτσος Άνθιμος. Νεότερες επίσης συλλογές ομιλιών είναι των αρχιερέων: του Παραμυθίας-Φιλιατών-Γηρομερίου Τίτου, Εδέσσης και Πέλλης Παπανικολοπούλου Διονύσιου, Αρχιεπίσκοπου Αθηνών Παρασκευαίδη Χριστόδουλου, Λαγκαδά Αναστασιάδη Γερμανού, Καλαβρύτων Αναστασίου Τιμόθεου, Λήμνου Ατέση Βασίλειου, Θεσσαλονίκης Γενναδίου, Ηλείας Γκούμα Γερμανού, Πριγκηποννήσων Γεωργιάδη Δωροθέου, Ερμουπόλεως Ευαγγελινίδη Nικολαου, Πέτρας Ζωγραφίδη Τίτου, Μεσσηνίας Θέμελη Χρυσοστόμου, Θυατειρών Καβάδα Αθηναγόρα, Αλεξανδρουπόλεως Καβύρη Ιωακείμ, Γόρτυνος Καναβού Θεόφιλου, Φιλίππων-Περιστερίου Κοντώνη Αλεξάνδρου, Κώου Καρπαθίου Εμμανουήλ, Κίτρους Κοϊδάκη Κωνσταντίνου, Αθηνών Κοτσώνη Ιερώνυμου, Αθηνών Κοτταρά Δωρόθεου, Μύρων Κωνσταντινίδη Χρυσόστομου, Τριφυλλίας Ματακούλια Στέφανου, Μαρώνειας Ματθαιάκη Τιμόθεου, Παραμυθίας Ματθαιάκη Τίτου, Κρήτης Παπουτσάκη Τιμόθεου, Νικαίας Παυλίδη Γεώργιου, Ρεθύμνης Συλλιγαρδάκη Τίτου, Μεσσηνίας Συνοδινού Πολύκαρπου, Τρίκκης Χαραλάμπους Διονύσιου, Δράμας Κυράτσου Διονύσιου, Κοζάνης Ψαριανού Διονύσιου, Ελευθερουπόλεως Αβαγιανού Χρυσόστομου, Ιερισσού - Αγίου Όρους - Αρδαμερίου Αναγνώστου Νικόδημου, Ζιχνών-Νευροκοπίου Βαλληνδρά Νικόδημου, Αξώμης Χριστόφορου, Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Βλάχου Ιερόθεου, Ηγούμενου της Ιεράς Μονής Ασωμάτων Πετράκη Βασιλόπουλου Χαράλαμπου. Συλλογές ομιλιών έχουμε και από λαϊκούς και ιερείς κήρυκες και πανεπιστημιακούς όπως, του Μουστάκη Βασίλειου, του Μοσχάκη 22

24 Ιγνάτιου, του Αγουρίδη Σάββα, του Αξιωτάκη Ανδρέα, του Βακάρου Δημητρίου, του Βεργωτή Γεώργιου, του Βιτάλη Φιλάρετου, του Γρηγοριάδη Κωνσταντινου, του Ζαχαρή Λάμπρου, του Ζωγράφου Παρασκευά, του Καλτέκη Ιωάννη, του Καλύβα Χριστόφορου, του Καντά Ηλία, του Καραβιδόπουλου Ιωάννη, του Κολιτσάρα Ιωάννη, του Κορακίδη Αλέξανδρου, του Κουϊμουτσόπουλου Δημήτριου, του Κούρκουλα Κωνσταντίνου, του Κούτσα Συμεών, του Κωνσταντινίδη Φώτιου, του Μεταλληνού Γεώργιο, του Μουστάκη Βασίλειου, του Μπαστιά Κωστή, του Παναγιωτίδη Ιωάννη, του Παπαγιαννίδη Ευτύχιου, του Πάσχου Παντελή, του Σωτηρίου Γεώργιου, του Φεφέ Θεόκλητου, του Τσουλκανάκη Ναυκράτιου, του Φιλαρέτου Σωκράτη, του Φραγκοπούλου Αθανασίου, του Φουντούλη Ιωάννη. Τα τελευταία χρόνια έγινε πιο συστηματική έντυπη έκδοση με τη μέθοδο της απομαγνητοφώνησης σε κείμενα ομιλιών του Όσιου Παΐσιου του Αγιορείτη, του Όσιου Πορφύριου καυσοκαλυβίτη, του Γέροντα Ιωσήφ Βατοπαιδινού, του Γέροντα Εφραίμ Κατουνακιώτη, του Γέροντα Αιμιλιανού Σιμωνοπετρίτη, του Γέροντα Εφραίμ Φιλοθεΐτη, του Γέροντα Γεώργιου Γρηγοριάτη, του Γέροντα Μωυσή Αγιορείτη, του Φλωρίνης Αυγουστίνου Καντιώτη, του Συμεών Κραγιόπουλου, του Αθανασίου Μυτιληναίου και άλλων νεότερων ομιλητών. 23

25 1.2 Ο ομιλητής ως δέκτης και πομπός του χριστιανικού μηνύματος O ομιλητής, ο κήρυκας, ο κατηχητής, ο διδάσκαλος, οποιμένας, ήταν πάντοτε που έπρεπε να αναλάβει την εκκλησιαστική κατήχηση των νέων μελών, τη διδαχή, τη διευθέτηση πρακτικών ζητημάτων, τη διεξαγωγή της λατρείας, την ανασκευή συκοφαντιών κατά των χριστιανών και την επίλυση θεολογικών προβλημάτων. Το ποιο σημαντικότερο όμως από όλα ήταν να γεννήσει την πίστη με το λόγο «η πίστη εξ ακοής, η δε ακοή δια ρήματος Χριστού» 48. Οι πρώτοι χριστιανοί είχαν τόσο έντονο το βίωμα της παρουσίας του αναστάντος Χριστού, που τους αρκούσε και μόνον η προφορική Παράδοση, χωρίς να χρειάζονται απαραιτήτως τα γραπτά για να συγκρατήσουν τα ρήματα του Χριστού και να αναγεννηθούν στην πίστη 49. Σήμερα ως βασική προϋπόθεση για να κατέχει κάποιος τα ρήματα του Χριστού, πέραν από τη μελέτη της Καινής Διαθήκης, παραμένει το να βιώνει ο ίδιος την παρουσία του ζώντος Χριστού, να ζει δηλαδή μια αγιοπνευματική ζωή. «Αυτή, ακριβώς, η αγιοπνευματική κατάσταση είναι η «εν ημίν» ενεργός βασιλεία του Τριαδικού Θεού, κατά τη βίωση της οποίας ο Παράκλητος, το Άγιο Πνεύμα μας διδάσκει τα πάντα 50. Όλα, δηλαδή, όσα αφορούν την Αλήθεια, που είναι ο Χριστός, ως πρόσωπο και ως σκοπός όλων των πραγμάτων του ορατού κα αοράτου κόσμου. Το ίδιο αυτό Πνεύμα της Αληθείας μας υπενθυμίζει όλα, όσα δίδαξε και αποκάλυψε ο Χριστός 51 στους μαθητές του, κατά την 48 Ρωμ. 10, Βλ. ΧΡΗΣΤΟΥ, Εισαγωγή, σσ «ὅταν δὲ ἔλθῃ ὁ παράκλητος ὃν ἐγὼ πέμψω ὑμῖν παρὰ τοῦ πατρός, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας ὃ παρὰ τοῦ πατρὸς ἐκπορεύεται, ἐκεῖνος μαρτυρήσει περὶ ἐμοῦ», Ιω. 15, 26. «οὐ γὰρ ὑμεῖς ἐστε οἱ λαλοῦντες, ἀλλὰ τὸ Πνεῦμα τὸ Αγιον», Μάρκ. 13, «Με τους μαθητές του, με τους οποίους ζούσε καθημερινά τα τρία χρόνια της δημόσιας δράσης του, επικοινωνούσε ως διδάσκαλος αλλά και ως πατέρας και φίλος. Σ αυτούς εμπιστευόταν κι εξηγούσε αλήθειες, που απέκρυβε από τους υπόλοιπους ανθρώπους. Στο λαό δίδασκε συγκαλυμμένα, με τις παραβολές, για τη βασιλεία του Θεού, αλλά παράλληλα συμβούλευε, προειδοποιούσε και παρείχε πλουσιοπάροχα το έλεος του με τα θαύματα» ΑΚΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ, Η επικοινωνία, σ

26 τριετή δημόσια δράση και θεία Οικονομία Του» 52. Η αγιοπνευματική ζωή, ως αγιοτριαδική, είναι άκτιστη και παρέχεται, χαρισματικώς με τη συμμετοχή στα μυστήρια της Εκκλησίας, την ελεύθερη και αγαπητική συγκατάθεση του ανθρώπου στην άκτιστη δωρεά του Θεού, την κάθαρση, την αδιάλειπτη προσευχή και το ταπεινό φρόνημα 53. Ο ομιλητής λειτουργεί πρωτίστως ως δέκτης και λαμβάνει τα ρήματα του Θεού 54. Θα πρέπει όμως να καταστεί και ικανός πομπός για να μεταφέρει το σήμα. «Μεταδίδω ένα σήμα σημαίνει δίνω υπόσταση σε μια από τις κοινωνικές σχέσεις που ονομάζονται «πληροφορία», «ερώτηση» ή «εντολή»,: ο πομπός ενός σήματος, δηλαδή αυτός που παράγει ένα σήμα, προβαίνει έτσι σε αυτό που ονομάζουμε «σημειακή πράξη» 55. Στη σημειακή πράξη θεμελιώδη ρόλο παίζει η ένδειξη και απαραίτητη προϋπόθεση για να λάβει χώρα μια ένδειξη είναι να υπάρχει κάποια αβεβαιότητα ως προς κάποιο γεγονός 56. Η αβεβαιότητα που πρέπει να διαλύσει ο ομιλητής του χριστιανικού κηρύγματος είναι αυτή της ύπαρξης ενός υπερφυσικού κόσμου πέραν του οπτικού. «Ο άνθρωπος δεν μπορεί να μεταφράσει στον αντικειμενικό κώδικα της κοινής γλώσσαςκατανόησης τις πολυτιμότερες για την προσωπική του εμπειρία προσψαύσεις του νοήματος της ύπαρξής του και της ύπαρξης του κόσμου. Και επειδή είναι ανέφικτη αυτή η μετάφραση ή διασκευή, είναι και δυσχερέστατη η διάκριση ανάμεσα στον πραγματικό ή μόνο ψευδαισθητικό χαρακτήρα των μεταφυσικών εμπειρίων» 57. Υπάρχουν αυτοί που ταυτίζουν την έγκυρη γνώση της πραγματικότητας μόνο με την πιστότητα στη γλωσσική λογική και άλλοι που σέβονται την εγκυρότητα της εμπειρικής γνώσης που δεν υποτάσσεται στον χρηστικό κώδικα της γλώσσας. Σύγχυση και αντιπαλότητα μόνο δημιουργείται όταν η 52 ΤΣΕΛΕΓΓΙΔΗΣ, Προϋποθέσεις, σσ Βλ. ΤΣΕΛΕΓΓΙΔΗΣ, Προϋποθέσεις, σσ «ὁ ἔχων ὦτα ἀκούειν ἀκουέτω», Μάρκ. 4, 9. «ὔπω νοεῖτε οὐδὲ συνίετε; ἔτι πεπωρωμένην ἔχετε τὴν καρδίαν ὑμῶν;», Μάρκ. 8, LUIS, Μηνύματα, σ Βλ. LUIS, Μηνύματα, σσ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ, Παιδεία, σ

27 ορθολογική αντικειμενικότητα ταυτίζεται με την απόρριψη κάθε μεταφυσικού νοήματος ή αντίθετα όταν επιχειρείται να τεκμηριωθεί η μεταφυσική με επιστημονικές αποδείξεις 58. Ο κίνδυνος από μια ενδεχόμενη αποτυχία του ομιλητή είναι μεγάλος 59. Αν δεν γεννηθεί «η πίστη εξ ακοής», η αβεβαιότητα θα μετατραπεί σε ψυχολογική ανασφάλεια, ταπεινωτική ανασφάλεια, που αναπληρώνεται με άλλες μεταφυσικές ιδέες, με συμπλεγματική έχθρα πολλές φορές προς την πραγματική πίστη και εμπιστοσύνη στον Θεό 60. «Τα αδύνατα παρά ανθρώποις δυνατά παρά τω Θεώ εστιν» 61. Επομένως βασική προϋπόθεση, κατά γενική ομολογία είναι η αναγνώριση του γεγονότος ότι η διδασκαλία της Εκκλησίας μας «ουκ έστι κατά άνθρωπον» 62, δεν είναι δηλαδή παράγωγο ανθρώπινου εγκεφάλου, αλλά αποκάλυψη, φανέρωση του Ιησού Χριστού 63. Η φανέρωση του αποκαλυπτόμενου Χριστού δεν είναι μόνο θεωρητική, αλλά κυρίως πρακτική. Επειδή «ου γαρ εισι δύο η τρεις συνηγμένοι εις το εμόν όνομα, εκεί ειμι εν μέσω αυτών» 64. Είναι ξεκάθαρος ο λόγος, εκεί είμαι εγώ ανάμεσά τους. Ο Χριστός είναι παρών. Ακόμα και όταν ακούμε μια ηχογραφημένη ομιλία ο «δεύτερος» είναι ο ομιλητής που μας μιλάει για τον Θεό και ο Χριστός είναι παρών. Ακόμα και όταν διαβάζουμε την Καινή Διαθήκη, ο «δεύτερος» είναι ο Ευαγγελιστής ή ο Απόστολος, που μας μιλάει για τον Θεό, και ο Χριστός είναι παρών. Μπορεί το 99% από ότι ακούσουμε ή διαβάσουμε να μην το συγκρατήσουμε. Το 1% όμως φτάνει, γιατί είναι αυτό που θέλει ο Χριστός προσωπικά να μας πει. Αυτό είναι ικανό να μας αλλάξει την ζωή, αφού είναι το κομμάτι της ύλης, που περιμέναμε σαν επόμενο μάθημα για την προσωπική μας πνευματική 58 Βλ. ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ, Παιδεία, σ «ὃς ἐὰν οὖν λύσῃ μίαν τῶν ἐντολῶν τούτων τῶν ἐλαχίστων καὶ διδάξῃ οὕτω τοὺς ἀνθρώπους, ἐλάχιστος κληθήσεται ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν», Ματθ. 5, Βλ. ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ, Παιδεία, σ Λουκ. 18, Γαλ. 1, Βλ. ΦΡΑΓΚΟΣ, Κατηχητικά βοηθήματα, σ Ματθ. 18,

28 ωρίμανση. Αυτή η υπερφυσική επικοινωνία που λαμβάνει χώρα σε κάθε χριστιανική ομιλία, γίνεται ταυτόχρονα με όσους ακροατές και αν παρακολουθούν, είναι βιωματική, αδιαμφισβήτητη, αποτελεί εγγύηση της ύπαρξης του υπερφυσικού κόσμου και διάλυση κάθε αβεβαιότητας. Ο ομιλητής, ως συνεργός, παραδίδει το σώμα και τον λόγο του για να εμφανιστεί ο Χριστός 65. Πέρα όμως από τη συμμετοχή στα μυστήρια της Εκκλησίας, την ελεύθερη και αγαπητική συγκατάθεση, την κάθαρση, την αδιάλειπτη προσευχή και το ταπεινό φρόνημα, ο ομιλητής πρέπει να έχει και το χάρισμα της διδασκαλίας και αυτό το χάρισμα να το καλλιεργήσει με τα κατάλληλα εργαλεία, που θα τον βοηθήσουν να ολοκληρώσει την αποστολή του 66. Τα εργαλεία αυτά που πρέπει να έχει ως ποιμένας είναι η καλή γνώση της Αγίας Γραφής, η καλή χρήση της γλώσσας, η γνώση κατά το δυνατόν των πατερικών κειμένων, η ορθόδοξη θεολογική γνώση, η ανθρωπογνωσία και η ενημέρωσή του σχετικά με τον άνθρωπο, η παιδαγωγική γνώση, η εγκυκλοπαιδική κατάρτιση και η εν γένει κοινωνική του μόρφωση 67. Ειδικότερα αν ο ομιλητής είναι επίσκοπος ή ιερέας η καλλιέργεια των εργαλείων αυτών είναι επιβεβλημένη. «Ο ιερός Χρυσόστομος λέγει ότι όποιος δεν έχει το διδακτικό χάρισμα δεν πρέπει να χειροτονείται επίσκοπος» 68. Το κήρυγμα είναι ένα από τα σπουδαιότερα έργα του ιερέα, αλλά και ποιμαντικό καθήκον. Η μη τήρηση και παραμέληση των ποιμαντικών καθηκόντων αποτελεί και παράπτωμα των κληρικών 69. Η παραμέληση αυτής της υποχρεώσεως των εφημερίων είναι παραμέληση της διδακτικής εξουσίας που τους έχει δοθεί και μπορεί να προκαλέσει ακόμα και τον υποβιβασμό τους σε χαμηλότερη μισθολογική κατηγορία, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 8 του Α.Ν. 956/49 που κυρώθηκε με 65 «τίς γὰρ ἔγνω νοῦν Κυρίου, ὃς συμβιβάσει αὐτόν; ἡμεῖς δὲ νοῦν Χριστοῦ ἔχομεν», Α Κορ. 2, «σπούδασον σεαυτὸν δόκιμον παραστῆσαι τῷ Θεῷ, ἐργάτην ἀνεπαίσχυντον, ὀρθοτομοῦντα τὸν λόγον τῆς ἀληθείας», Τιμόθ. Β 2, Βλ. ΓΚΙΚΑΣ, Μαθήματα Ποιμαντικής, σσ Βλ. ΓΚΙΚΑΣ, Μαθήματα Ποιμαντικής, σ ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΣ, Επιτομή, σ

29 το Ν.Δ. 1095/49. Η έλλειψη των κατάλληλων μορφωτικών προσόντων για τη διενέργεια του κηρύγματος μπορεί ακόμα να δικαιολογήσει και τον διορισμό προσωρινού εφημερίου για αυτό το σκοπό. Η διδακτική εξουσία ως παρακολούθημα της τελετουργικής προσιδιάζει στους κληρικούς. Οι λαϊκοί μόνον κατ εξαίρεση επιτρέπεται να κάνουν κήρυγμα. Στην εκκλησία της Ελλάδος υπάρχει και ο ιδιαίτερος θεσμός του ιεροκήρυκα 70. Η διδασκαλία μπορεί είναι χάρισμα επειδή προϋποθέτει συναισθηματική νοημοσύνη και ενσυναίσθηση, η γλώσσα όμως είναι επιστήμη και τέχνη και έχει τα γνωστικά πεδία και τα στολίδια της. Ο όρος γραμματική δεν σήμαινε στην αρχή τίποτε περισσότερο από την κατανόηση των γραμμάτων και οι πρώιμες γλωσσικές έρευνες περιλαμβάνονταν στο γενικότερο κεφάλαιο της φιλοσοφίας. Οι Στωικοί διατύπωσαν τη διχοτομία αναμεσα στο λεκτικό τύπο και το νόημα, στο σημαίνον και το σημαινόνενον, και μελέτησαν ως ξεχωριστούς τομείς τη φωνητική, τη γραμματική και την ετυμολογία. Τα τονικά σημάδια της ελληνικής γραφής χρονολογούνται από την ελληνιστική περίοδο και αποτέλεσαν οδηγούς για τη σωστή προφορά των λέξεων 71. Αργότερα με την ανάπτυξη της ρητορικής η γλώσσα εμπλουτίστηκε με πολλά υφολογικά χαρακτηριστικά ανάλογα με την έκφραση και το περιεχόμενο Βλ. ΤΡΩΪΑΝΟΣ,ΠΟΥΛΗΣ, Εκκλησιαστικό δίκαιο, σσ Βλ. ROBINS, Σύντομη ιστορία, σσ Βλ. ΚΟΥΚΟΥΡΑ, Μεθοδολογική προσέγγιση, σ. 22. Υφολογικά χαρακτηριστικά έκφρασης : α) στην μορφολογία έχουμε την παρήχηση/λογοπαίγνιο, το ομοιτέλευτο, το λεξιλόγιο, τη γλωσσική συνέπεια, την αποστροφή και την κατακλείδα β) στην σύνταξη έχουμε το πρόσωπο επικοινωνίας, το μήκος προτάσεων, τον προτρεπτικό λόγο, το χιαστό, τα επιφωνήματα, το ασύνδετο, τις ερωτήσεις, το υπερβατό και τους υποθετικούς λόγους. Υφολογικά χαρακτηριστικά περιεχομένου : α) στη σημασιολογία έχουμε την παρομοίωση, τη μεταφορά, τα συνώνυμα, τον πλεονασμό, την ειρωνεία, το υπερβατό και τη συνεκδοχή β) στη λογική έχουμε την άρση και θέση, την αντίθεση, την επαναφορά, την κλίμακα και τον κύκλο. 28

30 Η καλλιέργεια της πίστης εξ ακοής είναι σημαντική, γιατί τελικώς το χριστιανικό κήρυγμα έχει πάντοτε λυτρωτική προοπτική 73, στην ουσία είναι πράξη λειτουργική και έχει τον ίδιο σκοπό με την θεία λειτουργία και όλα τα μυστήρια, δηλαδή την ανακαίνιση, την οικοδομή, την αύξηση του πληρώματος της Εκκλησίας 74. Ο άγιος Μάξιμος μιλάει «για μετάληψη του κεκλασμένου λόγου και πόση του απορρήτου λόγου» 75. Ακόμα πιο σαφές είναι το χωρίο «ο τον λόγον μου άκούων και πιστεύων τω πέμψαντί με εχει ζωήν αιώνιον» 76. Ο λόγος μας οδηγεί στον Λόγο και ο Λόγος στην αιώνια ζωή. Όλα αυτά με όχημα την γλώσσα. Ο λειτουργικός λόγος είναι λόγος ποίησης και όχι λογικής, χτίζει γέφυρες, σπάει την απομόνωση, είναι η βιωμένη ελπίδα. Γι αυτό και η αισθητική του πρέπει να είναι προσεγμένη 77. Η γλώσσα να είναι κατανοητή και το ύφος λειτουργικό 78, όχι με αρχαϊσμούς ή γλωσσικούς βαρβαρισμούς, τίποτα περιττό, χωρίς τεντωμένο δάχτυλο, χωρίς οργή αλλά με πατρική φιλοξενία 79. Η οργή του λόγου, όταν δεν πείθει, είναι η τελευταία πνοή της παιδαγωγικής του δυνάμεως και η νουθεσία μετά μετατρέπεται σε μέσο υποδούλωσης. Με 73 «καὶ ἐάν τίς μου ἀκούσῃ τῶν ρημάτων καὶ μὴ πιστεύσῃ, ἐγὼ οὐ κρίνω αὐτόν οὐ γὰρ ἦλθον ἵνα κρίνω τὸν κόσμον» Ιω. 12, Βλ. ΤΣΟΜΠΑΝΗΣ, Το Μυστήριο, σσ ΜΑΞΙΜΟΣ ΟΜΟΛΟΓΗΤΗΣ, Προς Θαλάσσιον, PG 90, 396. Βλ. ΤΣΟΜΠΑΝΗΣ, Το Μυστήριο, σ Ιω. 5, «Η ανοχή του Θεού επέτρεψε και πάλι να ακουστεί ο λόγος του Θεού παρά την κακοποίηση που εμείς οι ομιλητές αλλά και οι ακροατές επιφέρουμε στο λόγο του Θεού. Και η κακοποίηση εκ μέρους των ομιλητών είναι η νόθευση του λόγου του Θεού. Του δίνουμε διαστάσεις που δεν τις έχει και από μια μάλιστα ανθρωπαρέσκεια, από κάποια συμφέροντα, από κάποιο εποχικό συρμό(μόδα). Ακόμη χρονικά τον λόγο του Θεού τον έχουμε απελπιστικά περιορίσει.» Α. ΜΥΤΙΛΗΝΑΙΟΣ, «Γνήσιος και νόθος Λόγος του Θεού. Καλοί και κακοί ακροαταί.», ΛΘ 1031, 00:16, [προσπ ]. 78 Η άρθρωση είναι σύγχρονη με τις άλλες λειτουργίες του ανθρώπου της ψυχοσωματικής του οντότητας, ενός κύκλου που ανάγει το όλο άτομο στο χώρο. Το μίλημα είναι η όψη της όλης εκφραστικότητας. Βλ. ΣΚΑΡΤΣΗΣ, Ο ακροατής, σσ Κατά τη μετάδοση πληροφοριών σημαντικό ρόλο παίζει εκτός από τη λεκτική επικοινωνία και η μη λεκτική. Πολλές φορές ο τόνος της φωνής, αλλά και οι μη προφορικές εκφράσεις, έχουν μεγαλύτερη επίδραση. Πρέπει να δίνεται προσοχή, γιατί χειρονομίες, γκριμάτσες, στάση του σώματος, βλέμμα και εμφάνιση μπορεί να δώσουν το αντίθετο μήνυμα από τη γλώσσα και να ακυρώσουν το αποστελλόμενο μήνυμα. 79 Βλ. ΤΣΟΜΠΑΝΗΣ, Το Μυστήριο, σσ

31 αυτό τον τρόπο υποβιβάζεται ο άνθρωπος στην τάξη των αλόγων πραγμάτων 80. Ο σκοπός όμως του Λόγου είναι να θεραπεύσει και να ελευθερώσει. «Με όση προσοχή και ευλάβεια ο ιερεύς μεταδίδει το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου, με τον αυτό τρόπο πρέπει να μεταδίδεται και ο Λόγος Του» Βλ. ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΣ, Παθολογία, σ ΤΣΟΜΠΑΝΗΣ, Το Μυστήριο, σ

32 1.3 Ο ακροατής ως μαθητής Εκτός όμως από την μετάληψη της Αλήθειας ο θείος λόγος γίνεται έναυσμα για την ενίσχυση της βούλησης, με την επικαιροποίηση των αγωνιστικών μας αποφάσεων. Μας παρέχει τα κίνητρα για ενεργοποίηση πράξεων και συνηθειών, που να βασίζονται στον κόπο της προσφοράς και στον κόπο της μελέτης όσων ακούσαμε και μάθαμε για να τα διατηρήσουμε στη μνήμη μας. Ο λόγος του Θεού ενεργοποιεί (άμεσα ή με τη μορφή σπόρου 82 σε βάθος χρόνου) υποσυνείδητα πνευματικές ορμόνες του νου, οι οποίες σε αντίθεση με τις σαρκικές του μυαλού που αιχμαλωτίζουν στα πάθη, δεσμεύουν τον άνθρωπο αγαπητικά 83. Αυτές φέρνουν συνεχώς μπροστά μας το πρόσωπο του Χριστού στα πρόσωπα των συνανθρώπων μας 84. Εξ ακοής ερχόμαστε σε επίγνωση της ψευδαίσθησης της ανάγκης ανεξαρτητοποίησης μας από το σώμα της Εκκλησίας και συνειδητοποιούμε την ανάγκη εξαρτήσεώς μας από το Άγιο Πνεύμα. Αυτή είναι η μεγάλη σημασία της ακρόασης του χριστιανικού μηνύματος 85. Η μελέτη μιας τόσο σημαντικής διαδικασίας και των διεργασιών της από πλευράς ακροατή καθίσταται επιβεβλημένη. Η ακρόαση ως πράξη είναι 82 Ματθ. 13, 1-8, Μάρκ. 4, 1-9, Λουκ. 8, «Όλη την φθορά στην ανθρωπότητα ποιος την έκανε; Δεν είναι ο παραλογισμός της σκέψεως του νου από το έλογο; Και στους δαίμονες και στους ανθρώπους. Και τώρα και εμείς μια μικρή εξέταση στον εαυτό μας. Πού βρισκόμαστε κάθε μέρα; Σε μια στασιμότητα, σε μια νέκρωση, σε μια πώρωση, σε μια αναισθησία. Ποιος τα προκαλεί; Ο σκοτισμένος νους, ο αιχμάλωτος νους.» ΙΩΣΗΦ ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΝΟΣ, «Ο Νούς είναι η αιτία», ΛΘ 4804, 04:08, [προσπ ]. 84 «Ο σκοπός της ακροάσεως του λόγου του Θεού είναι η αύξηση της πίστεως σε ποσότητα και ποιότητα. Είναι η παρακίνηση εφαρμογής του λόγου του Θεού και η αύξηση της αγάπης στο Χριστό και την Εκκλησία.» Α. ΜΥΤΙΛΗΝΑΙΟΣ, «Η εντολή και η αξία της μελέτης και ακροάσεως του Λόγου του Θεού», ΛΘ 997, 00:29, [προσπ ]. 85 «Ο θεμέλιος λίθος βέβαια είναι γνωστό ότι είναι ο Χριστός, αλλά ο θεμέλιος είναι η ακρόαση και η εφαρμογή», Ακ. Α. ΜΥΤΙΛΗΝΑΙΟΣ, «Ο Λόγος του Θεού ου δέδεται», ΛΘ 963, 05:07, [προσπ ]. 31

33 αποδεκτή σαν δεύτερη φύση από παιδιά και μεγάλους. Σε σχέση με τον ομιλητή ο ακροατής δεν είναι ούτε υποδεέστερος, ούτε και ισότιμος. Το μόνο κριτήριο ανάμεσά τους είναι η συμπληρωματικότητα που κάνει δυνατή την πραγμάτωση της γλώσσας 86. Η έρευνα στο πεδίο της εκπαίδευσης άρχισε το 1952 και αναπτύσσεται συνεχώς. Οι ερευνητές μελετούν διεξοδικά την διαδικασία, το ρόλο της ακρόασης στη μάθηση, την πορεία της ακρόασης μάθησης, τις δεξιότητες που συνθέτουν την ικανότητα της ακρόασης, τα κοινά χαρακτηριστικά ανάγνωσης και ακρόασης, τη συμβολή της ακρόασης στην ανάπτυξη της προσωπικότητας 87. Πολλά πανεπιστήμια των Η.Π.Α. έχουν δημιουργήσει έδρες και για τα τέσσερα είδη της επιστήμης της επικοινωνίας, όπως είναι η ανάγνωση-reading, η γραφή-writing, η ομιλία-speaking και η ακοή-listening. Στην πορεία η ακοή- LISTENING προσέλκυσε την προσοχή του εμπορικού και του βιομηχανικού κόσμου και αποτέλεσε θέμα ειδικών επιμορφώσεων, διαλέξεων και σεμιναρίων 88. «Τα 70% της εργάσιμης ημέρας του μέσου ανθρώπου δίδεται σε γλωσσική επικοινωνία, με το 45% του χρόνου αυτού σε πράξεις ακρόασης. Η ανάγνωση κατέχει μόνο 16% του χρόνου της γλωσσικής επικοινωνίας» 89. Υπολογίσθηκε επίσης ότι το 90% του χρόνου στις τάξεις των σχολείων μέσης εκπαίδευσης είναι ακρόαση σε συζήτηση ή παράδοση. Στις μικρότερες τάξεις υπάρχουν παιδιά που δεν μπορούν να διακρίνουν τους ήχους της γλώσσας και δεν μπορούν να επωφεληθούν πλήρως από τη διδασκαλία 90. Στις μεσαίες τάξεις υπάρχουν παιδιά που 86 Βλ. ΣΚΑΡΤΣΗΣ, Η προφορικότητα, σ Βλ. TAYLOR, Η ακρόαση, σσ Βλ. CONQUET, Η τέχνη του ν' ακούτε, σσ TAYLOR, Η ακρόαση, σ Σύμφωνα με την Κινηματική θεωρία του Allott ο λόγος είναι στην ουσία του μια κινηματική δραστηριότητα- μια ροή φωνητικών κινημάτων. Η προέλευση και η εξέλιξη της γλώσσας ήταν το αποτέλεσμα της μεταφοράς κινηματικών δομών που ελέγχουν τη σωματική κίνηση στα όργανα της άρθρωσης. Βλ. ΣΚΑΡΤΣΗΣ, Η προφορικότητα, σσ Με αυτή τη θεωρία συμφωνεί και ο Δρ Αλφρέντ Τοματίς που επινόησε μια μέθοδο ηχητικής ενεργοποίησης. Σύμφωνα με τη θεωρία του τα αυτιά ρυθμίζουν την ισορροπία, τις σωματικές 32

34 δεν μπορούν να ακολουθούνε οδηγίες χωρίς πολλές επαναλήψεις και δεν μπορούν να ακροασθούν αναλυτικά και με κρίση. Πολλοί από τους μαθητές αυτούς που καταβάλουν προσπάθεια να προσέξουν, δεν είναι καλά προετοιμασμένοι για να συγκρατήσουν και να χρησιμοποιήσουν τις πληροφορίες που τούς μεταδίδονται. Η έρευνα έδειξε ότι ο μέσος άνθρωπος συγκρατεί μόνον 50% των όσων ακούει, ανεξαρτήτως της καταβαλλομένης προσπάθειας για συγκέντρωση, και μετά από δύο μήνες μπορεί να θυμηθεί μόνο τα μισά όσων συγκράτησε. Παρόλα αυτά η εκπαίδευση που παρέχεται σε πολλές χώρες για την αποτελεσματικότερη ακρόαση είναι μηδαμινή, καθώς υπάρχει έλλειψη εξακολουθητικού και εξελικτικού προγράμματος μάθησης της ακρόασης 91. Η έλλειψη αυτή της εκπαίδευσης στην ακρόαση μας ακολουθεί αργότερα και στην θρησκευτική μας εκπαίδευση, αλλά και σε όλο το φάσμα της ζωής μας. Αποτέλεσμα είναι να ακούμε το λόγο του Θεού, αλλά να μην καταλαβαίνουμε ότι βρίσκεται δίπλα μας και ότι μας μίλησε, να ακούμε τους συνανθρώπους μας, αλλά να μην επικοινωνούμε ουσιαστικά μαζί τους. «Ακούω σημαίνει είμαι ικανός να καταλάβω αυτό που ακούω και να απαντήσω αποτελεσματικά σε μια προφορική επικοινωνία. Ακούω προσεκτικά, σημαίνει, λοιπόν, προσέχω τις λέξεις που πέφτουν στην αντίληψή μου, όχι μόνον «ακούγοντας» τα σύμβολα, που είναι οι λέξεις, αλλά αντιδρώντας κατάλληλα τόσο τη στιγμή εκείνη όσο και στη συνέχεια» 92. Ακούω, κατά τον Τaylor, σημαίνει ότι γνωρίζω να διευθύνω, να διατηρώ και να συντηρώ την κατάσταση της ακοής, γνωρίζω να κινήσεις και το συντονισμό. Λειτουργούν σαν κεραία για το σώμα και όταν η ακοή δεν έχει αναπτυχθεί σωστά, μπορεί να εμφανιστούν διαταραχές στο λόγο και στη γλώσσα, υπερκινητικότητα, κατάθλιψη, αυτισμός, έλλειψη στόχων, καθώς και μαθησιακές δυσκολίες, όπως προβλήματα στην ανάγνωση και δυσλεξία. Για να θεραπεύσει τέτοιες ασθένειες παιδιών ο Δρ Αλφρέντ Τοματίς, για να ενισχύσει την ανάπτυξη των ακουστικών δεξιοτήτων τους έβαζε στα παιδιά να ακούν ηχογραφημένες αναγνώσεις των μητέρων τους ψηφιακά αλλαγμένες ως προς τη συχνότητα, για να προσομοιάζουν με το ενδομήτριο περιβάλλον, Βλ. MADAULE, Με ανοιχτά τα αυτιά, σσ , Βλ. TAYLOR, Η ακρόαση, σσ CONQUET, Η τέχνη του ν' ακούτε, σ

35 αντιλαμβάνομαι τους βασικούς ήχους της γλώσσας και να συνδέω τη σημασία και την έννοια με τις λέξεις. Σημαίνει επίσης ότι γνωρίζω να εξάγω τα κλειδιά που επιτρέπουν να καταλάβω το σημαινόμενο, να αναλύσω την οργάνωση, την δομή του λόγου, να ακολουθήσω το πλάνο των ιδεών του ομιλητή, να αξιολογώ, να αφαιρώ, να συμπεραίνω, να επεξηγώ 93. Η ολοκληρωμένη πράξη της δεκτικότητας της ακουστικής επικοινωνίας «ακρόασης» αναλύεται σε τρία στάδια: α) ό,τι περιπίπτει στην ακοή μας, β) ό,τι ακροόμαστε και γ) ό,τι αντιλαμβανόμαστε 94. α) Ακοή. Ο ακροατής δέχεται στο αυτί τους γλωσσικούς ήχους σε μορφή ηχητικών κυμάτων με ορισμένο βαθμό φυσικού θορύβου και συγκρουόμενων συνομιλιών. Οι παράγοντες πού επηρεάζουν την ακοή είναι η ακουστική οξύτητα, η αμφοτερόπλευρη ακοή, η απόκρυψη, και η κόπωση. Ή ακουστική οξύτητα είναι η ικανότητα να ανταποκρίνεται ο ακροατής σε διάφορες συχνότητες διαφόρων εντάσεων. Ο ανθρώπινος λόγος περιλαμβάνει συχνότητες μεταξύ του εύρους των 125 μέχρι 8000 κύκλων ανά δευτερόλεπτο. Η ένταση πού επικρατεί στον καθημερινό λόγο κυμαίνεται από 55 decibel (χαμηλός τόνος) μέχρι 85 decibel (δυνατός τόνος). Η αμφοτερόπλευρη ακοή καθιστά τον ακροατή ικανό να ξεχωρίζει δύο ή περισσότερες προελεύσεις ήχων. Ένας μέσος ακροατής, όταν ακούει δύο συνομιλίες, μπορεί να προσέχει τον ένα ομιλητή ή τον άλλο, καταπιέζοντας όλες τις υπόλοιπες και να μετακινεί την προσοχή του από τον ένα στον άλλο. Στην απόκρυψη το γλωσσικό μήνυμα γίνεται λιγότερο ακουστό, διότι άλλοι ήχοι με την ίδια συχνότητα αλλοιώνουν ο ένας τον άλλον. Η ακουστική κόπωση μπορεί περιγραφεί και ως προσωρινή απώλεια ακοής. Όταν ο ακροατής εκτεθεί σε μονότονο τόνο ή μονότονη φωνή μπορεί να υποβιβασθεί η ικανότητά του να δέχεται τις συχνότητες εκείνες Βλ. CONQUET, Η τέχνη του ν' ακούτε, σσ Βλ. TAYLOR, Η ακρόαση, σσ Βλ. TAYLOR, Η ακρόαση, σσ

36 β) Ακρόαση Βασικότεροι παράγοντες είναι η προσοχή και η συγκέντρωση. Προσοχή είναι η ετοιμότητα να δεχτεί ο ακροατής το ερέθισμα και συγκέντρωση η διατήρηση της προσοχής. Ο ακροατής αναγνωρίζει πρώτα τους επί μέρους ήχους και υστέρα τις αλληλουχίες των ήχων (λέξεις) μέσω: α) της ακουστικής ανάλυσης, β) της νοερής αναδιοργάνωσης και γ) του συσχετισμού των εννοιών. Οι δ) προηγούμενες εμπειρίες, ε) το περιεχόμενο και στ) η απαγγελία είναι παράγοντες που καθορίζουν την αποτελεσματικότητα του ακροατή ως προς την αναγνώριση των λέξεων και την ταύτιση εννοιών, και επηρεάζουν τη συγκράτηση των λέξεων. Κατά την ακουστική ανάλυση ο ακροατής συγκρίνει τούς ήχους, ανταποκρίνεται στις αλλαγές της συχνότητας του ήχου (ύψος), της έντασης (όγκος), της περιοδικότητας (ρυθμός) και προσέχει αν οι ιδέες που εκφράζονται, ανταποκρίνονται στις λέξεις πού χρησιμοποιούνται. Η νοερή αναδιοργάνωση είναι μια λειτουργία που χρησιμοποιείται όταν το περιεχόμενο δεν έγινε αντιληπτό. Είναι ένας δεύτερος τρόπος ταύτισης και αναγνώρισης. Στο συσχετισμό των εννοιών ο ακροατής πρέπει να αναγνωρίζει τη σπουδαιότητα του τρόπου που ο ομιλητής απαγγέλλει, σημειώνοντας τον τόνο και τη διάθεση πού δημιουργεί, να ανταποκρίνεται στην φραστικότατα και την έμφαση των λέξεων και να αντιλαμβάνεται τον τρόπο πού ο ομιλητής οργανώνει τις ιδέες του. Ρυθμός εισαγωγής είναι οι μονάδες ήχου πού λαμβάνονται σε μια μονάδα χρόνου δηλαδή πόσες συλλαβές ανά δευτερόλεπτο ή λέξεις ανά λεπτό. Έρευνες έδειξαν ότι ο ακροατής προτιμά ρυθμό λόγου μεταξύ 150 και 175 λέξεων ανά λεπτό, αν όμως το περιεχόμενο είναι ανώτερο από το ακαδημαϊκό του επίπεδο, τότε προτιμά αργότερο ρυθμό απαγγελίας. Ο ακροατής μπορεί να επηρεαστεί από προηγούμενες εμπειρίες και από άσχετους συσχετισμούς 35

37 συναισθηματικής φόρτισης 96, που είναι δυνατόν να προκαλέσει μια ειδική φράση ή ένα αστείο στο περιεχόμενο της ομιλίας. Σημαντικά επίσης είναι: η στάση που απέκτησε ο ακροατής γενικά απέναντι στη μάθηση και στην ακρόαση, η ικανότητα του να προσηλώνεται και αν το περιεχόμενο αποτελεί πρόκληση γι αυτόν. Τέλος σπουδαίοι παράγοντες θεωρούνται ο ίδιος ο ομιλητής (κατά πόσο είναι ενδιαφέρων, ενθουσιώδης ή αδιάφορος, αν κρατάει το ακροατήριο ή αν είναι προβλέψιμος ή μονότονος) και ο χώρος (κατά πόσο η θερμοκρασία, η ακουστική, η παρουσία οπτικών ή ακουστικών ερεθισμάτων μπορεί να επηρεάσει την προσοχή) 97. γ) Αντίληψη της έννοιας του περιεχομένου Είναι η πορεία, όπου η συνεχής ροή λέξεων μεταφράζεται σε έννοια. Οι παράγοντες που την επηρεάζουν χωριστά ή σε συνδυασμό μεταξύ τους είναι: α) η κατάταξη-ταξινόμηση, β) η σύγκριση, γ) η αλληλουχία, δ) οι εντυπώσεις στο νευρικό σύστημα και στ) η εκτίμηση. Με την αφομοίωση της συνεχούς ροής των λέξεων, ο ακροατής πρέπει να αντιληφθεί την έννοια του περιεχομένου, δηλαδή να ανταποκριθεί με κατανόηση και συναίσθημα. Ο στοχασμός γίνεται με τη χρήση του περισσεύματος του χρόνου, ο όποιος συνήθως είναι διαθέσιμος κατά την ακρόαση. Η διαφορά μεταξύ ακροαστικού και στοχαστικού ρυθμού μπορεί να είναι 300 ή 400 λέξεις ανά λεπτό. Οι στοχαστικές δεξιότητες είναι όμοιες με εκείνες που χρησιμοποιούνται και στην ανάγνωση, στη γραφή και στην ομιλία. Στην κατάταξη-ταξινόμηση ο ακροατής δίνει αξίες στις πληροφορίες πού δέχεται, βρίσκει τις κεντρικές ιδέες και τις λεπτομέρειες, διαχωρίζει τα σχετικά από τα άσχετα, δημιουργεί δηλαδή στο μυαλό του ένα σκιαγράφημα ταξινομώντας τις πληροφορίες ανάλογα με τη σημασία τους. Στη σύγκριση ο ακροατής σημειώνει ομοιότητες και διαφορές, 96 Δεν ακούμε με την ίδια προσοχή έναν κατώτερο και έναν ανώτερό μας, έναν υφιστάμενο και έναν προϊστάμενο. Δεν ακούμε στ αλήθεια έναν νεώτερό μας. Μια εξαιρετική ασχήμια και μια εξαιρετική ομορφιά συνήθως μας μπλοκάρουν, Βλ. CONQUET, Η τέχνη του ν' ακούτε, σσ Βλ. TAYLOR, Η ακρόαση, σσ

38 παρατηρεί αν κάτι είναι νέο και το συνδέει με κάτι ήδη γνωστό και ταξινομεί επιπρόσθετες σχέσεις. Στην αλληλουχία τακτοποιεί το υλικό σύμφωνα με τον χρόνο, τον τόπο, την θέση, ή με οποιαδήποτε άλλη σχέση, έτσι ώστε επιτυγχάνεται η μεγαλύτερη δυνατή συγκράτηση και χρήση των πληροφοριών. Από τις αισθήσεις η ακοή είναι αυτή που δίνει τη δυνατότητα του σχηματισμού των οπτικών εικόνων, δηλαδή τη μετάφραση των λέξεων σε αισθητικές εικόνες. Με τη βοήθεια της εκτίμησης ανταποκρίνεται στην ποιότητα της φωνής του ομιλητή, την εκλογή των λέξεων, την ευφράδεια και τη σαφήνεια της σκέψης του 98. Απαραίτητα προσόντα για να ακούμε είναι α) η ικανότητα προσοχής β) το ανοιχτό μυαλό και γ) η διαθεσιμότητα στη ακοή. Για να ακούμε σωστά, πρέπει να κάνουμε αποκωδικοποίηση της έννοιας αλλά και των προθέσεων του ομιλητή, η στάση μας να είναι ενεργητική και όχι παθητική, να έχουμε όσο μπορούμε οπτική επαφή με τον ομιλητή, να είμαστε αντικειμενικοί, να διακρίνουμε την ουσία και τις λεπτομέρειες, να ανακαλύπτουμε το σκοπό του ομιλητή, να συγκρίνουμε και να αξιολογούμε σωστά τις απόψεις του 99. Οι δεξιότητες της ακρόασης μπορούν να διδαχθούν και η ικανότητα αυτή είναι δυνατόν να βελτιωθεί σημαντικά με ειδική διδασκαλία. Παραμένει σημαντικό να κατανοηθεί ότι η ακρόαση αποτελεί όργανο μάθησης, να βελτιωθεί η στάση απέναντι στην ακρόαση, να βελτιωθούν οι συνθήκες που επηρεάζουν την ακοή σε μια ομιλία και να δημιουργείται κατάλληλο ακουστικό κλίμα. Για την αύξηση των ακροαστικών δεξιοτήτων ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα θα πρέπει να περιέχει ασκήσεις για : 1)κατεύθυνση και διατήρηση της προσοχής, 2)εκτέλεση οδηγιών, 3)ακρόαση σε γλωσσικούς ήχους, 4)χρήση ακουστικής ανάλυσης, 5)χρήση της νοερής αναδιοργάνωσης, 6)χρήση των συμφραζομένων κατά την ακρόαση, 7)διάκριση μεταξύ σχετικής και άσχετης πληροφορίας, 8)ακρόαση με ορισμένο σκοπό, 9)ανεύρεση κεντρικών ιδεών και σημαντικών λεπτομερειών, 10)ταξινόμηση 98 Βλ. TAYLOR, Η ακρόαση, σσ Βλ. CONQUET, Η τέχνη του ν' ακούτε, σσ

39 ακροαμάτων, 11)σύγκριση στο ακρόαμα, 12)ανεύρεση αλληλουχιών στο ακρόαμα, 13)συμπερασμούς και συμπεράσματα, 14)αισθητικές εντυπώσεις από προφορική περιγραφή, 15)αντίληψη αισθημάτων και διαθέσεων μέσω λέξεων και μέσω τρόπου προφοράς, 16)κριτική ακρόαση, και 17)ακρόαση για εκτίμηση 100. Στόχος όλων αυτών των διεργασιών της ακοής είναι η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και η πνευματική ωρίμανση μέσω της μάθησης. Η αναζήτηση σε μια ομιλία ή επικοινωνία προθέσεων, αιτιών, αξιών, συλλογισμών, αποδείξεων, παραπλανήσεων, της ουσίας, των λεπτομερειών, των συμπερασμάτων, των σκοπών, αναπτύσσουν το εργαλείο της κριτικής σκέψης. Με το εργαλείο αυτό μαθαίνουμε. Μαθαίνουμε να συλλαμβάνουμε και να αποδεχόμαστε νέα συμπεράσματα, να αναρωτιόμαστε για αυτά που ακούσαμε, να διατυπώνουμε ερωτήσεις σε αυτά που ακούσαμε, να αναζητάμε επιπλέον αιτίες, να αναζητούμε τον διάλογο, διορθώνουμε τους συλλογισμούς μας, όπως αλλά και των άλλων 101. Η μάθηση μπορεί να είναι συνειδητή και ασυνείδητη, ετεροκαθοδήγητη αλλά και αυτοκαθοδήγητη, ορθή και εσφαλμένη. Μάθηση γενικά θεωρείται η αλλαγή της συμπεριφοράς, η οποία προκύπτει από την ενεργητική επικοινωνία του υποκειμένου με το περιβάλλον του. Οι επιδράσεις του περιβάλλοντος, η αντίδραση του ατόμου προς αυτές και η απόκτηση της εμπειρίας αποτελούν οι προϋποθέσεις, ενώ η αλλαγή της συμπεριφοράς είναι το βασικό γνώρισμα της μαθήσεως. Κατά την μάθηση αποκτούνται γνώσεις, δημιουργούνται βιώματα, ενεργοποιείται η βούλησης και επέρχεται μεταβολή στο πνεύμα 102. Η αλλαγή της συμπεριφοράς παραμένει η μόνη απόδειξη των όσων συμβαίνουν εσωτερικά στην ψυχή 103. Μάθηση δεν νοείται μόνον η απόκτηση της πείρας ή η παγίωση 100 Βλ. TAYLOR, Η ακρόαση, σσ Βλ. BROWNE, KEELEY, Οδηγός κριτικής σκέψης, σσ Βλ. ΣΑΚΚΑΣ, Θεωρία, σσ Παράδοξο είναι ότι η ψυχολογία σαν επιστήμη δεν ασχολείται με την ψυχή γιατί δεν αποδεικνύεται η ύπαρξή της δια των μεθόδων των φυσικών επιστημών, αλλά με τις εκδηλώσεις 38

40 των αποκτηθέντων γνώσεων, αλλά και η συνολική βελτίωση, η ανάπτυξη, η πνευματική ωρίμανση που προέρχονται από την άσκηση και την εμπειρία. Είναι η μεταβολή στον τρόπο διανόησης, συναίσθησης και βούλησης 104. Η μεταβολή αυτή γίνεται ένας δρόμος από την έλλειψη στην πλήρωση 105, μια διαδικασία προσαρμογής του νέου προς το παλιό (αφομοίωση), αλλά και προσαρμογής του παλιού προς το νέο (μίμηση). Από αυτήν εξαρτάται η προσωπική ευτυχία-σωτηρία, καθώς και η κοινωνική ευτυχία 106. Η μάθηση βασίζεται τόσο στην ακρόαση όσο και στην ανάγνωση 107. Διαφέρουν κυρίως στον τρόπο που το άτομο δέχεται και αναγνωρίζει λέξεις. Ομοιάζουν, γιατί το άτομο χρησιμοποιεί πολλές από τις ίδιες στοχαστικές δεξιότητες. Η ακρόαση προτιμάται, διότι είναι πιο συνηθισμένη και ο ακροατής έχει μεγαλύτερη εμπειρία. Η ανάγνωση, παραμένει αργή και λιγότερο επαρκής στην αναγνώριση των λέξεων και στο ρυθμό της σκέψης, οπότε με την ακρόαση επιτυγχάνεται συνήθως καλύτερη κατανόηση και συγκράτηση παρά με την ανάγνωση. Στην ανάγνωση όμως το άτομο κανονίζει το ίδιο τον ρυθμό, ελέγχει, ξαναδιαβάζει, σταματά και στοχάζεται, άρα έχει περισσότερες ευκαιρίες κατανόησης σε ένα δύσκολο κείμενο 108. του ατόμου που υπόκεινται σε παρατήρηση, δηλαδή με την συμπεριφορά, Βλ. ΣΑΚΚΑΣ, Θεωρία, σ Βλ. ΣΑΚΚΑΣ, Θεωρία, σ «μεταμορφούμεθα ἀπὸ δόξης εἰς δόξαν, καθάπερ ἀπὸ Κυρίου Πνεύματος», Β Κορινθ. 3, Βλ. ΣΑΚΚΑΣ, Θεωρία, σ Η ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση της ανάγνωσης που έχει διαμορφωθεί από το Ρώσο ψυχολόγο (και μαθητή του Vygotsky) Elkonin, και σύμφωνα με την οποία, η ανάγνωση είναι μία γνωστική δραστηριότητα κατά την οποία συντελείται η αναδημιουργία της φωνολογικής ταυτότητας μίας λέξης με βάση τη γραπτή αναπαράστασή της. Με το σχηματισμό της φωνολογικής παράστασης της λέξης γίνεται στη συνέχεια δυνατή η πρόσβαση στη σημασία της Ο Βάμβουκας (1994: 5) παραθέτει τον ορισμό της Γνωστικής Ψυχολογίας, σύμφωνα με τον οποίο η ανάγνωση ορίζεται ως μία δραστηριότητα στην οποία επιδίδεται το άτομο για να ταυτίσει, κατανοήσει, απομνημονεύσει και χρησιμοποιήσει μεταγενέστερα το σύνολο ή μέρος των πληροφοριών, που είναι δυνατόν να συναχθούν από ένα κείμενο. ΜΠΟΥΧΩΡΗ, Κείμενα και αναγνωστικές πρακτικές, σσ Βλ. TAYLOR, Η ακρόαση, σσ

41 Η μάθηση, μέσω της ακρόασης χωρίζεται στη μάθηση μέσα σε μια ομάδα ατόμων και στην κατά μόνας ακρόαση. Η μάθηση μέσω της ακρόασης και ειδικότερα της χριστιανικής εκπαίδευσης μέσα σε ομάδα ατόμων 109 γίνεται: α) στα κατηχητικά σχολεία των ενοριών, β) στο μάθημα των θρησκευτικών των σχολείων, γ) με το κήρυγμα κατά την Θεία Λειτουργία, δ) με την παρακολούθηση ομιλιών και εισηγήσεων σε εκδηλώσεις και συνέδρια και ε) με την νουθέτηση «μοναχών και μοναζουσών, που, όχι τόσο με το λόγο τους, όσο με τον αγώνα και την λάμψη της ψυχής τους, οδήγησαν και οδηγούν στρατιές-στρατιών πιστών και απίστων πολύ πιο πέρα από μια συνηθισμένη κατηχητική διαφώτιση» 110. Επειδή συνήθως η βάπτιση γίνεται σε νηπιακή ηλικία, στόχος της πρώτης κατήχησης είναι η ανάπτυξη της συνείδησης, ότι αποτελούμε τα κύτταρα μιας ενορίας-μέλους του σώματος του Χριστού, που όχι μόνο μαθαίνει μαζί, αλλά και συνεργεί. Κύριος στόχος του μαθήματος των θρησκευτικών των σχολείων είναι «η προσφορά κριτηρίων και πνευματικής διακρίσεως προς τον κάθε μαθητή, προκειμένου να είναι σε θέση να εμβαθύνει στο μυστήριο της ζωής και να ανακαλύπτει το νόημά της παραμένοντας ανοικτός στις άνωθεν φωτιστικές αποκαλύψεις» 111. Πρέπει ο νέος να «είναι σε θέση να διαμορφώνει, με ελεύθερη και κριτική σκέψη, με αγνά και αγαπητικά συναισθήματα, πνευματικούς, πολιτισμικούς και κοινωνικούς μηχανισμούς, προκειμένου να κοινωνεί σωστά και δημιουργικά με τον Θεό, τον συνάνθρωπο και το φυσικό κόσμο» 112. Το κήρυγμα, όπως προείπαμε αποτελεί «μετάληψη του κεκλαμένου λόγου κι πόση του απορρήτου λόγου» 113. Η τήρηση των εντολών του Θεού, η συμμετοχή στα Αγία Μυστήρια, η προσευχή και η 109 Ο Μ. Βασίλειος χρησιμοποιούσε το διάλογο κατά την επεξεργασία των διαφόρων θεμάτων στις ομιλίες του και ζητούσε τη συμμετοχή του ακροατηρίου. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος μετά το πέρας της ομιλίας του καλούσε τους ακροατές του σε συζήτηση ενδυναμώνοντας το ενδιαφέρον και την υπομονή τους, Βλ. ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ, Εκπαιδευτικές τεχνολογίες, σσ ΦΡΑΓΚΟΣ, Κατηχητικά βοηθήματα, σ ΡΕΡΑΚΗΣ, Διδακτική, σ ΡΕΡΑΚΗΣ, Διδακτική, σ ΜΑΞΙΜΟΣ ΟΜΟΛΟΓΗΤΗΣ, Προς Θαλάσσιον, PG 90, 396. Βλ. ΤΣΟΜΠΑΝΗΣ, Το Μυστήριο, σ

42 νηστεία γίνονται τα πρώτα μέρη της ύλης, που πρέπει να εμπεδώσει ο νέος χριστιανός, για να μπορέσει να φτάσει στην κάθαρση του εσωτερικού του κόσμου και να γίνει κατοικητήριο της Θείας Χάριτος 114. Στις ομιλίες, στις εισηγήσεις συνεδρίων και στις νουθεσίες γερόντων αργότερα, προσφέρονται από τους εμπειροπόλεμους γνώστες της θεωρίας και της πράξης οδηγίες, λεπτομέρειες, περαιτέρω εμβάθυνση στα επί μέρους στάδια του πνευματικού αγώνα, αλλά και οι άνωθεν φωτιστικές αποκαλύψεις στον κάθε ένα ξεχωριστά 115. Η μάθηση μέσω της κατά μόνας ακρόασης προσομοιάζει πολύ με την ανάγνωση. «Οι μέθοδοι με τις οποίες μαθαίνουμε να διαβάζουμε όχι μόνο αντικατοπτρίζουν τις συμβάσεις της συγκεκριμένης κοινωνίας μας, όσον αφορά τη μόρφωση, τη διοχέτευση πληροφοριών, τις ιεραρχίες γνώσης και ισχύος, αλλά συγχρόνως καθορίζουν και περιορίζουν τους τρόπους, με τους οποίους κάνουμε χρήση της ικανότητάς μας να διαβάζουμε» 116. Για πολλούς αιώνες ελάχιστοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να αγοράζουν βιβλία και μόνοι οι δάσκαλοι τα διέθεταν, επειδή ήταν πολύ ακριβά. Αυτοί αντέγραφαν στους πίνακες και πολλές φορές οι μαθητές μάθαιναν απέξω τους κανόνες, αφού κατά την σχολαστική παιδαγωγία η κατανόηση δεν αποτελούσε προϋπόθεση της γνώσης 117. Πολύ αργότερα, αφού άλλαξαν οι συνθήκες, νέοι άνθρωπιστές άνοιξαν το δρόμο και «αποσύρθηκαν στον κλειστό χώρο του αναγνωστηρίου και της βιβλιοθήκης για να διαβάσουν και να σκεφτούν κατά μόνας» 118. Οι μαθητές με τον καιρό ανταποκρίθηκαν και ενέταξαν την πράξη της ανάγνωσης στο δικό τους προσωπικό κόσμο και στις δικές τους εμπειρίες, 114 «ἔστι γεγραμμένον ἐν τοῖς προφήταις καὶ ἔσονται πάντες διδακτοὶ Θεοῦ. πᾶς ὁ ἀκούων παρὰ τοῦ πατρὸς καὶ μαθὼν ἔρχεται πρός με», Ιω. 6, 45. «εἰ δὲ χωρίς ἐστε παιδείας, ἧς μέτοχοι γεγόνασι πάντες, ἄρα νόθοι ἐστὲ καὶ οὐχ υἱοί». Εβρ. 12, «ὁ ἔχων τὰς ἐντολάς μου καὶ τηρῶν αὐτάς, ἐκεῖνός ἐστιν ὁ ἀγαπῶν με ὁ δὲ ἀγαπῶν με ἀγαπηθήσεται ὑπὸ τοῦ πατρός μου, καὶ ἐγὼ ἀγαπήσω αὐτὸν καὶ ἐμφανίσω αὐτῷ ἐμαυτόν». Ιωάν. 14, MANGUEL, Η ιστορία, σσ Βλ. MANGUEL, Η ιστορία, σσ MANGUEL, Η ιστορία, σ

43 με το να κατοχυρώσουν την αυθεντία τους ως ατομικών αναγνωστών πάνω σε οποιοδήποτε κείμενο Βλ. MANGUEL, Η ιστορία, σ

44 1.4. Οι καταγεγραμμένες ομιλίες ως μέσο εκπαίδευσης Στη σύγχονη εποχή ακόμα και αν δεν εκπαιδευτούμε σωστά στην ακρόαση, έχουμε μια δεύτερη ευκαιρία με την κατά μόνας ακρόαση. Με τη βοήθεια της τεχνολογίας και την αποθήκευση των ομιλιών σε ηχητικά - οπτικοακουστικά αρχεία, μας δίνεται πλέον η δυνατότητα να μελετήσουμε μια ομιλία, να ελέγξουμε το ρυθμό, να ξανακούσουμε, να σταματήσουμε, να στοχαστούμε και να αδράξουμε όλες τις ευκαιρίες μάθησης, όπως και στη διαδικασία της ανάγνωσης 120. Οι καταγεγραμμένες ομιλίες αποτελούν πλέον ένα δυναμικό μέσο εκπαίδευσης, αφού καλύπτονται οι δυσκολίες που προκαλούσαν ένα μικρό βαθμό συγκράτησης της γνώσης στις μη καταγεγραμμένες ομιλίες. Η δυνατότητα να ξανακούσεις όσες φορές θέλεις ένα σημείο του αρχείου ή ολόκληρο το αρχείο και να υπερνικήσεις την καθυστέρηση, λόγω στοχασμού, την δυσκολία του κειμένου, την αδυναμία προσήλωσης, τη δυσκολία της ακουστικής, αλλά και οποιαδήποτε άλλη διαταραχή, μετατρέπει την ακρόαση σε μια «εικονική ανάγνωση». Με την αποθήκευση επίσης αυτών των αρχείων δίνεται η δυνατότητα της δημιουργίας ψηφιακών «εικονικών βιβλιοθηκών» αντίστοιχων με τις κλασσικές βιβλιοθήκες αλλά και η δυνατότητα επισκεψιμότητας των άλλων ψηφιακών βιβλιοθηκών, που δημιουργήθηκαν με την εργογραφία των αρχαίων και κλασσικών συγγραφέων του παρελθόντος. Αυτές οι σκέψεις σε συνδυασμό με την ενασχόλησή μας με τις πνευματικές ομιλίες, ήταν η αφορμή για να γεννηθεί η ιδέα ενός πανεπιστημιακού ιστότοπου με ευρετήριο βίντεο και ηχητικών καταγραφών που παρήγαγαν και παράγουν σύγχρονοι Πατέρες, της ΛΘ. Φυσικά η σπουδαιότητά της θα κριθεί από τη μελλοντική της χρήση από 120 «Ο άνθρωπος ρέπει προς το κακό, προς την αδράνεια και προς την λήθη και συνεπώς η επανάληψη του λόγου του Θεού είναι αναγκαιοτάτη», Α. ΜΥΤΙΛΗΝΑΙΟΣ, «Βασικά στοιχεία δια την ενημέρωσιν του λαού εις τον Νόμον του Θεού», ΛΘ 524, 21:14, [προσπ ]. 43

45 τους ειδικούς ερευνητές. Η προσπάθεια όμως και μόνο ενός τέτοιου εγχειρήματος πιστεύουμε ότι θα αναδείξει τη σημασία που έχουν για την επιστήμη της Θεολογίας και ειδικότερα του κλάδου της Πατρολογίας, οι θεολογικές ομιλίες των εσχάτων χρόνων και θα αλλάξει τον τρόπο που τις αντιμετωπίζουν οι σημερινοί ερευνητές. «Ο όρος βιβλίο προσδιορίζει ένα αντικείμενο που αποτελείτε από σύνολο φύλλων, τα οποία περιέχουν ή όχι κείμενο και είναι ενωμένα με δέσιμο ή χαρτοδεσία. Με τη σημερινή ανάπτυξη των τεχνικών της πληροφορικής εμφανίστηκε ο όρος (ηλεκτρονικό βιβλίο)» 121. Μια ομιλία ή ένα σύνολο ομιλιών πέρα από ένα «εικονικό βιβλίο» αποτελεί και ένα «εν δυνάμει βιβλίο». Πολλές από αυτές τις ομιλίες έχουν ήδη οδηγηθεί στην έντυπη έκδοση και είναι πολύ σημαντικό να εκδοθούν όσο περισσότερες είναι δυνατόν. Το μεγαλύτερο μέρος όμως όλων αυτών των ομιλιών θα παραμείνουν, όπως είναι φυσικό, στο επίπεδο της ηλεκτρονικής έκδοσης, αφού το κόστος της έντυπης έκδοσης είναι μεγάλο. Γύρω όμως από την ψηφιακή ανάγνωση και την «εικονική ανάγνωση» ακούγονται πολλές απόψεις. Το θέμα της συζήτησης βρίσκεται στο κατά πόσο είναι εύχρηστα τα ηλεκτρονικά μέσα-συσκευές, αν αυτή παραμένει μια εύκολη διαδικασία και αν θα εξυπηρετήσει τους σύγχρονους μαθητέςαναγνώστες. Θα μπορέσουν οι ψηφιακοί αναγνώστες-ακροατές να δημιουργήσουν τη συνήθεια του να ακούσουν, να ξανακούσουν και να στοχαστούν ή θα λειτουργήσουν ως συνήθεις ακροατές μιας ζωντανής ομιλίας με περιορισμένο βαθμό απόδοσης; Θα μπορέσουν να μελετήσουν οι ερευνητές τις ηχογραφημένες-βιντεοσκοπημένες ομιλίες ως πηγές, από τις οποίες θα μπορέσουν να αντλήσουν γνώμες και γνώσεις, έτσι ώστε να τις χρησιμοποιήσουν σαν παραπομπές στις εργασίες τους; Είναι σίγουρο ότι η δημιουργία μιας καλής έξης είναι πάντα δύσκολη και έρχεται σε ρήξη με τις προηγούμενες μας συνήθειες, αλλά και τις αισθήσεις. Οι περισσότεροι έχουμε συνηθίσει να μελετάμε οπτικά. Ακόμα και όταν ακροάται ένα άτομο, αντιδρά με το βοηθητικό σύστημα των πέντε 121 BARBIER, Ιστορία, σσ

46 αισθήσεων γεύση, αφή, οσμή, όραση και ακοή. Από τις πέντε αισθήσεις όμως εκείνη πού χρησιμοποιείται συχνότερα είναι η όραση, η ικανότητα να σχηματίζει οπτικές εικόνες. 122 Η στοχαστική ικανότητα του ατόμου διευκολύνεται, όταν αυτό που ακούει, το βλέπει και γραπτά, για να το μελετήσει. Οι δυσκολίες αυτές στοιχειοθετούν τους λόγους που μας υποδεικνύουν, ότι πέραν της ανάγκης για τη δημιουργία της ΛΘ είναι επιτακτική και η ανάγκη για την απομαγνητοφώνηση και την έκδοση ομιλιών των σύγχρονων αγιοπνευματικά φωτισμένων Πατέρων. Όσοι έχουν καταγράψει τους ομιλούντες Πατέρες και κατέχουν τέτοιου είδους ψηφιακά αρχεία, οφείλουν, όπως και ήδη αρκετοί το κάνουν, να τα κοινοποιήσουν στο υπόλοιπο σώμα της εκκλησίας. Τα πηγαία αρχεία, θα έπρεπε να δημοσιοποιούνται επίσης στα χριστιανικά μέσα ενημέρωσης ή κοινωνικής δικτύωσης, με δυνατότητες κοινοποίησης και αναπαραγωγής, και να θεωρούνται κοινό κτήμα των μελών της Εκκλησίας του Χριστού. Να μπορούν όλοι, πιστοί και ερευνητές, να τα μελετήσουν και να στοχαστούν επάνω τους. Ως δεύτερο και τρίτο μέσο εκπαίδευσης, μέσω των ψηφιακά καταγεγραμμένων λόγων, μπορούμε να θεωρούμε την απευθείας ή με μικρή επεξεργασία απομαγνητοφώνηση και την θεματική σύνθεση των λόγων. Σε πολλές περιπτώσεις η έντυπη έκδοση λόγων γίνεται με τη βοήθεια των γραπτών σημειώσεων, που κρατούν οι ομιλητές κατά την προετοιμασία τους για την ομιλία, ή των γραπτών εισηγήσεων, που εκφωνούν σε συνέδρια. Όταν όμως αυτά τα γραπτά δεν υπάρχουν ή δεν κρατήθηκαν από τους ομιλητές από παράβλεψη ή σκόπιμα, γιατί δεν σκόπευαν να προβούν σε έκδοση, τότε η μόνη οδός είναι η έκδοση με απομαγνητοφώνηση απευθείας ή με μικρή επεξεργασία. Η απομαγνητοφώνηση είναι αυτή που ανέδειξε πολλούς πνευματικούς θησαυρούς που βρίσκονταν "κρυμμένοι" σε κασέτες και σε ψηφιακά αρχεία μοναστηριών και δεν θα γίνονταν ποτέ γνωστοί στο σώμα της Εκκλησίας, αν τα πνευματικά τέκνα των ομιλητών δεν κόπιαζαν, 122 Βλ. TAYLOR, Η ακρόαση, σ

47 προκειμένου να τα καταγράψουν και να τα εκδόσουν. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Γέροντα Αιμιλιανού Σιμωνοπετρίτη, ο οποίος ως υπόδειγμα μοναχικής ταπείνωσης δεν κρατούσε τίποτα από τα γραπτά του και ότι έχουμε καταγεγραμμένο το οφείλουμε στην απομαγνητοφώνηση των εκτός του Αγίου Όρους ομιλιών και των μοναστικών κατηχήσεών του. Άλλη μια μεγάλη συμβολή της απομαγνητοφώνησης και μεταφοράς στη γραπτή έκδοση είναι η θεματική σύνθεση λόγων. Το είδος αυτό γραμματείας δεν ομοιάζει με κάποιο άλλο και συγγενεύει πολύ με τη συγγραφή ανθολογιών σε κεφάλαια (αποφθέγματα) από τους αββάδες της ερήμου. Η διαφορά τους έγκειται στο ότι στις συνθέσεις λόγων συνήθως έχουμε ερωταποκρίσεις, επειδή καταγεγραμμένες ομιλίες αφορούν νουθέτηση-κατήχηση σε προσωπική συζήτηση ή ενώπιον ολιγομελών ακροατηρίων προσκυνητών ή μοναχών-μοναζουσών, ενώ στη συγγραφή σε κεφάλαια, όπως στο Γεροντικό, έχουμε εξιστόρηση γεγονότων και διήγηση περιστατικών. Η θεματική σύνθεση λόγων είναι ένα σύστημα που προσφέρει συμπυκνωμένη γνώση, πιο γρήγορη πρόσβαση στον εσωτερικό πνευματικό κόσμο του ομιλητή και πιο άμεση απάντηση στα ερωτήματα που ψάχνει ο αναγνώστης. Μειονέκτημά της είναι ότι με τη σύντμηση σε αποσπάσματα, χάνεται ο ειρμός και η σύνδεση των σκέψεων του ομιλητή επί του όλου θέματος, γιαυτό και η γνώμη μας είναι ότι θα έπρεπε πάντα στην περίπτωση αυτή να δημοσιεύεται και ολόκληρη η ομιλία. Η εμφάνιση του συγκεκριμένου είδους οφείλεται στη δυνατότητα άμεσης καταγραφής μέσω της τεχνολογίας και έχει ραγδαία ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα των εκδόσεων των λόγων του Όσιου Παΐσιου του Αγιορείτη και του Όσιου Πορφύριου Καυσοκαλυβίτη. 46

48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Παρουσίαση της "ΛΟΓΟΘΗΚΗΣ" ως εργαλείο πνευματικής μελέτης 2.1 Η τεχνολογία στην θρησκευτική εκπαίδευση «Ο νέος άνθρωπος επιθυμεί να αναζητά και να βρίσκει ο ίδιος ό,τι τον ενδιαφέρει. Ο τρόπος διδασκαλίας θα πρέπει να προσαρμοστεί σε αυτή την πραγματικότητα και να μην επιβάλει ο διδάσκων μια παθητικότητα και αδράνεια μέσα από δασκαλοκεντρικές διδακτικές διαδικασίες» 123. Ο Η/Υ ως διαμεσολαβητικό εργαλείο και πλαίσιο στήριξης μπορεί να παρέχει πολλές ευκαιρίες ανάπτυξης στους μαθητές με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που έχει για την παροχή (αυθεντικών περιβαλλόντων μάθησης), όπως το εκπαιδευτικό λογισμικό, οι προσομοιώσεις, τα εικονικά περιβάλλοντα, οι συνεργατικές δραστηριότητες και η επικοινωνία με άλλους μαθητές και ειδικούς εκτός σχολείου. Ο Η/Υ εμπλέκει τον μαθητή με το αντικείμενο της μάθησης, καθώς και άλλα άτομα με τα οποία επικοινωνεί 124. Ο μαθητής εξελίσσεται από παθητικό δέκτη σε ενεργητικό μέτοχο στη μαθησιακή διαδικασία, κατά την οποία δομεί τη γνώση του. Η χρήση της τεχνολογίας μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τον εκπαιδευτικό για την παρουσίαση και υποστήριξη του μαθησιακού υλικού. Ο εκπαιδευτικός έχει τη δυνατότητα πλέον να προσφέρει στους μαθητές του τη μαθησιακή ύλη με ταυτόχρονη παρουσίαση κειμένου, εικόνας και ήχου αλλάζοντας ριζικά το παραδοσιακό εποπτικό περιβάλλον της σχολικής τάξης, όπου κυριαρχούν ο πίνακας, το σχολικό εγχειρίδιο και οι χάρτες. 125 Στα κατηχητικά σχολεία, στο κήρυγμα και σε ομιλίες, η χρήση της 123 ΡΕΡΑΚΗΣ, Σύγχρονη Διδακτική, σ Βλ. ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ, Κοινωνικοπολιτισμικές θεωρίες μάθησης, σ Βλ. ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ, Κοινωνικοπολιτισμικές θεωρίες μάθησης, σ

49 τεχνολογίας γίνεται κατά το μέτρο του δυνατού και ανάλογα με την εξοικείωση του ομιλητή με τα νέα μέσα. Ηλεκτρονικοί υπολογιστές, φορητοί και σταθεροί, έξυπνα κινητά τηλέφωνα, συσκευές αναπαραγωγής και λήψης οπτικοακουστικού υλικού, μέσα αποθήκευσης, συνδέσεις ίντερνετ, διαδικτυακά εργαλεία αποθήκευσης και αναζήτησης, ιστοσελίδες, blogs προσφέρονται ως βοηθητικά μέσα της γνώσης και της πληροφορίας. Η εξάσκηση και η επιμόρφωση επάνω σε αυτά τα μέσα δίνει και το ανάλογο θάρρος στους εκπαιδευτές να πειραματιστούν και να αντιμετωπίσουν τυχόν κινδύνους 126 και προβλήματα 127. Ο σημερινός μαθητής δεν επιθυμεί απλά να ακούει και να αποστηθίζει τη θρησκευτική γνώση. Θέλει να ψάχνει απαντήσεις στα θέματα, που τον απασχολούν, ώστε να υιοθετήσει ενδεχομένως αυτή τη γνώση με ελευθερία. Εκτός από την προσωπική έρευνα, οι τεχνολογίες της πληροφορίας και επικοινωνίας διευκολύνουν την άμεση αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπων, που βρίσκονται σε διαφορετικά μήκη και πλάτη του πλανήτη μας, έτσι ώστε η απόσταση να μην αποτελεί πλέον εμπόδιο 128. Το διαδίκτυο παρέχει την δυνατότητα ταχύτατης άντλησης πληροφοριών από διαφορετικές πηγές και πρόσβασης σε βάσεις δεδομένων, οι οποίες σε διαφορετική περίπτωση θα ήταν απροσπέλαστες Έκθεση σε ακατάλληλο υλικό, αναξιόπιστες πληροφορίες, διασπορά μίσους, εμπόριο και οικονομικοί κίνδυνοι, φυσικός κίνδυνος, μεταμφίεση, παρενόχληση, εκφοβισμός, ιδιωτικότηταασφάλεια, πνευματικά δικαιώματα, Βλ. ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ, Εκπαιδευτικές τεχνολογίες, σσ Βλ. ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ, Εκπαιδευτικές τεχνολογίες, σσ Βλ. ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ, Εκπαιδευτικές τεχνολογίες, σ Βλ. ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ, Εκπαιδευτικές τεχνολογίες, σ

50 2.2 Ψηφιακές συλλογές-βάσεις δεδομένων Πριν από την παρουσίαση της πειραματικής ιστοσελίδας αναζήτησης και ευρετηρίασης θα θέλαμε να αναλύσουμε τις ψηφιακές συλλογές-βάσεις δεδομένων 130, μιας και ο λόγος δημιουργίας της είναι να εισηγηθούμε την ανάγκη ύπαρξης μιας ψηφιακής συλλογής βίντεο και ηχητικών τεκμηρίων ομιλιών από σύγχρονους Πατέρες. Ελπίζουμε ΛΘ να αποτελέσει τη βάση επί της οποίας μπορεί έπειτα να στηθεί μια ομαδική προσπάθεια από εκπαιδευτικούς και νέους ερευνητές. Οι δυνατότητες της σύγχρονης τεχνολογίας και ειδικότερα της πληροφορικής αναφορικά με το πεδίο της αποθησαύρισης δεδομένων, ανοίγουν μία νέα οπτική γωνία στην ενεργοποίηση του εκάστοτε μαθητή και στην αναζήτηση της γνώσης, επειδή το απόσταγμα της ανθρώπινης ιστορικής σκέψης (γραπτά κείμενα, ομιλίες) μπορεί να καταγραφεί και να γίνει αντικείμενο διαχείρισης σε αναλογικά απειροελάχιστο χρόνο από αυτόν της δημιουργίας του 131. Ο μεγάλος όγκος των έργων (κείμενα, ήχοι, εικόνες,...), τα οποία είναι σε συνάφεια με τη θεολογική σκέψη, προσφέρει έναν ορίζοντα εφαρμογής συγχρόνων μεθόδων επεξεργασίας και αναζήτησης 132. Το τεκμήριο είναι το υλικό μέσο, στο οποίο καταγράφονται γνωστικά δεδομένα και "πληροφορίες". Η διαφορά μεταξύ τους είναι ότι πληροφορίες θεωρούνται εκείνα τα γνωστικά δεδομένα που προορίζονται να μετέχουν σε μια διαδικασία επικοινωνίας, δηλαδή έχουν δημοσιευτεί ή πρόκειται να δημοσιευτούν. Όλα τα τεκμήρια αποτελούν πηγές της 130 Ως βάση δεδομένων νοείται η συλλογή έργων, δεδομένων ή άλλων ανεξαρτήτων στοιχείων, διευθετημένων κατά συστηματικό ή μεθοδικό τρόπο και ατομικώς προσιτών με ηλεκτρονικά μέσα ή με άλλο τρόπο (άρθρα 2 2α του Ν. 2121/1993 και 1 2 της Οδηγίας 96/9/ΕΟΚ). Για να συνιστά πρωτότυπο πνευματικό έργο, μία βάση δεδομένων πρέπει να διαθέτει μια πρωτοτυπία στην επιλογή ή στην οργάνωση του υλικού της. Αντικείμενο προστασίας του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας σε βάση δεδομένων δεν είναι αυτό καθεαυτό το περιεχόμενό της, αλλά ο τρόπος επιλογής, κατάταξης και διευθέτησης του περιεχομένου της. (άρθρο 3 1 της Οδηγίας και 2 2α του Ν. 2121/1993). 131 Βλ. ΜΥΡΙΔΗΣ, Πλαίσιο της πληροφορικής, σ Βλ. ΜΥΡΙΔΗΣ, Ψηφιακή πατρολογία, σσ

51 επιστήμης, το δημοσίευμα όμως είναι αυτό που διαδραματίζει τον κυρίαρχο ρόλο ως φορέας διακίνησης των πληροφοριών 133. Όπως είναι φυσικό, ζητούμενο της επιστημονικής κοινότητας παραμένει τα περισσότερα γνωστικά δεδομένα-τεκμήρια να μετατραπούν σε "πληροφορίες" και να κοινοποιηθούν μεταξύ ερευνητών και αναγνωστών. Η γνώση αυτή, που καταλήγει στο ευρύ κοινό, αποτελεί την πρώτη ύλη πνευματικής δημιουργίας και οδηγεί σε παραπέρα ανακαλύψεις στο θεωρητικό και πρακτικό επιστητό. Το περιβάλλον της παραδοσιακής έντυπης έκδοσης-δημοσίευσης που αναπτύσσεται με αργούς ρυθμούς σχεδόν επί πέντε αιώνες, βρίσκεται σήμερα σε πλήρη ακμή και χρήση αφού και η τεχνολογία το έχει κάνει πιο προσιτό σε όλους. Η δομή της ενδεικτικής πορείας 134 και η μορφή του δημοσιεύματος έμειναν σχεδόν αναλλοίωτα σε όλη αυτή την πορεία σε αντίθεση με τη σημερινή ραγδαία ανάπτυξη, τόσο στη δομή όσο και στη μορφή των νέων ψηφιακών εκδόσεων. Βασικό δομικό στοιχείο του νέου ψηφιακού περιβάλλοντος έγινε το Διαδίκτυο, η ευρεία παγκόσμια διασύνδεση υπολογιστικών δικτύων, μέσα από την οποία παρέχεται η δυνατότητα διακίνησης και ανάκτησης κάθε είδους πληροφορίας από τους χρήστες. Με το νέο αυτό πλαίσιο (Δημιουργός- επιμελητής- διορθωτήςχρήστης) το πνευματικό υλικό ταξιδεύει πιο εύκολα, με συνέπεια η αλληλεπίδραση δημιουργού-αναγνώστη να είναι πιο άμεση. Το ψηφιακό δημοσίευμα είναι άυλο, δεν έχει περιορισμό αντιτύπων και περιορισμό στην ταυτόχρονη ανάγνωση από πολλούς χρήστες, μπορεί να γίνει αλλαγή στο περιεχόμενό του μετά τη δημοσίευση, είναι δηλαδή δυναμικό και ευέλικτο 135. Οι παραδοσιακοί δίαυλοι διακίνησης των πληροφοριών είναι οι βιβλιοθήκες, οι κάθε μορφής υπηρεσίες πληροφόρησης, τα κέντρα τεκμηρίωσης, τα αρχεία υπηρεσιών και οι τράπεζες δεδομένων. Πολλές από τις υπηρεσίες αυτές δημιουργούν βάσεις δεδομένων που περιέχουν 133 Βλ. ΜΠΩΚΟΣ, Εισαγωγή, σσ Δημιουργός, επιμελητής, διορθωτής, τυπογράφος, βιβλιοδέτης, διαθέτης, βιβλιοπώλης. 135 Βλ. ΜΠΩΚΟΣ, Εισαγωγή, σσ

52 πρωτογενή δεδομένα ή παραπέμπουν σε άλλες πηγές ανάλογα με το θεματικό αντικείμενο της βάσης. Σε πολλές περιπτώσεις υπάρχει διασύνδεση αυτών των υπηρεσιών προς εξυπηρέτηση των χρηστών 136. Η προσαρμογή των παραδοσιακών διαύλων διακίνησης των πληροφοριών στις νέες τεχνολογίες δεν είναι εύκολη υπόθεση. Σημαντική και χρονοβόρα θεωρείται η εργασία που πρέπει να γίνει για την προετοιμασία (ψηφιοποίηση) του υλικού για αποθήκευση και χρήση. Η τεχνολογική υποδομή διαχείρισης ψηφιακών συλλογών παρέμενε επίσης μέχρι σήμερα πολυδάπανη και απαγορευτική. Στις παραδοσιακές συλλογές, πέρα από την ύπαρξη και τη φύλαξη του χώρου, ως εργασίες προετοιμασίας του υλικού ορίζονται η σήμανση των τεκμηρίων με τα στοιχεία ταξινόμησης και ταξιθέτησης, η σήμανσή τους με γραμμωτό κώδικα για τις υπηρεσίες δανεισμού και η αντικλεπτική προστασία τους με την τοποθέτηση μαγνητικών ταινιών 137. Πριν αναλύσουμε τη διαχείριση των ψηφιακών συλλογών, πρέπει «να γίνει με σαφήνεια εδώ η διάκριση μεταξύ ψηφιακών τεκμηρίων και παραδοσιακών τεκμηρίων που φέρουν αποτυπωμένη την πληροφορία σε ψηφιακή μορφή. Ένα δημοσίευμα διαθέσιμο μόνο ηλεκτρονικά σε περιβάλλον δικτύου είναι ψηφιακό τεκμήριο. Ένα δημοσίευμα αποτυπωμένο ψηφιακά σε ένα CD-ROM είναι παραδοσιακό δημοσίευμα με ψηφιακά αποτυπωμένη πληροφορία» 138. Ο διαχωρισμός βοηθάει να εννοήσουμε την έννοια της αμιγούς ψηφιακής συλλογής και τη διαφορά από τις παραδοσιακές συλλογές, οι οποίες συλλέγουν υλικό σε CD-ROM και σκληρούς δίσκους. Οι κίνδυνοι για την ασφάλεια του υλικού στις παραδοσιακές συλλογές διαχωρίζονται σε φυσικές καταστροφές και σε καταστροφές από τον ανθρώπινο παράγοντα. Διαφορετικές είναι οι συνθήκες στο ψηφιακό περιβάλλον διαχείρισης μιας ψηφιακής συλλογής. Τα ειδικά συρτάρια και θήκες δίνουν τη θέση τους σε ειδικό ηλεκτρονικό εξοπλισμό hardware (π.χ. Η/Υ, σκληρό δίσκο) και software (προγράμματα). Για να είναι ένα δημοσίευμα διαθέσιμο μόνον ηλεκτρονικά, 136 Βλ. ΜΠΩΚΟΣ, Εισαγωγή, σσ Βλ. ΜΠΩΚΟΣ, Εισαγωγή, σσ ΜΠΩΚΟΣ, Εισαγωγή, σ

53 σίγουρα θα πρέπει να υπάρχει και κάπου αποθηκευμένο σε Η/Υ, ή σε σκληρούς δίσκους για να διασφαλίζεται η διατήρησή του σε κάθε ηλεκτρονικό κίνδυνο(backup). Η βάση όμως μιας ψηφιακής συλλογής είναι το Διαδίκτυο με τις υποδομές και τα εργαλεία του για την αποθήκευση, οργάνωση και διαχείριση των τεκμηρίων. Ο παγκόσμιος Ιστός ή www αποτελεί αποτέλεσμα μιας προσπάθειας για άμεση επικοινωνία και ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ φυσικών επιστημόνων που εργάζονταν σε διαφορετικά πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο. Είναι μια τεράστια ψηφιακή συλλογή, όπου κάθε τεκμήριο μπορεί μέσω Linksυπερσυνδέσεων, που θυμίζουν την κλασσική παραπεμπτική υποσημείωση, να συνδέεται με άλλα τεκμήρια 139. Τα τεκμήρια που αποθηκεύονται και προβάλλονται γίνονται συμβατικά τεκμήρια που έχουν ψηφιοποιηθεί ή νέο ψηφιακό υλικό. Το υλικό αυτό περιλαμβάνει πέραν του αγιογραφικού Λόγου, τον αποκαλυπτικό λόγο των Πατέρων, αλλά και τα συγγράμματα της κλασσικής ελληνιστικής αρχαιότητας, που αποτελούν το τρίπτυχο του λόγου 140. Πέραν όμως της γενικής θεώρησης του Διαδικτύου ως ψηφιακής συλλογής έχουν γίνει και πολλές προσπάθειες από τον χώρο των βιβλιοθηκών και της πληροφόρησης, για τη δημιουργία επιμέρους συνδεδεμένες στο διαδίκτυο ψηφιακές συλλογές (π.χ. TLG). Συνδεδεμένες στο διαδίκτυο ψηφιακές συλλογές αποτελούν επίσης τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (π.χ. facebook) και τα μέσα κοινωνικής κοινοποίησηςαναπαραγωγής (π.χ. youtube). Η μορφή των αρχείων είναι κείμενα, εικόνες, ήχος και βίντεο. Σε πολλές ψηφιακές συλλογές τα τεκμήρια αποτελούν «Ανοιχτά Δεδομένα» 141 και παρέχονται με «ανοιχτή πρόσβαση» 142, ενω σε άλλες η πρόσβαση γίνεται με συνδρομή. 139 Βλ. ΜΠΩΚΟΣ, Εισαγωγή, σσ Βλ. ΜΥΡΙΔΗΣ, Ψηφιακή επεξεργασία, σ «Ανοικτό περιεχόμενο: Είναι οποιοδήποτε περιεχόμενο [Ι] το οποίο είτε εμπίπτει στο Ν.2121/1993 "Πνευματική ιδιοκτησία, συγγενικά δικαιώματα και πολιτιστικά θέματα" και διατίθεται με τέτοια άδεια, ώστε οποιοσδήποτε να μπορεί να το χρησιμοποιεί και να το αναδιανέμει στην ίδια μορφή ή τροποποιημένο, με μοναδικό περιορισμό την αναφορά στην πηγή ή την παρόμοια διανομή, είτε [ΙΙ] επί του οποίου δεν υφίστανται δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας 52

54 Στην Ελλάδα το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (EKT) πραγματοποίησε τη λειτουργία και ανάπτυξη του openarchives.gr 143, που αποτελεί μια ιστοσελίδα αναζήτησης σε ελληνικό ψηφιακό περιεχόμενο επιστήμης και πολιτισμού από 79 συλλογές και 56 φορείς. Οι συλλογές αφορούν Ιδρυματικά Αποθετήρια Φορέων Έρευνας, Περιοδικά, Ψηφιακά Αρχεία και Ειδικές Συλλογές και το Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών 144. Οι Φορείς που συμμετέχουν είναι Πανεπιστήμια / ΑΤΕΙ, Φορείς Πολιτισμού, Ερευνητικά Κέντρα, Δημόσιες και Δημοτικές Βιβλιοθήκες, Εκπαιδευτικοί Φορείς, Θρησκευτικοί και Εκκλησιαστικοί Φορείς, Επιστημονικές Εταιρείες και Δημόσιοι Φορείς. [ΙΙΙ] για το οποίο έχει παρέλθει ο χρόνος διάρκειας της Πνευματικής Ιδιοκτησίας. Στις περιπτώσεις II και ΙΙΙ, το περιεχόμενο ανήκει στο Δημόσιο Τομέα», [προσπ ]. 142 «Είναι η ελεύθερη, άμεση, διαρκής και απαλλαγμένη από τέλη διαδικτυακή πρόσβαση σε ψηφιακό ακαδημαϊκό και επιστημονικό περιεχόμενο. Οι αναγνώστες και χρήστες του διαδικτύου μπορούν να χρησιμοποιούν ελεύθερα το διατιθέμενο υλικό για ερευνητικούς, εκπαιδευτικούς και άλλους σκοπούς. Πρωταρχικός σκοπός της κίνησης της Ανοικτής Πρόσβασης είναι η διευκόλυνση της ανταλλαγής επιστημονικών πληροφοριών», [προσπ ] [προσπ ] [προσπ ]. 53

55 2.3 Δημιουργία του πειραματικού ιστότοπου ΛΟΓΟΘΗΚΗ Στο πλαίσιο της μεταπτυχιακής εργασίας δημιουργείται μια πειραματική ιστοσελίδα (αναζήτησης ευρετηρίασης) και όχι βάσης δεδομένων (συλλογή), καθώς, όπως αναφέραμε, για κάθε τεκμήριο θα πρέπει να παρέχεται η έγγραφη άδεια χρήσης του 145 από τον κάτοχο των δικαιωμάτων ή από τους κληρονόμους του. Σκοπός του ιστότοπου ευρετηρίασης είναι να βοηθήσει τους ερευνητές στην αναζήτηση ομιλιών και να αναδείξει τη σημασία που έχουν για την επιστήμη της Θεολογίας και ειδικότερα του κλάδου της Πατρολογίας οι ομιλίες των εσχάτων χρόνων. Ο ιστότοπος αυτός εντάσσεται στην κατηγορία Portal (Πύλη) που βασικός στόχος του ιστότοπου είναι η συγκέντρωση πολλών χρήσιμων πληροφοριών, δηλαδή προτείνει, παραπέμπει και χρησιμοποιεί άλλες ιστοσελίδες ή υπηρεσίες άλλων, ώστε να έχει μέσα του συγκεντρωμένα τα πάντα. Επιμέρους στάδια αυτής της προσπάθειας είναι: 1. Δημιουργία μιας δυναμικής ιστοσελίδας βασισμένης σε ανοιχτό λογισμικό (ΕΛ/ΛΑΚ) με CMS (Content Management System) την Joomla και διαφόρα εργαλεία-εφαρμογές 145 Το πρόβλημα της ελεύθερης ή μη χρήσης των τεκμηρίων υφίσταται σε όλους τους κλάδους της έρευνας σε παγκόσμια κλίμακα. Ο Ιστορικός Σακελλαρόπουλος σημειώνει: «Στην ευρύτερη διάσταση του ζητήματος συγκρούονται δυο θεμελιώδεις προσεγγίσεις: εκείνη της ιστορίας και εκείνη της διαφύλαξης του κύρους του δημιουργού αλλά και των όποιων ενδεχόμενων οικονομικών ωφελειών, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις καθορίζουν και την διαχείριση του πνευματικού δικαιώματος. Γίνονται προσπάθειες για να πάψει οριστικά η «ποινικοποίηση» της έρευνας είτε για λόγους ευθυνοφοβίας, είτε για λόγους τήρησης προσχημάτων, είτε λόγω της ύπαρξης κολλημάτων κάθε είδους. Κεντρικό ζήτημα σε μια ενδεχόμενη βελτίωση της νομοθεσίας ίσως να είναι ο σαφής διαχωρισμός των έργων του ανθρώπινου πνεύματος και η απόδοση άλλου, διαφοροποιητικού χαρακτηρισμού, για παράδειγμα μεταξύ: εικαστικού έργου τέχνης, φωτογραφίας, λογοτεχνικού έργου. Εννοώ απλά, επανερχόμενος στο θέμα της ελευθερίας της έρευνας, την ανάγκη διαφορετικής αντιμετώπισης των περιπτώσεων που το αίτημα χρήσης αφορά την επιστημονική μελέτη και την περίπτωση που αφορά την εμπορική χρήση», Τ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, "Οι μελετητές μπροστά στα «κλειστά» αρχεία. Περιορισμοί και ευχέρειες στην πρόσβαση" Πρακτικά ημερίδας Αρχεία και πνευματικά δικαιώματα, Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία, 15 Μαΐου 2013, Θεσσαλονίκη, 2014, σελ.28, [προσπ ]. 54

56 (Modules,Plugins,Templates,Components) που μας βοηθάνε στην πλήρη διαχείρηση της ιστοσελίδας. 2. Δημιουργία εφαρμογής σύνθετης αναζήτησης καθώς όλα αυτά τα μέσα σήμερα παρουσιάζουν αυτά τα αρχεία αλλά με κατηγοριοποίηση μόνο του ομιλητή. Θα μπορεί να αναζητηθεί κάποια ομιλία από ένα ή ταυτόχρονα από πολλά από τα εξής φίλτρα αναζήτησης: Επιλογή κατηγορίας θέματος, Επιλογή θέματος, Επιλογή κατηγορίας θεολόγου, Επιλογή θεολόγου, Επιλογή κατηγορίας αρχείου, Επιλογή τοποθεσίας και Επιλογή δεκαετίας 3. Ο εντοπισμός των ομιλιών- διαδικτυακών διευθύνσεων (URLs). Το πρώτο πρόβλημα του εντοπισμού δημιουργείται σήμερα εξαιτίας του μεγάλου όγκου ομιλιών και της διασποράς τους σε πολλά μέσα. Επίσης είναι πολλά τα αρχεία που αναπαράγονται τα ίδια πολλές φορές σε διαφορετικούς ενημερωτικούς ιστοχώρους, Blogs, μέσα κοινωνικής κοινοποίησης, ιστοχώρους δωρεάν διανομής. «Η ιστοσελίδα είναι ένα αρχείο που περιέχει πληροφορίες προορισμένες για δημοσίευση στον Παγκόσμιο Ιστό (www). Μία ιστοσελίδα είναι προσβάσιμη από ένα Φυλλομετρητή (web browser)» 146. Οι πληροφορίες αυτές είναι, συνήθως, γραμμένες σε κώδικα HTML ή XHTML. Μια ιστοσελίδα μπορεί να περιέχει ένα σύνολο πληροφοριών όπως κείμενα, γραφικά, φωτογραφίες, video, ήχους, χρώματα και πρόσθετα αρχεία. «Ιστότοπος είναι το σύνολο των ιστοσελίδων που είναι συνδεμένες μεταξύ τους με υπερσυνδέσεις (hyperlink) και περιγράφουν μια δραστηριότητα. Το σύνολο των ιστοτόπων που υπάρχουν απαρτίζουν στην ουσία τον Παγκόσμιο Ιστό (www). Οι Web Browsers (φυλλομετρητές) είναι προγράμματα τα οποία μας επιτρέπουν να βλέπουμε ιστοσελίδες στο Internet. Στατικές ιστοσελίδες είναι οι ιστοσελίδες που δημιουργούνται 146 ΜΑΡΚΑΤΣΕΛΑΣ- ΞΑΡΧΑΚΟΣ, Μαθαίνετε εύκολα Joomla, σ

57 τοπικά στον υπολογιστή μας συγγράφοντας κώδικα HTML» 147. Μία ιστοσελίδα για να μπορεί να λειτουργεί, θα πρέπει να είναι αποθηκευμένη σε κάποιον Web Server. Ο Web Server είναι, στην ουσία, ο υπολογιστής εκείνος ο οποίος αναλαμβάνει να δημοσιεύει την ιστοσελίδα στο διαδίκτυο. Οι στατικές ιστοσελίδες παραμένουν πολύ εύκολες στην κατασκευή τους, αλλά πολύ δύσκολες στην ανανέωσή τους. Αυτό συμβαίνει επειδή, όταν θέλουμε να προσθέσουμε ή να αλλάξουμε το περιεχόμενό τους, πρέπει να ανοίξουμε το κατάλληλο πρόγραμμα, να κάνουμε τις αλλαγές που θέλουμε, να αποθηκεύσουμε και, στη συνέχεια, να "ανεβάσουμε" στον Web Server τις νέες σελίδες με τις αλλαγές. Σε αντίθεση με τις στατικές, οι δυναμικές ιστοσελίδες δεν δημιουργούνται στον υπολογιστή μας, αλλά απ' ευθείας στον Web Server. Δίνοντας τις κατάλληλες εντολές οι ιστοσελίδες μπορούν να αλλάξουν, να διαγραφούν ή να προστεθούν νέες. Και όλα αυτά χρησιμοποιώντας μία φιλική στο χρήστη περιοχή διαχείρισης τόσο απλή όσο μία εφαρμογή επεξεργασίας κειμένου 148. To Joomla λοιπόν, είναι μία εφαρμογή που χειρίζεται δηλαδή δυναμικά το περιεχόμενο των ιστοσελίδων. To Joomla αποτελεί ένα Σύστημα Διαχείρισης Περιεχομένου (ΣΔΠ), μία εφαρμογή που χρησιμοποιείται για να δημιουργήσει, να επεξεργαστεί, να διαχειριστεί και να δημοσιεύσει ιστοσελίδες στο διαδίκτυο. To Joomla είναι ελεύθερο λογισμικό, μπορεί να χρησιμοποιηθεί, να αντιγραφεί, να μελετηθεί, να τροποποιηθεί και να αναδιανεμηθεί χωρίς περιορισμό. To Joomla αποτελείται από: Το δημόσιο τμήμα (Front End) To δημόσιο τμήμα είναι, στην ουσία, αυτό που βλέπει ο τελικός χρήστης. Την περιοχή διαχείρισης (Back End) Μέσα από την περιοχή διαχείρισης ο Διαχειριστής μπορεί να προσθέτει περιεχόμενο. 147 ΜΑΡΚΑΤΣΕΛΑΣ- ΞΑΡΧΑΚΟΣ, Μαθαίνετε εύκολα Joomla, σ Βλ. ΜΑΡΚΑΤΣΕΛΑΣ- ΞΑΡΧΑΚΟΣ, Μαθαίνετε εύκολα Joomla, σ

58 Τα εργαλεία του Joomla είναι: Μενού (Menu) Τα μενού είναι τα αντικείμενα, με τα οποία ο χρήστης μπορεί να πλοηγείται στην ιστοσελίδα. Εφαρμογές (Components) Οι εφαρμογές χρησιμοποιούνται για να μπορεί το Joomlal να επεκτείνεται. Ενθέματα (Modules) Τα ενθέματα είναι τα "κουτιά", μέσα στα οποία εμφανίζονται τα περιεχόμενα στο Δημόσιο τμήμα. Πρόσθετα (plug-ins) Τα πρόσθετα είναι κομμάτια κώδικα, τα οποία εκτελούν κάποιες ειδικές λειτουργίες. Πρότυπα (Templates) Τα πρότυπα χρησιμεύουν για να διαχωριστεί το περιεχόμενο από την εμφάνιση και ορίζουν γενικά όλη τη σχεδίαση της ιστοσελίδας 149. Εκτός από τον Web Server ένας ιστότοπος χρειάζεται και ένα Domain Name. Τα Domain Names είναι στην ουσία οι ταυτότητες-διευθύνσεις των ιστοσελίδων. Εάν το Domain Name που πληκτρολογούμε είναι υπαρκτό, ο Web Browser εμφανίζει τη συγκεκριμένη ιστοσελίδα 150. Ο ιστότοπος ΛΘ είναι μια υπηρεσία που παρέχεται δωρεάν για ερευνητικούς και πνευματικούς σκοπούς. Δεν έχει καμία εμπορική χρήση και φιλοξενείται δωρεάν σε πανεπιστημιακό Server με πανεπιστημιακό Domain μέσω της υπηρεσίας "Φιλοξενία Ιστοχώρων Μονάδων". «Η υπηρεσία Φιλοξενίας Ιστοχώρων Μονάδων του Κέντρου Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης (ΚΗΔ) παρέχει την δυνατότητα φιλοξενίας δυναμικών ιστοσελίδων στο δίκτυο του ΑΠΘ, σε μονάδες και δράσεις που απαιτούν αξιοπιστία και ασφάλεια στην παρουσία του ιστοχώρου τους στο διαδίκτυο, με τεχνογνωσία και εξοπλισμό που δεν μπορούν να 149 Βλ. ΜΑΡΚΑΤΣΕΛΑΣ- ΞΑΡΧΑΚΟΣ, Μαθαίνετε εύκολα Joomla, σ Βλ. ΜΑΡΚΑΤΣΕΛΑΣ- ΞΑΡΧΑΚΟΣ, Μαθαίνετε εύκολα Joomla, σ

59 εξασφαλίσουν οι ίδιες με τα μέσα που διαθέτουν. Οι ιστοχώροι υπομονάδων και δράσεων του ΑΠΘ φιλοξενούνται για τρία χρόνια. Ο υπεύθυνος του ιστοχώρου, αφού ενημερωθεί με για την επικείμενη λήξη του, μπορεί να αιτηθεί την παράταση της φιλοξενίας» 151. Στο εξειδικευμένο αυτό περιβάλλον μπορεί να γίνει εγκατάσταση δυναμικών ιστοσελίδων και web εφαρμογών (π.χ. joomla, wordpress, drupal κ.ά) μέσω της πλατφόρμας hosted5.auth 152. Το Δημόσιο τμήμα (Front End) έχει ως εξής: Όσο ο ιστότοπος είναι υπό κατασκευή δεν είναι δημοσιευμένος και για να έχει κάποιος πρόσβαση θα πρέπει να γνωρίζει τους κωδικούς. Μόλις εισέλθει βλέπει την αρχική σελίδα. (για δοκιμή Όνομα test, Κωδικός test) [προσπ ] [προσπ ]. 58

60 Η αρχική σελίδα περιλαμβάνει: 1.Το Μενού (Menu) πλοήγησης με επιλογές "ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ" "ΣΥΝΘΕΤΗ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ" "ΘΕΜΑΤΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ" "ΟΜΙΛΗΤΕΣ" "ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ" 2.Το κείμενο γνωριμίας με τους επισκέπτες: «Η ΛΟΓΟΘΗΚΗ είναι ένας πειραματικός ιστότοπος που παρέχει την υπηρεσία αναζήτησης και ευρετηρίασης ομιλιών ορθόδοξου περιεχομένου. Αναζητεί, ταξινομεί και αναδημοσιεύει διαδικτυακές διευθύνσεις (URLs) που παραπέμπουν σε δημόσιες ιστοσελίδες τρίτων οι οποίες νόμιμα φιλοξενούν και μεταδίδουν οπτικοακουστικά έργα (ηχητικά αρχεία ή βίντεο αρχεία). Τα αρχεία αυτά δεν φιλοξενούνται ούτε και προβάλλονται από το ίδιο τον ιστότοπο ΛΟΓΟΘΗΚΗ. Πατώντας τη λέξη εδώ που περιέχει υπερσύνδεση (link) και βρίσκεται σε κάθε καρτέλα στο ευρετήριο του ΛΟΓΟΘΗΚΗ μεταφέρεστε ή συνδέεστε αυτόματα με τους ιστότοπους τρίτων» Τα Ενθέματα (Modules) "ΝΕΟΙ ΛΟΓΟΙ" "ΔΗΜΟΦΙΛΕΙΣ ΛΟΓΟΙ"

61 Στο ένθεμα "ΝΕΟΙ ΛΟΓΟΙ" παρουσιάζονται οι τελευταίες ομιλίες που έχουν προστεθεί στον ιστότοπο. Στο ένθεμα "ΔΗΜΟΦΙΛΕΙΣ ΛΟΓΟΙ" παρουσιάζονται ομιλίες που έχουν αναζητήσει περισσότερες φορές οι επισκέπτες του ιστότοπου. 4. Οι όροι χρήσης Κάθε ιστότοπος καταρτίζει όρους χρήσης για να είναι σαφές το νομικό πλαίσιο στο οποίο λειτουργεί. Από το Μενού (Menu) πλοήγησης μπορεί ο επισκέπτης να επιλέξει την "ΣΥΝΘΕΤΗ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ". Εδώ είναι το εργαλείο σύνθετης αναζήτησης, όπου μπορεί να αναζητηθεί κάποια ομιλία από ένα ή ταυτόχρονα από πολλά από τα εξής φίλτρα αναζήτησης: Επιλογή κατηγορίας θέματος, Επιλογή θέματος, Επιλογή κατηγορίας θεολόγου, Επιλογή θεολόγου, Επιλογή κατηγορίας αρχείου, Επιλογή τοποθεσίας και Επιλογή δεκαετίας. Για κάθε μια ομιλία έχει δημιουργηθεί μια ψηφιακή καρτέλα με τις παραμέτρους της ομιλίας για να λειτουργεί η σύνθετη αναζήτηση. Εκτός από τα φίλτρα αναζήτηση μπορεί να προκύψει το ίδιο αποτέλεσμα και από το πεδίο "Αναζήτηση". Εδώ μπορούμε να αναζητήσουμε ομιλίες βάση του τίτλου ή μέρους του τίτλου τους ή του αριθμού καταλόγου ΛΘ του ιστότοπου. Όταν θέλουμε να ορίσουμε νέα δεδομένα αναζήτησης πατάμε το κουμπί "ΚΑΘΑΡΙΣΜΟΣ". Ο επιλογέας αποτελεσμάτων μας δίνει τη δυνατότητα να ορίσουμε πόσα αποτελέσματα 20,25,30, όλα όσα θέλουμε να φαίνονται ανα φύλλο. 60

62 Στη λίστα με τα αποτελέσματα εκτός από το πόσες ομιλίες βρέθηκαν από τα δεδομένα της αναζήτησης παρέχονται οι εξής πληροφορίες ανα ομιλία : Τίτλος, Ομιλητής, Δεκαετία, Κατηγορία, Εμφανίσεις και Θέματα. Όταν ο επισκέπτης επιλέξει μια ομιλία από τη λίστα και μπει μέσα στην καρτέλα παρέχονται οι εξής πληροφορίες: Τίτλος, Κατηγορία, Ομιλητής, Κατηγορία ομιλητή, Πηγή, Κατηγορία αρχείου, Τοποθεσία, Δεκαετία, Εμφανίσεις και Θέματα. Κάτω αριστερά δίνεται η υπερσύνδεση για το Αρχείο με τη λέξη εδώ, καθώς και η επισήμανση ότι με τη χρησιμοποίηση της υπερσύνδεσης ο επισκέπτης έχει ενημερωθεί για τους όρους χρήσης και μεταφέρεται σε άλλο ιστότοπο. Σε πλήκτρο με όνομα "ΑΝΑΦΟΡΑ ΕΣΦΑΛΜΕΝΗΣ ΥΠΕΣΥΝΔΕΣΗΣ (LINK)" 61

63 δίνεται η δυνατότητα στους επισκέπτες να ενημερώσουν τους διαχειριστές του ιστότοπου ότι οι υπερσυνδέσεις που παραπέμπουν σε δημόσιες ιστοσελίδες τρίτων δεν λειτουργούν, ή έχουν κάποιο πρόβλημα. Από το Μενού (Menu) πλοήγησης μπορεί ο επισκέπτης να επιλέξει "ΘΕΜΑΤΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ". Εδώ συμπληρωματικά ως προς τη σύνθετη αναζήτηση, που μπορεί ο επισκέπτης να επιλέξει ομιλία ανα Θέμα, του δίνεται η δυνατότητα να επιλέξει Θέμα βλέποντας οπτικά όλα τα Θέματα μαζί με αλφαβητική ταξινόμηση. Από το Μενού (Menu) πλοήγησης μπορεί ο επισκέπτης να επιλέξει "ΟΜΙΛΗΤΕΣ" Εδώ παρουσιάζονται οι σύντομοι βίοι των ομιλητών με αλφαβητική ταξινόμηση. 62

64 Από το Μενού (Menu) πλοήγησης μπορεί ο επισκέπτης να επιλέξει την "ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ" Η φόρμα επικοινωνίας δίνει την δυνατότητα στον επισκέπτη να έρθει σε επαφή με τους διαχειριστές του ιστότοπου και να τους ενημερώσει για νέες διαδικτυακές διευθύνσεις (URLs) από ορθόδοξες ομιλίες που έχει εντοπίσει. 63

65 Για να εισέρθει κάνεις στη Περιοχή διαχείρισης (Back End) θα πρέπει να γνωρίσει τους κωδικούς πρόσβασης. Πέραν του κώδικα του Συστήματος Διαχείρισης Περιεχομένου (ΣΔΠ) Joomla για στήσουμε την βάση δεδομένων ευρετηρίασης ομιλιών ορθόδοξου περιεχομένου χρησιμοποιήσαμε και την Εφαρμογή (Component) "Alexandria Book Library". Η συγκεκριμένη Εφαρμογή είναι είναι ελεύθερο λογισμικό που μπορεί να χρησιμοποιηθεί, να αντιγραφεί, να μελετηθεί, να τροποποιηθεί και να αναδιανεμηθεί χωρίς περιορισμό. Αρχικά είναι κατασκευασμένη για βάσεις δεδομένων βιβλιοθηκών. Με τις κατάλληλες τροποποιήσεις και μεταφράσεις λειτουργεί τώρα σαν ευρετήριο ορθόδοξων ομιλιών. 64