ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΚΑΚΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΑΛΕΡΗ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΑΛΕΡΗ, αναπλ. καθηγήτρια ΠΑΥΛΟΣ ΚΟΝΤΟΣ, καθηγητής ΠΑΤΡΑ 2017

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Από νωρίς κατάλαβα ότι η σκέψη του γερμανού φιλοσόφου Martin Heidegger αποτελούσε έναν ανοίκειο - όσο και οικείο -, για μένα, τρόπο του σκέπτεσθαι. Θεώρησα ότι στα γραπτά του ξετυλίγεται μια διαφορετική δυνατότητα της σκέψης, μια νέα οδός, η οποία ως ξένη με καλούσε να τη διασχίσω. Αυτή η περιέργεια λίγο-πολύ είναι το αίτιο για τη συγγραφή αυτής της εργασίας, η οποία αποτελεί μια περιπλάνηση στη σκέψη του φιλοσόφου και μαζί μια προσπάθεια για την κατανόησή της. Μια κατανόηση του ανοίγματος που επιχειρεί η σκέψη στον κόσμο και ταυτόχρονα ένα άνοιγμα στην κατανόηση του - άνοιγμα το οποίο εμφανίζεται μάλλον ως αίνιγμα. Όσο προχωρούσε η έρευνά μου στον Heidegger, τόσο περισσότερο ένιωθα ότι η σκέψη του με αφορά, καθιστώντας τελικά τη σχέση μου μαζί της επείγουσα. Μια σκέψη που έρχεται από μακριά, με επιρροές από το ρεύμα του γερμανικού ρομαντισμού, και που μέσα από μετασχηματισμούς που επιχειρεί καθίσταται ουσιωδώς επίκαιρη, χωρίς να καταλήγει αναλώσιμη. Όλα αυτά, όμως, δε θα μπορούσαν να συμβούν χωρίς την πολύτιμη βοήθεια της επιβλέπουσας καθηγήτριάς μου, Αικατερίνης Καλέρη, η οποία αρχικά με βοήθησε να προσδιορίσω το θέμα της εργασίας και έπειτα μου έθεσε το βασικό ερευνητικό και κριτικό ερώτημα που εξετάζω εδώ. Επίσης, νιώθω την ανάγκη να πω ότι αφιέρωσε χρόνο και κόπο τόσο για γίνει δυνατή η εκπόνηση μιας επιστημονικά δόκιμης εργασίας, όσο και για να καταστήσει τη διαδικασία της συγγραφής της διπλωματικής αυτής εκπαιδευτικό γεγονός. Πέραν, όμως, της πανεπιστημιακής διαδικασίας: όταν η σκέψη μου έκλεινε στην ακαμψία της, μέσα από τις πολύωρες συζητήσεις και τη συνεργασία μας, επανερχόταν στην αρχική της κατάσταση, σε αυτό το ανοιχτό και πλαστικό ὀρέγεσθαι. Η επιμονή της, ακόμη, στη λεπτομέρεια και η ανάγκη της να βρει μια αρχή ενότητας σε ό, τι συναντά, με έκαναν και εμένα να στέκομαι πιο επίμονα στο καθετί, είτε αυτό είναι ένα κείμενο, είτε οτιδήποτε άλλο με περιτριγυρίζει, και να αντιλαμβάνομαι τον πλούτο που κρύβει μέσα του και που συνήθως βιαστικά προσπερνούμε. Για όλα αυτά την ευχαριστώ εκ βάθους καρδίας. Θέλω, τέλος, να ευχαριστήσω τον κ. Παύλο Κόντο, για τις σημαντικές του παρατηρήσεις σε διάφορα σημεία, οι οποίες μου δημιούργησαν και την ανάγκη να τα επεξεργαστώ καλύτερα. Χρήστος Γιαννακάκης, Πάτρα 2017

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος... 2 Εισαγωγή Η επικρατούσα θεώρηση του λόγου: νεωτερική παράδοση Η ανθρώπινη ύπαρξη ως ένα εδώ μέσα στον κόσμο Θεμελιώδεις δομές του εδώ-είναι ως ενείναι Το κατανοείν ως σύνδεση του εδώ προς το εκεί Η ερμήνευση ως ποιείν Η ποιητική λειτουργία της ομιλίας Το ομιλείν ως αληθεύειν Ομιλία και γλώσσα Κατοικείν και κτίζειν Η ανθρώπινη ύπαρξη ως κατοικείν Από το ενείναι και την ερμήνευση στο κατοικείν και το κτίζειν Το κτίζειν ως συλλέγειν Συνοπτικά για τα εννοιολογικά πλαίσια στο όψιμο δοκίμιο Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι Το παράδειγμα της γέφυρας Συμπεράσματα Βιβλιογραφία... 37

4 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο τίτλος της εργασίας Ποιείν και λέγειν στον Martin Heidegger μπορεί να λειτουργήσει παραπλανητικά καθώς μοιάζει να υπόσχεται μία ανάλυση του περιεχομένου των εννοιών του ποιείν και του λέγειν, όπως αυτές εμφανίζονται στο έργο του Μάρτιν Χάιντεγγερ. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό που επιχειρείται είναι να ερευνηθεί μια πιθανή σχέση αυτών των δύο εννοιών, στο έργο του γερμανού φιλοσόφου, η οποία θα εξηγούσε με πληρέστερο τρόπο και την κάθε μία έννοια ξεχωριστά. Για να καταστεί το παραπάνω δυνατό η παρούσα εργασία θα εστιάσει την έρευνα του πεδίου των εννοιών αυτών στο Είναι και Χρόνος και ιδιαίτερα στις παραγράφους 7Β και 31 έως 34, καθώς και σε σημεία από τη διάλεξη Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι. Παρά το γεγονός ότι τα δύο έργα που εξετάζονται ανήκουν σε διαφορετικές περιόδους της σκέψης του γερμανού φιλοσόφου, προερχόμενα πριν και μετά την αποκαλούμενη στροφή [Kehre] αντιστοίχως, στην εργασία προσπαθούμε να ελέγξουμε κατά πόσο είναι δυνατόν να γίνουν συσχετισμοί ανάμεσα σε αυτά, οι οποίοι θα ήταν σε θέση να φωτίσουν τις έννοιες που μας απασχολούν μέσα από συστηματικές σχέσεις ανάμεσα στην λεγόμενη πρώιμη και ύστερη φάση της σκέψης του Χάιντεγγερ. Έτσι θα δείξουμε συστηματικές συνδέσεις που εμφανίζονται μεταξύ αυτών και άλλων, συναφών με αυτές, εννοιών ανάμεσα στο Είναι και Χρόνος και το Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι. Ως προς τις βασικές έννοιες που επεξεργαζόμαστε: το ποιείν δεν αντιστοιχεί σε ορολογία του ίδιου του Χάιντεγγερ στα έργα που εξετάζουμε. Ο Χάιντεγγερ δε χρησιμοποιεί τον όρο ποιείν, αλλά εισάγεται στην εργασία καθώς μπορούμε να συγκεντρώσουμε κάτω από αυτή την έννοια ένα κομμάτι της σκέψης του, το οποίο μελετάμε. Με την έννοια του ποιείν εννοούμε τη διαδικασία της κατασκευής ή της δημιουργίας, της παραγωγής δηλαδή ενός έργου. Η έννοια του έργου, όμως, πρέπει να κατανοηθεί εδώ με έναν ευρύ τρόπο καθώς στην πραγματικότητα κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα αποτελεί έργο. Τόσο ένα καλλιτέχνημα όσο και η κατασκευή μιας οικίας ή μια θρησκευτική τελετουργία προσδιορίζονται ουσιωδώς ως έργα.

5 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 5 Το λέγειν είναι η ρηματική ετυμολογική προέλευση της λέξης λόγος, που ως μια βασική φιλοσοφική έννοια έχει διερευνηθεί σε όλη την ιστορία της φιλοσοφίας. Με την μορφή των πρωταρχικών ρηματικών τύπων στη μορφή των απαρεμφάτων σηματοδοτούμε ήδη στον τίτλο της εργασίας την ανάγκη να μην προδικάσουμε οντολογικά το πεδίο διερεύνησης, διατηρώντας έτσι τον επιτελεστικό χαρακτήρα της ενέργειας, που δηλώνεται από το ρήμα, έναντι του τετελεσμένου αποτελέσματος, στο οποίο μπορούν να παραπέμπουν τα αντίστοιχα ουσιαστικά. Έχοντας ως αφετηρία την κριτική του Χάιντεγγερ στις νεωτερικές ερμηνείες της έννοιας του λόγου, που σε όλες τις ποικίλες εκδοχές τους περιορίζουν το λόγο στο πεδίο των παραστάσεων, εννοιών ή προτάσεων και δημιουργούν έτσι ένα αγεφύρωτο χωρισμό του λόγου από τα πράγματα, στα οποία αυτός αναφέρεται, η εργασία επιχειρεί να ανιχνεύσει μια πρωταρχική έννοια του λόγου, την οποία εισηγείται ο Χάιντεγγερ και η οποία αποκαθιστά κατά κάποιον τρόπο την ενότητα ανάμεσα στο λόγο και τα πράγματα. Σύμφωνα με την ερμηνεία που υποστηρίζεται στην εργασία, η ενότητα αυτή μεταξύ του λόγου και των πραγμάτων, διαμεσολαβείται μέσω μιας έννοιας του λέγειν, που αναπτύσσεται από τον Χάιντεγγερ σε συνάφεια με μια έννοια του ποιείν. Αυτή την έννοια του ποιείν θα την εντοπίσουμε τόσο στο Είναι και Χρόνος (1927), στην έννοια της ερμηνείας, όσο και στη διάλεξη Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι (1951), μέσα από την έννοια του κτίζειν. Με αυτό το σκεπτικό, ως υπόθεση εργασίας, υποστηρίζεται ότι ο Χάιντεγγερ συναρτά ουσιωδώς το λέγειν με το ποιείν και ανάγει το ποιείν σε βασική λειτουργία της ανθρώπινης ύπαρξης. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται μια παρουσίαση της έννοιας του λόγου όπως την επεξεργάστηκε η νεωτερική παράδοση. Εκεί θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε τον τρόπο με τον οποίο η νεωτερική εποχή σκέφτηκε το λόγο αποκομμένο από τα πράγματα. Στο δεύτερο κεφαλαίο θα δείξουμε ότι ο Χάιντεγγερ, μέσω της ιδέας της κοσμικότητας και του ενείναι, σκέφτεται την ανθρώπινη ύπαρξη εξ αρχής μαζί με τα πράγματα. Όπως θα υποστηρίξουμε, εκκινώντας από την αντίληψη ότι η ανθρώπινη ύπαρξη είναι η αξίωση για ένα εδώ, ο Χάιντεγγερ δίνει έμφαση στην εμπράγματη χωρική ενσωμάτωση της ανθρώπινης ύπαρξης, η οποία διέπεται πάντα από ένα ενδιαφέρον για όλα αυτά που υπερβαίνουν το εδώ και βρίσκονται υπ αυτήν την έννοια ως ένα εκεί.

6 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 6 Στο τρίτο κεφάλαιο θα μελετηθούν βασικά χαρακτηριστικά του τρόπου, με τον οποίο ο άνθρωπος υπάρχει σε μια άρρηκτη σύνδεση με τα πράγματα. Έτσι θα επεξεργαστούμε την χαϊντεγγεριανή έννοια του κατανοείν, ως το σημείο της επαφής του εδώ με το εκεί έννοια η οποία βρίσκεται πάντοτε σε σύνδεση με αυτή της ερμηνείας. Η εργασία θα προσπαθήσει να αναδείξει την κεντρική σημασία της ερμηνείας στο Είναι και Χρόνος, αφού θα υποστηριχθεί ότι αυτή νοείται πρωταρχικά ως διαδικασία του ποιείν. Τέλος, στο κεφάλαιο αυτό θα ερευνήσουμε τις συνέπειες των παραπάνω θέσεων στην έννοια του λόγου. Στο τέταρτο κεφάλαιο θα επιχειρηθεί μια επεξεργασία της διάλεξης Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι. Πιο συγκεκριμένα, θα προσπαθήσουμε να δείξουμε τις συστηματικές της συνδέσεις με το Είναι και Χρόνος και συγκεκριμένα να δείξουμε ότι η έννοια του κτίζειν δεν αποτελεί παρά μια περεταίρω επεξεργασία αυτού που στο Είναι και Χρόνος χαρακτηρίστηκε ως ερμηνεία. Κατά συνέπεια, διαβάζοντας τον Χάιντεγγερ προς τα πίσω, θα βγάλουμε το συμπέρασμα ότι η ερμηνεία είναι βασικός τρόπος με τον οποίον η ύπαρξη υπάρχει. Τέλος θα δείξουμε ότι ο λόγος, όπως τον επεξεργάζεται ο Χάιντεγγερ στη διάλεξη αυτή, παράγεται ως συλλέγειν μέσα στο κτίζειν, δηλαδή στο ποιείν, και ότι η δυνατότητα του λόγου συνδέεται άρρηκτα με το τελευταίο. Η παρούσα εργασία επικεντρώνεται περισσότερο σε μια πρωτογενή ανάλυση των χαιντεγγεριανών κειμένων. Η εκτενής ειδική βιβλιογραφία που παρατίθεται στο τέλος της εργασίας είναι το αποτέλεσμα μιας πρώτης βιβλιογραφικής έρευνας πεδίου στο ζήτημα αυτό. Για τους στόχους της παρούσας εργασίας δε γίνεται συστηματική χρήση της έως τώρα συζήτησης της έρευνας πάνω στα θέματα αυτά. Έτσι χρησιμοποιείται μόνο υποστηριχτικά, όπου αυτό είναι δυνατό και κρίνεται σκόπιμο.

7 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 7 1. Η επικρατούσα θεώρηση για το λόγο: η νεωτερική παράδοση Πρώτη αναφορά σε έννοιες του λέγειν, εντός του Είναι και Χρόνος (ΕκΧ), γίνεται στην παράγραφο 7Β του έργου. Εκεί ο Χάιντεγγερ, στο πλαίσιο μιας εξήγησης της φαινομενολογικής μεθόδου του έργου, κρίνει αναγκαίο να σχολιάσει την έννοια του λόγου και να διαχωρίσει σε μια πρώτη προσέγγιση τον τρόπο, με τον οποίο θα χρησιμοποιήσει ο ίδιος την έννοια αυτή έναντι των γνωστών από τη φιλοσοφική παράδοση ερμηνειών της. Για τον Χάιντεγγερ, η φιλοσοφία παραδοσιακά, στο σύνολό της, επεξεργάζεται το λόγο, παρά τις πολλές και διαφορετικές θεωρήσεις που αναπτύχθηκαν στην πορεία της ιστορίας της, στην προοπτική ενός χωρισμού του από τα ίδια τα πράγματα. Η γλώσσα είτε ως εργαλείο είτε ως εκδήλωση του λόγου ακολουθεί αυτόν το χωρισμό. Όπως σημειώνει ο Χάιντεγγερ στην παράγραφο 7Β του Είναι και Χρόνος, στις διάφορες θεωρίες που απαντώνται ιστορικά ο λόγος μεταφράζεται ως λογικότητα (Vernunf), κρίση, έννοια, ορισμός, αιτία, σχέση1. Σε όλες αυτές τις εκδοχές, ο λόγος θεωρείται, ως φορέας ιδεατών παραστάσεων, οντολογικά διακριτός από τα πράγματα στα οποία αναφέρεται και τα οποία περιγράφει ή εξηγεί. Στον Κάντ, για παράδειγμα, ο λόγος είναι η μορφή υπό την οποία καθίσταται δυνατή η γνώση ενός αντικειμένου που υφίσταται ως τέτοιο στον εξωτερικό κόσμο, ανεξάρτητου από το γνωρίζον υποκείμενο. Η άποψη αυτή για το λογικό και μαζί γλωσσικό φαινόμενο, που διατηρείται και στη σύγχρονη αναλυτική σημασιολογία, αντιμετωπίζει τη γλώσσα ως ένα εργαλείο αναφοράς σε ένα πεδίο ανεξάρτητων εξωγλωσσικών αντικειμένων, τα οποία υπάρχουν μέσα σε έναν κόσμο που είναι ήδη αρθρωμένος, πριν την επέμβαση του γλωσσικού υποκειμένου: Οι γλωσσικές εκφράσεις έχουν το εκάστοτε νόημα επειδή αντιπροσωπεύουν πράγματα σημαίνουν ό, τι αντιπροσωπεύουν. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, οι λέξεις είναι σαν ετικέτες είναι σύμβολα που αναπαριστούν, υποσημαίνουν, κατονομάζουν, υποδηλώνουν στοιχεία του κόσμου ή αναφέρονται σε αυτά 2. Η εκ των προτέρων άρθρωση του κόσμου, που αποτελεί μεταφυσική παραδοχή, σημαίνει την ύπαρξη διακριτών αντικειμένων στον εξωτερικό κόσμο, τα οποία υφίστανται ως τέτοια ανεξάρτητα από το γλωσσικό υποκείμενο και από τον ίδιο το λόγο. 1 M. Heidegger, Είναι και Χρόνος (μτφρ. Γ. Τζαβάρας), Δωδώνη, Αθήνα 1978, σελ. 70/32 (σελ. στην ελληνική έκδοση/σελ. στο γερμανικό πρωτότυπο). 2 Lycan William G., Φιλοσοφία της γλώσσας (μτφρ. Γ. Μαραγκός), Gutenberg, Αθήνα 2007, σελ. 23

8 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 8 Εκτός από την αναφορά του στη συνολική νεωτερική παράδοση ο ίδιος ο Χάιντεγγερ αναφέρεται και σε μια σύγχρονή του θεωρία περί της κρίσης [Urteilstheorie] 3. Στο πλαίσιο αυτής της θεώρησης ο Χάιντεγγερ σημειώνει ότι ο λόγος έφτασε να σημαίνει και απόφανση, με την απόφανση όμως εν τέλει να ερμηνεύεται απλά ως κρίση 4. Και η έννοια της κρίσης όμως έφτασε, κατά τον Χάιντεγγερ, να αναφέρεται σε αυτό που η σύγχρονη φιλοσοφία της γλώσσας ονομάζει πρόταση, μετά τη γλωσσική στροφή που επιτελέστηκε κατά τον 20 ο αιώνα και η οποία μετέφερε τη συζήτηση από το χώρο της συνείδησης στο πεδίο της γλώσσας. Οι κρίσεις εδώ είναι ισχυρισμοί για καταστάσεις πραγμάτων, όπως αυτοί διατυπώνονται σε προτάσεις. Η πρόταση κατά τον Χάιντεγγερ, ερμηνεύεται είτε ως ένα συνδέειν, είτε ως μια τοποθέτηση 5. Το συνδέειν αυτό παραπέμπει σε μια άποψη σύμφωνα με την οποία η γλώσσα - εννοούμενη ως εργαλείο αναφοράς - επιτελεί μια συνδετική λειτουργία: αφού έχει προϋποθέσει την ύπαρξη ενός εξωγλωσσικού αντικειμένου χ, ανατρέχει σε ένα κατηγόρημα Α και το συνδέει μαζί του μέσω ενός συνδετικού είναι. Από την άλλη, η τοποθέτηση παραπέμπει στην άποψη, κατά την οποία η πρόταση τίθεται έναντι του πράγματος και αξιολογείται με την απόδοση αληθοτιμής: ορθή στην περίπτωση που συμφωνεί, κατά την αντιστοιχία της νόησης και του πράγματος, με το πράγμα, στο οποίο αναφέρεται και λάθος στην αντίθετη περίπτωση. Κατά τη διαδικασία αυτή, η πρόταση «Το χ είναι Α» ανατρέχει στην ιδιότητα Α, και μέσω αυτής της σύνδεσης επιτρέπει στο αναφερόμενο να ιδωθεί ως τούτο ή εκείνο 6. Αντίστοιχα παράγεται και το ψεύδος: «Το χ είναι Β», όπου το χ δεν έχει την ιδιότητα Β. Έτσι, η αλήθεια έχει σημασιολογικό χαρακτήρα, ως ιδιότητα των προτάσεων να αντιστοιχούν ή όχι με τα πράγματα και τις καταστάσεις πραγμάτων, στα οποία αναφέρονται. Όλη αυτή η θεώρηση που διαχωρίζει το λόγο από τα πράγματα, στα οποία αναφέρεται και τα οποία δηλώνει, με την αντίστοιχή της θεωρία για τη γλώσσα, είναι για τον Χάιντεγγερ παράγωγη από στοιχειωδέστερες εκδοχές του λόγου και της γλωσσικότητας που ωστόσο παραμένουν θεμελιώδεις και καθοριστικές για τον τρόπο ύπαρξης του ανθρώπου στον κόσμο. Σε αυτές θα επιχειρήσει να διεισδύσει και να τις αξιοποιήσει στο δικό του φιλοσοφικό πρόγραμμα. Με αυτό το στόχο θα ανατρέξει 3 Βλ. για αυτό υποσημείωση του μεταφραστή στο M. Heidegger, Είναι και Χρόνος (μτφρ. Γ. Τζαβάρας), Δωδώνη, Αθήνα 1978, σελ. 70/32 4 Ο.π. σελ Ο.π. 6 Ο.π. σελ. 72/34

9 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 9 στην αρχαία τους προέλευση γιατί πιστεύει πως είναι πλουσιότερη και καλύπτει το χάσμα που η νεωτερικότητα άνοιξε ανάμεσα στο λόγο και τα πράγματα.

10 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER Η ανθρώπινη ύπαρξη ως ένα εδώ μέσα στον κόσμο Ένα θεμελιώδες αίτημα του Είναι και Χρόνος είναι να επανατοποθετήσει την ανθρώπινη ύπαρξη μέσα στον κόσμο. Η κυρίαρχη αντίληψη στη νεωτερικότητα επεξεργαζόταν τον άνθρωπο είτε σαν ένα σολιψιστικό υποκείμενο, που έχει τη βεβαιότητα της σκέψης του και μόνο, είτε σαν ένα υπερβατολογικό υποκείμενο που ανασυγκροτεί τον κόσμο υπό τους όρους της υποκειμενικότητάς του μέσω a priori κατηγοριών του λόγου. Ο Χάιντεγγερ, αντίθετα, προσπαθεί να σκεφτεί την ανθρώπινη ύπαρξη εξ αρχής μέσα στον κόσμο, σε μια αδιάρρηκτη σύμπλεξη μαζί του. Η σύμπλεξη αυτή είναι ουσιώδης για το είναι τόσο του κόσμου, όσο και της ανθρώπινης ύπαρξης εννοούμενης ως εδώ-είναι. Έτσι, στο Είναι και Χρόνος, τόσο στην παράγραφο 28 που επιχειρείται μια θεματική ανάλυση του ενείναι, όσο και στην παράγραφο 12 όπου γίνεται μια εισαγωγή στην ιδέα της ύπαρξης εν τω κόσμω, βρίσκουμε την ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι εν τω κόσμω είναι καθώς χαρακτηρίζεται από τη βασική δομή του ενείναι. Πώς, όμως, πρέπει να καταλάβουμε αυτό το εν, που φαίνεται να έχει τη μεγαλύτερη σημασία εδώ; Ο Χάιντεγγερ ξεκαθαρίζει ότι αυτή η σχέση κατά την οποία ο άνθρωπος είναι «μέσα» στον κόσμο δεν πρέπει να κατανοηθεί με όρους περιέχοντος περιεχομένου, όπως το νερό βρίσκεται μέσα στο ποτήρι 7. Το ενείναι, είναι ένας βασικός προσδιορισμός της ανθρώπινης ύπαρξης, ένα υπαρκτικό χαρακτηριστικό, το οποίο ειδοποιεί για τον τρόπο με τον οποίο υπάρχει ο άνθρωπος και όχι για το μέρος που βρίσκεται σαν ένας όγκος που καταλαμβάνει χώρο. Στο Είναι και Χρόνος διαβάζουμε: Με το Ενείναι νοούμε, αντίθετα, μια σύσταση του Είναι του εδώ-είναι είναι υπαρκτικό χαρακτηριστικό. Δεν μπορείς να το νοήσεις ως παρεύρεση ενός σωματικού πράγματος (ως ανθρώπινο κορμί) που βρίσκεται «μέσα» σε ένα παρευρισκόμενο ον 8. Το ενείναι, λοιπόν, ως υπαρκτικό χαρακτηριστικό, δηλώνει ότι ο άνθρωπος βρίσκεται εξ αρχής συνδεδεμένος με τον κόσμο, σε μια ενότητα με αυτόν, και δεν υπάρχει ως αποστασιοποιημένος παρατηρητής. Όμως το γεγονός 7 8 ότι το ενείναι δε νοείται με όρους εκτασιακά θεωρούμενης M. Heidegger, Είναι και Χρόνος (μτφρ. Γ. Τζαβάρας), Δωδώνη, Αθήνα 1978, σελ. 101/54 Ο.π. σελ. 102/54

11 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 11 περιεχομενικότητας, δεν σημαίνει ότι του αφαιρείται κάθε έννοια χωρικότητας. Κατά ποία έννοια, λοιπόν, η ύπαρξη νοείται χωρικά; Αυτό που γενικώς, σε μια τεχνική χρήση, αποκαλούμε ανθρώπινη ύπαρξη ή άνθρωπος ή ακόμη, όπως καθιερώθηκε στην ιδεαλιστική παράδοση της νεωτερικότητας υποκείμενο και αργότερα συνείδηση, ο Χάιντεγγερ στο πλαίσιο της φιλοσοφίας του το μετασχηματίζει σε ένα Dasein, δηλαδή ένα είναι εδώ 9. Στη γερμανική το da σημαίνει «εδώ», ένα «εδώ» όμως που δεν ισοδυναμεί ποτέ ουδέτερα με ένα σημείο στο χώρο, αλλά συνδηλώνει μέριμνα για την εγγύτητα και αυτό ταυτόχρονα σημαίνει και για οτιδήποτε δεν ανήκει σε αυτήν. Από την άλλη, το sein σημαίνει «είναι». Με τον τρόπο αυτό ο άνθρωπος δε νοείται ως ένα υποκείμενο της αντίληψης και του λόγου που βρίσκεται μέσω αυτού απέναντι από το αντι-κείμενο των παραστάσεων και των αντιλήψεών του, ούτε επιπλέον ως ένα υποκείμενο που έχει μια μεταβατικού χαρακτήρα βούληση και πρόθεση - που σκοπεύει σε κάτι - αλλά ως ένα εδώ που μεριμνά για το είναι του: [ ] μέσα στο Είναι του αυτό το ον νοιάζεται για το ίδιο τούτο Είναι 10. Και αφού ο βασικός προσδιορισμός της ύπαρξης του όντος που μεριμνά είναι το εδώ, μπορούμε να συνάγουμε ότι συνάμα μεριμνά για ό, τι δεν είναι εδώ, αλλά βρίσκεται για αυτό σε ένα εκεί : Το «εδώ» ενός «εγώ-εδώ» εννοείται πάντα με βάση ένα πρόχειρο «εκεί» 11. Επικαλούμενος μελέτες του Βίλχελμ φον Χούμπολτ, ο Χάιντεγγερ επισημαίνει ότι σε κάποιες γλώσσες το «εγώ» εκφράζεται με το «εδώ» 12. Έτσι, στις γλώσσες αυτές, η αναφορά στο πρώτο πρόσωπο αποδίδεται με ένα τοπικό επίρρημα. Όπως, όμως, στην περίπτωση του εν-είναι έτσι και εδώ δε θα πρέπει να καταλάβουμε αυτόν τον τοπικό προσδιορισμό ως το σημείο στο χώρο που με βάση συντεταγμένες βρισκόμαστε στην εκάστοτε στιγμή. Αντίθετα, αυτό το τοπικό επίρρημα είναι προσδιορισμός της αρχέγονης χωρικότητας του εδώνα-είναι 13. Ο χωρικός χαρακτήρας του τοπικού επιρρήματος δεν είναι λανθασμένος, αντίθετα είναι ο χώρος 9 Ο ίδιος ο Χάιντεγγερ προτείνει για την ελληνική μεταγραφή του όρου του το «ώδε είναι» καθώς με αυτή τη λέξη θεωρεί ότι η τροπικότητα εγγράφεται στη χωρικότητα. 10 M. Heidegger, Είναι και Χρόνος (μτφρ. Γ. Τζαβάρας), Δωδώνη, Αθήνα 1978, σελ. 39/12 11 Ο.π. σελ. 222/ Ο.π. σελ. 202/ Ο.π.

12 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 12 που δε νοείται ως εκτατό πράγμα, αλλά με το εδώ δηλώνεται η εμπράγματη και διόλου ουδέτερη μετοχή του ανθρώπου στον κόσμο ως χωρικότητας. Τον τρόπο αυτό ενός όντος να είναι ο Χάιντεγγερ τον ονομάζει με μια τεχνική έννοια του όρου ύπαρξη και μόνο όντα που είναι με τον τρόπο του εδώ-είναι έχουν ύπαρξη. Έτσι διαβάζουμε ότι το εδώ-είναι είναι ένα ον που δε λαμβάνει απλώς χώρα ανάμεσα σε άλλα όντα, αλλά υπερέχει οντικά, από το γεγονός ότι μέσα στο Είναι του αυτό το ον νοιάζεται για το ίδιο τούτο Είναι 14. Το εδώ-είναι νοείται ως μια θέση, ως προς την οποία σχετίζεται και ως προς την οποία διαφοροποιείται από ό, τι δεν είναι εδώ και το οποίο κατά συνέπεια είναι ως ένα εκεί. Εδώ και εκεί, λόγω ακριβώς αυτής της φανέρωσής τους ως ενδιαφέροντος για το που και πώς είναι, δεν ισοδυναμούν με σημεία ενός καρτεσιανού χώρου. Σύμφωνα με όσα σημειώσαμε πιο πάνω για τις νοηματικές αναφορές του εδώ, ή του εδωνά κατά τον μεταφραστή της ελληνικής έκδοσης, η εμβάθυνση στις νοηματικές αξιώσεις του εδώ-είναι οδηγεί σε μια αναγκαία σύνδεση με την έννοια της μέριμνας. Όπως θα πει ο Χάιντεγγερ: Εξετάζοντας τούτο (ενν. το Ενείναι) διεισδυτικότερα δεν θα αποκτήσουμε μόνο ανανεωμένη και πιο σίγουρη φαινομενολογική θέα της δομικής ολότητας του μες-στον-κόσμον-είναι, παρά και θα του ανοίξουμε το δρόμο στο να συλληφθεί το αρχέγονο Είναι του ίδιου του εδωνά- Είναι, η μέριμνα 15. Το ότι η ανθρώπινη ύπαρξη βρίσκεται εν τω κόσμω, δηλαδή πλάι στα πράγματα 16, σημαίνει ότι σχετίζεται εξ αρχής μαζί τους μέσω της μέριμνας. Ήδη αυτή η έννοια φανερώνει ότι η σχέση αυτή είναι σχέση ποιότητας και διαφοροποιείται από ιδέες για σχέσεις αποστάσεων ή σχέσεις υλικών πραγμάτων στο μαθηματικοποιημένο χώρο. Η σχέση, τώρα, μεταξύ αυτού του εδώ με το εκεί, που περιγράφει τη δομή του Ενείναι, διέπεται από τρία χαρακτηριστικά - τρεις βασικές δομές. 14 Ο.π. σελ. 39/12 15 Ο.π. σελ. 221/ Βλ. την ανάλυση της λέξης bei που επιχειρεί στη σελ. 102/54 του ΕκΧ. Αυτό το bei (παρά/πλησίον), όπως θα αναλύσουμε σε επόμενο σημείο συγγενεύει, κατά τον Χάιντεγγερ, με το bin (είμαι) και δηλώνεται έτσι ότι το να είμαι σημαίνει να βρίσκομαι πλησίον των πραγμάτων.

13 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER Θεμελιώδεις δομές του εδώ-είναι ως ενείναι Στην αναλυτική της ύπαρξης ως Ενείναι, όπως αυτή παρουσιάζεται στο πέμπτο κεφάλαιο του ΕκΧ, η ομιλία αποτελεί, μαζί με την εύρεση17 και την κατανόηση, ένα από τα τρία ισαρχέγονα 18 χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης.19 Με τον όρο ισαρχέγονα ο Χάιντεγγερ θέλει να αποδώσει τον εξίσου θεμελιώδη χαρακτήρα των χαρακτηριστικών αυτών, ως θεμελιωδών τρόπων του είναι του εδώ-είναι Το κατανοείν ως σύνδεση του εδώ προς το εκεί Είναι σημαντικό, αρχικά, να καταλάβουμε ότι με το κατανοείν ο Χάιντεγγερ δεν εννοεί ένα πιθανό είδος γνώσης, μια μέθοδο, δηλαδή, των ανθρωπιστικών επιστημών που αντιδιαστέλλεται στο εξηγείν των θετικών επιστημών. Η διάκριση αυτή με την οποία ξεκινά την ανάλυση του κατανοείν ο Χάιντεγγερ είναι αναγκαία καθώς η κατανόηση θεωρείται στην εποχή εκείνη ως μεθοδολογία για ένα μέρος των επιστημών, τις οποίες ο Βίλχελμ Ντίλταϋ (Wilhelm Dilthey) διαχώρισε από τις φυσικές και τις ονόμασε επιστήμες του πνεύματος. Ο Χάιντεγγερ θέτει το ζήτημα του κατανοείν σε επίπεδο πρότερο από εκείνο μιας μεθοδολογίας ως κάτι πρωταρχικότερο, ως ένα χαρακτηριστικό θεμελιώδες για τον τρόπο της ενύπαρξης του ανθρώπου στον κόσμο, ένα φαινόμενο που, σύμφωνα με τη διατύπωσή του, πρέπει να νοηθεί ως θεμελιώδης τρόπος του είναι του εδώ-είναι. Συνεπώς, το κατανοείν, όπως το εισηγείται ο Χάιντεγγερ, δεν ανάγεται σε ένα γνωρίζω κάτι, δεν είναι μια κατανόηση κάποιου πράγματος ή μιας κατάστασης πραγμάτων, αλλά αποτελεί μια πρωτογενή και αρχέγονη ικανότητα που υφίσταται εξαρχής σε ένα επίπεδο που δεν προϋποθέτει διακρίσεις, αλλά μάλλον παράγει πρωταρχικό προσανατολισμό για το εν τω κόσμω είναι. Έτσι, η κατανόηση δεν αποτελεί ένα εκ 17 Αν και η εύρεση συνδέεται με το κατανοείν, δεν κρίνουμε απαραίτητο να επεξεργαστούμε αυτή την έννοια στο πλαίσιο την παρούσας εργασίας και των ερευνητικών στόχων που έχουμε θέσει. Πρέπει όμως συνοπτικά να πούμε ότι η εύρεση, όπως αναπτύσσεται στο κεφάλαιο 29 του Είναι και Χρόνος, συνδέεται με το γεγονός ότι έχουμε βρεθεί ριγμένοι σε έναν κόσμο, δηλαδή χωρίς να γνωρίζουμε προκαταβολικά κάτι για αυτόν ή τον εαυτό μας, με τον οποίον η υποκειμενικότητά μας συνδέεται άρρηκτα και επηρεάζεται από αυτόν εβρισκόμενη πάντα σε συντονισμό (Stimmung) μαζί του. 18 M. Heidegger, Είναι και Χρόνος (μτφρ. Γ. Τζαβάρας), Δωδώνη, Αθήνα 1978, σελ. 224/133: Οι δύο ισαρχέγονοι τρόποι, που συγκροτούν το Είναι του εδωνά, είναι η εύρεση [Befindlichkeit] και η κατανόηση. [...] Η εύρεση και η κατανόηση έχουν καθοριστεί ισαρχέγονα με την ομιλία. 19 Για έυρεση, κατανόηση και ομιλία βλ. κεφ. 29,31,34 αντίστοιχα του Είναι και Χρόνος.

14 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 14 των υστέρων ενέργημα της διάνοιας που θα επιτευχθεί μέσα από θεωρητική ενατένιση των φαινομένων του βίου, αλλά βρίσκεται πάντα εκεί ως τρόπος του υπάρχειν: Ερμηνεύοντας την κατανόηση ως θεμελιώδες υπαρκτικό χαρακτηριστικό, θέλουμε να πούμε ότι αυτό το φαινόμενο πρέπει να νοηθεί ως θεμελιώδης τρόπος του είναι του εδώ-είναι. Αντίθετα το «κατανοείν» με το νόημα ενός πιθανού είδους γνώσης ανάμεσα σε άλλα, σε διάκριση π.χ. από το «εξηγείν», πρέπει να ερμηνευτεί μαζί με αυτό ως υπαρκτικό παράγωγο εκείνης της πρωταρχικής κατανόησης, η οποία συμμετέχει στη συγκρότηση του είναι του εδωνά σαν τέτοιου 20. Στην πραγματικότητα, όπως θα πει ο Χάιντεγγερ, το κατανοείν είχε ήδη συναντηθεί ως δομή 21 στην ανάλυση για την κοσμικότητα του κόσμου, στην ανάπτυξη δηλαδή της θεώρησής του για τον τρόπο με τον οποίο υπάρχει ο κόσμος. Παραδοσιακά η νεωτερική φιλοσοφία είχε μια εικόνα για τον κόσμο, όπως την είχε εισηγηθεί ο Ντεκάρτ (Rene Descartes), ο οποίος σκέφτηκε τον κόσμο ως το σύνολο των εκτατών σωμάτων. Σύμφωνα με αυτή τη σκέψη, η ουσία των υλικών σωμάτων, είναι η έκταση και ως εκτατά υφίστανται οριοθετούμενα σε μέγεθος και σχήμα μέσα σε ένα τρισδιάστατο χώρο μήκους, πλάτους και βάθους. Στον Χάιντεγγερ η ιδέα είναι εντελώς διαφορετική: η ανθρώπινη ύπαρξη ως ένα εδώ-είναι εγκαθιδρύοντας σχέση με το εκεί, όπως αναφέραμε παραπάνω, δημιουργεί κόσμο. Ο σχετισμός του εδώ-είναι με ό, τι δεν είναι εδώ οφείλεται στο γεγονός ότι το εδώ-είναι, ουσιωδώς συνίσταται στο να μεριμνά για το είναι του, όπως δείξαμε πιο πάνω στην αναζήτηση των νοηματικών αξιώσεων του εδώ. Το εδώείναι υφίσταται δομικά ως ένα εμπράγματο ενδιαφέρον για ό, τι δεν βρίσκεται στην εμβέλειά του και απευθύνεται προς αυτό επί τη βάσει μιας δομής τελικότητας. Το εδώ-είναι, δηλαδή, υπάρχει ως μια απεύθυνση που θέτει αιτήματα σε ό, τι το περιβάλλει καθιστώντας το έτσι σημαντικό, δηλαδή κάτι στο οποίο έχει στραφεί το ενδιαφέρον, καθιστώντας το κόσμο: Η σημαντικότητα είναι αυτή πάνω στη βάση της οποίας έχει διανοιγεί ο κόσμος σαν τέτοιος 22. Η σχέση που έχει συνάψει με τα πράγματα φέρνει και αυτά τα ίδια σε σχέση αμοιβαίων αναφορών και παραπομπών μεταξύ τους. Μέσα από αυτή τη διαδικασία αρθρώνεται πρωταρχικά κόσμος, ο οποίος δεν υφίσταται ως διαμορφωμένος πριν από αυτή την προ-θετικής φύσης παρέμβαση. 20 Heidegger, Είναι και Χρόνος (μτφρ. Γ. Τζαβάρας), Δωδώνη, Αθήνα 1978, σελ. 239/ Ο.π. 22 Ο.π. σελ. 240/143

15 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 15 Σε αυτό το σχήμα της τελικότητας σημαντικότητας, όπως περιγράφηκε στην παραπάνω ανάλυση, ο Χάιντεγγερ εντοπίζει τη δομή του κατανοείν: το εδώ-είναι ως οὗ ἕνεκα, δηλαδή ως αυτό ως προς το οποίο συμβαίνει κάτι, μεριμνά για το είναι του σε μια διαδικασία σκόπευσης προς ό, τι εκάστοτε το υπερβαίνει, καθιστώντας το έτσι σημαντικό και διανοίγοντάς το ως δομή σημαντικοτήτων. Σε αυτό το σχήμα η κατανόηση είναι ο υπαρκτικός τρόπος σχετισμού του ανθρώπου ως οὗ ἕνεκα με τον διανοιγόμενο κόσμο σε ένα για να. Όπως θα πει ο Χάιντεγγερ: Με το οὗ ἕνεκα έχει διανοιγεί το υπάρχον μες-στον-κόσμον-είναι σαν τέτοιο, διανοικτότητα την οποία ονομάσαμε κατανόηση 23. Το κατανοείν, λοιπόν, είναι αυτό που καθιστά την ύπαρξη εν τω κόσμω και ανοιχτή σε αυτόν. Παράλληλα και ως συνέπεια, με την κατανόηση του οὗ ἕνεκα έχει συνδιανοιγεί και η σημαντικότητα που είναι θεμελιωμένη σε αυτή 24, αφού η ύπαρξη που βρίσκεται μέσα στον κόσμο απευθύνεται σε αυτόν μέσω του κατανοείν και τον καθιστά σημαντικό. Η δομή του ενείναι, λοιπόν, σημαίνει τρόπους άρθρωσης του κόσμου, ως πεδίο σημαντικότητας. Όλα αυτά μας ειδοποιούν ότι στη σκέψη του Χάιντεγγερ η κατανόηση είναι το σημείο από το οποίο η λογικότητα, πρωταρχικά ως αρθρωτική δύναμη, εισέρχεται στην πραγματικότητα. Η λογικότητα αυτή, όμως, δεν έχει ένα χαρακτήρα θεωρητικό, όπως τον αντιλήφθηκε η νεωτερικότητα, αλλά εμπράγματο αφού η κατανόηση, όπως είδαμε, προκύπτει από τη μέριμνα του εδώ-είναι για την ύπαρξή του. Πώς, όμως, πραγματοποιείται η κατανόηση; Όπως είδαμε, ο κόσμος δεν υπάρχει πριν την άρθρωσή του πάνω στη βάση της τελικότητας και της σημαντικότητας. Η κατανόηση που αρθρώνει τον κόσμο ως σημαντικό, μας φέρνει σε σχέση με κάτι που πριν δεν υπήρχε ως τέτοιο. Αλλά, πώς είναι δυνατή η συσχέτιση με κάτι που δεν υφίσταται; Σύμφωνα με τον Χάιντεγγερ αυτό καθίσταται δυνατό διότι το κατανοείν πραγματοποιείται ως μια σχεδιαστική προβολή: [...] η κατανόηση καθ εαυτήν έχει την υπαρκτική δομή που θα ονομάσουμε προβολή 25. Η λέξη που χρησιμοποιεί για να περιγράψει αυτή τη λειτουργία είναι το γερμανικό Entwurf, λέξη, η οποία χρησιμοποιείται για να δηλώσει και το σχέδιο απ όπου ένας αρχιτέκτονας εκκινεί προκειμένου να δημιουργήσει. Όπως ο αρχιτέκτονας συλλαμβάνει μια δυνατή οργάνωση της ύλης 23 Ο.π. 24 Ο.π. 25 Ο.π. σελ. 243/145

16 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 16 του, έτσι και η ανθρώπινη ύπαρξη ως εδώ-είναι κατανοεί το εκάστοτε εκεί ως μια δυνατότητα για κάτι. Αυτό το κάτι όμως δεν πρέπει να νοηθεί ως μια συγκεκριμένη διαμόρφωση του εκεί κάτω από την αρθρωτική δύναμη του σχεδιαστικού κατανοείν, αλλά ως μια διάνοιξη της δυνατότητας ως δυνατότητας. Σχετικά με αυτό ο Χάιντεγγερ θα ξεκαθαρίσει ότι [...] η κατανόηση δε συλλαμβάνει θεματικά αυτό πάνω στο οποίο προβάλλει, δηλαδή δε συλλαμβάνει θεματικά τις δυνατότητες 26. Το σημείο αυτό θα αποκτήσει εξαιρετικό ενδιαφέρον στην πραγμάτευση μας για την ερμήνευση που ακολουθεί Η ερμήνευση ως ποιείν Από την προηγούμενη ανάλυση γίνεται ξεκάθαρο ότι το κατανοείν συνιστά μια δύναμη για εμπράγματη άρθρωση που διανοίγει τον κόσμο αρθρώνοντάς τον. Η άρθρωση αυτή, όπως εξετάσαμε, εμφανίζεται με τη δομή της κατανόησης ως δυνατότητας ενός εδώ είναι για κάτι. Το ότι παραμένει δυνατότητα σημαίνει πως παρά το γεγονός ότι το κατανοείν είναι εμπράγματο, το ίδιο το κατανοείν δεν καθορίζει την υλοποίησή του με τον τάδε ή δείνα τρόπο: το κατανοείν δε συλλαμβάνει θεματικά τις δυνατότητες 27. Η θεματική υλοποίηση, όπως θα επιχειρήσουμε να δείξουμε, γίνεται μέσα από την εκάστοτε ερμηνεία της δυνατότητας που τίθεται με την κατανόηση, η οποία και την εκπληρώνει ως κατανόηση, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι η ερμηνεία είναι αυτή που αρθρώνει τον κόσμο πρωταρχικά, αφού, όπως σημειώσαμε στο κεφάλαιο για το κατανοείν, για τον Χάιντεγγερ η κατανοητότητα έχει πάντα ήδη κάποια άρθρωση, πριν ακόμη την ιδιοποιηθεί η ερμηνεία 28. Σύμφωνα με τον Χάιντεγγερ, το προβάλλειν της κατανόησης έχει την ιδιάζουσά του δυνατότητα να αναπτυχθεί. Την ανάπτυξη [Ausbildung] της κατανόησης την ονομάζουμε ερμηνεία [Auslegung] 29. Ήδη με αυτή τη διατύπωση καταλαβαίνουμε ότι η ερμηνεία θεμελιώνεται στο κατανοείν και δεν προκύπτει, με 26 Ο.π. σελ. 244/ Ο.π. σελ. 244/ Ο.π. σελ. 267/ Ο.π. σελ. 248/148. Στην ελληνική μετάφραση το Auslegung έχει μεταφραστεί «ερμήνευση». Εμείς επιλέγουμε τον όρο «ερμηνεία».

17 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 17 την έννοια ενός αποτελέσματος, η κατανόηση από την ερμηνεία 30, αφού η τελευταία αποτελεί μια ανάπτυξη της προβάλλουσας λειτουργίας της κατανόησης. Τι σημαίνει, όμως, αυτή η ανάπτυξη που επιτελείται από την ερμηνεία και προϋποθέτει το κατανοείν; Σε καμία περίπτωση στη σκέψη του Χάιντεγγερ η ερμηνεία δεν είναι μια διαδικασία, από την οποία προκύπτει απλά η γνώση των όσων κατανοήθηκαν, αλλά έχει έναν ενεργητικό και παραγωγικό, τουτέστιν ποιητικό, χαρακτήρα. Όπως διαβάζουμε: Η ερμηνεία δε συνίσταται στο να λαβαίνεις γνώση όσων κατανοήθηκαν, παρά είναι η επεξεργασία [Ausarbeitung] των δυνατοτήτων που έχουν προβληθεί μες στην κατανόηση 31. Με τον όρο ανάπτυξη, λοιπόν, θα πρέπει να καταλάβουμε ακριβώς αυτή την επεξεργασία των δυνατοτήτων που έχουν προβληθεί μες στην κατανόηση. Σε τι, τώρα, συνίσταται η επεξεργασία για την οποία γίνεται λόγος; Όπως ένας ψυχολόγος ζητεί από τον ασθενή να πει - δηλαδή να διακρίνει ξεκάθαρα - τα συναισθήματά του, ώστε να τα κατανοήσει, έτσι και η ερμηνεία μέσα από την επεξεργασία της προβαλλόμενης δυνατότητας κάνει, κατά τον Χάιντεγγερ, ρητή - εξωτερικέυει - την κατανόηση, και τα όντα έρχονται πλέον ρητά [ausdrücklich] μες στην κατανοητική θέαση 32. Αυτός ο ρητός χαρακτήρας της ερμηνείας, όμως, δε σημαίνει μια λεκτική εξωτερίκευση, όπως θα δούμε, αλλά μια εξωτερίκευση μέσα από ένα έργο και τη συνεπακόλουθη συγκεκριμενοποίηση της κατανόησης. Ρητό σημαίνει εδώ εκπεφρασμένο ως συγκεκριμένο και μόνο όταν κάτι είναι συγκεκριμένο είναι και εκφράσιμο. Με την ερμηνεία, γράφει ο Χάιντεγγερ, το πρόχειρο εισέρχεται με τον τρόπο της έκφρασης στην κατανοητική σκοπιά 33. Έτσι η επεξεργασία την οποία επιτελεί η ερμηνεία πρέπει να νοηθεί ως μια εξαντλητική έως τέλους συγκεκριμένη μορφοποίηση μιας δυνατότητας που έχει προβληθεί κατανοητικά, η οποία από προβολή σχεδιασμού γίνεται συγκεκριμένη πραγμάτωση και εκεί είναι που η κατανόηση ολοκληρώνεται ως κατανόηση: χάρη σ αυτήν (ενν. ερμηνεία) η κατανόηση ιδιοποιείται κατανοητικά όσα κατανόησε. Με την ερμηνεία η κατανόηση 30 Ο.π. σελ. 249/ Ο.π. 32 Ο.π. 33 Βλ. ο.π. σελ. 249/ ή την εναλλακτική μετάφραση της Αικ. Καλέρη που υπάρχει στην υποσημείωση 35.

18 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 18 δε γίνεται κάτι άλλο, παρά αυτή ταύτη 34. Με αυτό γίνεται ξεκάθαρο ότι για τον Χάιντεγγερ η κατανόηση δε νοείται, ως υπερβατολογική αρχή, έξω από τις πραγματώσεις της τις εμπράγματες ερμηνείες - αλλά αντίθετα υπάρχει μέσα και μόνο μέσα από αυτές. Για τον Χάιντεγγερ το γεγονός ότι ο ήδη κατανοημένος «κόσμος» ερμηνεύεται 35 σημαίνει μια εμπράγματη ενέργεια διεκπεραίωσης, κατά την οποία αυτό προς το οποίο απευθύνεται η μέριμνα μέσω του κατανοείν, υποβάλλεται σε μια διαδικασία πρακτικής παρέμβασης, μέσα από την οποία τα πρόχειρα όντα καθίστανται δια-φανή [auseinandergelegt] 36 ως προς τη λειτουργικότητά τους. Η ανάλυση, που μεταφράζει το γερμανικό auseinandergelegt, που στην ελληνική μετάφραση βρίσκουμε ως διερμήνευση, προσπαθεί να αποδώσει μια ενέργεια κατά την οποία τα μέρη μιας ολότητας βγαίνουν με αναλυτική ευκρίνεια ως προς τη λειτουργική τους θέση στην εμφάνεια. Ο Χάιντεγγερ συνδέει εδώ το ρήμα auslegen, που σημαίνει εξάγω, εξορύσσω, βγάζω στην επιφάνεια - και το οποίο χρησιμοποιείται και με την έννοια της εξαγωγής νοήματος ως συνώνυμο του ερμηνεύειν (interpretieren) - με το συναφές ετυμολογικά ρήμα auseinanderlegen που σημαίνει την ανάπτυξη του όλου στα εξ ων συνετέθη. Κατ αυτόν τον τρόπο θέλει να δηλώσει ότι με την έννοια της ερμηνείας, που μας εισηγείται, η ερμηνεία συμπίπτει με την ανάδειξη της αναλυτικής διάρθρωσης μερών ως προς αυτό, στο οποίο συντείνει η μέριμνα 37. Ερμηνεία εδώ είναι μια διαδικασία μέσα από την οποία τα μέρη αναδεικνύουν το ρόλο τους, ώστε να συνθέτουν την ολότητα του έργου. 34 Ο.π. σελ. 248/ Ο.π. σελ. 249/ Για το σημείο αυτό, επειδή κρίνεται σημαντικό, η Αικ. Καλέρη προτείνει μια διαφορετική μετάφραση από αυτή που βρίσκουμε στην ελληνική έκδοση (σελ. 249/ ), η οποία έχει ως εξής: Η περίσκεψη ανακαλύπτει, αυτό σημαίνει, ο ήδη κατανοημένος κόσμος ερμηνεύεται. Το πρόχειρο εισέρχεται με τον τρόπο της έκφρασης στην κατανοητική σκοπιά. Κάθε παρασκευάζειν, κάθε διευθέτηση, επισκευή, διόρθωση, συμπλήρωση διεκπεραιώνεται με τρόπο, ώστε το πρόχειρο της περίσκεψης να διερμηνεύεται αναλυτικά ως προς το ίδιόν του «για να...» και να προσπορίζεται στην [βιο]μέριμνα σύμφωνα με [αυτήν] την θεατή γενόμενη διερμηνευτική ανάλυσή του. Αυτό που περιεσκεμμένα διερμηνεύεται ως προς το ίδιόν του «για να...» ως τέτοιο, το εκπεφρασμένα κατανοημένο, έχει τη δομή του «κάτι ως κάτι». Στο ερώτημα της περίσκεψης, τί είναι αυτό το ορισμένο πρόχειρο ον, η περισκεπτικά διερμηνεύουσα απάντηση είναι: αυτό είναι για να.... Η δήλωση του «προς τι» δεν είναι απλά ονομασία τινός, αλλά το αναφερθέν έχει κατανοηθεί ως αυτό, ως το οποίο το ζητούμενο οφείλει να εκληφθεί. 37 Την εξήγηση αυτή της χρήσης του auseinanderlegen, όμως, που δεν την αποδίδει η ελληνική μετάφραση διερμήνευση του Γ. Τζαβάρα, την οφείλω στην Αικ. Καλέρη.

19 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 19 Κάθε διαδικασία κατά την οποία κάτι παρασκευάζεται, διευθετείται, επισκευάζεται, διορθώνεται ή συμπληρώνεται είναι υπό αυτήν την έννοια, κατά τον Χάιντεγγερ, μια διαδικασία ερμηνείας, δηλαδή η συγκεκριμένη πραγμάτωση μιας κατανόησης. Έτσι λ.χ. το κτίσιμο μιας γέφυρας θα μπορούσε να είναι μια ερμηνεία. Το κτίσιμο μιας γέφυρας καθιστά, ως προς τον σκοπό της ενέργειας αυτής, λειτουργικά διαφανές το βάθος του πυθμένα, το αν τα υλικά είναι κατάλληλα ή αν χρειάζονται τροποποιήσεις, μια βελτίωση ή συμπλήρωση. Με αυτή την έννοια, η ίδια η κατασκευή, ως σύνθεση, αναλύει. Και όλα αυτά ώστε να επιτελείται εν τοις πράγμασι η συγκεκριμένη σκόπευση, να εξυπηρετείται το για-να του έργου. Να δημιουργείται, τελικά, μια ολότητα κάτω από μια αρχή λειτουργικής ενότητας που θα συμφωνεί με την εκάστοτε κατανόηση. Η συμφωνία αυτή εξασφαλίζεται από το νόημα που έχει προκύψει από την κατανοητική διάνοιξη. Για να το καταλάβουμε αυτό θα πρέπει να επεξεργαστούμε την έννοια του νοήματος στη σκέψη του Χάιντεγγερ: το νόημα (Sinn) είναι το σύνολο όλων των αναφορών ενός συμπλεκτικού συστήματος 38. Πιο συγκεκριμένα θα μπορούσαμε να πούμε ότι όλες οι σημασίες ενός πλέγματος συγκλίνουν σε ένα νόημα. Έτσι, για παράδειγμα, η καρέκλα έχει ένα νόημα επειδή βρίσκεται σε μια σύμπλεξη, δηλαδή αμοιβαία αναφορά ως προς το τραπέζι και από κοινού ως προς το οὗ ἕνεκα εγκαθιδρύεται η συγκεκριμένη σημαντικότητά τους. Με αυτό τον τρόπο η έννοια του νοήματος που προκύπτει από την κατανόηση περιλαμβάνει το μορφικό σκελετό, μέσα στο οποίο κινείται αναγκαία και η ερμηνεία: αν η κατανόηση λ.χ. είναι η ζεύξη, η ερμηνεία δεν μπορεί να κατατείνει σε μια διάζευξη: έτσι η ανέγερση ενός τείχους, που θα διαμόρφωνε έναν χωρισμό του εδώ από εκείνο προς το οποίο αυτό ανοίγεται, δε θα μπορούσε ποτέ να νοηθεί ως ερμηνεία μιας ζεύξης. Περί αυτού διαβάζουμε: Η έννοια του νοήματος περιλαμβάνει το μορφικό πλαίσιο αυτών που ιδιάζουν αναγκαία σε αυτά που αρθρώνει η κατανοητική ερμήνευση 39. Αυτό που πρέπει να γίνει σαφές είναι ότι η ερμηνεία δεν είναι μια ενέργεια που έρχεται να λειτουργήσει πάνω σε κάτι ήδη διαμορφωμένο, αλλά αντίθετα είναι η επεξεργασία της κατανόησης και της άρθρωσης που αυτή έχει διανοίξει υπό την έννοια που εξηγήσαμε πιο πάνω. Έτσι η ερμηνεία αφού αποτελεί επεξεργασία μιας 38 Βλ. στο προηγούμενο κεφάλαιο για την κατανόηση του «εκεί» όπου θίχτηκε η θεώρηση της έννοιας του κόσμου του Χάιντεγγερ. 39 M. Heidegger, Είναι και Χρόνος (μτφρ. Γ. Τζαβάρας), Δωδώνη, Αθήνα 1978, σελ. 254/151

20 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 20 διάνοιξης θα έχει και μια ιδιόμορφη διανοικτική λειτουργία. Όπως διαβάζουμε: Η ερμηνεία δεν κουκουλώνει με μια «σημασία» κάποιο γυμνό παρευρισκόμενο ον, κι ούτε του επικολλάει μια αξία στα όντα που συναντώνται ενδόκοσμα υπάρχει εκάστοτε ήδη μια διανοιγμένη χάρη στην κατανόηση του κόσμου σύμπλεξη, κι αυτή η σύμπλεξη εξωτερικεύεται με την ερμήνευση 40. Ο ιδιόμορφα διανοικτικός χαρακτήρας, όμως, πρέπει να ερμηνευτεί και διαφορετικά: η ίδια η ερμηνεία διανοίγει νέες σημασίες. Έτσι, για παράδειγμα, ένα σπίτι που έχει κτιστεί με πολλά παράθυρα και τζαμαρίες, έχει ερμηνεύσει διαφορετικά τη σχέση του κτίσματος με το φώς, που απορρέει από τη βιομέριμνα για την εξασφάλιση φωτισμού, από ότι ένα σπίτι που έχει περιορισμένα σημεία εισόδου του φωτός στο εσωτερικό της οικίας. Ανεξάρτητα από το πώς θα ερμηνευτεί η κατανόηση είναι σημαντικό να καταλάβουμε το αδιαχώριστο μεταξύ αυτής και της ερμηνείας: η ζωτική ανάγκη για νερό λ.χ. δεν υφίσταται ξεχωριστά από την πραγμάτωση της μέσα από κάποια ερμηνεία - την κατασκευή μιας σήραγγας ή ενός φράγματός για παράδειγμα. Η κατανόηση, επομένως, υφίσταται ως κατανόηση μόνο κατά την πραγμάτωσή της. Σε αυτό το πλαίσιο αναγκαίας σύνδεσης πρέπει να καταλάβουμε και τη φράση: Με την ερμηνεία η κατανόηση δε γίνεται κάτι άλλο, παρά αυτή ταύτη 41. Για τον Χάιντεγγερ, όμως, ο διανοικτικός χαρακτήρας του ερμηνευμένου κατανοείν πολλές φορές δε διατηρείται στην καθημερινότητα καθώς μια ερμηνεία παγιώνεται μέσα από τη γλώσσα και έτσι παραλαμβάνεται ως αντικειμενική ονομασία που συσκοτίζει την αναγκαιότητα μια προηγηθείσας κατανόησης. Η γλώσσα, δηλαδή, έχει τη δύναμη να παγιώνει τα πράγματα και έτσι, στο παράδειγμά μας, θα μπορούσε να κληρονομήσει μια σημασία φράγματος αποκομμένη από την κατανόηση της διαδικασίας διάνοιξης μιας αρθρωμένης ολότητας, μέσα από την οποία προέκυψε το φράγμα ως τέτοιο και μέσα στην οποία εξακολουθεί αυτό να βρίσκεται. Πώς, τώρα, η παραπάνω ανάλυση επηρεάζει την έννοια του λόγου; Αφού η λογικότητα είδαμε ότι στον Χάιντεγγερ εισάγεται με το κατανοείν, ως αρθρωτική δύναμη και αφού το κατανοείν συνδέεται αναγκαία με την ερμήνευση, που ως 40 Ο.π. σελ. 251/ Ο.π. σελ. 248/148

21 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 21 ολοκλήρωσή του αποτελεί διαδικασία του ποιείν, τότε ο λόγος συνδέεται άμεσα με το ποιείν Η ποιητική λειτουργία της ομιλίας Ο Χάιντεγγερ πιστεύει πως η μεταφορά της αριστοτελικής φράσης ζῶον λόγον ἔχον σε animal rationale υπερτονίζει τη ορθολογική δύναμη του ανθρώπου και αποκρύπτει την πρωταρχική και αρχέγονη σημασία της έννοιας του λόγου, που για τους Έλληνες ήταν η ικανότητα για ομιλία 42. Έχοντας αυτό ως αφετηρία ο Χάιντεγγερ ανάγει το λόγο στην ομιλία. Η ομιλία με αυτή την έννοια, μιας θεμελιώδους λειτουργίας του λόγου, θα πρέπει αρχικά να διαφοροποιηθεί από μια κοινή αντίληψη περί ομιλίας: Ο άνθρωπος φανερώνεται ως ον που μιλάει. Τούτο δε σημαίνει ότι ιδιάζει σ αυτόν η δυνατότητα φωνητικής έκφρασης, παρά ότι αυτό το ον είναι κατά τέτοιον τρόπο, ώστε αποκαλύπτει τον κόσμο και το ίδιο το Dasein 43. Κατά ποίον τρόπο, όμως, καθίσταται δυνατή αυτή η αποκάλυψη του κόσμου και του ίδιου του εαυτού μέσω του ομιλείν; Για τον Χάιντεγγερ, αυτό στο οποίο αναφέρεται ο λόγος ως ομιλία είναι αυτό που έχει ειπωθεί μέσα στο ομιλιακό συμβάν: ο λόγος ως ομιλία σημαίνει, αντίθετα, ό, τι και το δηλούν: κάνω φανερό, μιλώντας, αυτό για το οποίο «γίνεται λόγος» 44. Η ομιλία εδώ παράγει σημασίες και σημασιακές ολότητες μέσα από τις οποίες τα πράγματα φανερώνονται λεκτικά για πρώτη φορά ως σημαντικότητες και αποκαλύπτονται. Παρουσιάζεται ως μια οντογενετική - ποιητική διαδικασία, τα αναφερόμενα της οποίας παράγονται από αυτήν την ίδια. Ο λόγος επιτρέπει να ιδωθεί κάτι, ή αλλιώς να παραχθεί ένα αναφερόμενο, αυτό, δηλαδή, για το οποίο γίνεται λόγος 45, το οποίο θα είναι αυτό που λέχθηκε εντός του λόγου αυτού. Τι είναι, όμως, αυτό που έχει λεχθεί; Σύμφωνα με τον Χάιντεγγερ, αυτό που έχει δομηθεί μες στην άρθρωση της ομιλίας, θα το ονομάσουμε σύνολο σημασιών 46. Έτσι, αυτό που 42 Πρβλ. M. Heidegger, Είναι και Χρόνος (μτφρ. Γ. Τζαβάρας), Δωδώνη, Αθήνα 1978, σελ. 272/ M. Heidegger, Είναι και Χρόνος (μτφρ. Γ. Τζαβάρας), Δωδώνη, Αθήνα 1978, σελ. 272/ Ο.π. σελ. 70/32 45 Ο.π. 46 Ο.π. σελ. 267/161

22 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 22 έχει ειπωθεί στην ομιλία αρθρώνεται σε σημασίες και αυτές είναι παράλληλα τα αναφερόμενα της ομιλιακής πράξης. Για τη Lafont47 το γεγονός που περιγράφουμε, ότι η σημασία καθορίζει την αναφορά εξηγείται, ως αναγκαία συνέπεια, από τη νέα έννοια κόσμου που έχει εισηγηθεί ο Χάιντεγγερ στο Είναι και Χρόνος48, τον οποίο η ίδια ονομάζει ερμηνευτικό κόσμο. Πρόκειται για την ιδέα που έχουμε αναλύσει ότι ο κόσμος είναι ένα πλέγμα αναφορών και σημασιών, το οποίο δε χρειάζεται μια έξωθεν νοηματοδότηση, αλλά νοηματοδοτείται εσωτερικά μέσα από τις αμοιβαίες παραπομπές αυτών των αναφορών και σημασιών. Έτσι η ανθρώπινη ύπαρξη που υπάρχει εξ αρχής ως μέρος αυτής της ολότητας σημασιών, ενός σημασιακού ολισμού, όπως το ονομάζει η Lafont, δεν αναφέρεται σε κάτι έξωθεν ώστε να προσδώσει σημασία, αλλά δημιουργεί τα αναφερόμενά της, τα οποία αποτελούν και αυτά μέρη αυτού του κόσμου σημασιών. Όπως θα πει ο Dalhstrom, το ομιλείν συμβάλλει στη συγκρότηση αυτού του σημασιακού όλου, του κόσμου (μέσα από αυτή τη διαδικασία δημιουργίας των αναφερομένων) από τη στιγμή που η ομιλία είναι ισαρχέγονη της κατανόησης και της εύρεσης49. Η ομιλία πράγματι στον Χάιντεγγερ αποτελεί ένα ισαρχέγονο χαρακτηριστικό με την κατανόηση και την εύρεση. Όπως έχουμε αναλύσει παραπάνω η διάνοιξη του κόσμου θεμελιώνεται στην κατανόηση, η οποία έχει ως κινητήρια δύναμη τη μέριμνα. Όμως η κατανόηση δεν μπορεί, ως ισαρχέγονο υπαρκτικό χαρακτηριστικό, να διαχωριστεί από την εύρεση και την ομιλία. Αντίθετα, δεν υπάρχει κατανόηση χωρίς ομιλία, ούτε ομιλία χωρίς κατανόηση. Σύμφωνα με τον Χάιντεγγερ η ομιλία είναι η άρθρωση [Artikulation] της κατανοητότητας 50. Αυτή η σχέση της ομιλίας με το κατανοείν είναι που θα της προσδώσει το διανοικτικό της χαρακτήρα. Έτσι πρέπει να κατανοηθεί η φράση του Χάιντεγγερ, σύμφωνα με την οποία: [...] αυτό το φαινόμενο (ενν. ομιλία) έχει τις ρίζες του στην υπαρκτική σύσταση της διανοικτότητας του εδώείναι Lafont, Cristina. The View of Language of philosophical Hermeneutics. The Linguistic Turn in Hermeneutic Philosophy. Translated by José Medina. Cambridge, Mass.: MIT Press, 1999, σελ Βλ. παραγράφους στο Είναι και Χρόνος. 49 Πρλβ. Dahlstrom, Daniel O., Heidegger s Ontological Analysis of Language. Στο Powell, Jeffrey, ed. Heidegger and Language (σσ ). Bloomington: Indiana University Press, M. Heidegger, Είναι και Χρόνος (μτφρ. Γ. Τζαβάρας), Δωδώνη, Αθήνα 1978, σελ. 267/ Ο.π. σελ. 266/160

23 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 23 Έτσι, αφού ο λόγος είναι πρωταρχικά ομιλία, η ομιλία συνδέεται άρρηκτα με το κατανοείν, με το οποίο ο Χάιντεγγερ εισηγείται μια διαφορετική σχέση με τον κόσμο, αυτή της διάνοιξης και όχι της λογικής αναφοράς. Μέσα από αυτή τη διανοικτική, ως προς τον κόσμο, λειτουργία του ομιλείν, κατά την οποία η ομιλία ανοίγει, όπως είδαμε, σημασίες και αναφερόμενα, φανερώνοντάς τα ως τέτοια, εξασφαλίζεται ήδη η ενότητα του λόγου, ως ομιλίας, με τον κόσμο και τα πράγματα Το ομιλείν ως αληθεύειν Με την ανάλυση που έχει προηγηθεί σχετικά με την έννοια της κατανόησης, όπως εκφράζεται στον Μ. Χάιντεγγερ, αλλά και την ανάλυση της έννοιας της ομιλίας, με την οποία συνδέεται άμεσα, προκύπτουν ενδιαφέρουσες συνέπειες σχετικά με την έννοια της αλήθειας. Μέσα από αυτές τις συνέπειες θα μπορέσουμε να καταλάβουμε ακόμη καλύτερα το αδιαχώριστο μεταξύ λόγου και πραγμάτων. Είδαμε στο 1.1. ότι η παραδοσιακή έννοια του λόγου λειτουργεί με μια αναφορά στον εξωτερικό κόσμο που θεωρεί ότι μπορεί να υπάρχει αρθρωμένος ήδη και σημασιακά ανεξάρτητος από την κατανοητική δύναμη του ανθρώπου και το ομιλιακό ενέργημα. Έτσι, σε αυτό το πλαίσιο, η αλήθεια έχει το χαρακτήρα μιας συμφωνίας μεταξύ ενός πράγματος εκεί έξω και του λόγου ή όπως μας παραδίδεται από τον Θωμά Ακινάτη, και που αποτελεί τη βασική αριστοτελική θέση για αντιστοιχία μεταξύ πράγματος και νου: Veritas est adaequatio rei et intellectus 52. Έτσι για την παράδοση, σύμφωνα με τον Χάιντεγγερ: [...]επειδή ο λόγος επιτρέπει σε κάτι να ιδωθεί, μπορεί να είναι αληθής ή ψευδής. Και σε αυτό το σημείο, όμως, ο Χάιντεγγερ ζητεί μια διείσδυση σε βαθύτερα στρώματα της γλωσσικότητας: Εδώ πάλι δε θα πάμε μπροστά, αν δεν απαλλαγούμε από μια κατασκευασμένη έννοια της αλήθειας, που την εννοεί ως «συμφωνία» 53. Όπως επισημαίνει και ο Dahlstrom, η θεωρία που εννοεί την αλήθεια ως αντιστοιχία, όπου η αλήθεια λαμβάνεται ως ιδιότητα μιας απόφανσης54, είναι παράγωγη του πρωταρχικά από-φαντικού χαρακτήρα των αποφάνσεων, δηλαδή της δυνατότητα τους 52 Aquinas, Summa Theologica I.16.1 M. Heidegger, Είναι και Χρόνος (μτφρ. Γ. Τζαβάρας), Δωδώνη, Αθήνα 1978, σελ. 71/33 54 Βλ Η επικρατούσα θεώρηση για το λόγο 53

24 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 24 να επιτρέπουν στα πράγματα να φανερώνουν τον εαυτό τους σε εμάς ως αυτό που είναι 55. Και πράγματι, η ανάλυση που επιχειρήθηκε σχετικά με την έννοια της ομιλίας καταδεικνύει το ξεπέρασμα αυτής της αντίληψης για την αλήθεια. Για τον Χάιντεγγερ δεν υπάρχει κάποιο αντικείμενο ανεξάρτητο από το ομιλιακό συμβάν, άρα η ομιλία είναι ταυτόχρονα ως τέτοια συμβάν αλήθειας, που ως λεκτική άρθρωση του κατανοείν, φανερώνει τα όντα σημασιακά. Αυτή η διανοικτική λειτουργία του λόγου, με τον τρόπο που την περιγράψαμε, είναι η κατεξοχήν αληθειακή λειτουργία και έχει οντολογικό και όχι σημασιολογικό χαρακτήρα. Με τον τρόπο αυτόν, ο Χάιντεγγερ σκέπτεται πέραν του ορίζοντα της αλήθειας και του ψεύδους και θεωρεί ότι η διάνοιξη της ύπαρξης μπορεί να γίνει αυτούσιος σκοπός του ποιητικού λόγου 56. Έτσι, η αλήθεια νοείται οντολογικά και όχι σημασιολογικά ως ιδιότητα των προτάσεων. Η ενέργεια της διάνοιξης, μέσα από το ομιλιακό ενέργημα, θα είναι και ενέργεια αλήθευσης. Αν, όμως, η πρωταρχική λειτουργία του λέγειν συνίσταται σε ένα αληθεύειν, πώς προκύπτει το φαινόμενο του ψεύδους; Σύμφωνα με την ανάλυση που επιχειρήθηκε παραπάνω, η αλήθεια στον Χαίντεγγερ δεν μπορεί να καθοριστεί μέσω της λογικής αναφοράς σε μια ανεξάρτητη οιονεί φυσική πραγματικότητα ως σχέση συμφωνίας λόγου και πραγματικότητας. Ο καθορισμός της αλήθειας, αντίθετα, μπορεί να είναι μόνο εσωτερικός της ίδιας της πραγματικότητας, στο βαθμό που η ομιλία παρακολουθεί ένα συλλέγειν που πραγματώνεται με το ποιείν. Έτσι και το ψεύδος δεν μπορεί να είναι μια λογική διάψευση μέσω της σύγκρισης του λόγου με μια κατάσταση πραγμάτων στον φυσικό κόσμο. Ο Χάιντεγγερ για να επεξεργαστεί την έννοια του ψεύδους ανατρέχει στην έννοια της σύνθεσης. Η σύνθεση, όμως, δεν πρέπει να κατανοηθεί στην καντιανή της σημασία: Και μόνον επειδή η λειτουργία του λόγου ως αποφάνσεως έγκειται στο ότι επιτρέπει σε κάτι να ιδωθεί παρουσιάζοντας το, μπορεί ο λόγος να έχει τη δομική μορφή της συνθέσεως. Εδώ «σύνθεση» δε σημαίνει σύνδεση και συνένωση παραστάσεων, χειρισμό ψυχικό συμβάντων, όπου θα προέκυπτε το «πρόβλημα», πώς αυτές οι προσδέσεις, κάτι εσωτερικό, συμφωνούν με κάτι φυσικό, εξωτερικό 57. Η καντιανή αντίληψη της σύνθεσης προϋποθέτει, για τον Χάιντεγγερ, μια διάκριση ανάμεσα σε εσωτερικές 55 Dahlstrom, Daniel O., Heidegger s Ontological Analysis of Language. Στο Powell, Jeffrey, ed. Heidegger and Language (σσ ). Bloomington: Indiana University Press, M. Heidegger, Είναι και Χρόνος (μτφρ. Γ. Τζαβάρας), Δωδώνη, Αθήνα 1978, σελ. 269/ Heidegger, Είναι και Χρόνος (μτφρ. Γ. Τζαβάρας), Δωδώνη, Αθήνα 1978, σελ. 71/33

25 ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΛΕΓΕΙΝ ΣΤΟΝ MARTIN HEIDEGGER 25 καταστάσεις και έναν εξωτερικό φυσικό κόσμο. Στο πλαίσιο ενός φιλοσοφικού προγράμματος που προσπαθεί να υπερβεί τέτοιου είδους χωρισμούς, η σύνθεση γίνεται συνύπαρξη : Εδώ το συν έχει καθαρά αποφαντική σημασία και σημαίνει: επιτρέπω σε κάτι να ιδωθεί ως προς τη συνύπαρξη [Beisammen] του με κάτι, επιτρέπω σε κάτι να ιδωθεί ως κάτι 58. Κάτι μπορεί να είναι κάτι μόνο στην συνύπαρξή του, δηλαδή μέσα από το λειτουργικό συσχετισμό του με άλλα μέρη, στην ενότητα του κόσμου που αναφέρεται, όπως επισημάναμε στην ανάλυσή μας για την ερμήνευση. Υπό αυτή την έννοια ο λόγος ερμηνευτικά συλλέγει και εγκαθιδρύει ενότητες αποκαλύπτοντας κάτι ως κάτι. Το ψεύδος σε αυτό το πλαίσιο νοείται ως μια διάρρηξη της ενότητας αυτής: Όμοια το να είναι κάτι ψευδές (ψεύδεσθαι) δε λέει τίποτα άλλο παρά εξαπάτηση με το νόημα του επικαλύπτω : θέτω κάτι μπρος σε κάτι (με τον τρόπο του να αφήνω κάτι να ιδωθεί), και κατ αυτόν τον τρόπο πλασάροντάς το ως κάτι που δεν είναι 59. Στην περίπτωση του ψεύδους, στη λειτουργική θέση κάποιου πράγματος τίθεται κάτι - στη διαδικασία φανέρωσής ενός πράγματος ως κάτι - το οποίο όμως δεν έχει λειτουργικό ρόλο, δηλαδή δεν μπορεί να συνυπάρξει με όλα τα υπόλοιπα μέρη, ακριβώς με αποτέλεσμα να εμποδίζει τη διαδικασία της φανέρωσης, δηλαδή της απόφανσης με την πρωταρχική έννοια, και στην πραγματικότητα να μην ανακύπτει τίποτα, δηλαδή να συγκαλύπτει οτιδήποτε επρόκειτο να φτάσει να είναι και με αυτή μόνο την έννοια να είναι ψεύδος Ομιλία και γλώσσα Στον Σοφιστή, που ο Χάιντεγγερ έχει επιχειρήσει μια ερμηνεία, διαβάζουμε μια θέση σύμφωνα με την οποία το ψεύδος ως μη ον παράγεται μέσα από τη γλώσσα. Αν, τώρα, η γλώσσα μπορεί να αποτελέσει φορέα ψεύδους, αυτό δε σημαίνει ότι δεν είναι και φορέας αλήθειας. Στην πραγματικότητα η γλώσσα, ως συστηματοποιημένη λεκτική έκφραση και πραγμάτωση της ομιλίας 60, μπορεί να είναι ο κατεξοχήν φορέας αλήθειας, όταν αυτή δεν ανάγεται στο χαρακτήρα αποφαντικών προτάσεων της μορφής υποκείμενο - κατηγόρημα, όπως, για τον Χάιντεγγερ, έφτασε να θεωρείται. Η 58 Ο.π. 59 Στο σημείο αυτό η ελληνική μετάφραση δυσκολεύει την κατανόηση και για το λόγο αυτό επιλέγω να μεταφράσω από την αγγλική και να συμβουλευτώ την Αικ. Καλέρη για το γερμανικό πρωτότυπο. 60 Ο.π. σελ. 267/161