ΡΟΜΑΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΒΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΜΕΓΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝ ΡΕΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΣΓ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΒΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΜΕΓΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝ ΡΕΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Μ. ΧΡΥΣΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΙΟΥΝΙΟΣ 2009

2 «Βλέ ετε, αγα ητέ µου λοίαρχε, δεν υ άρχει ακόµα εις τον κόσµο ένα ντοκ αρκετά µεγάλο για να µας δεχθή!», ανεφώνησε ο Άγγλος ευ ατρίδης και ενώ τα µάτια του και η έκφρασις του ροσώ ου του έδειχναν έξαρσιν µεγάλην, αµέσως ρόσθεσε: «Μια µέρα όµως, φίλοι µου, θα υ άρξη!» «Ναι! Ναι!», ανεφώνησε και ο Ανδρέας Σ έρχης καταλαµβανόµενος και αυτός α ό αρόµοιαν έξαρσιν. «εν υ άρχει και δεν θα υ άρξη για ολύ καιρό ακόµη Θα έλθη όµως µια ευλογηµένη µέρα ου θα υ άρξη!» Ανδρέας Εµπειρίκος, Ο Μέγας Ανατολικός, Άγρα, 1990, Μέρος Πέµπτον, τόµος Θ (σελ.227) 2

3 Περιεχόµενα 1. Εισαγωγή 2. Ο µύθος του «ποιητή λυτρωτή» 3. Η επίκληση της Φύσης, της φαντασίας και του ονείρου 4. Η αποσπασµατικότητα, η γλώσσα και η ειρωνεία 5. Η αναγγελία µιας υπόσχεσης, ενός οράµατος, µιας ουτοπίας 6. Το ουτοπία της ενότητας, της αρµονίας και της ευτυχίας 7. Η ουτοπία του τέλους του Οιδιπόδειου συµπλέγµατος 8. Η ουτοπία της κοινότητας, της αδερφότητας και της οικουµενικότητας 9. Ο θάνατος, η απαισιοδοξία, η µελαγχολία και η κατάθλιψη 10. Βιβλιογραφία 3

4 1. Εισαγωγή Σκοπός της διπλωµατικής αυτής εργασίας είναι να δείξει πως θεµελιώδη στοιχεία της ροµαντικής θεωρίας (που συγκρότησαν την κοινή «φωτεινή πηγή» που παρήγαγε αυτό το τεράστιο πολιτιστικό τοπίο, εξαιρετικής πολλαπλότητας), αν και έχουν αποµακρυνθεί από τις παραδόσεις του 18 ου αιώνα, αν και έχουν υπερβεί την ιστορική κοσµοεικόνα του ροµαντισµού ως αισθητικής τάσης, φιλοσοφίας, πολιτικής και µόδας (οι ιδεατότητες της Φύσης, του Εγώ, της γενέθλιας γης, του Θεού δεν µπορούν να επιστρέψουν µε τον ίδιο τρόπο), ωστόσο επιβιώνουν «ως δρώσες εµπειρίες του σύγχρονου ατοµικισµού, ως «τόνος» εγωισµού και αυτονοµίας στα πλαίσια της εποχής µας και, βεβαίως το πιο πρόσφορο έδαφος για να τα ανιχνεύσουµε, είναι τα κείµενα της λογοτεχνίας» 1, και δη στην περίπτωσή µας, στο κείµενο του Μεγάλου Ανατολικού του Ανδρέα Εµπειρίκου. Ο Μέγας Ανατολικός άρχισε να γράφεται το 1945 και, ακολουθώντας διαδοχικές εξελίξεις, σταµάτησε, όπως εικάζουµε, το Η πρώτη εµφάνιση του Μεγάλου Ανατολικού στα βιβλιοπωλεία έγινε τα Χριστούγεννα του 1990 και προκάλεσε πολλές, ποικίλες και έντονες αντιδράσεις. Οι αρχικοί τόµοι εξαντλήθηκαν σε πολύ σύντοµο χρονικό διάστηµα και επί πολλούς µήνες το µυθιστόρηµα ήταν πρώτο σε πωλήσεις στα περισσότερα βιβλιοπωλεία. Το µυθιστόρηµα πραγµατεύεται το παρθενικό ταξίδι του φανταστικού υπερωκεάνιου «Μέγας Ανατολικός» από το λιµάνι του Λίβερπουλ στη Νέα Υόρκη, το οποίο ξεκινά στις 22 Μαΐου του 1867, στην ακµή της Βικτοριανής εποχής. Σύµφωνα µε την περιγραφή που δίνεται, το εκτόπισµα του πλοίου υπερέβαινε τους τόνους, το µήκος του ήταν άνω των 690 ποδιών, το πλάτος του άνω των 80, ενώ το βάθος του άγγιζε τα 58 πόδια, µεγέθη που το καθιστούσαν το µεγαλύτερο πλοίο της υφηλίου. Το ταξίδι του «Μεγάλου Ανατολικού» του Ανδρέα Εµπειρίκου, σχετίζεται µε τον ιστορικό πλου του ατµόπλοιου Greta Eastern που συνέδεσε τη Μεγάλη Βρετανία µε τις Ηνωµένες Πολιτείες της Αµερικής του Με αυτό το πλοίο ταξίδεψε ο Ιούλιος Βερν στην Αµερική το 1867, περιγράφοντας αργότερα το ταξίδι του στο µυθιστόρηµα Πλωτή Πολιτεία (1871). Τα συµβάντα που περιγράφονται στο µυθιστόρηµα, καλύπτουν χρονικά δέκα µέρες, από το απόγευµα της 21 ης Μαΐου µέχρι το µεσηµέρι της 1 ης Ιουνίου. Η αφήγηση είναι σχεδόν γραµµική, χωρίς να λείπουν χρονικές παρεκβάσεις που οφείλονται σε αφηγήσεις των χαρακτήρων, και πραγµατοποιείται σε τρίτο πρόσωπο, αν και µερικές φορές ο αφηγητής εµφανίζεται να διαδραµατίζει ένα ρόλο στα δρώµενα. Σε όλη την έκταση του έργου, επιχειρείται µια εξαιρετικά λεπτοµερής περιγραφή όλων των γεγονότων. Τα τρία πρώτα µέρη του έργου περιγράφουν αντίστοιχα τις τρεις πρώτες µέρες του ταξιδιού, στο τέταρτο µέρος πληροφορούµαστε για µια καταιγίδα που ξεσπά το βράδυ της τρίτης ηµέρας, που διαρκεί δύο 1 Νίκος Σεβαστάκης, Ρωμαντική εμπειρία και νεωτερικότητα, Λεβιάθαν, Β Περίοδος,

5 ηµέρες, καθώς και τα γεγονότα της έκτης και έβδοµης ηµέρας. Το πέµπτο και συντοµότερο µέρος του µυθιστορήµατος εξιστορεί τα γεγονότα της δέκατης και τελευταίας ηµέρας, περιγράφοντας την άφιξη του υπερωκεάνιου στο λιµάνι της Νέας Υόρκης. Σύµφωνα µε τον Οδυσσέα Ελύτη, το ταξίδι που περιγράφει ο Εµπειρίκος στο «Μέγα Ανατολικό», αποτελεί στην πραγµατικότητα µια «αφορµή «για να δηµιουργήσει µια κινούµενη µονάδα νησίδα όπου, χωρίς τους περιορισµούς της πιθανοφάνειας, θα συσσωρεύσει όλες τις παραλλαγές και τις εκφάνσεις της σαρκικής οµιλίας, αρχινώντας από την ονείρωξη και τον αυνανισµό ως την επιδειξιοµανία, τον ηδονοβλεπτισµό, τον λεσβιασµό, την παιδεραστία, την αιµοµιξία, τον φετιχισµό, τον σαδισµό, τον µαζοχισµό, την κοπροφαγία και οτιδήποτε άλλο µπορεί να βάλει ο νους του ανθρώπου αποβλέποντας στην ικανοποίηση του ερωτικού ενστίκτου». 2 Πρωταγωνιστές του µυθιστορήµατος είναι οι επιβάτες του υπερωκεάνιου, οι οποίοι ανήκουν σ όλες τις τάξεις και οι περισσότεροι από αυτούς είναι Αγγλοσάξονες, Βρετανοί και Βορειοαµερικάνοι, αν και συνολικά εκπροσωπείται µια πληθώρα εθνικοτήτων, µε την εµφάνιση Γάλλων, Πορτογάλων, Ισπανών, Ολλανδών, Σκώτων, Ιρλανδών, Ιταλών, Πολωνών, ενός ζεύγους Σουηδών, µιας οικογένειας Λαπώνων, ενός Ινδού µεγιστάνα, τριών Ελλήνων, Ρώσων, Γερµανών, Εβραίων, ενός Ελβετού, ενός ζεύγους Ούγγρων, µιας οικογένειας από τη Χαβάη, ενός Μεξικανού, Νοτιοαµερικάνων και Βορειοαµαρικάνων αφρικανικής καταγωγής. Ανάµεσα τους ξεχωρίζει ο χαρακτήρας του Έλληνα ποιητή Ανδρέα Σπέρχη, που κατά γενική οµολογία είναι εν µέρει αυτοβιογραφικός. Η σχέση του Μεγάλου Ανατολικού µε το ροµαντισµό έχει σηµειωθεί από αρκετούς θεωρητικούς στο παρελθόν, είτε µέσω των δάνειων µορφολογικών του στοιχείων από τον ροµαντισµό, σύµφωνα µε τον Άρη Μαργκόπουλο «ο Εµπειρίκος συνδέεται µε την ευρωπαϊκή παράδοση των ροµαντικών και των συµβολιστών και είναι γνωστές οι αναφορές του στο έργο τους» 3, είτε µέσω της σχέσης του υπερρεαλισµού µε τον ροµαντισµό, για τη Φραγκίσκη Αµπατζοπούλου «όλα εκείνα τα στοιχεία του υπερρεαλισµού, όπως η υπερπραγµατικότητα, η εικονοποιητική θεωρία, η λειτουργία του φανταστικού, του αντικειµενικού τυχαίου και του θαυµαστού που θεωρήθηκαν δάνεια από τον ροµαντισµό, τα συναντά κανείς στο εµπειρίκειο έργο». 4 Ωστόσο εκείνο που στην περίπτωσή µας ενδιαφέρει είναι, να καταδείξουµε τη άµεση συγγένεια του ογκωδέστατου έργου του Μεγάλου Ανατολικού µε τον ροµαντισµό όχι µόνο µε µορφολογικά ή ειδολογικά χαρακτηριστικά και µε φιλολογικούς όρους αλλά και µε 2 Οδυσσέας Ελύτης, Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο, Ύψιλον, Άρης Μαραγκόπουλος, Ο μοντερνιστής Ανατολικός, Το ΒΗΜΑ, Φραγγίσκη Αμπατζοπούλου, «Ανδρέας Εμπειρίκος: από την πρωτοπορία των ποιητών στην παράδοση των ειρώνων», ΤΑ ΝΕΑ,

6 φιλοσοφικούς ή καλύτερα ανθρωπολογικούς όρους αντιµετωπίζοντας τον ως µια Weltanschauung 5, µια κοσµοθεωρία, µια συνολική στάση ζωής, που επιβιώνει µέσα στο χρόνο. Κι αυτό γιατί η ροµαντική εµπειρία, στάση, τόνος απέναντι στη ζωή, δεν είναι µόνο ένα σχολαστικό, φιλολογικό πρόβληµα, αλλά ένα σύνθετο φαινόµενο που διαπερνά την αισθητική σφαίρα ανάγοντάς την σε πρωταρχική εκφραστική αρχή, ένα φαινόµενο µε αδιάκοπη συνέχεια µέσα στα πολιτισµικά και καλλιτεχνικά ρεύµατα του εικοστού αιώνα, αλλά και µε ισχυρή επιρροή στη φιλοσοφική και πολιτική θεωρία µέχρι σήµερα. Για πολλούς συγγραφείς, µεταξύ των οποίων και οι Michael Lowy και Robert Sayre 6, «ο ροµαντισµός στις αρχές του 20 ου αιώνα παίρνει σάρκα και οστά µε τη µορφή του µαρξιστικού κινήµατος, των αριστερών καλλιτεχνικών πρωτοποριών, όπως του υπερρεαλισµού, του πνεύµατος του Μάη του 68, καθώς αντιπροσωπεύει µια κριτική της νεωτερικότητας, δηλαδή του σύγχρονου καπιταλιστικού πολιτισµού, στο όνοµα αξιών και ιδεωδών του παρελθόντος». Είναι, επίσης, αδύνατον να µη συσχετίσει κανείς το περιεχόµενο του ροµαντισµού µε τη συζήτηση για τη µετανεοτερικότητα ή τη «δεύτερη νεωτερικότητα», όπως ονοµάζει ο Ulrich Beck 7 την περίοδο του µεταµοντερνισµού. Όπως σηµειώνει ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου χαρακτηριστικά του µεταµοντερνισµού όπως: «οι εξασθενηµένες προσωπικές ταυτότητες σε αντινοµικό συνδυασµό µε την καλπάζουσα εξατοµίκευση, η προσήλωση στο ιδανικό της αυτοβιογραφίας, η αδιαφορία για τους εκ παραδόσεως κεντρικούς θεσµούς, η αδιάκοπη προβολή του αιτήµατος της αυτοπραγµάτωσης, η υπερδιόγκωση του εγώ, που οδηγεί σε άτακτη υποχώρηση το δηµόσιο χώρο, όπως και η θεαµατική παρείσδυση της έννοιας της υποκειµενικότητας στα αναλυτικά εργαλεία των ανθρωπιστικών επιστηµών, δεν σηµαδεύουν άραγε σήµερα µία ακόµη αναβίωση του ροµαντισµού, δείχνοντας τις απεριόριστες όσο και υπό διαρκή µετασχηµατισµό δυνατότητές του;» 8 Αφήνοντας κατά µέρος τις θεωρίες που µιλούν για πολλούς ροµαντισµούς 9 και αποδεχόµενοι την άποψη του Rene Wellek, πως «τα µεγαλύτερα ροµαντικά κινήµατα σχηµατίζουν µιαν 5 Η λέξη (γερμ.) δηλώνει το σύνολο των παραστάσεων, αντιλήψεων και απόψεων περί του κόσμου και της εξωτερικής πραγματικότητας. Μπορεί ν αποδοθεί ως «κοσμοπαράσταση», κοσμοαντίληψη ή κοσμοθεωρία. Τη σύγχρονη έννοια της κοσμοαντίληψης επεξεργάστηκε ο κοινωνιολόγος του πολιτισμού Λυσιέν Γκόλντμαν, ο οποίος αναπτύσσει και αναβαθμίζει μια μεγάλη παράδοση στη γερμανική σκέψη, κυρίως από τον Βίλχελμ Ντίλτεϋ. (Λυσιέν Γκόλντμαν, Για μια κοινωνιολογία του Μυθιστορήματος, (1964), Αθήνα, Πλέθρον, 1979) 6 Michael Lowy, Robert Sayre, Εξέγερση και μελαγχολία, (1992), Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα, Ulrich Beck, Ελευθερία ή καπιταλισμός. Συζητήσεις με τον Γιοχάνες Βιλμς, (2000), (Freiheit oder Kapitalismus. Gesellschaft neu denken. Ulrich Beck im Gespräch mit Johannes Willms) Καστανιώτης, Βαγγέλης Χατζηβασιλείου,» Είμαστε όλοι ρομαντικοί»; Ελευθεροτυπία, Είναι γεγονός πως από τότε που ο Friedrich Schlegel εισήγαγε τον όρο ως σήμερα, ο Ρομαντισμός ποτέ δεν έπαψε να χρησιμοποιείται προς όλες τις κατευθύνσεις και με κάθε δυνατή έννοια. Παρ όλο που όλοι συμφωνούν για τη γέννησή του κατά τον 18ο αιώνα, στις συνθήκες της Βιομηχανικής και της Γαλλικής επανάστασης, και την ανάπτυξή του κυρίως στη 6

7 ενότητα θεωριών, φιλοσοφιών και ύφους, συνιστούν µια συνεκτική οµάδα ιδεών κάθε µια από τις οποίες συνεπάγεται την άλλη» 10 άλλα και άλλων συγγραφέων όπως του Στέφανου Ροζάνη 11, ο οποίος θεωρεί πως η πολλαπλότητα των ροµαντισµών δεν είναι παρά ένα επιφανειακό, επιδερµικό ή στενά φιλολογικό φαινόµενο το οποίο, ακυρώνει την κοινή ουσία του ροµαντισµού ως συνολικής κοσµοθεώρησης, θα προσπαθήσουµε να εντοπίσουµε τα βασικά στοιχεία αυτής της συνολικής στάσης ζωής, της Weltanschauung, της ροµαντικής κοσµοθεωρίας, λαµβάνοντας υπόψη µας τις απόψεις πολλών σύγχρονων µελετητών του ροµαντισµού όπως : Γερμανία, στην Αγγλία και τη Γαλλία, ο Ρομαντισμός δεν παρουσιάστηκε, και δεν θα ήταν δυνατόν, ως ενιαίο φιλοσοφικό ρεύμα. Οι Michael Lowy και Robert Sayre στο Εξέγερση και μελαγχολία, διακρίνουν έξι αποκλίνουσες διανοητικές παραδόσεις: Η πρώτη είναι ο λεγόμενος αποκαταστασιακός ρομαντισμός, ο οποίος πρεσβεύει την ιδέα της ανασυγκρότησης του παρελθόντος απαξιώνοντας κάθε πτυχή του παρόντος. Η δεύτερη είναι αυτή του συντηρητικού ρομαντισμού, που επιδιώκει τη διατήρηση της κατεστημένης τάξης πραγμάτων δημιουργώντας φραγμούς στην εκσυγχρονιστική διαδικασία, Η τρίτη είναι ο υποταγμένος ρομαντισμός, ο οποίος υιοθετεί την κριτική αποδοχή του παρόντος έχοντας επίγνωση της ιστορικής δυναμικής ή της αναγκαιότητας του εκσυγχρονισμού. Η τέταρτη διανοητική παράδοση είναι ο μεταρρυθμιστικός ή φιλελεύθερος ρομαντισμός, οργανωτική αρχή του οποίου είναι η εξεύρεση τρόπων θεραπείας των παθολογικών φαινομένων που προκύπτουν από την εκκοσμίκευση της σφαίρας του πολιτισμού. Η πέμπτη παράδοση χαρακτηρίζεται ως φασιστικός ρομαντισμός και συνδέεται με τον «αντιδραστικό μοντερνισμό και τέλος η έκτη κατά σειρά διανοητική παράδοση, πιο κοντά στην οποία βρίσκεται και ο Ανδρέας Εμπειρίκος είναι αυτή του επαναστατικού ή ουτοπικού ρομαντισμού. Η τελευταία αυτή παράδοση εμφανίζει στο βιβλίο τους ευρεία διαφοροποίηση. ιακρίνουμε σε αυτή πέντε παράλληλες ή αλληλοδιάδοχες υποπαραδόσεις: α) τον ιακωβινικό-δημοκρατικό ρομαντισμό, που ασκεί διττή πολεμική τόσο εναντίον των ιεραρχιών της παραδοσιακής κοινωνίας όσο και εναντίον αφενός της φορμαλιστικής και αφετέρου της αριστοκρατικής εκδοχής του κοινοβουλευτισμού β) τον λαϊκίστικό ρομαντισμό, που εξιδανικεύει τον προκαπιταλιστικό τρόπο παραγωγής συναρτώντας τον με το ιδεώδες της κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας γ) τον ουτοπικό ουμανιστικό ρομαντισμό, δ) τον ελευθεριακό /αναρχικό /αναρχοσυνδικαλιστικό ρομαντισμό, που μάχεται τον καπιταλισμό και το συγκεντρωτικό αστικό κράτος στο όνομα μιας «αποκεντρωμένης ομοσπονδίας τοπικών κοινοτήτων» και ε) τον μαρξιστικό ρομαντισμό, ο οποίος συνδυάζει τον ιστορικισμό και εγελιανισμό της σκέψης του νεαρού κυρίως Μαρξ με την ουτοπία της πανανθρώπινης χειραφέτησης και τη νοσταλγία ενός κόσμου μη πραγμοποιημένης εργασίας. 10 Rene Wellek, Γερμανικός και Αγγλικός ρομαντισμός, Μια προσέγγιση, Έρασμος, Όπως σημειώνει ο Στέφανος Ροζάνης στο Πρόλογό του στο βιβλίο της Λίλιαν Φρουστ, Η προοπτική του ρομαντισμού, [(1969,1979), Αθήνα, Ψυχογιός, 2001], «αν διαβάσουμε τους Ρομαντικούς» προκειμένου να εντοπίσουμε ασυνέπειες και/ή αυθαιρεσίες, σίγουρα θα τις βρούμε. Θα χάσουμε όμως την ευκαιρία να καταλάβουμε το ρομαντισμό ως φαινόμενο, να κατανοήσουμε το εύρος και το βάθος της ρομαντικής στάσης, να διεισδύσουμε στον ρομαντικό οραματισμό, ν ανακαλύψουμε την προοπτική του ρομαντισμού μέσα στις ρομαντικές εκφραστικές των σύγχρονων φιλοσοφικών και καλλιτεχνικών λογοτεχνικών τάσεων και προσανατολισμών». 7

8 του Rene Wellek 12, ο οποίος αναζήτησε τις βάσεις αυτής της κοσµοθεωρίας σε τρία θεµελιώδη κριτήρια: α) Φαντασία στη θεώρηση της ποιήσεως, β) Φύση στη θεώρηση του κόσµου, γ) Σύµβολο και Μύθος στη θεώρηση του ποιητικού ύφους, της Lilian Furst 13, η οποία εκτιµά ως βασικές ιδιότητες της ροµαντικής τέχνης: τον ατοµικισµό της, τον ιδεαλισµό της, την κυρίαρχη δηµιουργική φαντασία, την υποκειµενική αντίληψη της φύσης, την τεράστια σηµασία του αισθήµατος και τη χρήση της συµβολικής εικόνας, του Charles Larmore 14, ο οποίος στο κέντρο αυτής της ροµαντικής κοσµοθεωρίας, του ροµαντικού «κοσµοείδωλου», όπως λέει, τοποθετεί τη φύση και την έννοια της δηµιουργικής φαντασίας ως µορφοποιούσας αρχής, ως ποιητικού αιτίου των ροµαντικών αντιλήψεων για τον κόσµο και για την τέχνη, και ως κεντρικού προτάγµατος το οποίο καθορίζει την ουσία των επακόλουθων ροµαντικών συλλήψεων, όπως εκείνων της κοινότητας, της αίσθησης του ανήκειν και της ειρωνείας, του Isaiah Berlin 15, ο οποίος παρουσιάζει τον ροµαντισµό σαν µια εκδήλωση του «Αντι- ιαφωτισµού και βασικό χαρακτηριστικό των ροµαντικών την άρνηση τους στις κατευθυντήριες αρχές του ιαφωτισµού την οικουµενικότητα, την αντικειµενικότητα, τον ορθολογισµό- διακήρυξαν την πίστη τους στις διαισθητικές πνευµατικές δυνατότητες καις τις οργανικές µορφές της κοινωνικής ζωής, των Michael Lowy και Robert Sayre, οι οποίοι ως σηµαίνουσα δοµή της ροµαντικής κοσµοθεώρησης θεωρούν την κριτική που ασκεί ο ροµαντισµός στην «νεωτερικότητα», κύρια χαρακτηριστικά της οποίας θεωρούν ότι είναι: το πνεύµα του υπολογισµού (Rechenhaftigkeit), η αποµάγευση του κόσµου (Entzauberung der Welt), ο εργαλειακός ορθολογισµός (Zweckrationalitat), η γραφειοκρατική κυριαρχία, Τα βασικά στοιχεία αυτής της συνολικής στάσης ζωής, της Weltanschauung, της ροµαντικής κοσµοθεωρίας θα προσπαθήσουµε να τα εντοπίσουµε και ερχόµενοι σ επαφή µε ροµαντικά λογοτεχνικά και θεωρητικά κείµενα που προέρχονται κυρίως από το γερµανικό ροµαντικό κίνηµα, κι αυτό γιατί οι Γερµανοί, σ αντίθεση µε τους Γάλλους και τους Άγγλους ροµαντικούς, βάλθηκαν µε αυτοπεποίθηση, όπως και ο Ανδρέας Εµπειρίκος, εκτός από το ν αναµορφώσουν τη λογοτεχνία, να µεταµορφώσουν όλο τον κόσµο µε µια διαδικασία που θα του έδινε προοδευτικά ποιητική µορφή. Μέσα απ αυτή τη λογική και λαµβάνοντας υπόψη την υπάρχουσα βιβλιογραφία σταθήκαµε περισσότερο στις θεωρίες του Novalis, του Γιόχαν Φίχτε ( ), για το Εγώ της οικουµενικής βούλησης που υπάρχει ως αντίσταση στην ανυπόταχτη φυσική πραγµατικότητα, του Φρίντριχ Σέλλινγκ ( ) για τη βιταλιστική, σχεδόν «µπερξονική», θεωρία του για τις σκοτεινές και ασυνείδητες δυνάµεις που ενυπάρχουν σε φύση και τέχνη, στη σύγκλιση Φίχτε 12 Rene Wellek, Γερμανικός και Αγγλικός ρομαντισμός, Μια προσέγγιση, Έρασμος, Lilian Furst, H προοπτική του ρομαντισμού, (1969, 1979), Αθήνα, Ψυχογιός, Τσαρλς Λάρμορ, Η ρομαντική κληρονομιά, (1996), Αθήνα, Πόλις, Isaiah Βerlin, Οι ρίζες του Ρομαντισμού, (1999), Scripta,

9 και Σέλινγκ και τη συµβολική, δηµιουργική ανάπλαση της ζωής µέσα από την αδάµαστη, ανυπόταχτη ανθρώπινη βούληση, στις θεωρίες του Johan Georg Haman ( ), µε το κήρυγµα του εναντίον της επιστήµης και υπέρ της ποιητικής, θρησκευτικής ενατένισης του κόσµου, του Γιόχαν Χέρντερ ( ), ο οποίος προβάλει ως κριτήριο αξιολόγησης του έργου τέχνης την κοινωνική συνθήκη που το γέννησε και ο οποίος υπερασπίζεται την πολιτισµική διαφορετικότητα και του Καντ, ο οποίος εισάγει την προτεραιότητα της ελευθερίας της βούλησης έναντι της µηχανιστικής αιτιοκρατίας, του Σίλλερ ( ), και στις ουτοπικές απόψεις του για την ανθρώπινη ηθική και τον αδυσώπητο πόλεµο κατά της αιτιοκρατίας, Συνδετικός κρίκος µεταξύ του ροµαντισµού και του Μεγάλου Ανατολικού του Ανδρέα Εµπειρίκου θα αποτελέσουν και ο υπερρεαλισµός και η ψυχανάλυση. ύο κινήµατα που κατά συνδέονται άµεσα µε τον ροµαντισµό και που επηρέασαν το έργο του Εµπειρίκου. Είναι γνωστό πως ο Ανδρέας Εµπειρίκος από το 1926 ως το 1931 ζώντας στο Παρίσι συναναστράφηκε αδιαλείπτως τον Rene Laforgue, ιδρυτικό µέλος της νεοσύστατης Ψυχαναλυτικής Εταιρείας του Παρισιού, ενώ γύρω στα 1929 γνώρισε τους Breton, Lacan, Queneau, Battaille και µπήκε στον κύκλο των υπερρεαλιστών. Απ όλα τα πρωτοποριακά κινήµατα του 20 ου αιώνα, ο υπερρεαλισµός είναι αναµφίβολα αυτός που ανήγαγε στην ανώτερη έκφρασή του το ροµαντικό ιδανικό της αποµάγευσης, εκ νέου, του κόσµου. Ο Μπρετόν και οι φίλοι του δεν έκρυψαν ποτέ τη βαθειά προσήλωσή τους στη ροµαντική παράδοση του 19 ου αιώνα- τόσο τη γερµανική (Novalis, Arnim) όσο και την αγγλική (το µαύρο µυθιστόρηµα) ή τη γαλλική (Ουγκώ, Petrus Borel). Ο υπερρεαλισµός είναι επίσης εκείνος που ενσάρκωσε µε τον πιο ριζικό τρόπο την επαναστατική διάσταση του ροµαντισµού. Η εξέγερση του πνεύµατος και η κοινωνική επανάσταση, η αλλαγή της ζωής (Ρεµπώ) και ο µετασχηµατισµός του κόσµου (Μαρξ), είναι οι δυο πολικοί αστέρες που κατηύθυναν το κίνηµα από τη γένεσή του, σπρώχνοντάς το στη διαρκή αναζήτηση µιας ανατρεπτικής πολιτιστικής πρακτικής. 16 Όπως παρατηρεί ο Παντελής Βουτέρης στο βιβλίο του «Η συνοχή του τοπίου» 17 : «η σχέση του Εµπειρίκου µε τον υπερρεαλισµό δεν χαρακτηρίζεται από µιαν «ορθόδοξη» προσήλωση και συνέπεια στις καταστατικές αρχές και επιλογές του κινήµατος. Πρόκειται αντίθετα για µια «επεισοδιακή», επιλεκτική σχέση, η οποία έχει να επιδείξει «έλξεις» αλλά και «απωθήσεις». Θα µπορούσαµε να πούµε ότι ο Εµπειρίκος έχει αφοµοιώσει τις περισσότερες θέσεις της πρώτης «διαισθητικής» περιόδου: αναφερόµαστε κυρίως στην υπερπραγµατικότητα, στην εικονοποιητική θεωρία, στη λειτουργία του φανταστικού, του «αντικειµενικού τυχαίου», και του «θαυµαστού». Αναµφισβήτητα όµως δεν ακολούθησε σε καµία περίπτωση τον Breton και του συντρόφους του στο άλµα που επιχείρησαν στα 1925 και παρέµεινε τελείως ξένος µε τους 16 Michael Lowy, Robert Sayre, Εξέγερση και μελαγχολία, (1992) Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Παντελής Βουτέρης, Η συνοχή του τοπίου, Αθήνα, Καστανιώτης,

10 προβληµατισµούς, τις πολιτικές επιλογές, τις θεωρητικές αναζητήσεις, και υπερρεαλιστικό πνεύµα της δεύτερης περιόδου, της «εκλογίκευσης». Από τον άλλη µεριά και ο Freud, πατέρας της ψυχανάλυσης, «στο µεταίχµιο ιαφωτισµού και Ροµαντισµού, υιοθετεί κεντρικά ροµαντικά σηµαίνοντα, όχι βέβαια για να στραφεί εναντίον των δηµιουργικών δυνατοτήτων του διαφωτιστικού Λόγου, όπως εν µέρει έκαναν οι ροµαντικοί, αλλά για να συµπληρώσει αυτές τις δυνατότητες, προσβλέποντας σε άλλες πηγές και κυριότατα στις πηγές των συναισθηµάτων, της φαντασίας και «υψηλού», που οι ροµαντικοί είχαν αναδείξει ως κατεξοχήν δηµιουργικές πηγές, θέλοντας έτσι να εντατικοποιήσει τις ψυχαναλυτικές του συλλήψεις». 18 Οι Richard Askay και Jensen Farquhar 19 συνοψίζουν τις φροϋδικές οφειλές στον Ροµαντισµό σε επτά συνολικά θεµατικές: α. στο Λόγο και στη θέση του µέσα στην ανθρώπινη κατανόηση, β. στον κρυµµένο εαυτό, γ. σε µια οργανικά ενοποιηµένη, τελεολογική σύλληψη του σύµπαντος, δ. στην κατάλληλη διαδικασία για την αποκάλυψη των µυστικών της Φύσης, ε. στη Φύση ως ενοποιηµένο όλον, στ. στο Σύµπαν ως κυβερνώµενο από πολικότητες και ζ. στα αρχέγονα φαινόµενα. Με βάση, λοιπόν, την παραπάνω συλλογιστική επιλέξαµε να ασχοληθούµε µε οχτώ βασικά χαρακτηριστικά της ροµαντικής κοσµοθεωρίας που πιστεύουµε πως τα συναντάµε και στο εµπιρίκειο έργο:1. το µύθο του «ποιητή λυτρωτή», 2. την επίκληση της φύσης, της φαντασίας και του ονείρου, 3. την αποσπασµατικότητα, την γλώσσα και την ειρωνεία, 4. την αναγγελία µιας υπόσχεσης ενός οράµατος, µιας ουτοπίας, 5. την ουτοπία ενότητας, της αρµονίας και της ευτυχίας, 6. την ουτοπία του τέλους του Οιδιπόδειου συµπλέγµατος, 7. την ουτοπία της κοινότητας, της αδερφότητας και της οικουµενικότητας και τέλος 8. το φόβο του θανάτου, την απαισιοδοξία, τη µελαγχολία και την κατάθλιψη. 18 Στέφανος Ροζάνης, Ένας λανθάνων ρομαντισμός, Αθήνα, Μεταίχμιο, Η συνάφεια του Freud με τον Ρομαντισμό του Goethe είναι ομολογημένη από τον ίδιο τον Freud, καθώς και από πλήθος ερευνητών. Οι Richard Akay και Jensen Farquhar σχολιάζοντας αυτή τη σχέση γράφουν: «Για παράδειγμα ο Goethe αναγνωρίζει την αξεπέραστη δύναμη των συναισθηματικών δεσμών μεταξύ των ανθρώπων και κατανοούσε ότι αυτοί διαμορφώνονταν μέσα στο συμφραζόμενο των οικογενειακών σχέσεων. Επίσης, ο Geothe είχε συνείδηση ότι ο λαβύρινθος των παθών βρίσκεται κάτω από το περιεχόμενο των ονείρων» (Richard Askay και Jensen Farquhar, Apprehending the Inaccessible, Northwestern University Press, Ιλλινόις 2006) 10

11 2. Ο µύθος του «ποιητή λυτρωτή» «Αν ο έρωτας και η ποίηση αφαιρεθούν από τη ζωή όλα τα άλλα καταρρέουν». Ανδρέας Εµπειρίκος 20 Οι ροµαντικοί υιοθετώντας ολόψυχα τον ατοµικισµό που γεννήθηκε στην εποχή τους, ο Novalis έγραφε: «µόνο το άτοµο ενδιαφέρει, εποµένως ότι είναι κλασσικό δεν είναι ατοµικό» 21, θέτουν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός τους τον άνθρωπο στον ενικό αριθµό, δηλαδή ως ατοµικότητα - και όχι γενικά την ανθρωπότητα. Η νέα αυτή στάση του ατόµου απέναντι στον εαυτό του, το ενδιαφέρον για τον εαυτό του, το οποίο τον παρασύρει να αναλύσει ενδοσκοπικά τις σκέψεις του, τις αντιδράσεις του, τα συναισθήµατα του, έµελλε να γίνει ένα θεµελιώδες χαρακτηριστικό του Ροµαντικού κυρίως λόγω των έντονων επιδράσεων του Ficthe και της επιταγής του να στρέφει κανείς πάντοτε το βλέµµα του µέσα του, - «άκου µόνο τον εαυτό σου: πάψε να κοιτάς γύρω σου, κοίτα µέσα σου. Αυτό είναι το πρώτο πράγµα που ζητά η φιλοσοφία από τους µαθητές της. Ότι υπάρχει γύρω σου δεν έχει καµία σηµασία, σηµασία έχει µόνο ο εαυτός σου» 22. Οι Fruhromantiker τελειοποίησαν ένα σύστηµα υποκειµενισµού, σύµφωνα µε το οποίο η ύπαρξη όλου του σύµπαντος στηριζόταν µόνο στο όραµα του ατόµου. «Το πρωταρχικό και αιώνιο στοιχείο στον άνθρωπο είναι η ατοµικότητα του» έγραφε ο Friedrich Schlegel και συνέχιζε: «η λατρεία της δηµιουργίας και της ανάπτυξης αυτής της ατοµικότητας θα αποτελούσε ένα είδος θεϊκού εγωισµού». Ο Novalis συµφωνούσε µε τον Friedrich Schlegel πως: «ο υπέρτατος στόχος της ανάπτυξης του ανθρώπου είναι να καταλάβει τον υπερβατικό εαυτό του, να γίνει, ας πούµε, η πεµπτουσία του εαυτού του», ισχυριζόταν όµως ότι: «το Εγώ δεν είναι παρά η µεταβατική και φευγαλέα ψευδαίσθηση της φύσης. Η πραγµατικότητα χτίζεται µε φόντο το µηδέν και τον θάνατο». 23 Η διαπίστωση αυτή δεν οδηγούσε στο συµπέρασµα πως το Εγώ και η φύση είναι δυο διαφορετικά πράγµατα, αλλά δύο όψεις του ίδιου νοµίσµατος που είναι το άπειρο, απλά η πρόσβαση στο άπειρο δεν είναι δυνατή µέσω της σκέψεως. Έπρεπε, λοιπόν, να «κατασκευασθεί ένας διαµεσολαβητικός µηχανισµός ανάµεσα στην αίσθηση και στη σκέψη, ανάµεσα στη φύση και στο πνεύµα, και αυτός ο µηχανισµός δεν ήταν άλλος από το ίδιο το 20 Απόσπασμα από τη συνέντευξη του Α. Εμπειρίκου στην Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου, Αθήνα, Μάρτης, Novalis, Blutenstaub 59, στο Werke (Verlag Lambert Schneidrer, Χαϊδελβέργη, 1953), Ι Lilian Furst, H προοπτική του ρομαντισμού, (1969, 1979), Αθήνα, Ψυχογιός, Novalis, Blutenstaub 30, στο Werke (Verlag Lambert Schneidrer, Χαϊδελβέργη, 1953), Ι

12 Εγώ ως τµήµα του Απείρου, ως τµήµα της φύσης, µία ικανότητα που διέθεταν λίγοι άνθρωποι, µεταξύ αυτών οι ποιητές, οι ροµαντικοί καλλιτέχνες». 24 Ο καλλιτέχνης, διαθέτοντας µια ιδιαίτερα υψηλή αντίληψη και ικανότητα να βιώνει έντονα τις εµπειρίες του, έχει µια βαθύτερη γνώση για τις λειτουργίες του σύµπαντος, µια πιο άµεση επαφή µε τις απεριόριστες δυνάµεις της υπερβατικής φαντασίας. Έτσι µπορεί πιο εύκολα να µαντέψει («erraten» είναι η λέξη που χρησιµοποιεί ο Νοβάλις) το νόηµα της ζωής και ο βασικός του ρόλος είναι να λειτουργεί ως µεσολαβητής, να µεταφέρει τις οραµατικές του διαισθήσεις στους άλλους: «Κάθε καλλιτέχνης είναι ο µεσολαβητής των υπολοίπων». 25 Αποκορύφωση, λοιπόν, της θεωρίας του ατοµικισµού, και µία από τις κεντρικές θέσεις της ροµαντικής κοσµοθεωρίας, την οποία συναντάµε και στο εµπειρίκειο έργο όχι µόνο στον Μεγάλο Ανατολικό αλλά στο σύνολο του έργου του Εµπειρίκου - είναι ο µύθος του «ποιητή λυτρωτή» και η πίστη ότι η λογοτεχνία και η τέχνη µπορούν να ξαναφτιάξουν τον κόσµο, την πραγµατικότητα. Σύµφωνα µε τον Novalis η πραγµατικότητα πρέπει να επινοηθεί (ή να µετασχηµατιστεί) ξανά ώστε να είναι δυνατή µόνο ως ποίηση και για να συµβεί κάτι τέτοιο απαιτείται το ξεπέρασµα του διαχωρισµού τέχνης και καθηµερινής ζωής. «Ο κόσµος πρέπει να ροµαντικοποιηθεί», 26 όπως έλεγε. Ο ποιητής άρα εκτός από µια µεσολαβητική δύναµη είναι και µια «τροποποιητική» δύναµη, που µπορεί να µετασχηµατίζει και να δηµιουργεί µια σύνθεση καινούργια µε τη δύναµη της φαντασίας. «Η πίστη στη µεταµορφωτική δύναµη της φαντασίας ήταν πολύ δυνατή στη Γερµανία, όπου πήρε παράδοξη µορφή πρακτικής αλλά θεωρητικής σκέψης. Ο µετασχηµατισµός του κόσµου της πραγµατικότητας (Realitat) σε µιαν ανώτερη πνευµατική κατηγορία ύπαρξης (Wirklichkeit) ήταν ο αρχικός σκοπός του προγράµµατος. Οι Γερµανοί πίστευαν στ αλήθεια ότι υπήρχε η δυνατότητα ενός δηµόσιου παραδείσου, µιας Ουτοπίας που θα διαρκούσε και που θα πραγµατοποιούνταν µε τη µετάβαση του κόσµου σε µιαν ανώτερη κατάσταση. Το έργο τέχνης αντιπροσώπευε γι αυτούς µόνο µία πρόγευση, ένα πρώτο βήµα στην προσπάθεια που έκαναν να ποιητικοποιήσουν το σύµπαν.» Θεόδωρος Γεωργίου, «Η παρακαταθήκη του Νοβάλις», ΒΗΜΑ, Lilian Furst, H προοπτική του ρομαντισμού, (1969, 1979), Αθήνα, Ψυχογιός, «Ο κόσμος πρέπει να ρομαντικοποιηθεί. Έτσι θα αποκαλυφθεί ξανά το αυθεντικό του νόημα. Το να τον ρομαντικοποιήσουμε δεν σημαίνει τίποτα άλλο παρά μια εκθετική εξύψωση. Σ αυτή τη διαδικασία ο κατώτερος εαυτός μας ταυτίζεται με έναν καλύτερο εαυτό. ιότι ακριβώς ο εαυτός μας αποτελεί μέρος μιας τέτοιας εκθετικής αλληλουχίας. Αυτή η διαδικασία είναι ακόμη εντελώς άγνωστη. Επενδύοντας τους κοινούς τόπους με μια υψηλή σημασία, την καθημερινότητα με μια μυστηριακή πτυχή, το οικείο με το κύρος του πρωτόγνωρου, το πεπερασμένο με την όψη του απείρου, ρομαντικοποιώ τον κόσμο.» (Novalis, Fragmente des Jahres 1978, Gesammelte Werke, No. 879) 27 Lilian Furst, H προοπτική του ρομαντισμού, (1969, 1979), Αθήνα, Ψυχογιός,

13 Η ποιητική αυτή αλήθεια, που γίνεται µεσολαβητικός και τροποποιητικός µηχανισµός της πραγµατικότητας, σύµφωνα µε τους ροµαντικούς, είναι µια αλήθεια που κατείχαν άλλοτε όλοι οι άνθρωποι, όταν ήταν παιδιά, προτού τους επηρεάσει η λογική και η σύνεση. Τώρα πλέον είναι σπάνια και πολύτιµη και εκείνος που την κατέχει είναι ο ροµαντικός ποιητής, ο οποίος ανήκει σε µιαν ανώτερη κατηγορία πλασµάτων. «Ο γνήσιος ποιητής», λέει ο Novalis, «είναι πάντα ένας ιερέας», ενώ ο Goethe στο δοκίµιό του για την γερµανική αρχιτεκτονική χαρακτηρίζει τον καλλιτέχνη «χρισµένο από το Θεό»., ενώ κατά τον Σέλλεϋ, «ο ποιητής συνδυάζει το χαρακτήρα του νοµοθέτης και του προφήτη.» 28 Το λυτρωτικό αυτό µήνυµα του ροµαντισµού όπως και η πίστη στον ποιητή λυτρωτή είναι παρόν σ όλα τα δηµιουργήµατα του Εµπειρίκου. Η πίστη αυτή στον Εµπειρίκο συνδέεται, βέβαια, µε τις Υπερρεαλιστικές και τις ψυχαναλυτικές του καταβολές. Όπως παρατηρεί και ο Gauy Saunier 29 «για τον Εµπειρίκο, τόσο ο υπερρεαλισµός όσο και η ψυχανάλυση έχουν ως σκοπό και ως αποτέλεσµα τη λύτρωση του ανθρώπου, και συγκεκριµένα την επίγεια λύτρωσή του. Ο Ανδρέας Εµπειρίκος έδωσε µάλιστα στην έγνοια και στην προσπάθεια πραγµατοποίησης αυτής της λύτρωσης ακραία σηµασία, αφιερώνοντας της όλη του τη ζωή, µε την άσκηση του επαγγέλµατος του ψυχαναλυτή αφενός, µε τη συγγραφική του δραστηριότητα αφετέρου. Στη λογοτεχνία και στην ποίηση του ο αγώνας για τη λύτρωση πήρε τη µορφή του µύθου, και ειδικότερα, όλο και περισσότερο, από βιβλίο σε βιβλίο, τη µορφή ενός ερωτικού Μεσσιανισµού.» Αναφερόµενος, επίσης, ο Γιώργης Γιατροµανωλάκης κυρίως στο ποιητικό έργο του Ανδρέα Εµπειρίκου τον χαρακτηρίζει «έναν ποιητή µέντιουµ, έναν ποιητή µεσολαβητή ανάµεσα στο κοινό και στην αλήθεια της αποκάλυψης 30». Όµως και στην περίπτωση του «Μεγάλου Ανατολικού» θα µπορούσε κανείς να πει πως ο Ανδρέας Εµπειρίκος µε το ογκωδέστατο έργο του σίγουρα προσπαθεί να προκαλέσει µια µορφή τροπισµού 31 στους αναγνώστες, µια αλλαγή προσανατολισµού στη ζωή τους και αν και ο βασικός τρόπος µε τον οποίο επιχειρεί να το πετύχει είναι µε τις εκτενείς περιγραφές και αφηγήσεις του, κι όχι τόσο µε τη χρήση 28 Monroe C. Beardsley, Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών, Αθήνα, Νεφέλη, Gauy Saunier, Ανδρέας Εμπειρίκος. Μυθολογία και πολιτική. Αθήνα, Άγρα, Γιώργης Γιατρομανωλάκης, «Αποκάλυψη και αναγέννηση στον Α. Εμπειρίκο», Λόγου Χάριν, Φθινόπωρο Το «πώς;», είναι τροπικό επίρρημα και χρησιμοποιείται για τη διατύπωση ερωτήσεων σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο υπάρχει κάτι ή γίνεται. Οι λέξεις τροπικό, τρόπος προέρχονται από το αρχαίο ρήμα «τρέπω», το οποίο σημαίνει κάνω κάποιον ν αλλάξει κατεύθυνση ή στάση ή και μεταβάλλω τη σύσταση, την ποιότητα κάποιου πράγματος. Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια έννοια της βιολογίας, ο τροπισμός. «Τροπισμός είναι το βιολογικό φαινόμενο, κατά το οποίο ακίνητοι οργανισμοί ή τα όργανά τους αλλάζουν προσανατολισμό ή ρυθμό αυξήσεως υπό την επίδραση διαφόρων ερεθισμάτων, είτε φυσικών, όπως το φως, η βαρύτητα, η επαφή, είτε χημικών, όπως η παρουσία ορισμένων χημικών στοιχείων (φωτοτροπισμός, γεωτροπισμός,...). Μπορούμε να έχουμε θετικό τροπισμό, δηλαδή, ανάπτυξη προς το ερέθισμα, ή αρνητικό τροπισμό, δηλαδή, ανάπτυξη μακριά από το ερέθισμα. (Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, 1998) 13

14 φιλοσοφικών ή ψυχολογικών όρων, δεν λείπουν στο έργο του αρκετά σηµεία όπου εκεί ο συγγραφέας καταγράφει ευθέως το όραµά του και την πίστη του στο ρόλο του ποιητή λυτρωτή. Όπως παρατηρεί και ο Σάββας Μιχαήλ «ο Μέγας Ανατολικός, δεν είναι µόνον η Μεγάλη Ναυς, το µέσον της µετάβασης, ο διαµεσολαβητής, είναι η ίδια η µετάβαση, η αντιφατική περιπετειώδης διαδικασία της διάβασης της ωκεάνιας αβύσσου που χωρίζει τον παλιό από το Νέο Κόσµο του µέλλοντός µας» Σάββας Μιχαήλ, «Το Ασυνείδητο σαν Ταξίδι», Τα ΝΕΑ,

15 3. η επίκληση της Φύσης, της φαντασίας και του ονείρου «Ο κόσµος θα γίνει όνειρο και το όνειρο κόσµος.» Νοβάλις «Καλά ως εδώ. Όλοι θα συµφωνούν δικαίως, ότι ονειρευόµουν. Αλλά τι θα πουν όσοι διαβάζουν τούτες τις γραµµές, όταν θα µάθουν τα ακόλουθα.» Ανδρέας Εµπειρίκος 33 «Εναντίον της επιστήµης και υπέρ της ποιητικής, θρησκευτικής ενατένισης του κόσµου.» Johan Georg Haman Για να µετασχηµατιστεί η πραγµατικότητα, για να επινοηθεί ποιητικά, για να ροµαντικοποιηθεί ο κόσµος, οι ροµαντικοί αναζητούσαν, όπως έχουµε ήδη αναφέρει, να βρεθεί ένας διαµεσολαβητικός, τροποποιητικός µηχανισµός, ο οποίος θα βρίσκεται κάπου ανάµεσα στην αίσθηση και στη σκέψη. Αυτό το διαµεσολαβητικό µηχανισµό τον βρήκαν στη µεταφυσική εµπειρία της φύσης και τη διαισθητική επαφή µαζί της 34. Καµιά κουλτούρα, καµιά εποχή δεν επικαλέστηκε τη φύση µε τόση νοσταλγία, δεν πρόβαλε, αναγνώρισε και λάτρεψε στη φύση µε µια τόσο πλούσια πληρότητα νοηµάτων όσο ο Ροµαντισµός. Από την εποχή του Ρουσσώ, η φύση δεν είναι πλέον ο αντίπαλος του πνεύµατος, αλλά η ζωοδόχος δύναµη ενός κόσµου ανοιχτού στον εαυτό του και για τον εαυτό του, που δεν παίρνει πια από τον άνθρωπο την κίνηση και το νόηµα του, αλλά αντίθετα τον σπρώχνει να ευρύνει τις περιορισµένες δυνάµεις του και τον οδηγεί έξω από τον πολιτισµένο εαυτό του, προς το µέγα Όλον, το εν και το παν, από το οποίο έχει οδυνηρά αποσπαστεί. Για τον Γερµανικό ροµαντισµό µόνο παρατηρώντας τη Φύση κατανοούµε τον εαυτό µας κι αυτό γιατί υπάρχει µια προγονική κατάσταση µη χωρισµού από τη Φύση, µια ενότητα ανθρώπου, Φύσης και Ιστορίας. Στη φύση φαίνεται η ενότητα πνεύµατος και ύλης και µέσω της Φύσης πλησιάζουµε το Θείο. «Το σύστηµα της φύσης», λέει ο Σέλλινγκ, «είναι το ίδιο µε το σύστηµα της του πνεύµατός µας», πράγµα που δεν σηµαίνει ότι είναι φτιαγµένο «µε τις σκέψεις µας». 35 Μ αυτό τον τρόπο η φύση παύει να είναι πλαίσιο, γίνεται µέσο για µια µεταφυσική εµπειρία. Στο κάθε στοιχείο της Φύσης υπάρχει το Θείο Πνεύµα, το οποίο µιλάει στον άνθρωπο και αυτός είναι ικανός να το ακούσει µέσω της διαίσθησης. Οι ποιητές ή είναι 33 Ανδρέας Εμπειρίκος, Η Μανταλένια, στο Γραπτά ή Προσωπική μυθολογία ( ), Αθήνα, Άγρα, (1980), «Η ρομαντική αντίληψη για τη φύση, για τη σχέση της φύσης για τον άνθρωπο, είναι και ένας από τους λίγους ασφαλείς δείκτες που μπορούν ν αποδώσουν την ενιαία ουσία των ρομαντικών και την ενότητα των αισθητικών τους αντιλήψεων.» (Αθηνά Γεωργαντά, «Η ρομαντική αντίληψη της φύσης», στο Ο Ρομαντισμός στην Ελλάδα (12-13 Νοεμβρίου 1999) Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 2001) 35 Κώστας Παπαϊωάννου, Η αποθέωση της Ιστορίας, μτφρ. Σπύρος Κακουριώτης, Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις,

16 Φύση ή αναζητούν τη Φύση. «Για τον ροµαντικό καλλιτέχνη, τα στοιχεία του φυσικού τοπίου δεν αντιπροσωπεύουν απλά αντικείµενα. Αποτελούν πρωτίστως ένα σύστηµα συµβόλων, και πύλες εισόδου που επιτρέπουν την επικοινωνία µε έναν άλλον κόσµο, πέρα από τον κόσµο της ορατής φύσης». 36 Η επικοινωνία αυτή δεν είναι όµως δυνατόν να επιτευχθεί εµπειρικά µέσω των αισθητικών εντυπώσεων. «Οι ροµαντικοί», γράφει η Lilian Furst 37, «έχοντας απόλυτη συνείδηση του χάσµατος ανάµεσα στον παροδικό κοινό κόσµο του φαινοµενικού, και το αιώνιο απέραντο βασίλειο της αλήθειας, της καλοσύνης και της οµορφιάς, πίστευαν πως ο άνθρωπος µπορεί να έρθει σ επαφή µαζί του και να τον αντιληφθεί µόνον µέσω της φαντασίας. Οι ροµαντικοί βλέπουν µε τα µάτια της φαντασίας κι αυτό τους επιτρέπει να δουν το υπερβατικό πέραν της επιφανειακής πραγµατικότητας. Ο Fr. Schlegel έγραφε ότι η τέχνη δεν ήταν τίποτα «άλλο από µια ιερογλυφική έκφραση της εξωτερικής εικόνας της φύσης, που µεταµορφώνεται από την φαντασία». Η πίστη στη µεταµορφωτική δύναµη της φαντασίας ήταν πολύ δυνατή στη Γερµανία, όπου πήρε παράδοξη µορφή πρακτικής αλλά και θεωρητικής σκέψης. Ο µετασχηµατισµός του κόσµου της πραγµατικότητας (Realitat) σε µιαν ανώτερη πνευµατική κατηγορία ύπαρξης (Wirklichkeit) ήταν ο αρχικός σκοπός του προγράµµατος των Fruhromantiker, ένας µετασχηµατισµός που θα επιτυγχανόταν µέσω του µορφοποιητικού πνεύµατος της φαντασίας. «Κατά τη γνώµη µου» έγραφε ό Fr. Schlegel για τον όρο ροµαντικό, «ροµαντικό είναι αυτό που παρουσιάζει ένα υποκειµενικό θέµα µε µια φαντασιακή µορφή». 38 Σ ένα γράµµα του προς τον Fouquet (1806), ο Άουγκουστ Βίλχελµ Σλέγκελ οµολογεί ότι έβρισκε στους µεγάλους ποιητές (Όµηρο, άντη, Σαίξπηρ) «το χρησµό [Orakelspruch] της καρδιάς, τις βαθιές εκείνες ενοράσεις στις οποίες το σκοτεινό αίνιγµα της ύπαρξης µας φαίνεται να λύνεται» 39. Στον ισχυρισµό ότι υπάρχει ένα τέτοιο είδος γνώσης οφείλεται η νέα θεωρία της φαντασίας, η οποία χαρακτηρίστηκε από µια νέα επέκταση του όρου «φαντασία», προκειµένου να καλύψει όχι µόνο την ικανότητα του ανθρώπου να επινοεί και να ανασυναρµολογεί υλικά, αλλά την ικανότητα να συλλαµβάνει άµεσα σηµαντικές αλήθειες. Πράγµατι, οι δύο αυτές ιδέες της επινόησης και της ανακάλυψης- ταυτίζονται συχνά µεταξύ τους, κάτω από την επίδραση της «Κοπερνίκειας Επανάστασης» του Καντ και των µεταφυσικών θεωριών του Φίχτε. Η θεωρία του Καντ ότι η µορφή των εµπειριών µας προέρχεται από την ίδια τη διάνοια µας που επιβάλλει τις a priori κατηγορίες της στα αισθητηριακά δεδοµένα, και η θεωρία του Φίχτε ότι η πραγµατικότητα είναι ένα µη Εγώ που, 36 Αθηνά Γεωργαντά, «Η ρομαντική αντίληψη της φύσης», στο Ο Ρομαντισμός στην Ελλάδα (12-13 Νοεμβρίου 1999) Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Lilian Furst, Η προοπτική του ρομαντισμού, (1969), Αθήνα, Ψυχογιός, Lilian Furst, Η προοπτική του ρομαντισμού, (1969), Αθήνα, Ψυχογιός, Lilian Furst, Η προοπτική του ρομαντισμού, (1969), Αθήνα, Ψυχογιός,

17 όπως είπε, το Εγώ «θέτει» για να αυτοπραγµατωθεί, κάνουν το νου να είναι ένας από τους παράγοντες που διαπλάθουν την πραγµατικότητα όπως αυτή είναι, έτσι ώστε, ως ένα βαθµό, γνωρίζοντας την πραγµατικότητα ο νους αναγνωρίζει το ίδιο του το έργο. 40 Με πιο απλά λόγια για πρώτη φορά γίνεται µια ξεκάθαρη διάκριση ανάµεσα στις δύο πλευρές της φαντασίας: η µία είναι η δύναµη ανάκλησης του νου, και η λιγότερο ή περισσότερο λεπτοµερής αναπαραγωγή εµπειριών που αποτελούν ήδη βίωµα του παρελθόντος, και η άλλη είναι η δύναµη της δηµιουργίας, που δηµιουργεί πνευµατικές εικόνες πραγµάτων τα οποία ο ποιητής δεν έχει βιώσει, αλλά απλώς τα αναφέρει ή τα υπαινίσσεται. Για τους Ροµαντικούς άρα η φαντασία δεν ήταν τόσο η ικανότητα του ποιητή να σχηµατίζει εικόνες από την πραγµατικότητα όσο το χάρισµα να σχηµατίζει εικόνες που υπερβαίνουν την πραγµατικότητα, εικόνες που δηµιουργούνται από τα εσωτερικά µάτια και µεταµορφώνουν την υπαρξιακή πραγµατικότητα σε µια υψηλότερη πραγµατικότητα. 41 Υπό την έννοια αυτή, η ροµαντική φαντασία είναι µία κατάσταση υπερφυσικισµού, η οποία συγκροτεί την κατεξοχήν παραγωγική δραστηριότητα του ανθρώπινου και του φυσικού, χωρίς να αντανακλά τίποτε περισσότερο από τον εαυτό της. Πρόκειται δηλαδή για έναν καθρέφτη που αναπαριστά τον εαυτό του και όχι κάποιο εξωτερικό είδωλο. Ωστόσο, και παρά την κλειστότητά της, η ροµαντική φαντασία αξιώνει µια έξοδο, µια δια της εξόδου αυτοέκφραση µέσα στον φυσικό κόσµο και στον ανθρώπινο νου. Αυτή η αξίωσή της µπορεί να επιτευχθεί µόνο µέσω του δραστικού µετασχηµατισµού του σκοτεινού τόπου ο οποίος τη συγκροτεί. Σ αυτή τη περίπτωση, ο κύριος φορέας του µετασχηµατισµού είναι η ονειρική κατάσταση, η ονειροπόληση, το παιχνίδι: ένας κόσµος, δηλαδή, που είναι όνειρο και ένα όνειρο που είναι κόσµος. 42 Η ανάγκη, λοιπόν, για µια µεταφυσική εµπειρία της φύσης και µια διαισθητική επαφή µαζί της µέσω της φαντασίας, οδήγησε τους ροµαντικούς στη λογοτεχνία της παραίσθησης και του ονείρου. Όχι µόνο τα παραµύθια του Τηκ αλλά και η ροµαντική λογοτεχνία στο σύνολό της: πρόκειται για µια εκδοχή της µεταφοράς του βιβλίου της φύσης. Το Ρούνενµπεργκ είναι το «µαγεµένο βουνό, επειδή αποτελεί καθαυτό µια µυστική γραφή. Στην αισθητική του ο Καντ αναφερόταν ήδη στην «κωδική γραφή µέσω της οποίας µας µιλά συµβολικά η φύση µε τις ωραίες µορφές». Έτσι µια παλαιότερη ερµητική παράδοση που διατείνεται ότι η φύση οµιλεί (natura loquitur), ότι ενέχει µια γραφή που µπορεί να διαβαστεί και ότι µέσα σε όλα τα πράγµατα κοιµάται ένα τραγούδι ή ένας θρήνος, αναβιώνει στα ροµαντικά παραµύθια του Τηκ. Μόνο που η εν λόγω γραφή δεν διαβάζεται αντι-νατουραλιστικά µέσω αλγόριθµων, όπως σήµερα ο γενετικός κώδικας, αλλά µε τον ψυχεδελικό τρόπο της ονειρικής φαντασίας που µεταµορφώνει κάθε κωδικό σηµείο σε οπτικο - ακουστική παραίσθηση (όπως το «γαλάζιο άνθος» µεταµορφώνεται σε ιδανική γυναίκα στην Προσδοκία του Νοβάλις). Έτσι ως λογο- 40 Monroe C. Beardsley, Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών, Αθήνα, Νεφέλη, Lilian Furst, Η προοπτική του ρομαντισμού, (1969), Αθήνα, Ψυχογιός, Στέφανος Ροζάνης, Ένας λανθάνων ρομαντισμός, Αθηνα, Μεταίχμιο,

18 τεχνική της παραίσθησης και του ονείρου, ο ροµαντισµός επιχειρεί να καλύψει το κενό που άφησε ο ιαφωτισµός αγωνιζόµενος κατά των εικόνων». 43 Στα έργα των Ροµαντικών η φαντασία, το όνειρο, η παραίσθηση λειτουργούν αρχικά και ως επί το πλείστον σαν δυνάµεις που δηµιουργούν εικόνες: αυτή είναι θεµελιώδης γενίκευση που αφορά σχεδόν χωρίς αµφιβολία όλη την Ευρώπη. «Αν υποστηρίξουµε την άποψη», γράφει η Lilian Furst, «ότι η φαντασία των όλων των Ροµαντικών απέβλεπε στη δηµιουργία εικόνων, τότε καθίσταται ακόµη πιο απαραίτητο να εξετάσουµε τις ιδιαίτερες τεχνικές τους. Με τον ροµαντικό αναπροσανατολισµό η εικόνα αποτέλεσε θεµελιώδη παράγοντα στη δηµιουργική διαδικασία, έγινε πιο κατανοητό µέσο έκφρασης των υποσεινήδητων παρορµήσεων κι εποµένως ο βασικός φορέας εννοιών». 44 «Εµβληµατικές» και «συµβολικές»: αυτά είναι τα δύο επίθετα που χαρακτηρίζουν µε τον πιο απτό τρόπο τις εικόνες που δηµιουργούσαν οι ροµαντικοί. Ενώ η αντιπροσωπευτική εικόνα προσανατολίζεται προς µια εξωτερική πραγµατικότητα, η συµβολική εικόνα δηµιουργείται τροφοδοτούµενη από εσωτερικές πηγές. Ως προϊόν της δηµιουργικής φαντασίας, αποτελεί επίσης την τέλεια έκφραση της ιδιαίτερης αντίληψης των Ροµαντικών γι αυτή τη δύναµη, και καθώς κατά τον σχηµατισµό της µπορούν να βρουν πλήρη εφαρµογή η µεσολαβητική και τροποποιητική δύναµη της φαντασίας. Όταν η ροµαντική εικόνα βρίσκεται ανάµεσα στο φυσικό και στο υπερβατικό, όπως συµβαίνει συνήθως στα κείµενα του ροµαντισµού, εντέλει όχι µόνο ενώνει αλλά µεσολαβεί µε µια πιο σαφή αποκάλυψη του µη αντιληπτού. Σ αυτήν ακριβώς την προσέγγιση [rapprochement] ή ακόµη στη συµφιλίωση των αντίθετων βρίσκεται ο µεγαλύτερος θρίαµβος της φαντασίας της συµβολικής εικόνας, η οποία τελικά µπορεί να µεταµορφώνει παρουσιάζοντας ένα εντελώς διαφορετικό όραµα για το σύµπαν. 45 Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό πως για τους ροµαντικούς έχουµε µία πλήρη συγχώνευση γνώσης και δηµιουργίας πως γι αυτούς σε κάθε σηµαντική νοητική ενέργεια υπάρχουν και οι δυο. Καµιά τους δεν µπορεί να εµφανισθεί µόνη της σε καθαρή µορφή απρόσµικτη από την άλλη, αφού, αφ ενός, τίποτα δεν είναι δυνατό να γνωσθεί χωρίς να διαπλασθεί ως ένα βαθµό από το γνώστη και αφ ετέρου, η φαντασία δεν µπορεί να επινοήσει τίποτα, να δεν δει, δεν ζήσει κάτι καινούργιο. Άρα και το ίδιο το συναίσθηµα ανάγεται στους ροµαντικούς σε ένα είδος ενόρασης. Το συναίσθηµα, στη ροµαντική θεωρία της τέχνης, δεν είναι µονάχα η πρωταρχική αιτία και το σηµαντικότερο αποτέλεσµα της τέχνης, αλλά είναι και πηγή γνώσης. Για τον Φίχτε «αν είσαι απλώς ένα στοχαστικό ον που ψάχνει απαντήσεις στα ερωτήµατα όπως «τι να κάνω;» ή «πώς να ζήσω;» στο βασίλειο της γνώσης δεν πρόκειται να βρεις απάντηση. Οι ζωές δεν εξαρτώνται 43 ιονύσης Καββαθάς, Το βρώμικο μυστικό. Φαλλός, φύση και αιμομιξία στη λογοτεχνία του γερμανικού ρομαντισμού, Το ΒΗΜΑ, Lilian Furst, Η προοπτική του ρομαντισμού, (1969), Αθήνα, Ψυχογιός, Lilian Furst, Η προοπτική του ρομαντισμού, (1969), Αθήνα, Ψυχογιός,

19 από τη διανοητική γνώση. Η ζωή δεν αρχίζει µε τον αντικειµενικό στοχασµό επί της φύσης και των πραγµάτων. Η ζωή αρχίζει µε τη δράση το πράττειν. Η γνώση είναι απλό όργανο, ένα εργαλείο όπως θα επιβεβαιώσουν αργότερα ο William James, ο Bergson και πλήθος άλλοι. «εν πράττει κανείς επειδή γνωρίζει», µας λέει, «γνωρίζει επειδή καλείται να πράξει». «εν προσδιορίζοµαι από τους σκοπούς, οι σκοποί προσδιορίζονται από εµένα». Η εµπειρία, λοιπόν, είναι κάτι το οποίο προσδιορίζω επειδή δρω, επειδή πράττω. «Το να είσαι ελεύθερος», λέει ο Ficthe, «δεν είναι τίποτε, το να καθίστασαι ελεύθερος είναι θείον». 46 Παρόµοια φαίνεται να είναι και θεωρία της γνώσης ή καλύτερα η ποιητική της γνώσης που ο Ανδρέας Εµπειρίκος προτείνει τόσο στο ποιητικό του έργο όσο και στο Μεγάλο Ανατολικό, αρκεί στο αίτηµα των ροµαντικών για επαφή µε τη φύση και τον εαυτό µέσω της φαντασίας και του ονείρου και του µύθου να προσθέσουµε και το ρόλο του ασυνείδητου, και στο αίτηµα για δράση πράττειν των ροµαντικών να τοποθετήσουµε το αίτηµα του Ανδρέα Εµπειρίκου για τον έρωτα. Ο Ανδρέας Εµπειρίκος, επηρεασµένος από το υπερρεαλιστικό αίτηµα για βαθύτερη κατανόηση της φύσης και του ανθρώπου, γράφει στο «Φωτοφράκτη»: «Ο ρεµβασµός αυξάνει τη ζωή και δίδει στην κάθε εικόνα την κίνηση και την ευελιξία που φέρνει από τα βάθη µιας πηγής (της ιδικής του) ζεστό το πιο κρυφό της νόηµα». 47 Αυτός ο υπερρεαλιστικός ρεµβασµός του Ανδρέα Εµπειρίκου δεν στρέφεται αποκλειστικά στην κατανόηση του υποκειµένου - ποιητή αλλά στην κατανόηση του πέριξ αυτού κόσµου, στο σύνολο της εµπειρίας. Φιλοδοξία του Εµπειρίκου δεν είναι να οργανώσει τον αισθητό κόσµο κατά τρόπο που αντιστοιχεί στην έκφραση της δικής του υποκειµενικότητας, αλλά να µετατρέψει την ποιητική του φωνή, «την πηγή του ρεµβασµού του», σε µέσο έκφρασης της βαθύτερης σηµασίας του αισθητού κόσµου, «και των µεγάλων και των µικρών και των παραµικρών 48» πραγµάτων. «Ο κάµπος και ο ωκεανός, όπως τα πολύ ψηλά βουνά και τα παρθένα δάση έχουν µια µυστική λαλιά δική των, που µόνο όσοι εννοούν τα σύµβολα και αγαπούν τα κοσµικά στοιχεία µπορούν να την ακούσουν, που µόνο όσοι µπορούν να ταυτισθούν µαζύ των είναι σε θέσι να καταλάβουν.» 49 Όπως για τους ροµαντικούς η επαφή µε την φύση δεν είναι από µόνη της αρκετή για την κατανόηση του κόσµου και θα χρειαστεί να επικαλεστούν τη συµβολή της φαντασίας, έτσι και ο Ανδρέας Εµπειρίκος, σαφώς επηρεασµένος από τους υπερρεαλιστές, καταφεύγει στο ασυνείδητο προκειµένου να αποκαταστήσει τη φαντασία στον βασικό της ρόλο. Ο υπερρεαλισµός, ιδιαίτερα κατά την πρώιµη φάση του, επικέντρωσε το ενδιαφέρον του στο ασυνείδητο, και προσπάθησε να αναδείξει το ανορθολογικό στοιχείο και τη φαντασία που εδράζονται σ αυτήν τη σκοτεινή περιοχή. Αν και ο όρος «ασυνείδητο» είναι άγνωστος στους 46 Isaiah Berlin, Οι ρίζες του Ρομαντισμού, (1999), Scripta, Ανδρέας Εμπειρίκος, Ο Φωτοφράκτης, Αθήνα, Άγρα, Ανδρέας Εμπειρίκος, Οι Αθάνατοι, Οκτάνα, Αθήνα, Ίκαρος, Εμπειρίκος Ανδρέας, Μέγας Ανατολικός, Αθήνα, Άγρα, 1990, Μέρος Τρίτον, τόμος Α 19

20 ροµαντικούς, εντούτοις πολλοί µελετητές του ροµαντισµού, όπως οι. Lovejoy, η Lilian R. Furst, κάνουν λόγο για «αναγωγή του ασυνείδητου, στο ροµαντισµό, σε προνοµιακό µηχανισµό για την προσέγγιση της φύσης και την αποκαλυπτική γνώση του υπερφυσικού» 50 «Αν στη βάση του ροµαντικού δόγµατος», σηµειώνει ο Στέφανος Ροζάνης, «υπάρχει η φαντασία ως το πλέον αυθεντικό γενεσιουργό αίτιο της ποιητική δηµιουργίας, στη βάση του υπερρεαλιστικού δόγµατος υπάρχει το [φροϋδικό] ασυνείδητο και µέσα σ αυτό αναζητούνται οι πηγές της δηµιουργίας. Το ασυνείδητο είναι µια άλλη ορολογία της φαντασίας του Ροµαντισµού». 51 Τι άλλο από το ασυνείδητο µπορεί να εννοεί ο Novalis όταν αναρωτιέται αναφερόµενος στη φαντασία γράφει: «Ονειρευόµαστε ταξίδια στο διάστηµα. εν είναι όµως το διάστηµα εντός µας; εν γνωρίζουµε τα βάθη της ψυχής µας. Είναι προς τα εντός που µας οδηγεί το µυστικό µονοπάτι. Εντός µας ή πουθενά κείται η αιωνιότητα και οι κόσµοι της, το παρελθόν και το µέλλον.» 52 Και στον Ανδρέα Εµπειρίκο η κάθοδος στα βάθη του ασυνείδητου είναι όχι απλά µια µέθοδος αυτογνωσίας, αυτό-ανάλυσης, γνώσης του υποκειµένου, αλλά και των αντικειµένων, των άλλων ανθρώπων και των στοιχείων της φύσης. Κατερχόµενος στα βάθη του ασυνείδητου ο ποιητής απεκδύεται την κοινωνικά δοµηµένη υποκειµενικότητα του, και επικοινωνεί µε τη βαθύτερη φύση, όχι απλά του ανθρώπου αλλά του κόσµου, στον οποίο ανήκει και του οποίου αποτελεί µια έκφανση και µια παραλλαγή. «Εκ πρώτης όψεως, τα πάντα φαίνονται αλλοπρόσαλλα, όµως µια πιο προσεκτική θεώρησις του συνόλου καταδεικνύει στα έκθαµβα µάτια των παρατηρητών ότι παντού υπάρχει µια εκπληκτική συνέπεια, µια δοµή, µια αρχιτεκτονική όχι όµως της επιστήµης ή του ορθολογισµού, όπως εις τας λιθοδοµάς ή τα άλλα κτίσµατα, µα που αποτελεί την κατά ποικίλα διαστήµατα προσωρινήν όψιν µιας αείποτε εκτιλυσσοµένης εντελέχειας, µαις αείποτε πολλαπλασιαζόµενης διαρθρώσεως και επικοινωνίας, ενός αείποτε τελούµενου µυστηρίου, που άλλοι ονοµάζουν Κόσµον, άλλοι Χάος ή Αρµονίαν και άλλοι Θεού σοφίαν 53». Το ποιητικό φιλοσοφικό αυτό απόσπασµα περιγράφει τις γενικότερες προθέσεις µιας ποιητικής που αγκάλιασε πλήθος ετερόκλητων αντικειµένων, από τα ευτελέστερα στοιχεία της καθηµερινής ζωής του ποιητή έως τις µακρινές χώρες της Νότιας Αµερικής και της Ασίας, από τους αστερισµούς και τους πλανήτες έως τις θάλασσες και τους Ωκεανούς και τα πετρώµατα που απαρτίζουν το φλοιό της γης. «Η σχέση µε τη φύση γίνεται αντιληπτή «εντός» αλλά και «πέραν του ατοµικού», όπου ο ποιητής γίνεται απλά ένας δίαυλος έκφρασης αυτής της εντελέχειας, κάνοντας την υποκειµενικότητα του, την ειδική πηγή του ρεµβασµού του, έναν 50 Γιώργος Κόκκινος, Η διασπορά του πολιτικού ρομαντισμού στην Ελλάδα στο Ο Ρομαντισμός στην Ελλάδα (12-13 Νοεμβρίου 1999) Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 2001) 51 Στέφανος Ροζάνης, οκίμια Κριτικής, Αθήνα, Εσία, Novalis, Blutenstaub, No 16, Gesammelte Werke. 53 Ανδρέας Εμπειρίκος, Οι Αθάνατοι, Οκτάνα, Αθήνα, Ίκαρος,

21 χώρο ελεύθερης αποτύπωσης των αντικειµένων και όχι έναν χώρο κυριαρχίας του υποκειµένου πάνω σ αυτά.» 54 Παράλληλα, η επιθυµία ενοποίησης της εξωτερικής µε την εσωτερική πραγµατικότητα κατηύθυνε το Εµπειρίκο, όπως και τους υπερρεαλιστές στο χώρο του ονείρου. Στο όνειρο εντοπίζονται όλα εκείνα τα στοιχεία στα οποία θεµελιώνεται η υπερρεαλιστική θεωρία: το απροσδόκητο, η αµφισηµία των συµβόλων και η αυθαίρετη σηµασιοδότηση, η ανατροπή της αιτιότητας, η κατάργηση ιδεολογικών στερεοτύπων όπως οι έννοιες του χρόνου και του χώρου. 55 Οι υπερρεαλιστές θεωρούσαν τα όνειρα, όχι όπως οι φροϋδιστές ως µαρτυρία ανεπιθύµητης νεύρωσης ή νευρικής µνήµης τραύµατος αλλά απόδειξη της δύναµης και διείσδυση της φαντασίας χωρίς τη µεσολάβηση της διάνοιας. 56 Σύµφωνα µε τον ίδιο τον Breton, τα όνειρα παρέχουν τη δυνατότητα στον καλλιτέχνη να συλλάβει νέους τρόπους και µεθόδους συνθέσεως, καθώς οι παράξενες δυνάµεις οι κρυµµένες στα βάθη του πνεύµατος µας έχουν την ικανότητα ή ν αυξήσουν τις αντίστοιχες δυνάµεις της επιφάνειας ή ν αγωνιστούν εναντίον τους 57. Όπως δηλώνεται και στο Μανιφέστο του Υπερρεαλισµού, 1924, οι υπερρεαλιστές πίστευαν «στη µελλοντική συγχώνευση αυτών των δύο καταστάσεων που εξωτερικά δείχνουν τόσο αντιφατικές του ονείρου και της πραγµατικότητας, σ ένα είδος απόλυτης πραγµατικότητας, µιας υπερπραγµατικότητας. 58 Εδώ αξίζει να καταθέσουµε την παρατήρηση του Παντελή Βουτέρη όσον αφορά κατά πόσο οι εικόνες αυτές, τα όνειρα των υπερρεαλιστών είναι επινοήµατα της «φαντασίας», όπως την αντιλαµβάνονταν οι ροµαντικοί. Η ποιητική εικόνα σύµφωνα πάντα µε την υπερρεαλιστική θεωρία δεν αποτελεί επινόηµα, αλλά έχει την αρχή της στον περιβάλλοντα κόσµο και προϋπάρχει σε λανθάνουσα µορφή στο ασυνείδητο, πριν από τον λεκτικό ποιητικό µετασχηµατισµό της. Από τη στιγµή όµως που θα θεωρήσουµε την εικόνα ως «γεγονός» µια πραγµατικότητα του κόσµου (και όχι ένα παράγωγο της φαντασίας ή της έµπνευσης) τότε δεν µπορούµε παρά να θέσουµε το ερώτηµα εάν αυτή η εικόνα ανταποκρίνεται σε µια βιωµένη εµπειρία. Η ποιητική εικόνα όπως διαβεβαιώνουν προκύπτει από την επενέργεια του ποιητή 54 Νίκος Σιγάλας, «Ο υπερρεαλισμός πέραν της ατομικότητας και των πατρίδων ή Η αναρχική γεωγραφία του Ανδρέα Εμπειρίκου στο Ο Ανδρέας Εμπειρίκος και η Άνδρος. Ιστορικές και κοινωνικές ρίζες», Πρακτικά της Γ Συνάντησης στη μνήμη του Ανδρέα Εμπειρίκου, Χώρα Άνδρου, Ιουλίου 2004, Αθήνα, Εταιρία Ανδρίων Επιστημών, Παντελής Βουτέρης, Η συνοχή του τοπίου, Αθήνα, Καστανιώτης, C.W.E. Bigsby, Ντατά και Σουρρεαλισμός, (1970), Αθήνα, Ερμής, Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Ανδρέας Εμπειρίκος. Ο ποιητής του έρωτα και του νόστου, Αθήνα, Κέδρος, Αν όμως για τον ρομαντισμό η εικόνα μεσολαβεί ανάμεσα στην έμπνευση και την ανάγκη να μεταδώσει κανείς την εσωτερική αυτή γοητεία, για τον σουρεαλισμό η εικόνα δεν είναι έκφραση του άρρηκτου, δημιουργεί το άρρηκτο. Ο σουρρεαλισμός δεν είναι εμπνευσμένος, είναι εμπνευστής.(c.w.e. Bigsby, Ντατά και Σουρρεαλισμός, (1970), Αθήνα, Ερμής, 1972) 21