ΕΚΦΡΑΣΗ ΕΚΘΕΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

Transcript

1 Το δοκίµιο περιλαµβάνει την εισαγωγή, την πειθώ, τη γλώσσα και την οργάνωση του δοκιµίου. Εισαγωγή στο δοκίµιο Δοκίµιο ονοµάζεται το είδος του πεζού λόγου που έχει µέση έκταση, ποικιλία θεµάτων (κοινωνικού, θεωρητικού ή θετικού περιεχοµένου) και στόχο να τέρψει, να πληροφορήσει, να διδάξει ή να πείσει τον αναγνώστη. Από γραµµατολογική άποψη βρίσκεται στο µέσο µεταξύ λογοτεχνίας και επιστήµης, αφού χαρακτηρίζεται άλλοτε από την υποκειµενική προσέγγιση του θέµατος, το συνειρµικό ξετύλιγµα των ιδεών, τη συγκινησιακή χρήση και την επιδίωξη της αισθητικής τέρψης και άλλοτε από την αντικειµενική εξέταση του θέµατος, την αυστηρή αλληλουχία του λόγου, τη λογική χρήση και την επιδίωξη της πληροφόρησης και της πειθούς. Βασικό γνώρισµα του δοκιµίου είναι η ελεύθερη έκφραση προσωπικών απόψεων. Ο δοκιµιογράφος εφοδιασµένος µε την πνευµατική του και την αισθητική του καλλιέργεια περιδιαβάζει (τριγυρίζει) στο χώρο των ιδεών µε σκοπό όχι τόσο να δώσει οριστικές απαντήσεις στα θεωρητικά ή στα πρακτικά ζητήµατα που τον απασχολούν, αλλά να θέσει πρόσθετα ερωτήµατα, να φωτίσει άγνωστες πτυχές, να εισαγάγει νέους προβληµατισµούς και να προωθήσει περαιτέρω τους ήδη υπάρχοντες προβληµατισµούς. Εποµένως ο δοκιµιακός λόγος δεν έχει το βαθµό αντικειµενικότητας της επιστηµονικής µελέτης ούτε το βαθµό υποκειµενικότητας του λογοτεχνικού κειµένου, αλλά στην «αδυναµία» αυτή έγκειται η βασική αρετή του: το δοκίµιο αποτελεί τον προνοµιακό χώρο συνάντησης επιστήµης και λογοτεχνίας, αντικειµενικότητας και υποκειµενικότητας, αλήθειας και ωραίου. Ως τέτοιο το δοκίµιο συνιστά τη γέφυρα επικοινωνίας των διανοουµένων (επιστηµόνων και καλλιτεχνών) µε το ευρύ κοινό, µια επικοινωνία για ζητήµατα που τους απασχολούν (και τους διανοούµενους και το ευρύ κοινό) Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ Η πειθώ είναι ένας από τους συνηθέστερους στόχους των δοκιµιογράφων. Ακόµη και όταν επιδιώκουν στην ελεύθερη περιδιάβαση στο χώρο των ιδεών ή την τέρψη, δεν παύουν, έστω και έµµεσα, να αποβλέπουν στο να πείσουν. Εξάλλου, ο δοκιµιακός λόγος έχει συχνά το νόηµα της ιδεολογικής κατάθεσης απέναντι στα επίµαχα ζητήµατα και από µια τέτοια κατάθεση δεν µπορεί να λείπει η πρόθεση της πειθούς. Όσο πιο έντονη είναι η πρόθεση πειθούς, τόσο πιο έντονος είναι ο αποδεικτικός χαρακτήρας του δοκιµίου. Αυτό σηµαίνει πως ο δοκιµιακός λόγος συχνά µετέρχεται (χρησιµοποιεί) τις οικείες µεθόδους (=επίκληση στη λογική, στο συναίσθηµα) και µέσα (επιχειρήµατα και τεκµήρια) πειθούς, χωρίς βέβαια να αποβλέπει στον εύκολο και άµεσο επηρεασµό του αναγνώστη, αλλά στο βάθεµα και στην καλλιέργεια του προβληµατισµού του αναγνώστη. Με αυτή την έννοια, µπορούµε να αναγνωρίσουµε το δοκίµιο και ως διδακτικό είδος. Ωστόσο, ορατές είναι οι διαφορές του δοκιµίου από τα κατεξοχήν διδακτικά είδη (π.χ. το εκκλησιαστικό κήρυγµα). Οι σηµαντικότερες διαφορές ανάµεσά τους αναφέρονται στο βαθµό και στα µέσα υλοποίησης της διδακτικής πρόθεσης: στο δοκιµιακό λόγο η διδακτική πρόθεση δεν είναι ούτε κυρίαρχη ούτε και η αποκλειστική, η υλοποίησή της συντελείται µε λογικά, κυρίως, µέσα. Αντίθετα, ο κατεξοχήν διδακτικός λόγος διακρίνεται για τη σωφρονιστική πρόθεσή του, η υλοποίησή του συντελείται µε συναισθηµατικά κυρίως µέσα. Η γλώσσα του δοκιµίου 1

2 Ανάλογα µε τον αποδεικτικό ή τον στοχαστικό χαρακτήρα του δοκιµίου, η γλώσσα του προσιδιάζει(=ταιριάζει) άλλοτε στον επιστηµονικό και άλλοτε στον λογοτεχνικό λόγο. Στην πρώτη περίπτωση (επιστηµονικό δοκίµιο) κυριαρχεί η αναφορική λειτουργία και στη δεύτερη περίπτωση (λογοτεχνικό δοκίµιο) συναντώνται στοιχεία ποιητικής και συγκινησιακής χρήσης της γλώσσας. Από άποψης γραµµατικής και συντακτικού, ο δοκιµιακός λόγος φέρει συνήθως κάποια γνωρίσµατα της λόγιας γλώσσας (επεξεργασµένο λεξιλόγιο, λόγιοι τύποι, αφηρηµένες έννοιες, σύνθετη σύνταξη, µακροπερίοδος λόγος, παρατεταµένη υπόταξη) ενώ από άποψη ύφους υπάρχει άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο φυσικός και οικείος τόνος. Τέλος, συνήθης είναι η χρήση διαρθρωτικών λέξεων/φράσεων για την εξυπηρέτηση των αναγκών της νοηµατικής µετάβασης. Και συνήθης είναι η χρήση εκφράσεων που δηλώνουν τη στάση και την οπτική γωνία του συγγραφέα απέναντι στο θέµα που εξετάζει (π.χ. ενδεχοµένως, ασφαλώς.). Η οργάνωση του δοκιµίου Δύο είναι οι βασικές µορφές οργάνωσης του δοκιµιακού λόγου: όταν ο χαρακτήρας του είναι αποδεικτικός, τότε η διάρθρωση των ιδεών γίνεται µε λογικό τρόπο, και όταν είναι στοχαστικός, γίνεται µε ελεύθερο ή συνειρµικό τρόπο. Στο αποδεικτικό δοκίµιο το σύνηθες διάγραµµα έχει την εξής µορφή: στον πρόλογο εκτίθεται το θέµα της πραγµάτευσης και δηλώνεται η θέση του συγγραφέα. Η θέση αυτή ονοµάζεται κατευθυντήρια ή κύρια ιδέα και παρουσιάζεται είτε στον πρόλογο είτε στη δεύτερη παράγραφο ( µεταβατική ). Στο κύριο µέρος προσκοµίζεται το αποδεικτικό υλικό που διασαφηνίζει την κατευθυντήρια ή κύρια ιδέα και επιβεβαιώνει την ορθότητά της. Στον επίλογο εκτίθεται το συµπέρασµα της πραγµάτευσης ή η ανακεφαλαίωση των βασικών ιδεών της ή η επαναδιατύπωση της αρχικής θέσης, συµπληρωµένης µε τα συναγόµενα συµπεράσµατα. Στο στοχαστικό δοκίµιο δεν µπορούµε να κάνουµε λόγο για µια ορισµένη µορφή διαγράµµατος. Κεντρικό θέµα υπάρχει, αλλά οι ιδέες που το αναπτύσσουν δεν είναι διευθετηµένες µε λογικό τρόπο ούτε συνυφαίνονται(=εδώ οργανώνονται) µε σχέσεις λογικής αλληλουχίας. Αντίθετα, η σχέση που διαπλέκεται µεταξύ των ιδεών είναι περισσότερο συνειρµική και υπαγορεύεται από την επιθυµία του δοκιµιογράφου να προσεγγίσει το θέµα του ελεύθερος από τους περιορισµούς και τις δεσµεύσεις της αυστηρής λογικής οργάνωσης. ii) ΤΟ ΑΡΘΡΟ Άρθρο ονοµάζεται το δηµοσίευµα που περιέχει σχόλια και απόψεις για θέµατα που απασχολούν την κοινή γνώµη. Η αφόρµησή του βρίσκεται στην επικαιρότητα και ο στόχος του εδράζεται στην ανάλυση των σηµαντικών γεγονότων της επικαιρότητας. Ανάλογα µε το χαρακτήρα αυτών των γεγονότων, µπορεί το άρθρο να έχει πολιτικό, κοινωνικό, καλλιτεχνικό περιεχόµενο. Συντάκτες του είναι δεν είναι µόνο δηµοσιογράφοι αλλά και πολιτικοί, καλλιτέχνες, επιστήµονες, συγγραφείς οι οποίοι επιθυµούν να καταθέσουν τις απόψεις τους για θέµατα της επικαιρότητας. Συνήθως, υπάρχουν καθορισµένες στήλες αρθρογραφίας, που κατατάσσονται σε θεµατικές ενότητες (π.χ. «Πολιτισµός») ή τοποθετούνται κάτω από διάφορους τίτλους (π.χ. «Απόψεις»). Το κύριο άρθρο της εφηµερίδας/περιοδικού δηµοσιεύεται στην πρώτη σελίδα, συντάσσεται από τον εκδότη, τον διευθυντή ή τους πρώτους από την ιεραρχία δηµοσιογράφους, απηχεί τη γραµµή του εντύπου και τη θέση του απέναντι στα πιο σηµαντικά ζητήµατα της επικαιρότητας. 2

3 Ειδική κατηγορία άρθρων αποτελούν αυτά που συναντώνται στον επιστηµονικό χώρο. Πρόκειται για επιστηµονικά άρθρα που δηµοσιεύονται σε επιστηµονικά περιοδικά, απευθύνονται σε κοινό µε ειδικές γνώσεις και αποβλέπουν στην παρουσίαση των νέων επιστηµονικών ανακαλύψεων, στην ενηµέρωση του κοινού για τις κατευθύνσεις της επιστηµονικής έρευνας, στην προώθηση του επιστηµονικού διαλόγου. Άρθρο και Δοκίµιο Η πολυµορφία των γνωρισµάτων που χαρακτηρίζουν τόσο το άρθρο όσο και το δοκίµιο καθιστά συχνά δύσκολη την κειµενική αναγνώρισή τους. Σε ορισµένες, µάλιστα, περιπτώσεις µπορεί κάποιο άρθρο να εκληφθεί ως δοκίµιο ή και να συµπεριληφθεί σε συλλογές δοκιµίων. Αυτό, βέβαια, δεν σηµαίνει πως λείπουν οι µεταξύ τους διαφορές. Η σηµαντικότερη διαφορά τους έγκειται στον επικαιρικό ή µη χαρακτήρα τους: το άρθρο αφορµάται από την επικαιρότητα και αποβλέπει στο σχολιασµό της, ενώ το δοκίµιο, ακόµη και όταν έχει ως αφόρµηση κάποιο σύγχρονο γεγονός, ανάγεται στο µόνιµο και στο γενικό. Διαφορές υπάρχουν, επίσης, στη µορφή, στη δοµή, στην πρόθεση και στην έκταση. Άρθρο -αναφορική λειτουργία Δοκίµιο Μπορεί να συναντηθεί και η συγκινησιακή χρήση της γλώσσας. -πιο απρόσωπος τόνος οικείος τόνος -η οργάνωση των ιδεών είναι η οργάνωση των ιδεών κυρίως λογική. µπορεί να είναι και συνειρµική -επιδίωξη του αρθρογράφου είναι η πειθώ, άρα το άρθρο έχει χαρακτήρα πρωτίστως αποδεικτικό επιδίωξη του δοκιµιογράφου µπορεί να είναι και η τέρψη ή η ελεύθερη περιδιάβαση στο χώρο των ιδεών, άρα ο χαρακτήρας του δοκιµίου µπορεί να είναι στοχαστικός. -το άρθρο έχει µικρή έκταση συνήθως το δοκίµιο έχει µέση έκταση iii) ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΑ 3

4 Επιφυλλίδα ονοµάζεται το δηµοσιογραφικό κείµενο µη ειδησεογραφικού περιεχοµένου που αναφέρεται σε ζητήµατα φιλολογικού, επιστηµονικού, πολιτικού, καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος. Συντάσσεται από έναν ειδικό για το εξεταζόµενο θέµα, o οποίος, µε αφόρµηση ένα συµβάν συνήθως της επικαιρότητας, εκφράζει σκέψεις και παρατηρήσεις διαχρονικού χαρακτήρα και ευρύτερου ενδιαφέροντος. Η ανάπτυξη µπορεί άλλοτε να προσλαµβάνει στοχαστικό και άλλοτε αποδεικτικό χαρακτήρα µε τα αντίστοιχα αποτελέσµατα στην σκοπιά της πραγµάτευσης, στη δοµή του λόγου, στη γλώσσα και στο ύφος της γραφής. Πάντως, τα όρια ανάµεσα στην επιφυλλίδα και στο άρθρο-δοκίµιο δεν είναι πάντα ευδιάκριτα: όταν ο συντάκτης της επιφυλλίδας εµµένει στον σχολιασµό της επικαιρότητας, τότε το κείµενό του προσοµοιάζει σε άρθρο, ενώ, όταν αποµακρύνεται από την επικαιρότητα, τότε προσοµοιάζει στο δοκίµιο. Στοχαστικός χαρακτήρας της επιφυλλίδας. -υποκειµενική σκοπιά αντικειµενική σκοπιά Αποδεικτικός χαρακτήρας της επιφυλλίδας. -ελεύθερη δοµή λογική δοµή -συγκινησιακή λειτουργία αναφορική λειτουργία -προσωπικό ύφος γραφής σοβαρό ύφος γραφής 4

5 5