Ερευνητικές προσεγγίσεις και διδακτικές εφαρμογές στα πειραματικά σχολεία ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΡΟΛΩΝ ΚΑΙ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ

Transcript

1 ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Ερευνητικές προσεγγίσεις και διδακτικές εφαρμογές στα πειραματικά σχολεία ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΡΟΛΩΝ ΚΑΙ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ Ζαρφτζιάν Μαριλένα, βιολόγος, ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σήμερα που η ανθρώπινη αλαζονεία εξαντλεί τους φυσικούς πόρους πέρα από κάθε αειφορική προοπτική και η προοπτική του μετασχηματισμού του Homo sapiens σε Homo Xerox πλανάται απειλητική, η γνώση της δυνατοτήτων και των εφαρμογών της βιολογίας είναι επιβεβλημένη. Για να ενταχθούν οι έννοιες αυτές στην εκπαιδευτική διαδικασία με τον προβληματισμό που συνεπάγονται εφαρμόζουμε παιχνίδια ρόλων όπου οι μαθητές της Γ' γυμνασίου καλούνται να βιώσουν και να αποφασίσουν σχετικά με τα παραπάνω. Το πρώτο παιχνίδι ρόλων αφορά ένα υποθετικό σενάριο διαχείρισης υγροβιότοπου. Το κράτος, για λόγους «ανάπτυξης», προτείνει αλλαγή των χρήσεων γης και εντατικοποίηση των δραστηριοτήτων σ' έναν προστατευόμενο υγροβιότοπο. Οι μαθητές υποδύονται ανέργους, βιομηχάνους, γεωργούς, ψαράδες, πουλιά, οικολογικές οργανώσεις κλπ., κρίνουν τα προτεινόμενα μέτρα, τα αποδέχονται ή τα απορρίπτουν, ή αντιπροτείνουν άλλα. Σχολιάζουν επίσης τις τοποθετήσεις των υπολοίπων ομάδων. Γίνεται ένας γόνιμος διάλογος, πολύ συχνά με γέλιο, σίγουρα πάντως εποικοδομητικός. Το δεύτερο παιχνίδι ρόλων αφορά θέματα Βιοηθικής. Με την πρόοδο της γενετικής έχουν προκύψει πολλά ηθικά και νομικά προβλήματα. Πρέπει να επεμβαίνουμε στα γενετικά «λάθη» των εμβρύων; Πρέπει να γνωρίζουμε το γενετικό μας μέλλον; Συμφωνούμε με την κλωνοποίηση (αναπαραγωγική ή θεραπευτική); Οι μαθητές υποδύονται την επιτροπή Βιοηθικής, τους γονείς, το κράτος, τους εργοδότες, τους γενετιστές, το Δαρβίνο, τους ιερείς, τις ασφαλιστικές εταιρείες κλπ. και καλούνται να τοποθετηθούν στα σύγχρονα διλήμματα. Οι ομάδες επιχειρηματολογούν, κάνουν ερωτήσεις στις υπόλοιπες ομάδες και σχολιάζουν τις τοποθετήσεις τους. Ο συντονισμός των παιχνιδιών και η αξιολόγηση γίνεται από ομάδα δημοσιογράφων (μαθητές) και τον διδάσκοντα. Με τα παιχνίδια αυτά δίνεται η ευκαιρία στα παιδιά να δράσουν ομαδοσυνεργατικά, να ασκηθούν στον προφορικό λόγο, να μαζέψουν πληροφορίες, να συνθέσουν επιχειρήματα, να ανακαλύψουν τις προκλήσεις που θα συναντήσουν, να αντιληφθούν ότι ηθική και δεοντολογία είναι άρρητα συνδεδεμένες με τις βιολογικές εφαρμογές. 1

2 Σήμερα που η ανθρώπινη αλαζονεία εξαντλεί τους φυσικούς πόρους πέρα από κάθε αειφορική προοπτική και η προοπτική του μετασχηματισμού του Ηomo sapiens σε Homo Xerox πλανάται απειλητική, η γνώση της δυνατοτήτων και των εφαρμογών της βιολογίας είναι επιβεβλημένη. Για να ενταχθούν οι έννοιες αυτές στην εκπαιδευτική διαδικασία με τον προβληματισμό που συνεπάγονται εφαρμόζουμε παιχνίδια ρόλων όπου οι μαθητές της Γ γυμνασίου καλούνται να βιώσουν και να αποφασίσουν σχετικά με τα παραπάνω. Το πρώτο παιχνίδι ρόλων αφορά ένα υποθετικό σενάριο διαχείρισης υγροβιότοπου. Το κράτος, για λόγους «ανάπτυξης», προτείνει αλλαγή των χρήσεων γης και εντατικοποίηση των δραστηριοτήτων σ έναν προστατευόμενο υγροβιότοπο. Οι μαθητές υποδύονται ανέργους, βιομηχάνους, γεωργούς, ψαράδες, πουλιά, οικολογικές οργανώσεις κλπ., κρίνουν τα προτεινόμενα μέτρα, τα αποδέχονται ή τα απορρίπτουν, ή αντιπροτείνουν άλλα. Σχολιάζουν επίσης τις τοποθετήσεις των υπολοίπων ομάδων. Γίνεται ένας γόνιμος διάλογος, πολύ συχνά ακόμα και αστείος, σίγουρα πάντως εποικοδομητικός. Το δεύτερο παιχνίδι ρόλων σχετίζεται με τα θέματα Βιοηθικής. Η πρόοδος της γενετικής συνοδεύεται με πολλά ηθικά και νομικά προβλήματα. Πρέπει να επεμβαίνουμε στα γενετικά «λάθη» των εμβρύων; Πρέπει να γνωρίζουμε το γενετικό μας μέλλον; Συμφωνούμε με την κλωνοποίηση (αναπαραγωγική ή θεραπευτική); Οι μαθητές υποδύονται την επιτροπή Βιοηθικής, τους γονείς, το κράτος, τους εργοδότες, τους γενετιστές, το Δαρβίνο, τους ιερείς, τις ασφαλιστικές εταιρείες κλπ. και καλούνται να τοποθετηθούν στα σύγχρονα διλήμματα. Οι ομάδες επιχειρηματολογούν, κάνουν ερωτήσεις στις υπόλοιπες ομάδες και σχολιάζουν τις τοποθετήσεις τους. Ο συντονισμός των παιχνιδιών και η αξιολόγηση γίνεται από ομάδα μαθητών και τον διδάσκοντα. Με τα παιχνίδια αυτά δίνεται η ευκαιρία στα παιδιά να δράσουν ομαδοσυνεργατικά, να ασκηθούν στον προφορικό λόγο, να μαζέψουν πληροφορίες, να συνθέσουν επιχειρήματα, να ανακαλύψουν τις προκλήσεις που θα συναντήσουν, να αντιληφθούν ότι ηθική και δεοντολογία είναι άρρητα συνδεδεμένες με τις βιολογικές εφαρμογές. H Bιολογία της Γ γυμνασίου θίγει μερικά πολύ καυτά για την εποχή μας θέματα, όπως αυτά της οικολογίας και της βιοτεχνολογίας. Τα παιδιά διδάσκονται τους όρους και τους κανονισμούς, αποστηθίζουν ορισμούς και μηχανισμούς, γράφουν διαγωνίσματα. Και μετά, τι; Στην καλύτερη περίπτωση έχουν κατακτήσει το γνωστικό αντικείμενο το οποίο και θα θυμούνται στο λύκειο. Αυτό όμως, απέχει πολύ από το να είναι μάθηση, να είναι καλλιέργεια νου και άσκηση δεξιοτήτων. Και δε γίνεται λόγος, βέβαια για κοινωνικοποίηση εφήβων. Πρόκειται για μια διαδικασία που απαξιώνει το μάθημα, τα παιδιά και τους διδάσκοντες. Οι 15χρονοι μαθητές θέλουν κάτι πιο άμεσο για να κάνουν κτήμα τους τις γνώσεις, κάτι βιωματικό για να προβληματιστούν, κάτι ευχάριστο για να συμμετάσχουν με το νου και την ψυχή στη τάξη. Εδώ και μερικά χρόνια εφαρμόζουμε μέσα στη μαθησιακή διαδικασία παιχνίδια ρόλων. Παίρνοντας έμπνευση από αντίστοιχα παιχνίδια της «περιβαλλοντικής εκπαίδευσης» και μηχανισμούς από τους «αγώνες επιχειρηματολογίας» δημιουργήσαμε σενάρια τα οποία εφαρμόζουμε στην ώρα του μαθήματος. Το σενάριο δίνεται στα παιδιά μετά την ολοκλήρωση του αντίστοιχου κεφαλαίου. Συζητιέται, αναλύεται και κατόπιν μοιράζονται, συνήθως τυχαία, οι ρόλοι. Τα παιδιά ετοιμάζουν τους ρόλους τους (βρίσκουν επιχειρήματα, τα μοιράζουν μεταξύ τους, ετοιμάζουν ερωτήσεις για τις υπόλοιπες ομάδες) και την επόμενη φορά τους υποδύονται. Καθόμαστε σε κύκλο ανά ομάδες, φοράμε μία πινακίδα με το ρόλο μας έτσι ώστε να είμαστε αναγνωρίσιμοι και ξεκινάμε. Μιλάμε όλοι ανεξαιρέτως, έστω και αν πρέπει να επαναλάβουμε τα προηγούμενα. Η αξιολόγηση γίνεται από ομάδα μαθητών (δημοσιογράφοι ή επιτροπή), οι οποίοι έχουν κάνει και τις περισσότερες ερωτήσεις, την επόμενη διδακτική ώρα. Απαιτούνται δηλαδή περίπου 3 διδακτικές ώρες για την προετοιμασία, την εφαρμογή και την αξιολόγηση κάθε σεναρίου. Παρακάτω σημειώνονται τα δυο σενάρια έτσι όπως ακριβώς δίνονται στα παιδιά. 2

3 ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΡΟΛΩΝ 1 ΘΕΜΑ: ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Το δέλτα του Αξιού είναι μια περιοχή φτωχή. Οι κάτοικοι δεν είναι ευχαριστημένοι, ο καθένας για τους λόγους του. Οι γεωργοί καλλιεργούν κυρίως ρύζι που θέλει πολύ νερό. Οι κτηνοτρόφοι δυσκολεύονται να βρουν καθαρό νερό για να ποτίσουν τα ζώα τους. Οι ψαράδες γκρινιάζουν διότι τα ψάρια λιγοστεύουν εξαιτίας της ρύπανσης και της καταστροφής των περιοχών ωοτοκίας. Δεν υπάρχουν πολλά εργοστάσια ούτε άλλες δουλειές. Και μέσα σε όλα αυτά η περιοχή είναι στη σύμβαση Ραμσάρ και υπάρχουν διάφορες απαγορεύσεις, πχ. δεν μπορούν να κυνηγήσουν, να κτίσουν σπίτια όπου θέλουν, ή να καλλιεργήσουν τις εκτάσεις που είναι δίπλα στον ποταμό. Η Θεσσαλονίκη είναι κοντά, και έτσι πολλοί κάτοικοι φεύγουν. Η κυβέρνηση αποφάσισε να βοηθήσει την κατάσταση. Προτείνει λοιπόν: 1. να επιτραπεί το κυνήγι στο Δέλτα ώστε να έχουν κάποια διασκέδαση οι κάτοικοι 2. να επιτραπεί να καλλιεργήσουν τα χωράφια δίπλα στο ποτάμι 3. να δοθούνάδειες για καινούργια εργοστάσια 4. να επιτραπεί να κτίσουν σπίτια όπου θέλουν Όταν ανακοινώθηκαν οι προτάσεις η περιοχή αναστατώθηκε. Κάποιοι συμφωνούσαν και κάποιοι όχι. Άρχισαν να μαλώνουν και μεταξύ τους. Ηρθαν λοιπόν στη Χαλάστρα 3 δημοσιογράφοι να μάθουν τι γίνεται και να γράψουν τα σχετικά άρθρα. Θα πρέπει λοιπόν η κάθε ομάδα να ετοιμάσει ένα κείμενο που θα το δώσει στους δημοσιογράφους. Θα υπάρξει όμως και προφορική συνέντευξη και αντιπαράθεση. Θα πρέπει λοιπόν η κάθε ομάδα να επιχειρηματολογήσει προφορικά. Συμφωνεί ή διαφωνεί με τα μέτρα; Τι άλλο θα είχε να προτείνει; Θα πρέπει επίσης να μπορεί να αντικρούσει τα επιχειρήματα των άλλων ομάδων. Οι ομάδες είναι: 1. ψαράδες 2. γεωργοί 3. κτηνοτρόφοι 4. κάτοικοι 5. βιομήχανοι 6. πουλιά 7. οικολογικές οργανώσεις Οι δημοσιογράφοι θα πρέπει να ετοιμάσουν τις ερωτήσεις που θα κάνουν σε κάθε ομάδα χωριστά Οι ομάδες γράφουν τις επιθυμίες και απόψεις τους, τα επιχειρήματά τους και ετοιμάζονται για την προφορική αντιπαράθεση. Όλες οι ομάδες παραδίνουν γραπτό κείμενο με τις υπογραφές τους. Εικόνα 1: τα παιδιά παρακολουθούν και συμμετέχουν στο παιχνίδι της οικολογίας 3

4 ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΡΟΛΩΝ 2 ΘΕΜΑ: ΒΙΟΗΘΙΚΗ Με την πρόοδο της γενετικής έχουν προκύψει πολλά ηθικά και νομικά προβλήματα. Η επιτροπή βιοηθικής πρέπει να αποφασίσει για μερικά από αυτά. Καλεί τους ενδιαφερόμενους φορείς να εκφράσουν τη γνώμη τους. Τα θέματα είναι: 1. οι γονείς να κατευθύνουν τους γενετιστές. (επεμβάσεις DNA στο ζυγωτό). Πρέπει οι γονείς να καθορίζουν τα χαρακτηριστικά στο παιδί τους; Εχουν το δικαίωμα να διορθώνουν γενετικά λάθη ή αδυναμίες; 2. το κράτος να κατευθύνει τους γενετιστές (επεμβάσεις DNA στο ζυγωτό). Να γίνουμε όλοι ωραίοι, έξυπνοι και δυνατοί; 3. γνώση DNA από τη γέννηση. Πρέπει οι γονείς να γνωρίζουν τα χαρακτηριστικά που θα φέρει το παιδί τους στο μέλλον; Θέλουμε να ξέρουμε το γενετικό μας μέλλον; 4. γνώση DNA από τους φορείς. Πρέπει οι εργοδότες, οι ασφαλιστικές εταιρείες κλπ. να γνωρίζουν τις γενετικές δυνατότητες ή αδυναμίες ενός ανθρώπου. ΡΟΛΟΙ 1. επιτροπή βιοηθικής (συντονιστές) 2. βιολόγοι - γενετιστές 3. γονείς 4. Δαρβίνος 5. ιερείς θεολόγοι 6. ασφαλιστικές εταιρείες 7. εργοδότες 8. υπουργείο εργασίας Κάθε ομάδα πρέπει να ετοιμάσει ένα κείμενο που θα το δώσει στην επιτροπή βιοηθικής. Θα υπάρξει όμως και προφορική συνέντευξη και αντιπαράθεση. Θα πρέπει λοιπόν η κάθε ομάδα να επιχειρηματολογήσει προφορικά. Συμφωνεί ή διαφωνεί με τα παραπάνω. Τι άλλο θα είχε να προτείνει; Θα πρέπει επίσης να μπορεί να αντικρούσει τα επιχειρήματα των άλλων ομάδων. Ολες οι ομάδες παραδίδουν γραπτό κείμενο με τις υπογραφές τους. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Τι προκύπτει από την παραπάνω διαδικασία για τους μαθητές: Ανακαλύπτουν ότι δεν είναι εύκολο να μιλάς για την προστασία του περιβάλλοντος όταν είσαι άνεργος, ή για «ανάπτυξη» όταν είσαι ψαράς, Δεν είναι εύκολο να διαχειρίζεσαι ένα οικοσύστημα, δεν είναι εύκολο να είσαι μεγάλος. Ποιο μοντέλο θα μπορούσε να συμβιβάσει την οικολογία και την οικονομία και να συμφιλιώσει το περιβάλλον με τον άνθρωπο; Αναγνωρίζουν ότι η διόρθωση «γενετικών αδυναμιών» θα επιφέρει την ομοιομορφία, την πληθυσμιακή έκρηξη, τον υποσιτισμό. Από την άλλη μεριά όμως αντιλαμβάνονται ότι δεν μπορείς να κλείσεις τ αυτιά σου όταν είσαι ασθενής ή γονιός ασθενούς. Όσον αφορά στη γνώση ή μη της γενετικής μας ταυτότητας η σύγκρουση μεταξύ εργοδοτών και γονέων είναι έντονη. Όταν τα συμφέρονται ποικίλλουν, το «καλό» δεν είναι εύκολα ξεκαθαρισμένο. Μπορεί ο άνθρωπος να διαχειριστεί τέτοια θέματα; Μπορούμε να εμπιστευτούμε την τεχνογνωσία μας και την ηθική μας; Δεν καταλήγουν σε δόγματα, δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις. Η αξιολόγηση γίνεται με κριτήρια την ποιότητα και το πλήθος των επιχειρημάτων, τις ερωτήσεις και το επίπεδο της αντιπαράθεσης. Η βασική αξιολόγηση όμως είναι η ανακάλυψη γνώσεων μέσα από μια διαδικασία βιωματική, η άσκηση στη χρήση του προφορικού λόγου, η παραγωγή επιχειρημάτων, η πειθαρχία σε κανόνες, η κοινωνικοποίηση. Η ανταλλαγή απόψεων, η αντιπαράθεση επιχειρημάτων υπέρ και εναντίον μιας δεδομένης θέσης, συνεισφέρει συνήθως στην πληρέστερη κατανόηση ενός ζητήματος πολύ καλύτερα από οποιοδήποτε μετωπική διδασκαλία. 4

5 Τι προκύπτει από την παραπάνω διαδικασία για τους καθηγητές; Ανακαλύπτουμε τους μαθητές μας (και τους απολαμβάνουμε), ασκούμαστε στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία, κάνουμε το χρέος μας στην επιστήμη της Βιολογίας. Αν τα παιδιά αντιληφθούν ότι ηθική και δεοντολογία είναι άρρητα συνδεδεμένες με τις βιολογικές εφαρμογές, τότε οι στόχοι μας ως δάσκαλοι της Βιολογίας έχουν επιτευχθεί. Σήμερα που η ανθρώπινη αλαζονεία εξαντλεί τους φυσικούς πόρους πέρα από κάθε αειφορική προοπτική και η προοπτική του μετασχηματισμού του Ηomo sapiens σε Homo Xerox πλανάται απειλητική, η γνώση της δυνατοτήτων και των εφαρμογών της βιολογίας είναι επιβεβλημένη. Αυτές οι γνώσεις όμως πρέπει να φτάσουν στα παιδιά όπως τους αξίζει. 5