ΜΟΥΣΩΝ ΔΩΡΑ ΜΟΥΣΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Transcript

1 ΜΟΥΣΩΝ ΔΩΡΑ ΜΟΥΣΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

2 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

3 Αθήνα, 2015 Κείμενα - Σχεδιασμός εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων: Εύη Πίνη Γενική επιμέλεια: Στέλλα Χρυσουλάκη Καλλιτεχνική επιμέλεια: Διονύσης Κωνσταντόπουλος - Σπήλιος Πίστας Ηλεκτρονική επεξεργασία: Σπήλιος Πίστας Διορθώσεις κειμένων: Φανή Μπούμπουλη Εικόνα εξωφύλλου: Μού σα που παί ζει παν δού ρα. Λε πτο μέ ρεια α πό α νά γλυ φη βά ση α γάλ μα τος που βρέθηκε στη Μα ντί νεια. Χρο νο λο γεί ται πε ρί το 320 π.χ. Α θή να, Ε θνι κό Αρ χαιο λο γι κό Μου σεί ο. Διοικητική υποστήριξη: Γιώργος Καραχάλιος Κρινάνθη Δεληγιάννη Ισμήνη Κάβουρα Copyright 2015 Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ. ISBN ηλεκτρονικής έκδοσης

4 Ευριπίδης, Βάκχαι, χορικό, στ.114 Το ύψιστο δώρο που οι Μούσες χάρισαν στους ανθρώπους είναι η ικανότητα να μετέχουν με τις αισθήσεις τους στους ρυθμούς και τις μελωδίες του κόσμου που τους περιβάλλει. Είναι ο τρόπος να μεταφράζουν, μέσα από τις κινήσεις του σώματός τους και τους ήχους των οργάνων που κατασκεύασαν τα χέρια τους, το φύσημα του ανέμου, το ρυθμό των κυμάτων, το πέταγμα των πουλιών, την κίνηση των σπαρτών μέσα στο φως του ήλιου που δύει. Το ύψιστο δώρο της Ερατούς που «χορεύει με το πόδι, το τραγούδι και την όψη», της Πολύμνιας που «μιλάει με τη χειρονομία», της Ουρανίας και της Τερψιχόρης, είναι η χαρά της μέθεξης όταν ο άνθρωπος γίνεται ένα με τη φύση, της ανήκει, την οικειοποιείται, συνομιλεί μαζί της και την παριστάνει με το δικό του τρόπο. Έτσι, χορός και μουσική μπορεί να είναι μια λιτανεία σε θρησκευτική γιορτή, το ρυθμικό παιχνίδι ενός παιδιού, το παίξιμο της μπάλας, οι ακροβασίες, το ζύμωμα του ψωμιού. Μπορεί ασφαλώς να είναι η ποίηση, οι χειρονομίες του χορού στην τραγική παράσταση, τα τραγούδια του υμέναιου, ο παιάνας του πολέμου. Τα δώρα των Μουσών είναι η Τέχνη που μαζί με το Λόγο πλάθει τη φωτεινή πλευρά του ανθρώπου, του όντος του μικρού και συνάμα του μεγάλου. Η έκθεση της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, που φιλοξενήθηκε στο Musée du Cinquantenaire των Musées royaux d Art et d Histoire των Βρυξελλών και παρουσιάζεται στο Musikinstrumenten-Museum του Βερολίνου, σηματοδότει τις πολιτιστικές εκδηλώσεις για την ελληνική προεδρία στην Ευρωπαϊκή Ένωση με την αναφορά σε μια από τις πλέον σημαντικές αλλά και πιο δύσκολες στο χειρισμό τους πλευρές της ελληνικής αρχαιότητας. Παρουσιάζοντας και ερμηνεύοντας τους απόηχους της μουσικής, τα ίχνη των χορευτικών βημάτων της αρχαίας ορχήσεως, η έκθεση αντιμετωπίζει την πρόκληση να εγκλωβίσει μια μεγάλη στιγμή της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς και να την προσφέρει στο κοινό ως ένα κεφάλαιο της κλασικής παιδείας. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας εγγράφεται η προσφορά των εκπαιδευτικών φακέλων που προτείνουν μια εισαγωγή στο θέμα της αρχαίας ορχήσεως, με σκοπό να προετοιμάσουν τους μαθητές για την επίσκεψη τους στην έκθεση και να χρησιμεύσουν στους εκπαι-

5 δευτικούς ως εφαλτήριο για δραστηριότητεςπου μπορούν να ακολουθήσουν. Με το τρόπο αυτό εμπεδώνονται οι γνώσεις και συνδιάζεται η εμπειρία της επίσκεψης με τα σχολικά μαθήματα και τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα παιδιών και εφήβων. Αξίζει να σημειωθεί ότι κρίθηκε σημαντική η συμμετοχή των σχολείων της ελληνικής ομογένειας τόσο του Βελγίου όσο και της Γερμανίας, καθώς και των Ευρωπαϊκών Σχολείων των Βρυξελλών και του Βερολίνου. Ένας μικρός οδηγός, που διανέμετα στην είσοδο της έκθεσης και αντιστοιχεί σε ειδική σήμανση επιλεγμένων εκθεμάτων, απευθύνεται στην εκπαιδευτική κοινότητα, στους γονείς που επισκέπτοναι την έκθεση με τα παιδιά τους, καθώς και στις παρέες των εφήβων, και προτείνειμία περιήγηση της έκθεσης με παιδαγωγικό χαρακτήρα. Όλα τα παραπάνω πρόκειται να ολοκληρωθούν με τη διοργάνωση σειράς εκπαιδευτικών προγραμμάτων με την αυθύνη τηε ελληνίδας τραγουδίστριας Νένας Βενετσάνου, που με συναυλίες και μια μεγάλη γιορτή θα παρουσιάσει την ελληνική μουσική από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Το ολοκληρωμένο αυτό μορφωτικό πρόγραμμα εντάσσεται στην πάγια πολιτική του Υπουργείου Πολιτισμού της Ελλάδας για μια μουσειακή αγωγή των νέων και μια διαρκή εκπαίδευση στον πολιτισμό. Οι νεαροί επισκέπτες καλούνται να ανακαλύψουν τα αριστουργήματα των ελληνικών μουσείων, να βιώσουν στην πράξη τις πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ των χωρών και να ευαισθητοποιηθούν ως πολίτες της Ευρώπης στους κινδύνους που απειλούν την εύθραυστη παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά, υλική όπως και άυλη. Δρ. Λίνα Μενδώνη Γενική Γραμματέας του Υπουργείου Πολιτισμού

6 Η συγγραφή του εκπαιδευτικού φακέλου «Μουσών Δώρα - Η μουσική και ο Χορός στην αρχαία Ελλάδα» στο πλαίσιο της ομώνυμης έκθεσης στις Βρυξέλλες και με αφορμή την ανάληψη της ελληνικής προεδρίας, ξεκίνησε ύστερα από παρότρυνση της Διευθύντριας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού, κ. Νικολέττας Διβάρη-Βαλάκου, έχοντας υπόψη την απουσία εκπαιδευτικού υλικού σχετικού με το θέμα, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Η γοητεία που κρύβεται πίσω από την πλευρά αυτή του αρχαίου κόσμου, για την οποία λίγα πράγματα είναι γνωστά στο ευρύ κοινό, μας παρακίνησε να αναταποκριθούμε στην πρόκληση, ξεκινώντας παράλληλα μια στενή συνεργασία με φορείς απο τη Ελλάδα και το εξωτερικό. Η ελληνική και γαλλική έκδοση του εκπαιδευτικού φακέλου πραγματοποιήθηκεκ με την ευκαιρία της πρώτης παρουσίασης της έκθεσης στο Musée du Cinquantenaire των Musées royaux d Art et d Histoire των Βρυξελλών. Η γερμανική έκδοση συνοδεύει τη μεταφορά και την παρουσίαση της έκθεσης στο Musikinstrumenten-Museum του Βερολίνου. Την προσπάθεια της δεύτερης έκδοσης εναγκάλισαν ο Πρέσβης της Ελλάδος στο Βερολίνο κ. Δημήτριος Κυπραίος, οι συντονιστές των Γραφείων Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της Ελληνικής Πρεσβείας στο Βερολίνο Δρ. Κωνσταντίνα Παλαιολόγου και ο κ. Χαρίλαος Μακρής και βέβαια η Διευθύντρια του Musikinstrumenten-Museum του Βερολίνου και υπεύθυνη για τη διοργάνωση της έκθεσης καθηγήτρια Δρ. Conne Restle. Από την π ρωτη στιγμή είχαμε τη συμπαράσταση της κ. Νένας Βενετσιάνου, που προσφέρθηκε να αναλάβει την καλλιτεχνική ευθύνη των μοιυσικών εκδηλώσεων με τις οποίες ολοκληρώνονται οι δραστηριότητες που πλαισιώνουν την έκθεση, με μια γιορτήτης αρχαίας ελληνικής μουσικής. Την ευχαριστούμε θερμά, όπως και το ζωγράφο κ. Διονύση Κωνσταντόπουλο, το γενικό διευθυντή της εταιρείας Πάλλης ΑΒΕΕ κ. Βαγγέλη Στεργίου, που ανταποκρίθηκσν άμεσα και με τη γνωστή τους επαγγελματική αρτιότητα στις απαιτήσεις του έργου, καθώς επίσης το μεταφραστή Δρ. Wolfgang Schürmann και τον επιμελητή της γερμανικής έκδοσης καθηγητή Δρ. Günter Kopcke. Θα επιθυμούσαμε, τέλος, να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας στον Υπουργό καθηγητήκ. Ευάγγελο Βενιζέλο και τη Γενική Γραμματεία του Υπουργείου Πολιτισμού αρχαιολόγο Δρ. Λίνα Μενδώνη, τόσο για την αμέριστη υποστήριξή τους όσο και για την ευκαιρία που πρόσφεραν στο μορφωτικό πρόγραμμα της έκθεσης «Μουσών Δώρα» να παρουσιαστεί στα σχολεία της Ελλάδας, των Βρυξελλών και του Βερολίνου και να αποτελέσει ένα ακόμη παράδειγματης ενιαίας πρακτικής που διέπεται από μια κεντρική πολιτική επιλογή της Πολιτείας.

7 Η έκδοση του εκπαιδευτικού φακέλου «Μουσών Δώρα» στην ελληνική, γαλλική, γερμανική γλώσσα επιθυμεί να δώσει μια γεύση από τη σημαντική αυτή πτυχή της ελληνικής αρχαιότητας, να παροτρύνει μαθητές, δασκάλους και γονείς να επισκευφθούν με τρόπο δημιουργικό την έκθεση, να χρησιμεύσει ως παρακαταθήκη για μορφωτικές ανταλλαγές μεταξύ των ελληνικών μουσείων και των μουσείων του Βερολίνου (Musikinstrumenten-Museum, Antikensammlung der Staatlichen Museen zu Berlin), αλλά και να παραμείνει στις σχολικές βιβλιοθήκες, ώστε να υποστηρίξει μελλοντικές εκπαιδευτικές δραστηριότητες. Πρόκειται για μια ολοκληρωμένη προσπάθεια, με αποδέκτες τους νέους της Ευρώπης, που στοχεύει στη συμμετοχή του κοινού στην υπόθεση της προστασίας και διατήρησης της τόσο ευάλωτης πολιτιστικής κληρονομιάς. Απευθύνεται πρώτιστα στα ελληνόπουλα τπου εξωτερικού, στα ελληνικά και στα γερμανικά σχολεία όπου φοιτούν, με σκοπό την ενίσχυση της ελληνικής τους παιδείας αλλά και την τόνωση του αυτοσυναισθήματος, και τέλος αποσκπεί στη διάχυση της διδασκαλίας των ελληνικών προς όφελος της κλασικής παιδείας των αυριανών πολιτών, μιάς παιδείας που φώτισε την ευρωπαϊκή σκέψη για αιώνες. Η συντακτική ομάδα

8 Εισαγωγή Μουσών δώρα...10 Oι πηγές...11 Τα τεκμήρια...12 Ήχοι, μουσικές εξαίσιες αόρατου θιάσου Χαμένα για πάντα;...13 Κεφάλαιο 1ο Μετά μουσικής...14 Η μουσική στο δημόσιο βίο των αρχαίων Ελλήνων Αυλοί και λύρες στις δημόσιες γιορτές Παιάνες και διθύραμβοι Αγώνες μουσικής...18 Ήχοι πολέμου...20 Κεφάλαιο 3ο Η μουσική στον ιδιωτικό βίο των αρχαίων Ελλήνων Σύντροφος στη χαρά του γάμου Σύντροφος στο γλέντι Σύντροφος στο πένθος Σύντροφος στο μόχθο Ρυθμός και άσκηση Παιδικά τραγούδια Κεφάλαιο 4ο 8

9 Η μουσική στην εκπαίδευση Τα μουσικά όργανα Έγχορδα Πνευστά Κρουστά Η μυθολογία της μουσικής Απόλλων, ο θεός της μουσικής και ο μουσικός των θεών Μούσες, η χορωδία των θεών Αθηνά, η εφευρέτρια του αυλού Ερμής, το άτακτο μωρό που εφηύρε τη λύρα Πάνας και Σύριγγα: ένας άτυχος έρωτας O Oρφέας και η γοητεία της μουσικής Θεϊκοί μουσικοί διαγωνισμοί

10 Μου σών δώ ρα Και με τον ή χο των για μια στιγ μή ε πι στρέ φουν ή χοι α πό την πρώ τη ποί η σι της ζω ής μας σα μου σι κή, τη νύ χτα μα κρι νή που σβύ νει. (Κ. Π. Κα βά φης, Φω νές) Μι λώ ντας για τον αρ χαί ο ελ λη νι κό πο λι τι σμό θα ή ταν με γά λη πα ρά λει ψη να μη μι λή σου με για μου σι κή. Η μου σι κή για τους αρ χαί ους Έλ λη νες ή ταν μί α α πό τις πιο χα ρα κτη ρι στι κές εκ φρά σεις του πο λι τι σμού τους, α να πό σπα στα δε μέ νη με το δη μόσιο και τον ι διω τι κό τους βί ο. Ω στό σο, αρ κε τοί με λε τη τές δεί χνουν να α γνο ούν αυ τή την τό σο ση μα ντι κή πα ρά με τρο και έ χουν την τά ση να ταυ τί ζουν τον πο λι τι σμό και την τέ χνη της αρ χαί ας Ελ λά δας κυ ρί ως με τις ει κα στι κές τέ χνες. Για τί αυ τό; Πι θα νόν ε ξαι τί ας των πε ριο ρι σμέ νων στοι χεί ων που δια θέ του με για αυ τή την πτυ χή της ά υ λης πο λι τι στι κής κλη ρο νο μιάς. Η αρ χαί α ελ λη νι κή μου σι κή έ χει πά ψει προ πολ λών αιώ νων να υ πάρ χει, και ο α πό η- χός της, αν ά φη σε α πό η χο, δύ σκο λα α νι χνεύ ε ται. Θραύ σμα α πό πή λι νο ε πί νη τρο, με πα ρά στα ση α μαζό νας που παί ζει σάλ πιγ γα. Γύ ρω της δια βά ζου με την ε πι γρα φή ΤO, ΤΗ, ΤO, ΤO, ΤΕ. Oι συλ λα βές αυ τές, που α πο δί δουν το σκο πό του σαλ πί σμα τος της α μα ζό νας, εί ναι το αρ χαιό τε ρο δείγ μα ση μειο γρα φη μέ νης μου σι κής που έ χει σω θεί έ ως σή με ρα. Χρο νο λο γεί ται στα τέ λη του 6ου ή στις αρ χές του 5ου αι. π.χ. Ε λευ σί να, Αρ χαιο λο γι κό Μου σεί ο. 10

11 Oι πη γές Αν και οι ή χοι της αρ χαί ας μου σι κής έ χουν χα θεί, ω στό σο έ χουν δια σω θεί αρ κε τά τεκ μή ρια που μας πα ρέxουν πο λύτι μες γνώ σεις για τη μου σι κή, το ρό λο και τη λει τουρ γί α της στην αρ χαί α ελ λη νι κή κοι νω νί α. Μί α α πό τις ση μα - ντι κό τε ρες πη γές για τη με λέ τη του θέ μα τος εί ναι τα μου σι κά κεί με να που έ χουν σω θεί. Τα κεί με να αυ τά, μό λις 61 τον α ριθ μό, διασώ ζουν την πα ρα ση μα ντι κή των αρ χαί ων Ελ λή νων και χρο νο λο γού νται α πό τις αρ χές του 5ου αι. π.χ. έ ως και τον 4ο αι. μ.χ. Τα πε ρισ σό τε ρα, α πο σπα σμα τι κά δυ στυ χώς, εί ναι χει ρό γρα φα σε πά πυ ρο ή χαρ τί. Αυ τά τα τε λευ ταί α εί ναι πο λύ με τα γε νέ στε ρα (13ος αι. μ.χ. - 17ος αι. μ.χ.), αλ λά κα τα γρά φουν πα λαιό τε ρα μου σι κά κεί με να. Y πάρ χουν λί γα κεί με να χα ραγ μέ να σε λί θι νες ε πι φά νειες και έ να πά νω σε θραύ σμα α πό πή λι νο ε πί νη τρο. Πε ρισ σό τε ρα εί ναι τα αρ χαί α κεί με να, σε α πο σπα σμα τι κή μορ φή και αυ τά, που πραγ μα τεύ ο νται τη θε ω ρί α της μου σι κής, την αρ μο νί α, τη με τρι κή, την α κου στι κή των μου σι κών ορ γά νων και άλ λα. Τέ λος, πο λύ τι μες για την έ ρευ να εί ναι οι έμ με σες α να φο ρές στη μου σι κή που α νι χνεύ ο νται στις τρα γω δί ες, τις κω μω δί ες, στην ποίη ση αλ λά και μέ σα σε κεί με να φι λο σο φι κά, ι στο ρι κά, φι λο λο γι κά. πα ρα ση μα ντι κή: μου σι κή γρα φή. Η αρ χαί α πα ρα ση μα ντι κή χρη σι μο ποιού σε ως σύμ βο λα γράμ μα τα του ελ λη νι κού αλ φα βή του, ση μεί α στί ξε ως και τό νους. ε πί νη τρο: κά λυμ μα α πό ξύ λο ή δέρ μα που προ σαρ μο ζό ταν στο γό να το. Πά νω του οι γυ ναί κες που έ γνε θαν α κου μπού σαν και έ στρι βαν το α δρά χτι. Τα πή λι να ε πί νη τρα συ νό δευαν συ νή θως τα κο ρί τσια στην τε λευ ταί α τους κα τοι κί α. 11

12 Τα τεκ μή ρια Ε κτός α πό τις γρα πτές πη γές, πλη ρο φο ρί ες για τη μου σι κή στην αρ χαί α Ελ λά δα πα ρέ χουν και τα αρ χαιο λο γι κά ευ ρή μα τα: α νά γλυ φα και α γάλ μα τα μου σι κών, πα ρα στά σεις ορ γά νων, τρα γου δι στών και μου σι κών σε τοι χο γρα φί ες, ψη φι δω τά και αγ γεί α. Α νά με σα στα ευ ρή μα τα των α να σκα φών ξε χω ρι στή θέ ση κα τέ χουν τα ί δια τα μου σι κά όρ γα να. Πα ρό λο που τα πε ρισ σό τε ρα έ χουν βρε θεί σε κα κή κα τάστα ση, πα ρέ χουν στο με λε τη τή πο λύ τι μα στοι χεί α για την ε ξέ λι ξη στην κα τα σκευ ή των ορ γά νων α πό τη νε ο λι θι κή ε πο χή έ ως και τη ρω μα ϊ κή πε ρί ο δο. Τα πε ρισ σό τε ρα ευ ρή μα τα εί ναι θραύ σμα τα αυ λών, με αρ χαιό τε ρους δύ ο ο στέ ι νους αυ λούς της νε ο λιθι κής πε ριό δου, που βρέ θη καν ο πρώ τος στον οι κι σμό του Σέ σκλου της Θεσ σα λί ας και ο δεύ τε ρος στο Δι σπη λιό της Κα στο ριάς. Κά ποια με ταλ λι κά κύμβαλα, τμή μα τα α πό λύ ρες, σεί στρα και έ να σχε τι κά α κέ ραιο όρ γα νο, η λύ ρα του Έλ γιν, που βρέ θη κε το 19ο αιώ να σε τά φο κο ντά στην Α θή να, συ μπλη ρώ νουν την ει κό να μας για τα μου σι κά όρ γα να των αρ χαί ων Ελ λή νων. O στέ ι νος αυ λός που βρέ θη κε στην Κό ριν θο. Χρο νο λο γεί ται τον 5ο αι. π.χ. Αρ χαιο λο γι κό Μου σεί ο Κορίν θου. Photo Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ΤΑΠ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας 12

13 Ή χοι, μου σι κές ε ξαί σιες, α ό ρα του θιά σου Χα μέ να για πά ντα; Πώς η χού σαν τα αρ χαί α μου σι κά όρ γα να; Πώς τρα γου δού σαν οι αρ χαί οι Έλ λη νες; Ε ρω τή μα τα που ί σως δεν βρουν πο τέ την α πά ντη σή τους, ε κτός ε άν Αν βρε θούν κά ποιες με γά λες μου σι κές συν θέ σεις, αν βρε θούν α κέ ραια μου σι κά όρ γα να, αν οι σύγχρο νοι ε κτε λε στές κα τα νο ή σουν πώς παί ζο νταν τα όρ γα να Ε πει δή ό μως κα μιά α πό αυ τές τις βα σι κές προ ϋ πο θέ σεις δεν υ φί στα ται α κό μη, ό λες οι σύγ χρο νες α πό πει ρες α να σύ στα σης της αρ χαί ας ελ λη νι κής μου σι κής, ό σο γο η τευ τι κές και αν εί ναι, δεν μπο ρούν να ξε πε ρά σουν το χώ ρο της ει κα σί ας. Η έ ρευ να πα ρ ό λα αυ τά συ νε χί ζε ται και δεν α πο κλεί ε ται κά ποια μέ ρα να η χή σουν και πά λι οι φόρμιγ γες, οι λύ ρες και οι βάρ βι τοι, σαν μου σι κές ε ξαί σιες, α ό ρα του θιά σου... «Ή χοι, μου σι κές ε ξαί σιες, α ό ρα του θιά σου...»: φρά σεις α πό το ποί η μα του Κ. Π. Κα βά φη Α πο λεί πειν ο θε ός Α ντώ νιον. 13

14 Μετά μουσικής... Η μου σι κή για τους αρ χαί ους Έλ λη νες ή ταν μί α πο λύ ση μα ντι κή πα ρά με τρος της ζω ής τους. Πα ρού σα σε ό λες τις πρά ξεις της κα θη με ρινής ζω ής, τους γά μους, τις κη δεί ες, τα συ μπό σια, κυ ρί αρ χη στις θρη σκευ τι κές γιορ τές και στις δη μό σιες δια σκε δά σεις, α πο τε λού σε βα σι κό στοι χεί ο μιας ευ νο μού με νης κοι νό τη τας σε και ρό ει ρή νης. Να συ νται ριά ζω δεν θα πά ψω τις Μού σες με τις Χά ρι τες το πιο γλυ κό ζευ γά ρι. Δί χως τρα γού δι να μη ζή σω και πά ντα να φο ρώ στε φά νια. (Ευριπίδης, Η ρα κλής μαι νό με νος, στ , α πό δο ση στα νέ α ελ λη νι κά: Τ. Ρούσ σος) Αυ τό που θα πρέ πει να ε πι ση μά νου με εί ναι ό τι με τον ό ρο «μου σι κή» οι Έλ λη νες εν νο ού σαν πο λύ πε ρισ σό τε ρα πράγ μα τα α πό ό σα ε μείς. Εν νο ού σαν γε νι κά την τέ χνη των Μου σών, που πε ρι λάμ βα νε ό χι μό νο τη μου σι κή, αλ λά και την ποί η ση κα θώς και το χο ρό. O μου σι κός α νήρ για τους Έλ λη νες των κλα σι κών χρό νων ή ταν ο μορ φω μέ νος άν θρω πος που γνώ ρι ζε μου σι κή, χο ρό και ποί η ση, βα σι κά στοι χεί α της παι δεί ας των ε λεύ θε ρων πο λι τών. 14

15 Oι Έλ λη νες φι λό σο φοι α σχο λή θη καν ι διαί τε ρα με τη μου σι κή, α να γνω ρί ζο ντας τη με γά λη ε πί δρα ση που μπο ρεί να α σκή σει, πε ρισ σό τε ρο ί σως α πό ο ποια δή πο τε άλ λη τέ χνη, στην ψυ χή του αν θρώ που. Θε ω ρώ ντας τη μου σι κή ε πι στή μη, την κα τέ τασ σαν πλάι στα μα θη μα τι κά και την α στρο νο μί α, ερ μη νεύ ο ντας με τις αρ χές της τις σχέ σεις που διέ πουν το σύ μπαν. Μι λώ ντας για το ρό λο της μου σι κής στη ζω ή των αρ χαί ων Ελ λή νων θα πρέ πει να κά νου με μί α α πα ραί τη τη διευ κρί νι ση. Χω ρ ί ς ν α παραβλέπουμε που το γεγονός γο ότι υ πάρ χουν πολ λά αρ χαιο λο γι κά τεκ μή ρια για τη μου σι κή στους προ ϊ στο ρι κούς χρό νους, εί μα- στε αναγκασμένοι νοι από τα στενά πλαί σια ε νός σύ ντο μου εκ παι δευ τι κού ε ντύ που να πε ριο ρι στού με στη μου σι κή των ι στο ρι- κών χρόνων, και μάλι στα στην πε ρί ο δο α πό τον 8ο αι. π.χ. μέ χρι τα τέ λη της αρ χαιό τη τας. 15

16 Η μου σι κή στο δη μό σιο βί ο των αρ χαί ων Ελ λή νων Αυ λοί και λύ ρες στις δη μό σιες γιορ τές Σκη νή θυ σί ας. Μί α γυ ναί κα στέ κε ται μπρο στά στο βω μό, κρα τώ ντας με το δε ξί χέ ρι μί α οι νοχό η και με το α ρι στε ρό, πά νω στο κε φά λι της, έ να κα λά θι με τα α πα ραί τη τα σκεύ η για την τε λε τή. Πί σω της έρ χε ται έ να α γό ρι που ο δη γεί το πρό βα το για τη θυ σί α. Α κο λου θούν δύ ο νέ οι μου σι κοί. O έ νας παί ζει δι πλό αυ λό και ο άλ λος λύ ρα. Την πο μπή κλεί νουν δύ ο γυ ναί κες και έ νας άν δρας που κρα τούν γιορ τα στι κά κλα διά. Ό λοι φο ρούν στε φά νια στο κε φά λι. Η πα ράστα ση προ έρ χε ται α πό ξύ λι νο πί να κα που βρέθη κε σε σπή λαιο κο ντά στη Σι κυώ να. Χρο νο λο γεί ται πε ρί το π.χ. Α θή να, Ε θνι κό Αρ χαιο λο γι κό Μου σεί ο. Η δη μό σια ε κτέ λε ση της μου σι κής ή ταν άρ ρη κτα συν δε δε μέ νη με τη λα τρεί α των θε ών, τις με γά λες δη μό σιες πο μπές και τις πάν δη μες θυ σί ες. Η πο μπή ή ταν έ να α πό τα βα σι κά τε λε τουρ γι κά στοι χεί α της λα τρεί ας και συ νά μα κο ρυ φαί α έκ φρα ση της κοι νω νι κής ζω ής των αρ χαί ων Ελ λή νων. Την πο μπή των λα τρευ τών συ νό δευαν μου σι κοί, συ νή θως αυ λη τές, και έ νας ή πε ρισ σό τε ροι χο ροί που έ ψελ ναν ύ μνους προς την τι μώ με νη θε ό τη τα. Η τε λε τή ο λο κλη ρω νό ταν μπρο στά στο βω μό, ό που οι ιε ρείς τε λού σαν θυ σί α προ σφέ ρο ντας σφά για στους θε ούς, πά λι με τη συ νο δεί α μου σι κής και λα τρευ τι κών ύ μνων. Α κο λου θού σε η κυ ρί ως γιορ τή, ό που οι συμ με τέ χο ντες έ τρω γαν το κρέ ας των θυ σια σμέ νων ζώ ων, χό ρευαν και τρα γου δού σαν. 16

17 Παιά νες και δι θύ ραμ βοι Στην αρ χαί α Ελ λά δα, δύ ο ή ταν τα πιο δια δε δο μέ να θρη σκευ τι κά ά σμα τα: ο δι θύ ραμ βος και ο παιά νας. O δι θύ ραμ βος ή ταν το λα τρευ τι κό τρα γού δι προς τι μή του θε ού Διονύ σου. Με κα τα γω γή α πό τα αυ θόρ μη τα τρα γού δια των με θυ σμέ νων γλε ντο κό πων, έ γι νε α πό τον 6ο αιώ να και με τά το κύ ριο λα τρευ τι κό ά σμα του θε ού, που τη σύν θε σή του α να λάμ βα ναν ε ξέ χο ντες ποι η τές. O παιάν α πο τε λού σε το κύ ριο ιε ρό ά σμα σε ο ρι σμέ νες γιορ τές, ό πως για πα ρά δειγ μα στη γιορ τή των Πα να θη ναί ων, αλ λά δεν ή ταν α ποκλει στι κά θρη σκευ τι κό τρα γού δι. Α πευ θυ νό ταν ως ε πί το πλεί στον στον Α πόλ λω να, που με το προ σω νύ μιο Παιάν λα τρευό ταν ως θε όςσω τή ρας. Μπο ρού σε να α πευ θύ νε ται και σε άλ λους θε ούς ή α κό μα και σε αν θρώ πους, α πό ό που ο λα ός προσ δο κού σε τη σω τη ρί α. οινοχόη: αγγείο για το σερβίρισμα υγρών, αντίστοιχο με τη σημερινή κανάτα. χορός: μία ομάδα ατόμων που τραγουδούσε και μπορούσε να εκτελεί συγχρόνως κάποιες χορευτικές κινήσεις (πρβλ. το χορό στην τραγωδία). Yπήρχαν χοροί ανδρών, παίδων, αλλά και χοροί παρθένων. 17

18 Α γώ νες μου σι κής Σε πολ λές α πό τις με γά λες θρη σκευ τι κές γιορ τές τε λού νταν μου σι κοί α γώ νες, που πε ρι λάμ βα ναν δια γω νι σμό μου σι κής, τρα γου διού, ποί η σης και χο ρεί ας, ό που ο μάδες αν δρών, παι διών ή νέ ων γυ ναι κών χό ρευαν και τρα γου δού σαν με τη συ νο δεί α μουσικής. Το πρό γραμ μα των μου σι κών α γώ νων μπο ρεί να διέ φε ρε α νά λο γα με τον τό πο και την ε πο χή, συ νή θως ό μως πε ρι λάμ βα νε στο κυ ρί ως μου σι κό μέ ρος α γώ νες κι θα ρι στι κής και κι θα ρω δί ας, α γώ νες αυ λη τι κής και αυ λω δί ας, κα θώς ε πί σης και α γώ νες ρα ψω δί ας. Στην πό λη της Α θή νας, ι διαί τε ρη θέ ση σε ο ρι σμέ νες θρη σκευ τι κές γιορ τές εί χαν και οι δρα μα τι κοί α γώ νες, δη λα δή οι α γώ νες τρα γω δί ας και κω μω δί ας. Oι α γώ νες αυ τοί, που τε λού νταν στο πλαί σιο των με γά λων ε ορ τών προς τι μή του Διονύ σου, συν δύ α ζαν την ποί η ση, τη μου σι κή και την όρ χη ση σε έ να με γα λειώ δες θέ α μα. Στα κλα σι κά χρό νια, κα τά τη διάρ κεια των Με γά λων Διο νυ σί ων οι θε α τές εί χαν την ευ και ρί α να πα ρα κο λου θή σουν α γώ νες δι θυ ράμ βου, ό που λάμ βα ναν μέ ρος 20 χο ροί, α γώ νες τρα γω δί ας, ό που δια γω νί ζο νταν 3 τρα γι κοί ποι η τές με τέσ σε ρα έρ γα ο κα θέ νας, και α γώ νες κω μω δί ας, ό που λάμ βα ναν μέ ρος 5 κω μι κοί ποι η τές με έ να έρ γο ο κα θέ νας. Σε αυ τούς τους α γώ νες συμ με τεί χαν συ νο λι κά ως χο ρευτές, υ πο κρι τές και μου σι κοί πε ρί τα ά το μα, ό λοι ε λεύ θε ροι Α θη ναί οι πο λί τες. Έ νας αυ λη τής που παί ζει δι πλό αυ λό και έ νας α οι δός παίρ νουν μέ ρος σε α γώ να αυ λω δί ας. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας πα ρά στα σης από με λα νό μορ φο αγ γεί ο. Χρο νο λο γεί ται τον 6ο αι. π.χ. Νέ α Yόρ κη, Metropolitan Museum of Art. 18

19 Η νί κη στους μου σι κούς α γώ νες εί χε πο λύ με γά λη ση μα σί α για τους δη μιουρ γούς και τους ε κτε λε στές, για τί, ε κτός α πό το έ πα θλο, τα ο νό μα τά τους κα τα γρά φο νταν στα ε πί ση μα αρ χεί α του ιε ρού ή της πό λης που διορ γά νω νε τον α γώ να, και η δό ξα τους ξε περ νού σε το ε φή με ρο του αν θρώ πι νου βί ου. μουσικοί αγώνες: ο όρος είχε κατά την αρχαιότητα ευρύτερη σημασία, εφόσον περιλάμβανε όχι μόνο διαγωνισμούς μουσικής αλλά και διαγωνισμούς ποίησης και χορού. κιθαριστική: εκτέλεση μουσικών κομματιών με κιθάρα. κιθαρωδία: τραγούδι με συνοδεία κιθάρας. αυλητική: εκτέλεση μουσικών κομματιών με αυλό. αυλωδία: τραγούδι με συνοδεία αυλού. αγώνες ραψωδίας: διαγωνισμός απαγγελίας επικών ποιημάτων. Μεγάλα Διονύσια: στην Αθήνα υπήρχαν τέσσερις γιορτές προς τιμή του Διονύσου: τα Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια, τα Λήναια, τα Ανθεστήρια και τα Μικρά ή κατ αγρούς Διονύσια. Δραματικοί αγώνες τελούνταν στα Μεγάλα Διονύσια και στα Λήναια. υποκριτές: ηθοποιοί. έπαθλο: σε ορισμένους μουσικούς αγώνες το έπαθλο ήταν ένα απλό στεφάνι, ενώ σε άλλους οι νικητές βραβεύονταν με χρήματα ή πολύτιμα αντικείμενα. 19

20 Ή χοι πο λέ μου Η μου σι κή ή ταν έ να α πό βα σι κά στοι χεί α της εκ παί δευ σης των πο λε μι στών στην αρ χαί α Ελ λά δα. Η σπαρ τια τι κή φά λαγ γα των ο πλι τών, αυ τή η κα λο σχε δια σμέ νη πο λε μι κή «μη χα νή», βά δι ζε στη μά χη υ πό τους ή χους αυ λών που έ δι ναν ρυθ μό στο βή μα τους. O ρυθ μός κα τά την προ έ λα ση της φά λαγ γας βο η θού σε τους ο πλί τες να δια τη ρούν την πα ρά τα ξη χω ρίς ρήγ μα τα στις γραμ μές της, στοι χεί ο πο λύ ση μαντι κό για το σχη μα τι σμό της φά λαγ γας, α να πτέ ρω νε το η θι κό των αν δρών, ε νώ πα ράλ λη λα προ ξε νού σε δέ ος στον ε χθρό. Α ντί στοι χα, οι Α θη ναί οι χρη σι μο ποιού σαν αυ λη τές στα πο λε μι κά τους σκά φη, τις τρι ή ρεις. Ε κεί ο αυ λη τής, που ο νο μα ζό ταν τρι η ραύ λης, έ δι νε το ρυθ μό στους κω πη λά τες που του α πα ντού σαν με μί α ρυθ μι κή κραυ γή. Έ να α πό τα τρα γούδια που συ νή θι ζαν να τρα γου δούν οι ο πλί τες και οι κω πη λά τες των πο λε μι κών πλοί ων ή ταν ο παιά νας. Τον έ ψαλ λαν πη γαί νο ντας στη μά χη ή γυ ρί ζο ντας α πό αυ τή θριαμ βευ τές. O Αι σχύ λος, στην τρα γω δία του Πέρ σαι, πα ρου σιά ζει τους Έλ λη νες πο λε μι στές να ψάλ λουν τον παιά να λί γο πριν ξε κι νή σει η ναυ μα χί α της Σα λα μί νας: Φά λαγ γα ο πλι τών που βα δί ζει στη μά χη υ πό τους ή χους αυ λών. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας πα ρά στα σης α πό κο ριν θια κό αγ γεί ο. Χρο νο λο γεί ται πε ρί το π.χ. Ρώ μη, Museo Nazionale Etrusco di Villa Giulia. 20

21 ὦ παῖδες Ἑλλήνων ἴτε ἐλευ θε ροῦτε πα τρίδ ἐλευ θε ροῦτε δὲ παῖδας, γυ ναῖκας, θεῶν τε πα τρῴων ἕδη, θήκας τε προγόνων νῦν ὑπέρ πάντων ἀγών. (Αισχύλος, Πέρ σαι, στ ) φάλαγγα: σχηματισμός μάχης. Στη φάλαγγα κάθε οπλίτης κάλυπτε με την ασπίδα του το αριστερό τμήμα του σώματός του και το δεξί του συμπαραστάτη (= του διπλανού του). Για το λόγο αυτό έπρεπε να βαδίζουν με συγχρονισμένες κινήσεις, και σε αυτό ακριβώς τους βοηθούσε η μουσική. 21

22 Η μουσική στον ιδιωτικό βίο των αρ χαί ων Ελ λή νων Κα τά την αρ χαιό τη τα, η μου σι κή και το τρα γού δι συ νό δευαν ό λες τις ξε χω ρι στές αλ λά και τις κα θη με ρι νές στιγ μές της ζω ής των αν θρώ πων. Ή ταν σύ ντρο φοι στη χα ρά, στο γλέ ντι, στο πέν θος, στη δου λειά Σύ ντρο φος στη χα ρά του γά μου Νυμ φο στό λι σμα. Η νύ φη παί ζει άρ πα, κα θι σμέ νη α νά με σα στις φί λες της που τα κτο ποιούν τα προι κιά της. Ελεύθερη απόδοση πα ρά στα σης α πό ε ρυ θρό μορ φο αγ γεί ο του «Ζω γρά φου του λου τρού». Χρο νο λο γεί ται πε ρί το 430 π.χ. Νέ α Yόρ κη, Metropolitan Museum of Art. 22

23 Στην αρ χαί α Ελ λά δα, ό πως και στη σύγ χρο νη, δεν γι νό ταν γά μος χω ρίς μου σι κή, τρα γού δι και χο ρό. Y πό τους ή χους της μου σι κής γι νό ταν η τε λε τή της λου τρο φο ρί ας, δη λα δή η με τα φο ρά νε ρού α πό μί α ιε ρή πη γή ή έ να πο τά μι για να λου στούν οι μελ λό νυμ φοι. Μου σι κή και τρα γού δια συ νό δευαν και την προ ε τοι μα σί α της νύ φης. Την η μέ ρα του γά μου συ γκε ντρώ νο νταν στο γυ ναι κω νί τη οι φί λες της νύ φης και ό ση ώ ρα διαρ κού σε το νυμ φο στό λι σμα έ παι ζαν μου σι κή και έ λε γαν τρα γού δια, άλ λα χα ρού με να που υ μνού σαν τις α ρε τές της κο πέ λας και τις χα ρές του έ ρω τα, και άλ λα με λαγ χο λι κά που μι λού σαν για το χω ρι σμό της νύ φης α πό τους συγ γε νείς της και τις φί λες της. γυναικωνίτης: δωμάτιο που προοριζόταν για τις γυναίκες μιας οικογένειας. Στο δωμάτιο αυτό δεν επιτρεπόταν να μπει κανένας άνδρας, εκτός από τους πολύ στενούς συγγενείς. 23

24 Το κύ ριο μέ ρος του τε λε τουρ γι κού, η με τα φο ρά της νύ φης α πό το πα τρι κό της σπί τι στο σπί τι του συ ζύ γου της, γι νό ταν ε πί σης με τη συ νοδεί α μου σι κής. Σε έ να α πό σπα σμα της Ι λιά δας δια βά ζου με την πε ρι γρα φή μί ας γα μή λιας πο μπής: Νυ φά δες απ τα γο νι κά συ νό δευαν στην πό λιν με τα δα διά και α λα λαγ μός ση κώ νε το υ με ναί ου και α γό ρια κει στρι φο γυρ νούν εις τον χο ρόν τε χνί τες, αυ λοί, κι θά ρες α ντη χούν στην μέ σην και οι γυ ναί κες ο λόρ θες εις τα πρό θυ ρα θω ρού σαν και ε θαυ μά ζαν. (Ι λιά δα, Σ, στ , α πό δο ση στα νέ α ελ λη νι κά: Ι. Πο λυ λάς) Γα μή λια πο μπή. Ελεύθερη απόδοση παράστασης από ερυθρόμορφο αγγείο. Χρο νο λο γεί ται περί το π.χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. 24

25 Τη στιγ μή που η νύ φη ξε κι νού σε α πό το σπί τι της, οι φί λες και οι συγ γε νείς της, κρα τώ ντας α ναμ μέ νους δαυ λούς, της τρα γου δού σαν τον υ μέ ναιο, έ να χα ρού με νο γα μή λιο τρα γού δι, με τη συ νο δεί α αυ λών, λυ ρών, κρο τά λων και άλ λων μου σι κών ορ γά νων: Του σπι τιού ψη λά τη θύ ρα, υ μέ ναιε, να ση κώ σε τε μα στό ροι, υ μέ ναιε. Γα μπρός ό μοιος με τον Ά ρη μπαί νει, υ μέ ναιε, πιο ψη λός και α πό τον πιο με γα λό σω μο άν δρα. (Σαπ φώ, α πό σπα σμα 111, ε λεύ θε ρη α πό δο ση) Η πο μπή με τους νε ό νυμ φους, τους κα λε σμέ νους που χό ρευαν και τρα γου δού σαν και τους μου σι κούς διέ σχι ζε τους δρό μους της πό λης και έ φθα νε στο σπί τι του γα μπρού. Ε κεί το ζευ γά ρι α πο συ ρό ταν στο θά λα μο, ε νώ οι α νύ πα ντρες φί λες της νύ φης στέ κο νταν έ ξω α πό την κλει στή θύ ρα και έ ψαλ λαν τα ε πι θα λά μια, υ μνώ ντας τις α ρε τές του ζεύ γους. υμέναιος: γαμήλιο τραγούδι, επίκληση στο θεό Yμέναιο, που ήταν η προσωποποίηση του γάμου. Σύμφωνα με μία παράδοση, ο Yμέναιος, γιος μιας Μούσας και του θεού Απόλλωνα, ήταν ξακουστός μουσικός και συχνά τον καλούσαν να τραγουδήσει σε γάμους. Σε ένα γάμο όμως, στο γάμο του Διονύσου και της Αριάδνης, έχασε τη ζωή του και από τότε σε ανάμνησή του τραγουδούσαν σε όλους τους γάμους τον υμέναιο. θάλαμος: υπνοδωμάτιο. επιθαλάμια: γαμήλια τραγούδια που έψελναν «μπροστά στην πόρτα του θαλάμου», υμνώντας τις χάρες της νύφης και τα προτερήματα του γαμπρού. 25

26 Σύντροφος στο γλέντι Όσο ζεις να λάμπεις, να μη στενοχωριέσαι καθόλου η ζωή είναι μικρή ο χρόνος το τέλος απαιτεί. (Σκόλιον από τη στήλη του Σείκιλου. Ελεύθερη απόδοση) Τα συ μπό σια, μί α α πό τις πιο δη μο φι λείς δια σκε δά σεις των αρ χαί ων Ελ λή νων, ή ταν κατ ε ξο χήν αν δρι κή υ πό θε ση, α φού σε αυ τά α πα γο ρευό ταν η συμ με τοχή των κυ ριών. Στα α θη να ϊ κά συ μπό σια οι μό νες γυ ναί κες που μπο ρού σαν να λά βουν μέ ρος ή ταν οι ε ταί ρες, οι αυ λη τρί δες και οι χο ρεύ τριες που προ σκα λούσε ο οι κο δε σπό της για τη δια σκέ δα ση των ε πι σκε πτών του. Α μέ σως μό λις τε λεί ω νε το δεί πνο, οι συν δαι τυ μό νες έ κα ναν σπον δές στους θε ούς και το κυ ρί ως συ μπό σιο άρ χι ζε με έ ναν παιά να που τρα γου δού σαν ό λοι οι κα λε σμέ νοι μα ζί. Στη συ νέ χεια, ο οι κο δε σπό της πρό σφε ρε έ να κλα δί δάφ νης ή μυρ τιάς σε έ ναν κα λε σμέ νο και αυ τός έ πρε πε να τρα γου δή σει ή να α παγ γεί λει κά τι. Το κλα δί περ νού σε α πό χέ ρι σε χέ ρι και ό λοι οι πα ρευ ρι σκό με νοι εί χαν την ευ και ρί α να κά νουν μί α μι κρή ε πί δει ξη της μου σι κής τους παι δεί ας. Έ νας ε παγγελ μα τί ας αυ λη τής συ νό δευε τους τρα γου δι στές, υ πήρ χαν ό μως και ε κεί νοι που Σκη νή συ μπο σί ου. Στη μέ ση δια κρί νε ται αυ λη τρί δα που παίζει διπλό αυλό. Ελεύθερη απόδοση πα ρά στα σης α πό ε ρυ θρό μορ φο αγγείο. Χρονολογεί ται πε ρί τα τέλη του 5ου αι.-αρχές του 4ου αι. π.χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. 26

27 εί χαν ε παρ κείς μου σι κές γνώ σεις και τα λέ ντο για να συ νο δέ ψουν το τρα γού δι τους παί ζο ντας οι ί διοι λύ ρα ή άρ πα. Τα τρα γού δια που α κού γο νταν σε έ να συ μπό σιο ή ταν ποι κί λα. Πο λύ δη μο φι λή ή ταν τα λυ ρι κά και ε λε γεια κά ά σμα τα «κλα σι κών» ποι η τών: του Θέ ο γνι, του Αλ καί ου, του Α να κρέ ο ντα, του Σι μω νί δη, του Πιν δά ρου, αλ λά και χο ρι κά τρα γω διών που εί χαν γί νει ε πιτυ χί ες στο πα νελ λή νιο. Το συ μπό σιο σε έ να α θη να ϊ κό σπί τι πρό σφε ρε ευ και ρί ες για δια σκέ δα ση α κό μα και σε ό σους α πο κλεί ο νταν α πό αυ τό λό γω η λι κί ας και φύ λου. Oι γυ ναί κες και τα παι διά, πα ρα συρ μέ να α πό την ε ορ τα στι κή α τμό σφαι ρα που ε πι κρα τού σε στο σπί τι, δια σκέ δα ζαν στο γυ ναι κω νί τη τρα γου δώ ντας και παί ζο ντας μου σι κή. Έ νας οι κο δε σπό της μπο ρού σε να στεί λει την αυ λη τρί δα που εί χε προ σλά βει στο γυ ναι κω νί τη να παί ξει μου σι κή για τις γυ ναί κες του σπι τιού, α φού την εί χαν βα ρε θεί οι κα λε σμέ νοι του. σκόλιον: σύντομο τραγούδι συμποσίου. Το συγκεκριμένο σκόλιο ήταν χαραγμένο σε μία επιτύμβια στήλη του 2ου μ.χ. αιώνα. Η στήλη βρέθηκε στη Μ. Ασία και σήμερα εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγης. αυλητρίδες: επαγγελματίες οργανοπαίκτριες. Στην Αθήνα των κλασικών χρόνων, τόσο οι αυλητρίδες όσο και οι υπόλοιπες επαγγελματίες που διασκέδαζαν τους άνδρες εταίρες, χορεύτριες, ακροβάτισσες δεν ανήκαν στην κατηγορία των ελεύθερων αστών, αλλά ήταν δούλες ή ξένες (μη Αθηναίες). διασκέδαση: το είδος της διασκέδασης που πρόσφερε ένας οικοδεσπότης στους καλεσμένους του ποίκιλλε ανάλογα με τις οικονομικές του δυνατότητες αλλά και το πνευματικό επίπεδο του ίδιου και της παρέας του. Έτσι, σε άλλα συμπόσια οι συνδαιτυμόνες διασκέδαζαν με τολμηρά θεάματα, ενώ σε άλλα τέρπονταν με πιο εκλεπτυσμένες διασκεδάσεις. σπονδή: οι αρχαίοι Έλληνες, πριν πιουν κρασί, έριχναν λίγες σταγόνες στη γη ως προσφορά στους θεούς. Η σπονδή γινόταν με ανέρωτο κρασί. επιτυχίες: ο Πλούταρχος αναφέρει ότι, μετά την καταστροφή του στόλου των Αθηναίων στις Συρακούσες το 413 π.χ., κάποιοι από τους χιλιάδες αιχμαλώτους γλίτωσαν τη ζωή τους χάρη στα χορικά του Ευριπίδη. Ακούγοντάς τους οι Συρακούσιοι να τραγουδούν αποσπάσματα από τα έργα του διάσημου ποιητή, όχι μόνο τους έδωσαν τροφή και νερό, αλλά ορισμένους τους απελευθέρωσαν. 27

28 Σύ ντρο φος στο πέν θος Η μου σι κή και το τρα γού δι, σύ ντρο φοι των αρ χαί ων Ελ λή νων σε κά θε ση μα ντι κή στιγ μή της ζω ής τους, δεν θα μπο ρού σαν να α που σιά ζουν α πό την τε λευ ταί α πρά ξη του βί ου τους, την κη δεί α. Η τε λε τή της κη δεί ας στην αρ χαί α Ελ λά δα εί χε τρί α στά δια: την πρό θε ση, την εκ φο ρά και τέ λος την τα φή. Κα τά την πρό θε ση ξά πλω ναν το νε κρό σε έ να κρε βά τι, στο λι σμέ νο με τα κα λύ τε ρα ρού χα του, στε φα νω μέ νο με λου λού δια, και τον θρη νού σαν. Και α φού στα ω ραί α δώ μα τα το λεί ψα νο α νε βά σαν στην κλί νην το α πό θε σαν, κι ε κά θι σαν στο πλά γι τους θρη νω δούς, το θλι βε ρό τρα γού δι ν αρ χι νή σουν. Και α ντι φω νού σαν κλαί ο ντας στον θρή νον οι γυ ναί κες. (Ι λιά δα, Ω, στ Α πό δο ση στα νέ α ελ λη νι κά: Ιά κω βος Πο λυ λάς) Oι ο μη ρι κοί στί χοι που πε ρι γρά φουν την πρό θε ση του Έ κτο ρα κά νουν δια χω ρι σμό α νά με σα στους θρηνω δούς και τις γυ ναί κες-συγ γε νείς που θρη νού σαν το νε κρό ή ρω α. Oι θρη νω δοί ή ταν ε παγ γελ μα τί ες μοι ρο λο γη τές που τρα γου δού σαν ε πί πλη ρω μή θρη νη τι κά ά σμα τα και η συμ με το χή τους στις κη δεί ες προσέ δι δε κύ ρος στην οι κο γέ νεια. Κα τά την εκ φο ρά, θρη νη τι κά ά σμα τα και μου σι κή αυ λών συ νό δευαν το νε κρό στην τε λευ ταί α του κα τοικί α. Συ χνά, μά λι στα, οι κη δεί ες πα ρου σί α ζαν τό σο με γά λη εκ ζή τη ση και υ περ βο λή, ώ στε α νά γκα σαν τους νο μο θέ τες να θε σπί σουν νό μους που «α πα γό ρευαν τα έ ντε χνα μοι ρο λό για» ή ε πέ βαλ λαν τη σιω πή στη νε κρι κή πο μπή. 28

29 Σκη νή κη δεί ας. Η νε κρή, στο λι σμέ νη με στε φά νι, βρί σκε ται ξα πλω μέ νη στη νε κρι κή κλί νη. Δί πλα της, μί α γυ ναί κα με ξέ πλε κα μαλ λιά τη μοι ρο λο γεί. Μί α άλ λη γυ ναί κα, η λι κιω μέ νη, με κομ μέ να μαλ λιά σε έν δει ξη πέν θους, της πα ρέ χει τις τε λευ ταί ες φρο ντί δες. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας πα ράστα σης α πό ε ρυ θρό μορ φο αγ γεί ο. Χρο νο λο γεί ται τον 5ο αι. π.χ. Α θή να, Ε θνι κό Αρ χαιο λο γι κό Μου σεί ο. πρόθεση: έκθεση του νεκρού για μία-δύο μέρες, προκειμένου να τον αποχαιρετήσουν οι συγγενείς και οι φίλοι. εκφορά: μεταφορά του νεκρού εν πομπή από το σπίτι στο νεκροταφείο. θρηνωδοί: επαγγελματίες μοιρολογητές. νόμοι (σχετικοί με τα έθιμα ταφής): τον 6ο αιώνα π.χ., στην Αθήνα, ο Σόλων απαγόρεψε διά νόμου τους επαγγελματίες θρηνωδούς, ωστόσο η επιθυμία των ανθρώπων να αποχαιρετούν τους προσφιλείς τους με μουσική και τραγούδια ήταν πιο ισχυρή από το νόμο. Έτσι, τον 4ο αιώνα, ο Πλάτων μας πληροφορεί για τη συνήθεια των Αθηναίων να εκμισθώνουν ξένους τραγουδιστές που συνόδευαν το νεκρό παίζοντας μουσική καρικού τύπου (=από την Καρία, περιοχή της Μ. Ασίας). 29

30 Σύ ντρο φος στο μό χθο O κό πος, η κού ρα ση και η μο νο το νί α της δου λειάς ε λά φρω ναν με έ να τρα γού δι. Oι γυ ναίκες συ νή θι ζαν να τρα γου δούν α λέ θο ντας δη μη τρια κά, κο πα νί ζο ντας σπό ρους στο γου δί, υ φαί νο ντας στον αρ γα λειό. Oι βο σκοί τρα γου δού σαν και έ παι ζαν τη σύ ριγ γα του Πά να για να δια σκε δά σουν τη μο να ξιά τους. Η μου σι κή και το τρα γού δι έ δι ναν το ρυθ μό στις ερ γα σί ες που α παι τού σαν ε πα να λαμ βανό με νες κι νή σεις ή συ ντο νι σμέ νες προ σπά θειες. Oι θε ρι στές εί χαν έ ναν αυ λη τή να συ νοδεύ ει τη δου λειά τους. Oι ί διοι, δου λεύ ο ντας στο α λώ νι, τρα γου δού σαν έ να πα ρα δο σια κό τρα γού δι που ο νο μα ζό ταν Λυ τυέρ σης. O τρύ γος εί χε και ε κεί νος τα δι κά του τρα γού δια: τον Λί νο, που τον τρα γου δού σαν οι τρυ γη τές κα θώς με τέ φε ραν σε χα ρού με νη πο μπή τα κα λά θια με τα στα φύ λια, και άλ λα ά σμα τα που τρα γου δού σαν στο πά τη μα των στα φυ λιών με τη συ νο δεί α αυ λού. Ρυθ μός και ά σκη ση Η μου σι κή των αυ λών ή ταν η πιο κα τάλ λη λη για να δώ σει το ρυθ μό στους νέ ους που προ πο νού νταν στο γυ μνά σιον, αλ λά και στους α θλη τές που λάμ βα ναν μέ ρος στους α γώ νες. Γυ μνα στι κές α σκή σεις αλ λά και α θλή μα τα, ό πως το άλ μα ή η ρί ψη του α κο ντί ου και του δί σκου, η πυγ μα χί α, α κό μα και η πά λη, εί χαν ως συ νο δεί α τούς ή χους του αυ λού. Προ πό νη ση α θλη τών στο γυ μνά σιο. Έ νας αυ λη τής με μα κρύ χι τώ να δί νει το ρυθ μό στον α κο ντι στή. Έ νας δεύ τε ρος αυ λη τής παί ζει μπρο στά σε έ να δι σκο βό λο, που φαί νε ται να συ γκε ντρώ νε ται υ πό τους ή χους του αυ λού για τη ρί ψη του δί σκου. Ελεύθερη απόδοση πα ρά στα σης από ε ρυ θρό μορ φο αγ γεί ο. Χρο νο λο γεί ται πε ρί το 520 π.χ. Βε ρο λί νο, Antikenmuseum, Staatliche Museen Preuβischer Kulturbesitz. 30

31 Παιδικά τραγούδια Η μου σι κή και το τρα γού δι δεν ή ταν υ πό θε ση μό νο των ε νη λί κων αλ λά και των παι διών. Τα μι κρά παι διά μυού νταν ή δη α πό τη βρε φι κή τους η λι κί α στη μα γεί α της μου σι κής, α κού γο ντας τα να νου ρί σμα τα που τους τρα γου δού σαν οι μη τέ ρες και οι τρο φοί τους. Με γα λώ νο ντας μέ σα στο γυ ναι κωνί τη ά κου γαν συ χνά τις γυ ναί κες της οι κο γέ νειας να παί ζουν κά ποιο μου σι κό όρ γα νο ή να τρα γου δούν κα θώς ερ γά ζο νταν. Oι ί διες τους μά θαι ναν και τα πρώ τα παι δι κά τρα γου δά κια, που τα παι διά τα τρα γου δού σαν παί ζο ντας. Σε πολ λές πε ριο χές της Ελ λά δας, μια συ γκε κρι μέ νη μέ ρα του χρό νου, τα παι διά πή γαι ναν α πό σπί τι σε σπί τι ψάλ λο ντας τρα γού δια α νά λο γα με τα ση με ρι νά κά λα ντα και ζη τώ ντας ως α ντα μοι βή δώ ρα και γλυ κί σμα τα. Στην Α θή να, κα τά τα Πυα νέ ψια, τα παι διά τρα γου δού σαν το τρα γού δι της ει ρε σιώ νης, πε ρι φέ ρο ντας έ να κλα δί ε λιάς ή δάφ νης που ο νο μα ζό ταν και αυ τό ει ρε σιώ νη, στο λι σμέ νο με μάλ λι νες κορ δέ λες και φορ τω μέ νο με κά θε λο γής καρ πούς. Αυλητής. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας πα ρά στα σης από ε ρυ θρό μορ φο αγ γεί ο. Χρο νο λο γεί ται πε ρί το 520 π.χ. Βε ρο λί νο, Antikenmuseum, Staatliche Museen Preuβischer Kulturbesitz. 31

32 Η ει ρε σιώ νη σου φέρ νει σύ κα και ά φθο να ψω μιά σου φέρ νει μέ λι στο πο τή ρι και λά δι για να ψή σεις και μια γε μά τη κού πα να με θύ σεις και να πέ σεις για ύ πνο. (Πλούταρχος, Θη σεύς, 22, ε λεύ θε ρη α πό δο ση) τραγούδι: ανάλογα τραγούδια της δουλειάς υπήρχαν μέχρι πολύ πρόσφατα στις αγροτικές κοινότητες της Ελλάδας. γυμνάσιον: ο χώρος όπου προπονούνταν οι αθλητές και γυμνάζονταν οι νέοι. Στην Αθήνα, τα γυμνάσια λειτουργούσαν παράλληλα και ως πνευματικά κέντρα, καθώς στις στοές τους συνήθιζαν οι φιλόσοφοι να συναντούν τους μαθητές τους. τροφός: παραμάνα, νταντά. Πυανέψια: φθινοπωρινή γιορτή προς τιμή του Απόλλωνα. Γιορταζόταν την 7η του μηνός Πυανεψιώνος (= τα τέλη Oκτωβρίου του δικού μας ημερολογίου). O Πυανεψιών ήταν ο τέταρτος μήνας του αττικού ημερολογίου και αντιστοιχεί με το διάστημα από τα μέσα Oκτωβρίου έως τα μέσα Νοεμβρίου. 32

33 Η μουσική στην εκπαίδευση Ό πως έ χου με ή δη α να φέ ρει, οι αρ χαί οι Έλ λη νες θε ω ρού σαν τη μου σι κή εκ παί δευ ση βά ση για την παι δεί α των ε λεύ θε ρων πο λι τών και χα ρα κτή ρι ζαν α παί δευ το αυ τόν που δεν γνώ ρι ζε μου σι κή. Α πο δί δο ντας τό σο με γά λη ση μα σί α στον εκ παι δευ τι κό ρό λο της μου σι κής, θε ω- ρού σαν ε πι κίν δυ νο και ε πι ζή μιο για τη νε ο λαί α κά θε νε ο τε ρι σμό: Για τί πρέ πει με με γά λη ευ λά βεια να α πο φεύ γου με κά θε νέ α αλ λα γή στη μου σι κή, ε πει δή έ τσι κιν δυ νεύ ου με να τα χά σου με ό λα. Για τί που θε νά δεν γί νε ται να με τα κι νη θούν οι τρό ποι της μου σι κής χω ρίς να με τα κι νη θούν και οι με γα λύ τε ροι πο λι τι κοί νό μοι, ό πως λέ ει ο Δά μων, και ε γώ το πι στεύ ω. (Πλά των, Πο λι τεί α Δ, 424c, ε λεύ θε ρη α πό δο ση) Στον κό σμο του O μή ρου, η εκ μά θη ση ε νός μου σι κού ορ γά νου ή ταν πε ρισ σό τε ρο προ νό μιο των η ρώ ων και ευ γε νών, οι ο ποί οι εί χαν άλ λωστε γε νι κά πρό σβα ση στην παι δεί α. Κα τά την αρ χα ϊ κή πε ρί ο δο, η μου σι κή παι δεί α θε ω ρού νταν μέ σο η θι κής διά πλα σης της νε ο λαί ας. Στις ελ λη νι κές πό λεις οι νέ οι, α γό ρια και κο ρίτσια, εκ παι δεύ ο νταν στο χο ρό και στο τρα γού δι, προ κει μέ νου να μπορούν να συμ με τέ χουν στους χο ρούς των με γά λων θρη σκευ τι κών ε ορ τών. Μά θη μα μου σι κής. Ει κο νί ζε ται έ νας γε νειο φό ρος δά σκα λος κα θι σμέ νος σε δί φρο (σκα μνί), έ χο ντας α πέ να ντί του το μα θη τή του. Και οι δύ ο κρα τούν λύ ρες στα χέ ρια τους. Μί α α κό μη λύ ρα δια κρί νε ται κρε μα σμέ νη στον τοί χο πά νω α πό το δά σκα λο και το μα θη τή. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας πα ρά στασης από ε ρυ θρό μορ φο αγ γεί ο. Χρο νο λο γεί ται πε ρί το π.χ. Βε ρο λί νο, Antikenmuseum, Staatliche Museen Preuβischer Kulturbesitz. 33

34 Η εκ παί δευ ση στη μου σι κή άρ χι σε να έ χει πιο συ στη μα τι κό χα ρα κτή ρα στην Α θή να του 5ου αι. π.χ., στο πλαί σιο της δη μο κρα τι κής πο λιτεί ας. Στην Α θή να, τα α γό ρια έ παιρ ναν μα θή μα τα μου σι κής α πό ει δι κό δά σκα λο, τον κι θα ρι στή, ο ο ποί ος πλη ρω νό ταν α πό τους γο νείς του μα θη τή, κα θώς δεν υ πήρ χε την ε πο χή αυ τή η έν νοια της δω ρε άν παι δεί ας. Oι κό ρες των Α θη ναί ων, ε φό σον δεν πή γαι ναν σχο λεί ο, πρέ πει να μά θαι ναν μου σι κή στο σπί τι α πό τη μη τέ ρα ή α πό κά ποια άλ λη γυ ναί κα του πε ρι βάλ λο ντός τους. Μά θαι ναν ε πί σης τρα γού δια και χο ρό, που μα ζί με κά ποιες στοι χειώ δεις γνώ σεις α νά γνω σης και γρα φής α ποτε λού σαν τη μο να δι κή πνευ μα τι κή καλ λιέρ γεια των γυ ναι κών στην αρ χαί α Ελ λά δα. Συ στη μα τι κή και ε πι βε βλη μέ νη και για τα δύ ο φύ λα ή ταν η μου σι κή εκ παί δευ ση στη Σπάρ τη. Α ντί θε τα με την εκ παί δευ ση στα γράμ ματα, που πε ριο ρι ζό ταν στα πο λύ βα σι κά, η μου σι κή α γω γή κα τεί χε ση μα ντι κή θέ ση στο εκ παι δευ τι κό σύ στη μα των Λα κε δαι μο νί ων, κα θώς θε ω ρού σαν ό τι δη μιουρ γεί νέ ους με υ ψη λό φρό νη μα και ε νι σχύ ει το α ξιό μα χο των στρα τιω τών. απαίδευτος: οι Αθηναίοι θεωρούσαν αμόρφωτο το στρατηγό Θεμιστοκλή, γιατί ήταν ανίκανος να παίξει λύρα ή να τραγουδήσει. O Σωκράτης, επίσης απαίδευτος στη μουσική, άρχισε να παίρνει μαθήματα από τον κιθαριστή σε μεγάλη ηλικία. 34

35 Τα μουσικά όργανα Το τρα γού δι στην αρ χαί α Ελ λά δα συ νο δευό ταν συ νή θως α πό έ να μου σι κό όρ γα νο, αυ λό ή λύ ρα. Oι Έλ λη νες δεν ε κτι μού σαν την πλη θώ ρα μου σι κών ορ γά νων, για τί θε ω ρού σαν ό τι τα πε ρισ σό τε ρα όρ γα να έ τει ναν να κα λύ ψουν την αν θρώ πι νη φω νή. Έ τσι τα μου σι κά όρ γα να, αν και κά ποιες φο ρές λει τουρ γού σαν αυ τό νο μα, εί χαν ως κύ ριο σκο πό να συ νο δεύ ουν τον τρα γου δι στή. Τα αρ χαί α μου σι κά όρ γα να χω ρί ζο νται σε τρεις βα σι κές κα τη γο ρί ες: τα έγ χορ δα, τα πνευ στά και τα κρου στά. Έγ χορ δα Στα έγ χορ δα δια κρί νου με τρεις «οι κο γέ νειες»: την οι κο γέ νεια της λύ ρας, την οι κο γέ νεια του ψαλ τη ρί ου και την οι κογέ νεια της παν δού ρας. Η οικογένεια της λύρας Περιλαμβάνει όργανα που έχουν ισομήκεις χορδές και παίζονται συνήθως με πλήκτρο. Η λύρα Το ηχείο της έμοιαζε με κέλυφος χελώνας, γιατί σύμφωνα με την παράδοση η πρώτη λύρα κατασκευάστηκε από πραγματικό κέλυφος χελώνας. Πάνω στην κοίλη πλευρά του ηχείου απλωνόταν μία τεντωμένη μεμβράνη από δέρμα βοδιού. Σε κάθε πλευρά του ηχείου στερεώνονταν οι πήχεις, δύο καμπύλοι βραχίονες που ενώνονταν στο πάνω μέρος τους με μία βέργα, το ζυγό. Oι χορδές, ισομήκεις αλλά διαφορετικές στο πάχος, κατασκευάζονταν από έντερα ή τένοντες ζώου και παλαιότερα από λινάρι ή κάνναβη. Δένονταν με κόμπο πάνω σε μία μικρή πλάκα, το χορδότονον, περνούσαν από τη μαγάδα, μία μικρή γέφυρα, και κατέληγαν στο ζυγό, όπου δένονταν με τους κόλλοπες, δηλαδή τα κλειδιά. O μουσικός κρατούσε τη λύρα ελαφρά γερμένη, στερεωμένη στο αριστερό χέρι με έναν ιμάντα. Με το δεξί χέρι έκρουε τις χορδές με το πλήκτρο, ενώ με το αριστερό σταματούσε τη δόνησή τους. 35

36 Η βάρβιτος Ήταν ένα όργανο που έμοιαζε πολύ με τη λύρα, αλλά ήταν πιο στενή και είχε πολύ πιο μακριούς βραχίονες. κέλυφος χελώνας: η λύρα στην αρχική της μορφή πρέπει να κατασκευαζόταν από πραγματικό κέλυφος και γι αυτό ονομαζόταν χέλυς (= χελώνα). Στα κατοπινά χρόνια άρχισαν να κατασκευάζουν το ηχείο από ξύλο, δίνοντάς του σχήμα που να θυμίζει τη χελώνα. Βλ. και το μύθο της κατασκευής της λύρας από τον Ερμή, στο κεφάλαιο «Η μυθολογία της μουσικής». 36

37 Η κιθάρα Πολύ μεγαλύτερη από τη λύρα και πιο πολύπλοκη στην κατασκευή, ήταν το όργανο των επαγγελματιών μουσικών, ενώ η λύρα προοριζόταν ως επί το πλείστον για τους ερασιτέχνες. Το ηχείο της κιθάρας ήταν μεγάλο και οι βραχίονές της συμπαγείς. Η κιθάρα είχε 7 ή 8 χορδές, αν και κάποιοι δεξιοτέχνες της πρόσθεσαν περισσότερες στην προσπάθεια τους να αυξήσουν τις δυνατότητες του οργάνου. Η φόρμιγξ Ήταν η προδρομική μορφή της κιθάρας. Με τρεις ή τέσσερις χορδές, ένα απλό ημικυκλικό ηχείο, ήταν το όργανο των αοιδών. 37

38 Η οικογένεια του ψαλτηρίου Σε αυτήν ανήκουν όργανα πολύχορδα, τριγωνικά, που παίζονται με τα δάκτυλα. Το τρίγωνο (ή άρπα) Όρ γα νο πα νάρ χαιο στο χώ ρο του Αι γαί ου, το τρί γω νο εί χε πολ λές και δια φο ρε τι κού μή κους χορ δές. O μου σι κός έ παι ζε κα θι στός, στε ρε ώ νο ντας το τρί γω νο πά νω στα γό να τά του, και χτυ πού σε τις χορ δές με τα δά κτυ λα. Το τρίγω νο παι ζό ταν συ νή θως α πό γυ ναί κες. Η οικογένεια της πανδούρας Πρόκειται για μουσικά όργανα τρίχορδα, με μικρό ηχείο και μονό βραχίονα αρκετά μακρύ. Η πανδούρα Το όργανο αυτό, που ονομαζόταν και τρίχορδον, παιζόταν με πλήκτρο. Η καταγωγή του ήταν από τη Μ. Ασία. αοιδός: τραγουδιστής. Oι αοιδοί στα μυκηναϊκά χρόνια έψελναν με τη συνοδεία της φόρμιγγας επικά τραγούδια στις αίθουσες των ανακτόρων. 38

39 Πνευστά Στα πνευστά διακρίνουμε επίσης τρεις «οικογένειες»: την οικογένεια του αυλού, την οικογένεια της σύριγγας και τα απλά πνευστά. Η οικογένεια του αυλού Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν τα πνευστά που έχουν γλωσσίδι. O αυλός O αυ λός, έ να α πό τα αρ χαιό τε ρα μου σι κά όρ γα να του ελ λα δι κού χώ ρου, ή ταν το πιο δια δε δο μέ νο πνευ στό των αρ χαί ων Ελ λή νων. Κα τα σκευα ζό ταν α πό διά φο ρα υ λι κά. Y πήρ χαν ξύ λι νοι αυ λοί α πό πυ ξά ρι ή ξύ λο λω τού, ο στέ ι νοι α πό κό κα λο ε λαφιού ή ε λε φα ντό δο ντο, αυ λοί α πό μέ ταλ λο, α πό ξύ λο ή κό κα λο με με ταλ λι κή ε πέν δυ ση. Το κυ ρί ως σώ μα του αυ λού ή ταν έ νας κυ λιν δρι κός σω λή νας που εί χε κα τά δια στή μα τα ο πές, τα τρυ πή μα τα. Το κά τω ά κρο του ο ρι σμέ νες φο ρές ή ταν διευ ρυ μέ νο και σχη μά τι ζε έ ναν κώ δω να. Στο πά νω ά κρο έ μπαι νε το ε πι στό μιο με το γλωσ σί δι, που μπο ρού σε να εί ναι μο νό (ό πως στο κλα ρί νο) ή δι πλό (ό πως στο ό μπο ε και στο ζουρνά). Oι πα λαιό τε ροι αυ λοί εί χαν λί γες ο πές (τρεις ή τέσ σε ρις), αρ γό τε ρα ό μως οι ο πές αυ ξή θη καν, α νε βά ζο ντας έ τσι τη με λω δι κή έ κτα ση του αυ λού. Τό τε ό μως χρειά στη κε να προ σθέ σουν κλει διά, δη λα δή με ταλ λι κά δα χτυ λί δια που πε ρι στρέ φο νταν και ά νοι γαν ή έ κλει ναν τα τρυ πή μα τα και έ δι ναν τη δυ να τό τη τα στον αυ λη τή να παίξει πά νω στον ί διο αυ λό δια φο ρε τι κές μου σι κές κλί μα κες. O αυ λη τής συ νή θως φο ρού σε μί α δερ μά τι νη λω ρί δα, τη φορ βειά, που περ νού σε πά νω α πό τα μά γου λα (ο ρι - σμέ νες φο ρές και πά νω α πό το κε φά λι) α φή νο ντας έ να ά νοιγ μα στο στό μα, και δε νό ταν πί σω α πό το κε φά λι. O αυ λός μπο ρού σε να παί ζε ται μο νός ή σε ζευ γά ρι (δι πλός αυ λός). Στη δεύ τε ρη πε ρί πτω ση, ο αυ λη τής έ παι ζε τους αυ λούς κρα τώ ντας έ ναν σε κά θε χέ ρι. 39

40 O πλαγίαυλος Ή ταν πα ρό μοιος με το μο νό αυ λό, εί χε έ να γλωσ σί δι στο ε πι στό μιο, μό νο που το ε πι στό μιο δεν βρι σκό ταν στο πά νω ά κρο του αυ λού αλ λά στο πλά γιο μέ ρος του. Έ τσι ο μου σι κός έ παι ζε τον πλα γί αυ λο, ό πως λέ ει και η ο νο μα σί α του, κρα τώ ντας τον πλά για, ό πως κρα τούν σή με ρα το φλά ου το. Με ρι κές φο ρές ο πλα γί αυ λος παι ζό ταν, ό πως και οι σύ ριγ γες, χω ρίς γλωσ σί δι και τό τε ο νο μα ζό ταν φώ τιγ ξ. Η οικογένεια της σύριγγας Σε αυτή ανήκουν τα πνευστά που παίζονται χωρίς γλωσσίδι. Η μονοκάλαμη σύριγγα Ή ταν έ να πο λύ α πλό όρ γα νο που συ νή θι ζαν να παί ζουν οι βο σκοί. Α πο τε λού νταν α πό έ να κα λά μι με λί γα τρυ πή μα τα, α νοι κτό και στα δύ ο ά κρα. Φυ σώ ντας α πευ θεί ας στο πά νω ά νοιγ μα έ βγαι νε έ νας ή χος ε λα φρύς, γλυ κός και κά πως συ ρι στι κός. 40

41 Τα απλά πνευστά Η πολυκάλαμη σύριγγα ή σύριγγα του Πάνα Ό πως και η μο νο κά λα μη σύ ριγ γα, έ τσι και η πο λυ κά λα μη ή ταν έ να ποι με νι κό όρ γα νο κα τα σκευα σμέ νο α πό κα λά μι. Τα κα λά μια, ε πτά συ νή θως, δέ νο νταν με τα ξύ τους με λι νά ρι και κε ρί. Το μή κος των κα λα μιών μειω νό ταν στα δια κά και έ τσι μπο ρού σαν να α πο δο θούν τα δια φο ρε τι κά ύ ψη των φθόγ γων. Σε ο ρι σμέ νες σύ ριγ γες, ό που τα κα λά μια ή ταν ι σο μή κη, γέ μι ζαν έ να τμή μα τους με κε ρί μειώ νο ντας με αυ τό τον τρό πο το μή κος των κα λα μιών ε σω τε ρι κά. Η πο λυ κά λα μη σύ ριγ γα μπο ρεί να θε ω ρη θεί ο μα κρι νός πρό γο νος ε νός ορ γά νου με πλή κτρα που ο νο μα ζό ταν ύ δραυ λις. Η ύ δραυ λις ή ταν μί α ε φεύ ρε ση του μη χα νι κού Κτη σί βιου και, ό πως έ λε γε χα ρα κτη ρι στι κά έ νας μα θη τής του, ο Φί λων ο Βυ ζάντιος, «ή ταν μί α σύ ριγ γα που παι ζό ταν με τα χέ ρια». Το όρ γα νο α πο τε λού νταν α πό δύ ο ή πε ρισ σό τε ρες σει ρές αυ λών με στα δια κά μειούμε νο μή κος, που στέ κο νταν όρ θιοι πά νω α πό τα πλή κτρα. Κά τω α πό τους αυ λούς υ πήρ χε μί α δε ξα με νή νε ρού και μί α α ντλί α α έ ρα. O ή χος πα ρα γό ταν με την υ δραυ λι κή πί ε ση του α έ ρα που διο χε τευό ταν στους αυ λούς. Η ύ δραυ λις του Κτη σί βιου α πο τέ λε σε τον πρό δρο μο του εκ κλη σια στι κού ορ γά νου και του πιά νου. Τα όργανα αυτά δίνουν μόνο έναν ήχο, που παράγεται από τα χείλη του εκτελεστή. Η σάλπιγγα και το κέρας Πρό κει ται για έ να πνευ στό όρ γα νο με γά λου μή κους, χω ρίς ο πές, που κα τέ λη γε στο κά τω μέ ρος σε κώ δω να και στο πά νω μέ ρος εί χε ε πι στό μιο. Ή ταν κα τα σκευα σμέ νη συ νή θως α πό χαλ κό και ή ταν ί σια, ή α πό κέ ρα το και ή ταν κα μπυ λω τή. Η κε ρά τι νη σάλ πιγ γα λε γό ταν κέ ρας. Η σάλ πιγ γα δεν χρη σι μο ποιού νταν για μου σι κούς σκο πούς. Η κύ ρια χρή ση της ή ταν στη μά χη, για τα πο λε μι κά σαλ πί σμα τα, και στην α γο ρά α πό τους κή ρυ κες. Πιο σπά νια ή ταν η χρή ση της στις θυ σί ες και τις τε λε τουρ γί ες. 41

42 Κρουστά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν διάφορα όργανα που χρησιμοποιούνταν για να κρατούν το ρυθμό. Τα περισσότερα είχαν ανατολική προέλευση και τα χρησιμοποιούσαν στις οργιαστικές λατρείες του Βάκχου και της Κυβέλης. Τα κρόταλα Αποτελούνταν από δύο κοίλα κομμάτια μά από ξύλο, μέταλλο, λο, πηλό. Χρησιμοποιούνταν όπως οι σημερινές καστανιέτες, για να κρατούν το ρυθμό των χορευτών στις τελετουργίες τουρ ες του Διονύσου και της Κυβέλης. Κτησίβιος: μηχανικός που έζησε στην Αλεξάνδρεια τον 3ο αι. π.χ. και ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τις αρχές της υδραυλικής. Κατασκεύασε, εκτός από την ύδραυλι, ένα υδραυλικό ρολόι και πολιορκητικές μηχανές που λειτουργούσαν με αντλίες και πεπιεσμένο αέρα. 42