ΦΡΕΝΤΕΡΙΚ ΜΠΑΣΤΙΑ Η ΣΠΑΣΜΕΝΗ ΤΖΑΜΑΡΙΑ. Η πολιτική οικονομία σε παραμύθια. μετάφραση Θάνος Σαμαρτζής ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Transcript

1

2 ΦΡΕΝΤΕΡΙΚ ΜΠΑΣΤΙΑ Η ΣΠΑΣΜΕΝΗ ΤΖΑΜΑΡΙΑ Η πολιτική οικονομία σε παραμύθια μετάφραση Θάνος Σαμαρτζής ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ Ιδρυτική δωρεά Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής 2013

3 ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Ίδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας Ηράκλειο Kρήτης: Νικ. Πλαστήρα 100, Βασιλικά Βουτών, Tηλ , Fax: Αθήνα: Κλεισόβης 3, Tηλ , Fax: ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ / 5 υπεύθυνοι σειράς Θ. Σαμαρτζής - Ν. Κουμπιάς Τίτλος πρωτοτύπου Ce qu on voit et ce qu on ne voit pas ou l économie politique en une leçon 2013 για την ελληνική γλώσσα πα νε πι στη μια κες εκ δοσεις κρη της μετάφραση Θάνος Σαμαρτζής επιμέλεια Νίκος Κουμπιάς εκτύπωση φωτολιο & τυπικον βιβλιοδεσία θ. ηλιοπουλοσ - π. ροδοπουλοσ σχεδιασμός εξωφύλλου Ιφιγένεια Βασιλείου α έκδοση μαϊοσ 2013 ISBN

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η σπασμένη τζαμαρία Οι εμπορικοί περιορισμοί Παρέκβαση: Για την απαγόρευση της χρήσης του δεξιού χεριού (Αναφορά στον βασιλέα) Οι μηχανές Η πίστωση Οι μεσάζοντες Η απόλυση των στρατευμένων Η φορολογία Θέατρα και Καλές Τέχνες Τα δημόσια έργα Η αποικία στην Αλγερία Αποταμίευση και σπατάλη Δικαίωμα στην εργασία, δικαίωμα στο κέρδος

5 Η παρούσα συλλογή δημοσιεύτηκε ως μπροσούρα το Ήταν το τελευταίο έργο του Μπαστιά. Σύμφωνα με τον επιμελητή της πρώτης έκδοσης των απάντων του συγγραφέα, ο Μπαστιά έχασε το αρχικό χειρόγραφο. Συνέταξε από την αρχή ένα δεύτερο, βασιζόμενος σε ομιλίες του στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση. Ξαναδιαβάζοντάς το, του φάνηκε υπερβολικά σοβαρό. Το πέταξε στη φωτιά κι έγραψε ένα καινούργιο. Αυτό δημοσιεύτηκε. Εδώ ακολουθούμε το κείμενο του τόμου Frédéric Bastiat, Pam phlets, εκδ. Les Belles Lettres, 2009, σελ Η σειρά των κειμένων στην πρωτότυπη έκδοση είναι: 1, 7, 8, 9, 6, 2, 3, 4, 5, 10, 11, 12. Το κείμενο που παρουσιάζεται ως παρέκβαση τιτλο φορείται «La main droite et la main gauche» και προέρχεται από τη συλλογή Sophismes Économiques, deuxième série, εκδ. Les Belles Lettres, 2009, σελ Πρωτοδημοσιεύτηκε το 1848.

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην οικονομική σφαίρα, μια πράξη, μια συνήθεια, ένας θεσμός, ένας νόμος, δεν προκαλούν ένα μονάχα αποτέλεσμα, αλλά μια αλληλουχία διαφορετικών αποτελεσμάτων. Απ αυτά τα αποτελέσματα, άμεσα ορατό είναι μόνο το πρώτο, το αρχικό. Τούτο εμφανίζεται ταυτόχρονα με την αιτία που το προκάλεσε: το βλέπουμε. Τα υπόλοιπα αποτελέσματα συμβαίνουν αργότερα: δεν τα βλέπουμε. Κι είναι μεγάλη τύχη όταν καταφέρνουμε να τα προβλέψουμε. Η διαφορά ανάμεσα σ έναν κακό και σ έναν καλό οικονομολόγο είναι μονάχα τούτη: ο πρώτος αρκείται στο ορατό αποτέλεσμα ο δεύτερος λαμβάνει υπ όψη του τόσο το αποτέλεσμα που βλέπουμε όσο και τ αποτελέσματα που πρέπει να τα προβλέψουμε. Αλλά η διαφορά είναι τεράστια. Γιατί σχεδόν πάντοτε συμβαίνει το εξής: όταν η άμεση συνέπεια είναι επωφελής, οι απώτερες συνέπειες θα είναι ολέθριες κι αντιστρόφως.

7 12 Η ΣΠΑΣΜΕΝΗ ΤΖΑΜΑΡΙΑ Επομένως, ο κακός οικονομολόγος προσβλέπει σ ένα μικρό καλό σήμερα, που θα το ακολουθήσει ένα μεγάλο δεινό αύριο. Ο καλός οικονομολόγος προσβλέπει σ ένα μεγάλο καλό αύριο, με τίμημα μια μικρή ταλαιπωρία σήμερα. Στον χώρο της ηθικής συμβαίνει ό,τι και στο πεδίο της υγείας. Συχνά, όσο πιο γλυκός είναι ο πρώτος καρπός μιας συνήθειας, τόσο πικρότεροι θα είναι οι επόμενοι. Μάρτυρες: η ακολασία, η τεμπελιά, η σπατάλη. Έτσι κι ο άνθρωπος που τυφλωμένος απ το αποτέλεσμα που βλέπουμε δεν έχει ακόμα μάθει να διακρίνει τ αποτελέσματα που δεν βλέπουμε, καταλήγει έρμαιο ολέθριων συνηθειών. Και στις συνήθειες αυτές τον σπρώχνουν όχι μονάχα τα πάθη του, αλλά κι οι υπολογισμοί του. Τούτο εξηγεί τη βασανισμένη πορεία της δύσμοιρης ανθρωπότητας. Η αμάθεια περιβάλλει τον άνθρωπο από την ώρα που πρωτανοίγει τα μάτια του. Έτσι, όταν αποφασίζει να προβεί σε μια πράξη, λογαριάζει μονάχα τις άμεσες συνέπειές της, τις μόνες που είναι ακόμα σε θέση ν αντιληφθεί. Μόνο με το πέρασμα του χρόνου μαθαίνει να συνυπολογίζει και τις υπόλοιπες συνέπειες μιας πράξης. Τούτο το μάθημα του το προσφέρουν δύο αφέντρες πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Η μία είναι η εμπειρία. Η άλλη η προνοητικότητα. Η εμπειρία κυβερνά αποτελεσματικά, αλλά βάναυσα. Μας διδάσκει τις συνέπειες μιας πράξης, κάνοντάς μας να τις νιώσουμε στο πετσί μας.

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 Στο τέλος όντως θα το μάθεις πως η φωτιά καίει, γιατί σ έκαψε κι εσένα. Αυτό τον σκληρό δάσκαλο θα θελα, όσο είναι μπορετό, να τον αντικαταστήσω μ έναν άλλο, πιο ήπιο: την προνοητικότητα. Γι αυτό και θα μελετήσω τις συνέπειες ορισμένων οικονομικών φαινομένων, αντιδιαστέλλοντας εκείνες που βλέπουμε απ αυτές που δεν τις βλέπουμε.

9 ΠΡΩΤΟ Η ΣΠΑΣΜΕΝΗ ΤΖΑΜΑΡΙΑ Μήπως ήσασταν παρόντες τότε που ο Ιάκωβος Καλόπουλος, νοικοκύρης καλός, άστραψε και βρόντηξε με τον ακαμάτη τον γιο του που στα καλά καθούμενα του σπασε μια τζαμαρία; Αν ήσασταν εκεί, τότε σίγουρα θα διαπιστώσατε πως όλοι οι παριστάμενοι (θα ταν καμιά τριανταριά), σαν συνεννοημένοι μεταξύ τους, τον παρηγορούσαν με τα παρακάτω λόγια: «Ουδέν κακόν αμιγές καλού Αυτού του είδους οι αναποδιές κάνουν την οικονομία να δουλέψει. Ο κοσμάκης πρέπει να ζήσει! Τι θ απογίνονταν οι τζαμάδες, άμα τα τζάμια δεν έσπαζαν ποτέ;» Μέσα σ αυτά τα λόγια παρηγοριάς κρύβεται μια ολόκληρη θεωρία. Για καλή μας τύχη μπορούμε να συλλάβουμε αυτή τη θεωρία επ αυτοφώρω σε τούτη την απλούστατη μορφή. Γιατί η αλήθεια είναι πως πάνω σ αυτήν είναι χτισμένοι οι περισσότεροι οικονομικοί θεσμοί μας.

10 16 Η ΣΠΑΣΜΕΝΗ ΤΖΑΜΑΡΙΑ Έστω λοιπόν ότι, για ν αποκατασταθεί η ζημιά, χρειάζεται να δαπανηθούν έξι φράγκα. Αν κάποιος θελήσει να πει ότι το παραπάνω ατύχημα θα φέρει έξι φράγκα στον κλάδο της υαλουργίας, ότι θα ενισχύσει την υαλουργία μ έξι φράγκα, δεν θα προβάλω καμία αντίρρηση: ο συλλογισμός του θα είναι σωστός. Ο υαλουργός θα έρθει, θα κάνει τη δουλειά του, θα πάρει τα έξι φράγκα του, θα τρίψει τα χέρια του και θα δώσει την ευχή του στο ζημιάρικο παιδί. Αυτό το βλέπουμε. Αν όμως, μέσω κάποιας συλλογιστικής διαδρομής, οδηγηθούμε στο συμπέρασμα, όπως συμβαίνει υπερβολικά συχνά, ότι είναι καλό να σπάμε τζάμια, ότι μ αυτό τον τρόπο αυξάνεται η κυκλοφορία του χρήματος, ότι έτσι ενισχύεται συνολικά η απασχόληση, τότε είμαι υποχρεωμένος να φωνάξω: «Σταματήστε! Η θεωρία σας μένει μονάχα σ αυτό που βλέπουμε. Δεν λογαριάζει διόλου αυτό που δεν βλέπουμε». Αυτό που δεν βλέπουμε είναι ότι, εφόσον ο νοικοκύρης μας ξόδεψε έξι φράγκα σ ένα πράγμα, δεν θα μπορέσει να τα ξοδέψει σε κάποιο άλλο πράγμα. Αυτό που δεν βλέπουμε είναι ότι, αν δεν ήταν υποχρεωμένος ν αντικαταστήσει τη σπασμένη τζαμαρία, θα είχε αντικαταστήσει τις φαγωμένες παντόφλες του ή θα χε αγοράσει ένα καινούργιο βιβλίο. Με δυο λόγια, θα χε τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει τα έξι φράγκα του με μύριους άλλους τρόπους. Τη δυνατότητα αυτή, όμως, την έχασε.

11 Η ΣΠΑΣΜΕΝΗ ΤΖΑΜΑΡΙΑ 17 Ας κοιτάξουμε τώρα την οικονομία σαν σύνολο. Με το τζάμι σπασμένο, ο κλάδος της υαλουργίας ενισχύεται με έξι φράγκα. Αυτό το βλέπουμε. Αν το τζάμι δεν είχε σπάσει, ο κλάδος της υποδηματοποιίας, ή κάποιος άλλος κλάδος της οικονομίας, θα είχε ενισχυθεί με έξι φράγκα. Αυτό δεν το βλέπουμε. Αυτό που βλέπουμε είναι ένα θετικό γεγονός. Αυτό που δεν βλέπουμε είναι ένα «αρνητικό γεγονός», εξίσου πραγματικό όμως με το πρώτο. Αν λαμβάναμε υπ όψη κι αυτό που δεν βλέπουμε, τότε θα αντιλαμβανόμασταν ότι το αν θα σπάσουν ή δεν θα σπάσουν τζάμια δεν επηρεάζει την οικονομική δραστηριότητα ως ολότητα ή τη συνολική απασχόληση. Ας κοιτάξουμε τώρα τα πράγματα απ τη σκοπιά του Ιάκωβου Καλόπουλου. Σύμφωνα με την πρώτη υπόθεση, όταν το τζάμι σπάει, ο Καλόπουλος ξοδεύει έξι φράγκα και αποκομίζει, στον ίδιο ακριβώς βαθμό με προηγουμένως, την ωφέλεια που του προσφέρει μια τζαμαρία. Σύμφωνα με τη δεύτερη υπόθεση, εκείνη στην οποία δεν συμβαίνει το ατύχημα, ο Καλόπουλος θα ξοδέψει τα έξι φράγκα του στον κλάδο της υποδηματοποιίας, και θα αποκομίσει την ωφέλεια, πρώτον, ενός καινούργιου ζευγαριού παντόφλες και, δεύτερον, της τζαμαρίας του, η οποία παραμένει ακέραιη. Καθώς τώρα ο Ιάκωβος Καλόπουλος αποτελεί κι αυτός μέρος της κοινωνίας, θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι η

12 18 Η ΣΠΑΣΜΕΝΗ ΤΖΑΜΑΡΙΑ κοινωνία, θεωρούμενη ως ολότητα, και λογαριάζοντας το τι ξοδεύει και το τι αποκομίζει, έχασε την αξία μιας σπασμένης τζαμαρίας. Γενικεύοντας καταλήγουμε σε τούτο το απρόσμενο συμπέρασμα: «Η κοινωνία χάνει την αξία των πραγμάτων που καταστρέφονται άσκοπα», αλλά και σε τούτο τον αφορισμό που θα κάνει τις τρίχες στα κεφάλια των οπαδών του προστατευτισμού να σηκωθούν: «Με το να σπας, να χαλάς και να σμπαραλιάζεις δεν ενισχύεις την εθνική οικονομία». Λακωνικότερα: «Η καταστροφή δεν φέρνει κέρδος». Τι έχετε λοιπόν να πείτε φίλοι του περιοδικού Βιομηχανικός Παρατηρητής; * Τι έχετε να πείτε αγαπητοί υποστηρικτές του κ. ντε Σαιν-Σαμάν, ** του καλού αυτού κυρίου που με θαυμαστή ακρίβεια υπολόγισε τι θα κέρδιζε η βιομηχανία εάν το Παρίσι γινόταν παρανάλωμα του πυρός, δεδομένων όλων των σπιτιών που θα πρεπε να ξαναχτιστούν απ την αρχή; Στεναχωριέμαι που πρέπει να διαταράξω τους ιδιοφυείς υπολογισμούς του, των οποίων μάλιστα το πνεύμα μπόρεσε κι εμφιλοχώρησε στη νομοθεσία μας. Αλλά τον παρακαλώ να τους ξανακάνει απ την αρχή, λαμβάνοντας * Moniteur Industriel: όργανο της Επιτροπής Υπεράσπισης της Εγχώριας Βιομηχανίας, που υποστήριζε τη λήψη μέτρων προστατευτισμού. ** Auguste, vicomte de Saint-Chamans ( ): γάλλος βουλευτής την περίοδο της Παλινόρθωσης, υπέρμαχος του προστατευτισμού και του ισοσκελισμένου εμπορικού ισοζυγίου. Ο Μπαστιά αναφέρεται στο έργο του Νέο δοκίμιο για τον πλούτο των εθνών (1824).

13 Η ΣΠΑΣΜΕΝΗ ΤΖΑΜΑΡΙΑ 19 τούτη τη φορά υπ όψη, πέρα απ αυτό που βλέπουμε, κι αυτό που δεν το βλέπουμε. Ο αναγνώστης θα πρέπει να δώσει προσοχή, ώστε να διαπιστώσει κι ο ίδιος ότι στο μικρό δράμα που παρακολουθήσαμε παραπάνω συμμετέχουν όχι δύο αλλά τρεις ήρωες. Ο ένας είναι ο Ιάκωβος Καλόπουλος, που εκπροσωπεί τον καταναλωτή, του οποίου η κατανάλωση τώρα περιορίζεται σε ένα αγαθό αντί για δύο. Ο άλλος είναι ο υαλουργός, που εκπροσωπεί τον παραγωγό του οποίου ο κλάδος επωφελείται από το ατύχημα. Ο τρίτος είναι ο υποδηματοποιός (ή ο οποιοσδήποτε άλλος παραγωγός), του οποίου η εργασία βλάπτεται εξαιτίας του ίδιου ατυχήματος. Αυτός ο τρίτος ήρωας μένει πάντοτε στο σκοτάδι. Όλοι τον ξεχνούν. Αλλά καθώς εκπροσωπεί αυτό που δεν βλέπουμε, αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του προβλήματος. Αυτός είναι που μας επιτρέπει να συνειδητοποιήσουμε πόσο παράλογο είναι να βλέπουμε την καταστροφή σαν κέρδος. Αυτός είναι που σύντομα θα μας διδάξει πως εξίσου παράλογο είναι να θεωρούμε τους εμπορικούς περιορισμούς σαν κέρδος (που τελικά δεν είναι παρά μια μερική καταστροφή). Κι αν πάτε στο βάθος των επιχειρημάτων που προβάλλονται προς υποστήριξη των εμπορικών περιορισμών, δεν θα βρείτε τίποτε άλλο παρά μια παράφραση της δημώδους ρήσης: «Τι θ απογίνονταν οι τζαμάδες, άμα τα τζάμια δεν έσπαζαν ποτέ;»!

14 ΔΕΥΤΕΡΟ ΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ Ο κ. Απαγορευτής αφιέρωνε τον χρόνο του και τα κεφάλαιά του στο να μετατρέπει σε σίδερο τα μεταλλεύματα που ήταν θαμμένα βαθιά μέσα στη γη του. Όμως η φύση ήταν πιο απλόχερη με τους Βέλγους. Έτσι, αυτοί πουλούσαν το σίδερό τους στους Γάλλους σε καλύτερη τιμή από τον κ. Απαγορευτή. Τούτο σήμαινε πως όλοι οι Γάλλοι, μ άλλα λόγια η Γαλλία, μπορούσαν να αποκτήσουν μια δεδομένη ποσότητα σιδήρου με λιγότερη εργασία, αγοράζοντάς την από τους τίμιους Βέλγους. Οι Γάλλοι, τώρα, καθοδηγούμενοι από το συμφέρον τους, δεν άφηναν την ευκαιρία να περάσει ανεκμετάλλευτη. Έτσι, καθημερινά Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη βλέπαμε πάμπολλους σιδεράδες, φαναρτζήδες, αμαξάδες, αλετράδες και ζευγάδες, να παίρνουν το δρόμο για το Βέλγιο, αυτοπροσώπως ή μέσω μεσαζόντων, για να εφοδια στούν το ωραίο βέλγικο σίδερο. Αυτό δεν άρεσε καθόλου στον κ. Απαγορευτή.