γεωπολιτικη Κάτω: Ο τερματικός σταθμός φόρτωσης του αγωγού πετρελαίου Τυφλίδας-Μπακού-Τσεϊχάν (TBC) στο τουρκικό λιμάνι.

γεωπολιτικη Κάτω: Ο τερματικός σταθμός φόρτωσης του αγωγού πετρελαίου Τυφλίδας-Μπακού-Τσεϊχάν (TBC) στο τουρκικό λιμάνι. 82 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012

Oι τελευταίες ενεργειακές εξελίξεις στην Τουρκία ΓΑΙ ΑΝΘΡΑΚΕΣ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΥΔΡΟΓΟΝ Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012 83

Μέρος Α Το παρόν άρθρο αποτελεί το πρώτο μέρος μιας εισαγωγής στην εξέταση του ενεργειακού κλάδου της Τουρκίας. Αρχικά παρουσιάζονται συνοπτικά ορισμένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του κλάδου, όσον αφορά στους υδρογονάνθρακες. Ως μια πρώτη πηγή πληροφοριών αξιοποιήθηκαν τα στοιχεία για την Τουρκία, όπως αναγράφονται στην ιστοσελίδα της EIA (U.S. Energy Information Administration). Η EIA αποτελεί την υπηρεσία στατιστικής και ανάλυσης του Υπουργείου Ενέργειας των ΗΠΑ. Ο φορέας αυτός, όπως υποστηρίζει, συλλέγει, αναλύει και διαδίδει ανεξάρτητη και αμερόληπτη πληροφόρηση για την ενέργεια, προωθεί τη χάραξη υγιούς πολιτικής, υποστηρίζει τις αποτελεσματικές αγορές και μεριμνά για τη δημόσια κατανόηση του κλάδου της ενέργειας και της αλληλεπίδρασής της με την οικονομία και το περιβάλλον. Έμφαση δίνεται στους ενεργειακούς πόρους των υδρογονανθράκων της Τουρκίας, καθόσον εκτιμάται ότι η τωρινή τους κατάσταση αποτελεί σημαντική αδυναμία για μια χώρα που οραματίζεται την αναβάθμισή της σε περιφερειακή δύναμη, σε σύντομο χρονικό διάστημα. Έτσι εκτός από την παρουσίαση των δεδομένων 2 διεξάγεται εκτενής στοχαστική κριτική και αναλυτικός τους σχολιασμός, καθώς και συσχέτιση αυτών με τη συναφή πολιτική της γείτονος. Τέλος διαπιστώνεται η απατηλή εμφάνιση του ενεργειακού τομέα της γείτονος χώρας όσον αφορά ιδιαίτερα στην ανεξαρτησία του και η προσπάθεια κάλυψης εγγενών αδυναμιών με πόρους άλλων κρατών. Γράφουν Ι. Βιδάκης, Γ. Μπάλτος και Δ. Γεωργαντάς 1 84 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012

ΑΝΘΡΑΚΕΣ Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΧΑΡΤΗΣ 1 ΣΚΟΠΙΑ ΑΛΒΑΝΙΑ ΕΛΛΑ Α ΤΟΥΡΚΙΑ SLOC 2 ΣΥΡΙΑ SLOC 3 ΚΥΠΡΟΣ ΛΙΒΑΝΟΣ Απέναντι: Ερευνητική γεώτρηση του ΤΡΑΟ στην επαρχία του Ντιγιαρμπακίρ. Αριστερά: Από τον Χάρτη 1 διαπιστώνεται πως για να διατηρηθούν ανοικτές οι κύριες Θαλάσσιες Οδοί Επικοινωνίας (SLOCs) της Ανατολικής Μεσογείου απαιτείται ο έλεγχος της Ελληνικής Χερσονήσου, του Αιγαίου, της Κρήτης και της Κύπρου. ΛΙΒΥΗ SLOC 1 ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΙΣΡΑΗΛ «ΕΑ&Τ» Η Τουρκία, σύμφωνα με το δείκτη Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) σε ισοτιμία αγοραστικής δύναμης, κατέχει τη 15η θέση ισχυρότερης οικονομίας στον κόσμο (τη 17η σε όρους ονομαστικού ΑΕΠ). Η χώρα είναι ιδρυτικό μέλος του ΟΟΣΑ (1961) και μία από τις χώρες του G-20. Η Παγκόσμια Τράπεζα την κατατάσσει ως «άνω του μέσου» εισοδήματος, από την άποψη του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας κατά το 2007. Ειδικά όσον αφορά στην ενέργεια, η χώρα παρουσιάζεται ότι έχει καταστεί ένα περιφερειακό διαμετακομιστικό κέντρο ενέργειας, με εφοδιασμό σε ενεργειακούς πόρους από τη Ρωσία, την περιοχή της Κασπίας Θάλασσας και τη Μέση Ανατολή, που μεταφέρονται μέσω της Τουρκίας προς τα δυτικά, προς την Ευρώπη. Η Άγκυρα εμφανίζεται να διαδραματίζει έναν όλο και σημαντικότερο ρόλο στη διαμετακόμιση πετρελαίου και φυσικού αερίου από τις προαναφερόμενες περιοχές που κατευθύνονται προς τη Δυτική Ευρώπη. Η χώρα αποτελεί σημαντικό σημείο διέλευσης για το θαλάσσιο εμπόριο πετρελαίου και επιχειρεί να αναδειχθεί πιο σημαντική για τη διέλευση μέσω αγωγών (πετρελαίου και φυσικού αερίου), με σημαντικές ποσότητες να μεταφέρονται προς τη Δύση. Αυξανόμενοι όγκοι πετρελαίου της Ρωσίας και της Κασπίας αποστέλλονται με δεξαμενόπλοια μέσω των Στενών του Βοσπόρου στις δυτικές αγορές, ενώ ένας τερματικός σταθμός στη Μεσογειακή ακτή της Τουρκίας, στο Τσεϊχάν, επιτρέπει στη χώρα να εξάγει πετρέλαιο από το βόρειο Ιράκ και το Αζερμπαϊτζάν. Ωστόσο από το Χάρτη 1, στον οποίο υποτυπώνονται οι σημαντικές Θαλάσσιες Οδοί Επικοινωνίας (Sea Lines οf Communication: SLOCs) στην Αν. Μεσόγειο, διαπιστώνεται η αυξημένη στρατηγική σημασία, εκτός των «σημείων υποχρεωτικής διελεύσεως της ναυσιπλοΐας» (choke points: Δαρδανέλια, Σουέζ) και του λιμένα Τσεϊχάν της Τουρκίας, της Ελληνικής Χερσονήσου, του Αιγαίου Πελάγους και της Κρήτης, καθώς και της Κύπρου. Απαιτείται ο έλεγχος όλων αυτών των περιοχών, τόσο για τη διατήρηση ανοικτών γραμμών επικοινωνιών (SLOCs) όσο και για την υποστήριξη επιχειρήσεων περιορισμού/ ανάσχεσης (containment), αν αυτό απαιτηθεί 3. Κατά τους υποστηρικτές του Mahan, η ΝΑ Μεσόγειος έχει επανακτήσει, για λογαριασμό των ΗΠΑ, το ρόλο της «Ζωτικής Οδού» (Vital Line) των χρόνων της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Συνεπώς η Ελλάδα με την Κύπρο μπορούν να ελέγχουν και τις τρεις θαλάσσιες οδούς επικοινωνίας και μεταφορών στη ΝΑ Μεσόγειο. Βέβαια οι πρόσφατες εξελίξεις στη Λιβύη και η αναμενόμενη εμπλοκή των Αγγλογάλλων στη χώρα αυτή, εκτιμάται ότι θα μειώσει την αξία του προαναφερομένου «γεωπολιτικού συμπλέγματος» Ελλάδος-Κύπρου. Η κεντρική γεωγραφική θέση της Λιβύης στη Μεσόγειο προσδίδει αρκετά πλεονεκτήματα στις δυνάμεις που θα την αξιοποιήσουν. Ειδικότερα, ο τομέας ενέργειας της Τουρκίας χαρακτηρίζεται από την υψηλή εξάρτηση από εισαγόμενους πόρους, την έντονη κυριαρχία του πετρελαίου στο ενεργειακό της ισοζύγιο, την ταχεία αύξηση της ενεργειακής ζήτησης, τις δυσκολίες διασύνδεσης με τα ευρωπαϊκά δίκτυα, λόγω της γεωγραφικής θέσης, καθώς επίσης και το σχετικά χαμηλό βαθμό διείσδυσης και αξιοποίησης των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ). Από τα εισαγωγικά της παρουσίασης της ΕΙΑ για τον ενεργειακό τομέα της Τουρκίας, παραλείπεται το βασικότερο στοιχείο: η Τουρκία είναι φτωχή σε υδρογονάνθρακες, αν και η κατανάλωσή τους ανέρχεται σε ποσοστό 65% (βλ. Διάγραμμα 1). Αυτό κατ αρχήν σημαίνει ότι εξαρτάται ενεργειακά από άλλες χώρες, παραγωγούς υδρογονανθράκων. Ωστόσο μια περιφερειακή δύναμη, όπως οραματίζεται να αναδειχθεί στην ευρύτε- ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012 85

ΑΝΘΡΑΚΕΣ Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ Χιλιάδες τόνοι Χιλιάδες βαρέλια την ηµέρα ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1 ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΤΟ 2006 (BTU). Υδροηλεκτρικά και άλλες ανανεώσιµες πηγές ενέργειας 11% Γαιάνθρακας 25% Πηγή: ΕΙΑ International Energy Annual 2006. Πηγή: ΤΡΑΟ. 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0 1999 2001 Πετρέλαιο 35% ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2 ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ 2001-2010. Φυσικό Αέριο 29% 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Εγχώριο αργό πετρέλαιο Εισαγόµενο αργό πετρέλαιο Άλλα εισαγόµενα προϊόντα ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3 ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ (1999-2009). 2000 2001 Πηγή: US Energy Information Administration. Παραγωγή Κατανάλωση Καθαρές εισαγωγές 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 «ΕΑ&Τ» «ΕΑ&Τ» «ΕΑ&Τ» ρη περιοχή, δεν μπορεί να μην διαθέτει ανάλογες πηγές ενέργειας, ροές και αποθέματα. Εξ αιτίας αυτού του γεγονότος οι τουρκικές κυβερνήσεις έχουν επιχειρήσει μακροχρόνια να βρουν λύσεις σε πεδία όπως: στην πυρηνική ενέργεια, στη διαμετακόμιση μέσω των εδαφών της πετρελαίου και φυσικού αερίου, στην αξιοποίηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (π.χ. της αιολικής), στην αμφισβήτηση κυριαρχικών δικαιωμάτων γειτονικών χωρών που κατέχουν ή μπορούν να διαθέτουν υδρογονάνθρακες, (Βόρειο Ιράκ, περιοχή Μοσούλης και Ελλάδα, περιοχή Αιγαίου Πελάγους πρόσφατα δε στην Κύπρο). Ιδιαίτερα σημειώνεται το καταγεγραμμένο όραμα του Υπουργείου Ενέργειας και Φυσικών Πόρων της Τουρκίας, στο στρατηγικό του πρόγραμμα 2010-2014: «Να κάνουμε τη χώρα μας ηγέτη στην περιοχή της, στον τομέα της ενέργειας και των φυσικών πόρων» 4. Αυτή η ιδέα αποτελεί κατά τη γνώμη μας μια ουτοπία, καθόσον δεν τεκμηριώνεται από ερευνητικά στοιχεία η ύπαρξη και η δυνατότητα οικονομικής αξιοποίησης σημαντικών πηγών υδρογονανθράκων στην επικράτειά της. Ωστόσο αυτή η έλλειψη ενεργειακών πηγών, βασική αδυναμία της Τουρκίας, θεωρούμε ότι στο μέλλον θα αποτελέσει αιτία για τη διεκδίκηση κοιτασμάτων (ή μεγάλων μεριδίων) στην υφαλοκρηπίδα/ Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) Ελλάδος και Κύπρου, (ειδικά εάν οι έρευνες αποφέρουν στοιχεία για πλούσια κοιτάσματα ενεργειακών πόρων στις εν λόγω ΑΟΖ), προκαλώντας σφοδρές συγκρούσεις. Η Τουρκία φυσικά δεν θα συμφωνήσει στη συμβατική προμήθεια αυτών των πόρων από Ελλάδα και Κύπρο, γιατί εκτός του υψηλού κόστους των, η οικονομία της θα εξαρτάται από την «καλή θέληση» των δυο γειτόνων της. Λησμονεί όμως ότι η Ελλάδα και η Κύπρος αποτελούν κράτη-μέλη της ΕΕ, η οποία έχοντας μεγάλη έλλειψη σε ενεργειακά αποθέματα, θα «προστατεύσει» τα συμφέροντά της. ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥΡΚΙΑΣ Η λέξη «γέφυρα» και οι θετικοί συνειρμοί που προξενεί είναι ιδιαίτερα προσφιλείς στην Άγκυρα. Οι Τούρκοι διπλωμάτες ισχυρίζονται, προκειμένου να στηρίξουν τις ευρωπαϊκές τους φιλοδοξίες, (μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης), πως η χώρα τους δύναται να αποτελέσει «γέφυρα-σύνδεσμο» ανάμεσα στην Ευρώπη και τον κόσμο του Ισλάμ. Με την ένταξή της, υποστηρίζουν, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα προσεγγίσει τα Αραβικά κράτη και τις χώρες της Κασπίας, καθώς και τις ενεργειακές τους πηγές. Ήδη από την πρώτη περίοδο της διακυβέρνησης Ερντογάν, η Τουρκία προσπαθεί να αναβαθμίσει στα μάτια της Δύσης τη στρατηγική της σημασία, που μειώθηκε σημαντικά μετά τη λήξη του ψυχρού πολέμου και την παταγώδη αποτυχία της Άγκυρας να θέσει τις τουρκόφωνες δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας υπό την επιρροή της. 86 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012

Τα τελευταία έτη η Τουρκία έχει επιδοθεί σε μία άνευ προηγουμένου διπλωματική δραστηριότητα, επιθυμώντας να αναδειχθεί σε μείζονα περιφερειακή δύναμη. Εκμεταλλευόμενη τις υφιστάμενες εντάσεις στη Μέση Ανατολή και τον Καύκασο, φιλοδοξεί να αυξήσει το περιφερειακό της κύρος αναλαμβάνοντας ρόλο μεσολαβητή μεταξύ των αντιδίκων. Η Άγκυρα φιλοδοξεί να γίνει «γέφυρα συμφιλίωσης» μεταξύ Συρίας και Ισραήλ, Συρίας και Δύσης, Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, Ρωσίας και Γεωργίας, Ιράν και Δύσης, υπό την έμπνευση και καθοδήγηση του σημερινού υπουργού εξωτερικών Αχμέτ Νταβούτογλου, στενότερου συμβούλου του Ταγίπ Ερντογάν σε θέματα εξωτερικής πολιτικής ήδη από τις πρώτες ημέρες της πρωθυπουργίας του. Κατά τη χαρακτηριστική φράση του διπλωματικού αναλυτή της Ζαμάν, Κερέμ Μπαλτζί, που συνοψίζει την Τουρκική φιλοδοξία, «Επιθυμούμε να είμαστε ο Μεσολαβητής με κεφαλαίο Μ» 5. Στην πολύπλευρη αυτή διπλωματική δραστηριότητα η Άγκυρα έχει προσθέσει μεταξύ άλλων τη φιλοδοξία να καταστεί κύριος κόμβος του ευρωπαϊκού και συνεπώς και του διεθνούς συστήματος ενεργείας. Η χώρα δεν διαθέτει αξιόλογα κοιτάσματα πετρελαίου ή φυσικού αερίου. Βρίσκεται ωστόσο στο κέντρο ενός δικτύου αγωγών, υφιστάμενων και υπό σχεδιασμό, που θα μεταφέρουν πετρέλαιο και φυσικό αέριο από τα κοιτάσματα της Μέσης Ανατολής και της Κασπίας προς τις χώρες-καταναλωτές της Ευρώπης. Στηριζόμενη στη γεωγραφία της, η Τουρκία διακηρύσσει σε κάθε ευκαιρία πως δεδηλωμένος της στόχος είναι μεταξύ άλλων να αναδειχθεί και σε μια «γέφυρα ενέργειας» προς την Ευρώπη. Με την πολυδιαφημισμένη αυτή φράση οι Τούρκοι διπλωμάτες και αναλυτές εννοούν πως η χώρα τους μπορεί να αποτελέσει τη λύση στην ενεργειακή εξάρτηση της ΕΕ από τη Ρωσία, προμηθεύοντας τα Ευρωπαϊκά κράτη με υδρογονάνθρακες από τα γειτονικά της κοιτάσματα 6. Οι ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, σύμφωνα με ορισμένες αναλύσεις, επιθυμούν να αποδυναμώσουν την ενεργειακή τους εξάρτηση από τη Ρωσία 7, μια εξάρτηση που τους ανησυχεί όχι αβάσιμα, δεδομένου του παραδείγματος της Ουκρανίας, όπου οι Ρώσοι χρησιμοποίησαν εκβιαστικά τους ενεργειακούς τους πόρους. Ωστόσο, κατά την άποψή μας, οι φόβοι αυτοί είναι μάλλον υπερβολικοί και ενισχύονται από πολλά και ποικίλα συμφέροντα. Η εξήγηση είναι μάλλον απλή: εκτιμάται ότι η Ρωσία δεν θα ωφεληθεί από μια ανάλογη κίνηση προς την ΕΕ, διότι θα στερηθεί υψηλά έσοδα. Επίσης η περίπτωση της Ουκρανίας ίσως να προβάλλεται μεροληπτικά σ αυτό το πλαίσιο, καθόσον για την Ευρώπη είχε ρόλο χώρας διέλευσης Ρωσικών υδρογονανθράκων, με αμφισβητούμενα κίνητρα και επιδιώξεις 8. Βέβαια οι Τούρκοι διπλωμάτες, αναλυτές και ειδήμονες ενέργειας ανακινούν την ανησυχία της ΕΕ με τέτοια επιτυχία, ώστε «η εξασφάλιση της ενεργειακής ασφάλειας της Ευρώπης» να προβάλλεται από Ευρωπαίους πολιτικούς και τεχνοκράτες ως επιχείρημα υπέρ της τουρκικής ένταξης στην ΕΕ. Σε μια περίοδο που οι προοπτικές πλήρους ένταξης φαίνονται ισχνές, το χαρτί της «ενεργειακής γέφυρας» αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα της τουρκικής διπλωματίας. Παράλληλα η Τουρκία έχει εγκαινιάσει μια πολυδιάστατη διπλωματία, αποφεύγοντας να «βάλει όλα τα αυγά της σε ένα καλάθι», αυτό των σχέσεών της με τη Δύση. Στόχος της να αποκομίσει το Κάτω: Η Τουρκική Εταιρεία Διύλισης Πετρελαίου TURPAS κατέχει δεσπόζουσα θέση στον κλάδο, με 85% της συνολικής δυναμικότητας. ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012 87

ΑΝΘΡΑΚΕΣ Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ μέγιστο δυνατό κέρδος από τη θέση της στο «δρόμο του μεταξιού του 21ου αιώνα» τη διαδρομή των αγωγών ενέργειας «πολιορκώντας όλους τους παίκτες». Όμως οι τελευταίες εξελίξεις στις εργασίες έρευνας υδρογονανθράκων στην Κύπρο, (κράτους-μέλους της ΕΕ) και τα πρώτα αισιόδοξα αποτελέσματα αυτών, φαίνεται να ανατρέπουν το σχεδιασμό και να ακυρώνουν τις προαναφερόμενες προσπάθειες της Τουρκίας. Η κυβέρνηση της Τουρκίας είχε αντιταχθεί σθεναρά και μεθοδευμένα στη διαδικασία των εν λόγω ερευνών ισχυριζόμενη ότι η κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας (την αποκαλεί: ελληνοκυπριακή διοίκηση) δεν έχει το δικαίωμα να υπογράφει διεθνείς συμφωνίες χωρίς την τουρκοκυπριακή συγκατάθεση, η τουρκοκυπριακή κοινότητα θα πρέπει να μοιραστεί τα έσοδα από τους φυσικούς πόρους της Κύπρου, οποιαδήποτε οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας στην Ανατολική Μεσόγειο θα πρέπει να περιλαμβάνει όλες τις χώρες της περιοχής. Στη συνέχεια προβλέπεται μεταξύ άλλων και αύξηση των διπλωματικών πιέσεων της Τουρκίας προς το Λίβανο, τη Συρία, τη Λιβύη και την Αίγυπτο, για την οριοθέτηση των ΑΟΖ στην περιοχή, διασφαλίζοντας τα ζωτικά της συμφέροντα. ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ Στις αρχές του 2011 η έκδοση «Oil & Gas Journal» 9 ανέφερε βεβαιωμένα αποθέματα πετρελαίου της Τουρκίας στο ύψος των 270 εκατ. βαρελιών, που βρίσκονται κυρίως στη νοτιοανα- τολική περιοχή της. Η παραγωγή πετρελαίου της Τουρκίας κορυφώθηκε το 1991 στα 85.000 bbl/ d 10, αλλά στη συνέχεια μειωνόταν κάθε χρόνο φθάνοντας το 2006 στα 44.000 bbl/d. Στη συνέχεια αυξήθηκε ελάχιστα, φτάνοντας σχεδόν στα 53.000 bbl/d το 2009. Η Τουρκία εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από ξένες πηγές πετρελαίου και εισάγει σχεδόν το 90% του πετρελαίου που χρησιμοποιεί, με τις εγχώριες πηγές να αντιπροσωπεύουν το υπόλοιπο 10% (βλ. Διάγραμμα 2). Παρά το γεγονός ότι η Τουρκία δεν αποτελεί κύρια πετρελαιοπαραγωγική χώρα, ο ρόλος της ως ένα αυξανόμενης σημαντικότητας κέντρο διέλευσης πετρελαίου, της αποδίδει ζωτική αξία για την παγκόσμια αγορά πετρελαίου, ιδιαίτερα στην Ευρώπη. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΛΑΔΟΥ Η Τουρκική Εταιρεία Πετρελαίου (Turkish Petroleum Corporation: TPAO) 11 που ιδρύθηκε το 1954, παρήγαγε το 70% περίπου της συνολικής παραγωγής πετρελαίου στην Τουρκία το 2009. Η TPAO είναι ο κύριος φορέας εξερεύνησης και παραγωγής πετρελαίου στην Τουρκία και ανταγωνίζεται άμεσα με τον ιδιωτικό τομέα σε αυτές τις δραστηριότητες. Ωστόσο η κρατική εταιρεία έχει ορισμένα προνόμια και οποιαδήποτε ξένη ανάμειξη στις πρώτες φάσεις των εργασιών (upstream activities) περιορίζεται σε καθεστώς συγκρότησης κοινοπραξιών με αυτήν. Επισημαίνεται ο βασικός (υπεραισιόδοξος) στόχος της TPAO να μπορέσει να ανταποκριθεί στη ζήτηση πετρελαίου και φυσικού αερίου της χώρας στην 100η επέτειο της Τουρκικής Δημοκρατίας 12. Σχεδιάζοντας την ετήσια μείωση κατά 50 δισ. δολάρια της δαπάνης για την εισαγωγή ενεργειακών πόρων κατά τα προσεχή έτη, η ηγεσία της ισχυρίζεται ότι θα οδηγήσει σε μια τόσο σημαντική βελτίωση για την Τουρκία, ώστε να αναδειχθεί μεταξύ των πρώτων δέκα χωρών στην παγκόσμια οικονομία το 2023. Πρόσθετα θεωρεί ότι η TPAO θα είναι σε θέση να ανταγωνιστεί με τις διεθνείς εταιρείες πετρελαίου, ώστε να διαθέτει την ταυτότητα μιας αποτελεσματικής και ολοκληρωμένης εταιρείας πετρελαίου. Αυτά τα οράματα αποδεικνύουν μεταξύ άλλων και την αξία που προσδίδει η Τουρκία στον κλάδο της ενέργειας τον θεωρεί ζωτικής σημασίας για το μέλλον της και το μέσον για να αναρριχηθεί σε καλύτερη θέση, στην παγκόσμια κατάταξη των ισχυρών. ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ & ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ Ταυτόχρονα με την οικονομική της μεγέθυνση, η κατανάλωση πετρελαίου στην Τουρκία αυξήθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της τελευταίας δεκαετίας και κορυφώθηκε στα 690.000 bbl/d το 2007, αυξάνοντας τον αντίστοιχο δείκτη εξάρτησης. Από τότε η κατανάλωση μειώθηκε, κυρίως ως αποτέλεσμα της παγκόσμιας (και της τουρκικής) οικονομικής ύφεσης, αλλά και της προσπάθειας διαφοροποίησης των ενεργειακών πηγών. Το 2009 η κατανάλωση πετρελαίου στην Τουρκία ανήλθε σε 580.000 bbl/d, το χαμηλότερο επίπεδο από το 1994 (βλ. Διάγραμμα 3). Δεξιά: Το διυλιστήριο της TUPRAS στο Ιζμίτ. Απέναντι: Οι αγωγοί BTC και Κιρκούκ- Τσεϊχάν. 88 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012

ΧΑΡΤΗΣ 2 ΡΩΣΙΑ KAZAKΣΤΑΝ Κασπία Θάλασσα Μαύρη Θάλασσα ΓΕΩΡΓΙΑ Τυφλίδα Αγωγός Φυρικού Αερίου Ναµπούκο προς Κ. Ευρώπη (σχεδιάζεται) Ερζουρούµ ΑΡΜΕΝΙΑ Αγωγός Φυσικού Αερίου Μπακού-Τυφλίδας-Ερζουρούµ ΑΖΕΡΜΠΑΪΤΖΑΝ Μπακού ΤΟΥΡKΜΕΝΙΣΤΑΝ Αγωγός Πετρελαίου Μπακού-Τυφλίδας-Τσεϊχάν ΤΟΥΡΚΙΑ ΙΡΑΝ Τσεϊχάν Αγωγός Πετρελαίου Κιρκούκ-Τσεϊχάν ΣΥΡΙΑ ΙΡΑΚ «ΕΑ&Τ» «Το Ιράν προσφέρει στην Τουρκία προσιτές τιμές και ο ιδιωτικός τομέας της Τουρκίας δίνει προτεραιότητα στους φθηνούς και μακροπρόθεσμους εταίρους». Το 2009 η Τουρκία εισήγαγε περίπου το 90% της συνολικής της κατανάλωσης. Η πλειοψηφία των εισαγωγών πετρελαίου της Τουρκίας προέρχεται από τη Ρωσία, η οποία έγινε και ο σημαντικότερος προμηθευτής της χώρας το 2007, περίπου με 30%, ξεπερνώντας για πρώτη φορά το Ιράν. Πρόσθετες εισαγωγές πετρελαίου γίνονται από τη Σαουδική Αραβία, τη Λιβύη, το Ιράκ και τη Συρία. Επισημαίνεται κατ αρχήν όσον αφορά στο πετρέλαιο, η μεγάλη αντίφαση μεταξύ των ισχυρισμών της τουρκικής διπλωματίας περί μείωσης της ενεργειακής εξάρτησης της Ευρώπης με την είσοδο της Τουρκίας σε αυτήν μιας χώρας εξαρτημένης τουλάχιστον στο ίδιο βαθμό με την ΕΕ από τις εισαγωγές Ρωσικού «μαύρου χρυσού» ή έστω και Ιρανικού. Η οικονομική σχέση μεταξύ της Τουρκίας από τη μια πλευρά και της Ρωσίας και του Ιράν από την άλλη σχετικά με τις εισαγωγές πετρελαίου και η εξάρτηση της Άγκυρας από αυτές τις εισαγωγές, είναι από κάθε άποψη σημαντική. Ωστόσο η Τουρκική κυβέρνηση αναπτύσσει την ενεργειακή της πολιτική ώστε να τη φέρει σε πλεονεκτική θέση σε σχέση με τις δύο αυτές πετρελαιοπαραγωγικές χώρες. Πιθανόν γι αυτό αλλά και για τη μείωση της εξάρτησης από τη Ρωσία, οι εισαγωγές πετρελαίου στο α τρίμηνο του 2011 στράφηκαν προς το Ιράν (με 32%) και στο Ιράκ (με 12%) και στη συνέχεια στη Ρωσία, (με μόλις 11%). Με αυτόν τον τρόπο ορισμένοι αναλυτές ανησύχησαν ότι η Τουρκία γίνεται υπερβολικά εξαρτημένη από το Ιράν όσον αφορά στον ενεργειακό εφοδιασμό της 13. Ο Μέτε Γκοκνέλ πρώην διευθυντής της κρατικής εταιρείας πετρελαιαγωγών της Τουρκίας, BOTAS, δήλωσε: «Για την Τουρκία, τα οικονομικά συμφέροντα είναι πάνω απ όλα. Το Ιράν προσφέρει στην Τουρκία προσιτές τιμές και ο ιδιωτικός τομέας της Τουρκίας δίνει προτεραιότητα στους φθηνούς και μακροπρόθεσμους εταίρους». Ωστόσο πρόσφατα η στάση της Τουρκίας σχετικά με τα ζητήματα της Συρίας, της πυραυλικής ασπίδας του ΝΑΤΟ και του λαϊκού πολιτεύματος των μουσουλμανικών αραβικών χωρών (έκκληση που έκανε ο Ερντογάν στις αραβικές χώρες για υιοθέτηση της δημοκρατίας και η παρουσίαση του μοντέλου του λαϊκού κράτους κατά την επίσκεψη του στην Αίγυπτο) προκάλεσε τη σφοδρή αντίδραση του Ιράν14. Επιπλέον η Τουρκία ανακοίνωσε επίσημα τη διακοπή προμήθειας φυσικού αερίου από τη Ρωσία, ακυρώνοντας έτσι στην πράξη τη γιγαντιαία ενεργειακή συμφωνία Πούτιν-Ερντογάν, θέτοντας ζήτημα κόστους του ρωσικού φυσικού αερίου, μόλις ένα εικοσιτετράωρο μετά την επίσημη ανακοίνωση της πρόθεσης αποστολής μιας ισχυρής μοίρας του Βορείου Στόλου της Ρωσίας, με επικεφαλής το αεροπλανοφόρο «Ναύαρχος Κουσνιέτσωφ», με προορισμό την Ανατολική Μεσόγειο, (08-10- 2011). Στο εξής η Τουρκία θα εξαρτάται ενεργειακά από τις εξαγωγές φυσικού αερίου του Ιράν. Αυτή η εξέλιξη, κατά τους ίδιους παρατηρητές, θα προκαλέσει «τριγμούς» στις σχέσεις Άγκυρας-Ουάσιγκτον, από τη στιγμή που η αμερικανική διπλωματία θεωρεί «ανεπίτρεπτη» την ενεργειακή εξάρτηση μίας χώρας-μέλους του ΝΑΤΟ, από την Τεχεράνη. ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012 89

ΑΓΩΓΟΙ ΠΑΡΑΚΑΜΨΗΣ ΤΩΝ ΣΤΕΝΩΝ ΑΓΩΓΟΣ ΜΗΚΟΣ (Km) ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Α Burgas Alex/polis (BAPLine) Από Βουλγαρία στην Ελλάδα 280 Σύντομη διαδρομή, ομαλό ανάγλυφο εδάφους, σχετικά χαμηλές απαιτήσεις αρχικής επένδυσης. Διαφοροποίηση της δρομολόγησης του πετρελαίου. Αποδοτικό κόστος σε σχέση με τη διαδρομή των Στενών. Χρήση Ευρωπαϊκού διαδρόμου Β Samsun Ceyhan Από τη Μαύρη Θάλασσα στη Μεσογειακή ακτή της Τουρκίας 550 Μακρινή και ορεινή διαδρομή παράκαμψης. Οι εξαγωγές εξαρτώνται από τη μια χώρα διέλευσης, χρήση διαδρομής του αγωγού BTC διαδρόμου, εφοδιασμός του διυλιστηρίου στο Kirikkale Γ Burgas Vlore (AMBO) Βουλγαρία, FYROM, Αλβανία 920 Μεγάλου μήκους και ορεινή διαδρομή, σχετικά υψηλές αρχικές απαιτήσεις επενδύσεων, τρεις χώρες διαμετακόμισης, εφοδιασμός διυλιστηρίων κατά μήκος της διαδρομής του αγωγού, επιφυλάξεις για την πολιτική κατάσταση στην περιοχή Δ Kiyikoy Ibrice (Ανατολική Θράκη) Από την Μήδεια (Kıyıköy) στον Εύξεινο Πόντο στο İbrice στον κόλπο του Ξηρού (Saros Körfezi) στο Αιγαίο Πέλαγος 200 Σύντομη διαδρομή, ομαλό ανάγλυφο εδάφους, σχετικά χαμηλές απαιτήσεις αρχικής επένδυσης. Οι εξαγωγές της Ρωσίας και της Κασπίας Θάλασσας εξαρτώνται από τη μια χώρα διέλευσης, την Τουρκία Ε Constanza Trieste [Pan- European Oil Pipeline (PEOP)] Ρουμανία και μέσω Σερβίας, Κροατίας & Σλοβενίας στην Ιταλία 1380 Σχετικά υψηλές αρχικές απαιτήσεις επενδύσεων, πολλές χώρες διέλευσης, άμεση προμήθεια αγωγών της Κεντρικής Ευρώπης από τα διυλιστήρια της Κασπίας μέσω του αγωγού Trans Alpine Pipeline (TAL) ΣΤ Odessa Brody. [Από Ουκρανία στα Πολωνικά σύνορα με προοπτική για Plock Gdansk] 1480 Υψηλή επένδυση. Τερματικοί σταθμοί εξαγωγής στο Gdansk και στο Rostock. Πρόβλημα με τα Στενά της Δανίας ΔΙΑΜΕΤΑΚΟΜΙΣΗ- ΔΙΑΚΙΝΗΣΗ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ Η Τουρκία διαδραματίζει έναν αυξανόμενο ρόλο στη διαμετακόμιση πετρελαίου από τη Ρωσία, την περιοχή της Κασπίας και τη Μέση Ανατολή στην Ευρώπη, εισπράττοντας σημαντικά έσοδα από τα τέλη διέλευσης. Αυξανόμενοι όγκοι πετρελαίων της Ρωσίας και της Κασπίας αποστέλλονται μέσω των Στενών του Βοσπόρου με δεξαμενόπλοια στις δυτικές αγορές. Περίπου 2,9 εκ. bbl/d διαμετακομίστηκαν μέσω του Βοσπόρου το 2009, από τα οποία τα 2,5 εκ. bbl/d ήταν βαρέλια αργού πετρελαίου. Η μεταφορά πετρελαίου μέσω των Στενών μειώθηκε από τα 3,4 εκ. bbl/d που είχε φθάσει στο απόγειό της το 2004, στα 2,6 εκ. bbl/d το 2006, καθώς η Ρωσία στράφηκε σε εξαγωγές αργού πετρελαίου και από λιμάνια της Βαλτικής. Ωστόσο η κυκλοφορία μέσω των Στενών έχει αυξηθεί και πάλι, καθώς ενισχύθηκε η παραγωγή αργού και οι εξαγωγές πετρελαίου από το Αζερμπαϊτζάν και το Καζακστάν. Πρόσθετα, ένας τερματικός σταθμός στη Μεσογειακή ακτή της Τουρκίας, στο Τσεϊχάν, επιτρέπει στη χώρα να εξάγει πετρέλαιο από το βόρειο Ιράκ μέσω ενός αγωγού από το Κιρκούκ, καθώς και από το Αζερμπαϊτζάν μέσω του πετρελαιαγω- γού Μπακού-Τιφλίδα-Τσεϊχάν (BTC) (βλ. Χάρτη 2). Ο πρώτος αγωγός Κιρκούκ-Τσεϊχάν είναι ο μεγαλύτερος αγωγός πετρελαίου της Τουρκίας (με βάση τον συντελεστή της χωρητικότητας) και χρησιμεύει για τη μεταφορά Ιρακινού πετρελαίου 15. Έχει μήκος περίπου 600 μίλια με χωρητικότητα 1.650.000 bbl/d. Ωστόσο, οι συχνές επιθέσεις τα τελευταία έτη στο τμήμα του αγωγού που βρίσκεται στην επικράτεια του Ιράκ, έχουν οδηγήσει σε δυσλειτουργία του 16. Ο δεύτερος αγωγός Μπακού-Τιφλίδα-Τσεϊχάν (BTC) είναι ο μεγαλύτερου μήκους αγωγός της Τουρκίας [1.760 χλμ (1.100 μιλίων), 445 χλμ. μέσω του Αζερμπαϊτζάν, 245 χλμ. μέσω της Γεωργίας και 1.070 χλμ. μέσω της Τουρκίας) και θα έχει ικανότητα μεταφοράς πλέον του ενός εκατομμυρίου bbl/d από την Κασπία θάλασσα στο λιμάνι Τσεϊχάν (Ceyhan). Ο αγωγός μεταφέρει πετρέλαιο του Αζερμπαϊτζάν μέσω της Γεωργίας, (παρακάμπτοντας την Αρμενία) στην ακτή της Μεσογειακής Τουρκίας για εξαγωγή. Ωστόσο ο αγωγός για να καταστεί οικονομικά βιώσιμος θα πρέπει να δέχεται τουλάχιστον 1.000.000 bbl/d, (πράγμα το οποίο είναι αδύνατο επί του παρόντος από τα πετρέλαια της περιοχής, που διαχειρίζονται οι αμερικανικές εταιρείες). Συνεπώς το λιμάνι του Τσεϊχάν έχει γίνει μια σημαντική έξοδος για τις εξαγωγές πετρελαίου της Κασπίας καθώς και για τις ιρακινές εξαγωγές πετρελαίου από το Κιρκούκ. Η Τουρκία επιδιώκει να διαμορφώσει-αναδείξει το Τσεϊχάν ως περιφερειακό ενεργειακό κόμβο, με ιδιώτες επενδυτές που θα λάβουν έγκριση για την κατασκευή διυλιστηρίων στον τερματικό σταθμό πετρελαίου, προσθέτοντας έσοδα πέρα από τα τέλη διέλευσης. ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΠΑΡΑΚΑΜΨΗΣ ΤΩΝ ΣΤΕΝΩΝ Για να μειωθεί η διακίνηση πετρελαίου μέσω των Στενών του Βοσπόρου, (γεωγραφικό σημείο συμφόρησης - chokepoint), μια σειρά από επιλογές παράκαμψης του Βοσπόρου είναι υπό εξέταση, από τη Βουλγαρία, την Ελλάδα, την Ουκρανία, τη Ρουμανία, τη Ρωσία και την ίδια την Τουρκία. Ο Πίνακας 1 περιλαμβάνει τις κύριες επιλογές παράκαμψης των Στενών και ο Χάρτης 3 παρουσιάζει τις αντίστοιχες διαδρομές. Ο λόγος που προκάλεσε το 1993 την ιδέα κατασκευής πετρελαιαγωγών παράκαμψης των Στενών, ήταν οι καθυστερήσεις των δεξαμενόπλοιων από τις τουρκικές αρχές, για λόγους Συνεπώς το λιμάνι του Τσεϊχάν έχει γίνει μια σημαντική έξοδος για τις εξαγωγές πετρελαίου της Κασπίας καθώς και για τις ιρακινές εξαγωγές πετρελαίου από το Κιρκούκ. 90 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012

ΑΝΘΡΑΚΕΣ Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΧΑΡΤΗΣ 3 ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΠΟΛΩΝΙΑ ΣΤ ΡΩΣΙΑ ΟΥΚΡΑΝΙΑ ΙΤΑΛΙΑ E ΡΟΥΜΑΝΙΑ Γ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ Α ΕΛΛΑ Α ΤΟΥΡΚΙΑ Β «ΕΑ&Τ» Επάνω: Οι 6 εναλλακτικοί αγωγοί παράκαμψης των Στενών Βοσπόρου-Δαρδανελίων. ασφάλειας της ναυσιπλοΐας. Τότε η Τουρκία, επικαλούμενη λόγους ασφάλειας ναυσιπλοΐας, ανακοίνωσε ότι από 1-1-1994 θα εφάρμοζε όπως και έκανε ειδικό αυστηρό Κανονισμό (Marmara Traffic Regulations) για τη διέλευση των δεξαμενόπλοιων από το Βόσπορο. Μετά από έντονες διαμαρτυρίες των χωρών της Μαύρης Θάλασσας και άλλων θιγομένων κρατών (όπως της Ελλάδας λόγω της ναυτιλίας της) και της Ρωσίας (λόγω των πετρελαίων της), παρενέβη ο IMO (International Maritime Organization), με αποτέλεσμα η Τουρκία το 1998 να εκδώσει νέο Κανονισμό με ελαστικότερες διατάξεις (Marmara Traffic Regulations, Revised Version). Σύμφωνα με πολιτικούς αναλυτές, η συγκεκριμένη στάση της Τουρκίας για τα Στενά, είχε σκοπό να «εκβιάσει» την επιτάχυνση όπως και έγινε των διαδικασιών για την κατασκευή και λειτουργία του πετρελαιαγωγού συμφερόντων της, Μπακού-Τσεϊχάν. Μία από τις προτάσεις που επιχειρείται να υλοποιηθεί σε συνεργασία Ρωσίας, Ελλάδος, Βουλγαρίας και δεν αφορά στην Τουρκία, είναι ένας αγωγός που θα μεταφέρει αργό πετρέλαιο από το λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας της Βουλγαρίας Μπουργκάς στο λιμάνι της Μεσογείου στην Ελλάδα της Αλεξανδρούπολης, γνωστό ως σχέδιο Burgas-Alexandroupolis Pipeline (BAP, βλ. Χάρτες 4 & 5). Ο αγωγός ως ιδέα προτάθηκε το 1993. Ο αγωγός πετρελαίου Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολης θα έχει συνολικό μήκος 280 χλμ, εκ των οποίων 135 χλμ, σε ελληνικό έδαφος. Ο συνολικός προϋπολογισμός του έργου, έχει υπολογισθεί, με στοιχεία 2005, σε 750-800 εκ. και θα έχει δυνατότητα μεταφοράς 35 έως 50 εκατ. τόνων αργού πετρελαίου ετησίως. Για τις ανάγκες του αγωγού θα δημιουργηθούν αποθηκευτικές εγκαταστάσεις στον λιμένα της Αλεξανδρούπολης συνολικής χωρητικότητας 650.000 μετρικών τόνων (μ.τ.) και ειδικών υποδομών για πλωτές εξέδρες φόρτωσης δεξαμενοπλοίων μέχρι 300.000 τόνων κενού βάρους. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υποστηρίζει όλα τα τεκμηριωμένης χρησιμότητας έργα μεταφοράς αργού πετρελαίου από τη Μαύρη Θάλασσα στις ευρωπαϊκές αγορές με πετρελαιαγωγούς. Τέτοια έργα, όχι μόνον ενισχύουν την ασφάλεια εφοδιασμού της Ευρώπης, αλλά και εν δυνάμει συμβάλλουν σε μείωση των θαλάσσιων μεταφορών πετρελαίου μέσω των κορεσμένων στενών, περιορίζοντας έτσι και τους σοβαρούς κινδύνους για το περιβάλλον και για τον τοπικό πληθυσμό. Κατά συνέπεια, η Επιτροπή διάκειται θετικά στην κατασκευή του πετρελαιαγωγού, καθόσον είναι κράτη-μέλη της και η Βουλγαρία και η Ελλάδα. Ωστόσο το έργο γνώρισε μεγάλη στασιμότητα και καθυστερήσεις, κυρίως λόγω της αντίδρασης των ΗΠΑ. Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να τονιστεί ότι όσο πιο μικρή σε μέγεθος πολιτικό και οικονομικό είναι μια χώρα, όπως η Ελλάδα, τόσο πιο ευάλωτη είναι στις υποδείξεις ή στις πιέσεις των περιφερειακών, αλλά και των παγκοσμίων δυνάμεων. H χώρα μας δέχθηκε έντονες πιέσεις από τον αμερικανικό παράγοντα, (π.χ. δηλώσεις Μπράιζα το 2008, όπου επενέβη υπέρ του ΤGI και του Naboucco και εναντίον του South Stream («πρώτα ο TGI και μετά ο South Stream»), σε αντίθεση με την Γερμανία η οποία λόγω του μεγέθους της δεν είναι δυνατόν να δεχθεί ή να ανεχθεί άμεση παρέμβαση των ΗΠΑ απεναντίας τοποθετήθηκε ως πρόεδρος του αγωγού Nord Stream που θα διοχετεύει απευθείας φυσικό αέριο στη Γερμανία, ο τέως Γερμανός καγκελάριος Σρέντερ. Ο αγωγός ΑΜΒΟ [Albanian FYROMacedonian Bulgarian Oil Corporation] είναι ένας σχεδιαζόμενος αγωγός πετρελαίου από το βουλγαρικό λιμάνι Μπουργκάς μέσω πγδμ, στο αλβανικό λιμάνι του Αυλώνα στην Αδριατική. Ο αγωγός είχε επίσης προταθεί από το 1993. Το μήκος του θα είναι 920 χλμ., το κόστος του εκτιμάται σε $1,5 δισ. με δυνατότητα μεταφοράς 750.000 bbl/d. Το ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012 91

ΑΝΘΡΑΚΕΣ Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ έργο υποστηρίζεται από την κυβέρνηση των ΗΠΑ, που χρηματοδότησε μια μελέτη σκοπιμότητας του αγωγού. Σε σύγκριση με τον αγωγό Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολη, ο αγωγός ΑΜΒΟ είναι αυξημένου κόστους αλλά την ίδια στιγμή ο Αυλών θα μπορούσε να φιλοξενήσει μεγαλύτερα δεξαμενόπλοια και είναι πιο προσιτός από την Αλεξανδρούπολη, καθώς ως λιμάνι είναι βαθύ και «παντός καιρού». Επίσης, μια διαρροή πετρελαίου στο Αιγαίο θα έχει αρνητική επίδραση στην τουριστική βιομηχανία στην Ελλάδα. Ωστόσο απαιτείται η συνεργασία τριών κρατών με σημαντικά εκκρεμή μεταξύ των θέματα. Επιπρόσθετα η υποστήριξη των ΗΠΑ στον αγωγό σε συνάρτηση με τις αντιρρήσεις τους στον αγωγό Μπουργκάς- Αλεξανδρούπολης δύναται να οφείλεται στην τροφοδοσία του (όχι με Ρωσικό πετρέλαιο), στη μη συμμετοχή των Ρώσων στο εταιρικό σχήμα και στην ικανότητα καλύτερου ελέγχου της διαδρομής του. Ο πετρελαιαγωγός Kiyikoy Ibrice (στην Ανατ. Θράκη) αναφέρθηκε από την Τουρκία το 2004 και τον είχε χαρακτηρίσει ως εναλλακτική λύση του αγωγού Μπουργκάς- Αλεξανδρούπολης. Η Τουρκία το 2010 επανάφερε το πρόβλημα των Στενών του Βοσπόρου. Η ενέργεια αυτή εκ πρώτης όψεως, δείχνει ότι επικροτεί την κατασκευή του πετρελαιαγωγού Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολη. Τίποτα όμως δεν αποκλείει να αποσκοπεί σε επιτάχυνση των διαδικασιών του πετρελαιαγωγού Σαμψούντας-Τσεϊχάν ή στο να επανέλθει στο προσκήνιο ο αγωγός Kiyikoy Ibrice. Ένα άλλο έργο που εξετάζεται είναι ο αγωγός Σαμψούντα-Τσεϊχάν, ο οποίος θα μεταφέρει πετρέλαιο από το λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας της Τουρκίας στο Τσεϊχάν στις ακτές της Μεσογείου. Η τουρκική κυβέρνηση ενέκρινε τον Μάιο του 2006 τα σχέδια κατασκευής για τον προτεινόμενο αγωγό, ο οποίος σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις θα μειώσει την κυκλοφορία των δεξαμενόπλοιων μεταφοράς πετρελαίου στα Στενά του Βοσπόρου έως και 50%. Το έργο περιλαμβάνει την κατασκευή ενός αγωγού πετρελαίου 350 μιλίων, ενός νέου τερματικού σταθμού για την παραλαβή πετρελαίου στη Σαμψούντα και μιας μονάδας αποθήκευσης στο Τσεϊχάν, καθώς και ενός τερματικού σταθμού για την εξαγωγή του. Ο αγωγός πετρελαίου θα έχει μέγιστη αρχική δυναμικότητα μεταφοράς 1 εκατ. bbl/d, η οποία μπορεί τελικά να αυξηθεί σε 1,5 εκατ. bbl/d. Το πρόγραμμα αναπτύσσεται από μια κοινοπραξία 50-50 μεταξύ της Ιταλικής Eni και της Τουρκικής Calik Enerji, που ονομάζεται Trans-Anadolu Pipeline Company (TAPCO). Η Eni κατέχει 18,5% ενδιαφέροντος στον τομέα του πετρελαίου Kashagan στο τμήμα του Καζακστάν στην Κασπία Θάλασσα, το οποίο θα ήταν πιθανόν να αποτελέσει βασική πηγή για τον αγωγό Σαμψούντα-Τσεϊχάν. ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΗ & ΠΑΡΑΓΩΓΗ Τα περισσότερα από τα 270 εκ. βαρέλια των αποθεμάτων πετρελαίου της Τουρκίας βρίσκονται στη λεκάνη της περιφέρειας Χακάρι (Hakkari), από την οποία και παράγεται το μεγαλύτερο μέρος πετρελαίου της χώρας, με πρόσθετα αποθέματα να βρίσκονται στα βορειοδυτικά της Θράκης. Μπορεί επίσης να υπάρχουν σημαντικά αποθέματα πετρελαίου στο Αιγαίο Πέλαγος, ωστόσο αυτό δεν έχει επιβεβαιωθεί, ως αποτέλεσμα της ασυμφωνίας με την Ελλάδα σχετικά με τη μέθοδο, τις παραδοχές και ορισμένα τεχνικά ζητήματα για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας 17. Η Τουρκική Εταιρεία Πετρελαίου (TPAO) έχει αυξήσει τις δραστηριότητες εξερεύνησης στον Εύξεινο Πόντο, όπου σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της μπορούν να υπάρχουν 10 δισ. βαρέλια πετρελαίου. Αριθμός ξένων εταιρειών έχει εμπλακεί στην εξερεύνηση της Μαύρης Θάλασσας σε κοινοπραξίες με την TPAO, συμπεριλαμβανομένων των πολυεθνικών εταιρειών ExxonMobil και Chevron. Η ExxonMobil σχεδιάζει να ξεκινήσει γεωτρήσεις σε μια πρώτη διερεύνηση κατά το δεύτερο εξάμηνο του 2011. Η Chevron, η οποία ανακοίνωσε μια σημαντική αύξηση του προϋπολογισμού των ερευνών της για το 2011, θα λειτουργήσει ως φορέας εκμετάλλευσης για οποιαδήποτε μελλοντικές γεωτρήσεις επιχειρηθούν στον Τομέα 3921 (τρίτο από δεξιά στον χάρτη 4). ΚΛΑΔΟΣ ΔΙΥΛΙΣΗΣ Η Τουρκία έχει έξι διυλιστήρια με συνολική δυναμικότητα επεξεργασίας 715.000 βαρελιών την ημέρα. Η Τουρκική Εταιρεία Διύλισης Πετρελαίου (Tupras) κατέχει δεσπόζουσα θέση στον κλάδο της Διύλισης Πετρελαίου στη χώρα, με 85% περίπου της συνολικής δυναμικότητας. Ο τομέας της διύλισης στην Τουρκία βρίσκεται στη διαδικασία της ιδιωτικοποίησης, με πλειοψηφούσα (51%) την πρώην κρατική εταιρεία Tupras, η οποία επί του παρόντος ανήκει σε μια κοινοπραξία εταιρειών, όπου συμμετέχουν οι επιχειρήσεις: Koc Holding, Avgaz, και Shell. Το υπόλοιπο 49% των μετοχών είναι εισηγμένες στο χρηματιστήριο. Τα διυλιστήρια στην Τουρκία βρίσκονται σε καθεστώς εκσυγχρονισμού, με στόχο τη βελτίωση των προϊόντων διύλισης πετρελαίου, ώστε να ανταποκρίνονται στα Ευρωπαϊκά περιβαλλοντικά πρότυπα και στις προδιαγραφές ποιότητας καυσίμων. Επιπλέον, έχει προγραμματιστεί η νέα κατασκευή διυλιστηρίων για το Τσεϊχάν, που θα αποτελεί τον τερματισμό των δύο αγωγών που ήδη υπάρχουν (Κιρκούκ-Τσεϊχάν και BTC), καθώς για το συνεχιζόμενο έργο του αγωγού Σαμψούντα-Τσεϊχάν. Υπάρχουν τουλάχιστον τρεις προτάσεις για νέα διυλιστήρια στο Τσεϊχάν. Πρόσθετα η κρατική εταιρία πετρελαίου της Ινδίας εξέφρασε πρόσφατα ενδιαφέρον για συμμετοχή σε ένα σχέδιο για την κατασκευή ενός νέου διυλιστηρίου αξίας $5 δισ. κοντά στο Τσεϊχάν. Στο Β μέρος, ειδική αναφορά στο φυσικό αέριο της Τουρκίας, και συνολικά συμπεράσματα. Υποσημειώσεις 1. Μέλη του Κέντρου Αμυντικών, Ενεργειακών και Γεωπολιτικών Ερευνών (ΚΑΕΓΕ), http://www. defencenter-energeo.org/. Το Κέντρο υπάγεται στο Εργαστήριο Γεωγραφικών Πληροφοριακών Συστημάτων, Γεω-οικονομίας και Γεωπολιτικής του Πανεπιστημίου Αιγαίου με διευθυντή τον Καθηγητή Ι. Καρκαζή, (GEOPOL - http://www.stt.aegean.gr/ geopolab/). Οι συγγραφείς δέχονται ευχαρίστως ιδέες και κρίσεις ανατροφοδότησης στην ηλεκτρονική διεύθυνση: geopolitics.studies@gmail. com 92 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012

ΡΩΣΙΑ ΧΑΡΤΗΣ 4 Μαύρη Θάλασσα ΤΟΥΡΚΙΑ «ΕΑ&Τ» ΧΑΡΤΗΣ 5 ΤΟΥΡΚΙΑ Σαµψούντα ΓΕΩΡΓΙΑ ΙΡΑΝ «ΕΑ&Τ» Απέναντι: H TUPRAS βρίσκεται σε πρόγραμμα ιδιωτικοποίησης. Επάνω: Η κατανομή των τουρκικών δραστηριοτήτων ερευνών για υδρογονάνθρακες στη Μαύρη Θάλασσα. Με ΤΡ συμβολίζεται ο ΤΡΑΟ, με BR η Petrobras της Βραζιλίας, η ΕΧΧΟΝ είναι γνωστή ενώ η PO είναι ιδιωτική εταιρεία. Αριστερά: Η διαδρομή του αγωγού Σαμψούντας-Τσεϊχάν. Τσεϊχάν ΣΥΡΙΑ ΙΡΑΚ 2. Πηγή: http://www.eia.gov/countries/cab. cfm?fips=tu 3. Ομιλία Επίτιμου Αρχηγού Στόλου Αντιναυάαρχου ε.α. Γρηγόριου Δεμέστιχα Π.Ν., στο 8ο Ενημερωτικό Σεμινάριο 1ης ΣΤΡΑΤΙΑΣ Α.Τ.Α. (11-13 Νοεμβρίου 2008), Με Θέμα: «ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΓΕΩΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ». Πηγή: http://www.elesme.gr/elesmegr/periodika/ t49/t49_02.html 4. http://www.enerji.gov.tr/yayinlar_raporlar_en/ ETKB_2010_2014_Stratejik_Plani_EN.pdf 5. Ωστόσο η πρόσφατη άμεση και έμμεση, εμπλοκή των Αγγλογάλλων στις εξεγέρσεις της Βορείου Αφρικής, αιφνιδίασαν την Άγκυρα και ακύρωσαν σημαντικά στοιχεία της πολιτικής της στην ευρύτερη περιοχή. 6. Σύμφωνα με εμπειρογνώμονες του ενεργειακού τομέα, η ΕΕ θα χρειασθεί 600 δις. κυβικούς τόνους φυσικού αερίου τα επόμενα 10-12 χρόνια. 7. Οι πιο σημαντικοί προμηθευτές αργού πετρελαίου και φυσικού αερίου της Ε.Ε. το 2008, ήταν η Ρωσία, (33% των εισαγωγών πετρελαίου και το 40% των εισαγωγών φυσικού αερίου) και η Νορβηγία (16% και 23% αντίστοιχα), Πηγή: http://www.energy. eu/#dependency 8. Η Ρωσία κατήγγειλε την Ουκρανία ότι κατακράτησε μέρος ποσότητας φυσικού αερίου, που προοριζόταν για την Ευρωπαϊκή αγορά και διοχετευόταν από αγωγούς διερχομένους από ουκρανικό έδαφος. 9. Η περιοδική έκδοση «Oil & Gas Journal», είναι το αρχαιότερο ειδικό περιοδικό στον κόσμο του πετρελαίου, (με πρώτη έκδοση στις ΗΠΑ, το 1902). Βλ. http://www.ogj.com/index/about-us.html 10. Barrels per day, βαρέλια την ημέρα - (συντομογραφίες: BPD, BOPD, bbl/d, bpd, bd or b/d). Είναι μια μονάδα μέτρησης που χρησιμοποιείται για να ορίσει το ρυθμό της παραγωγής αργού πετρελαίου ή της κατανάλωσής του από μια οικονομική οντότητα. Σύμφωνα με την ετήσια Στατιστική Ανασκόπηση της BP του 2006: 1 βαρέλι ισούται με 42 αμερικανικά γαλόνια 1 βαρέλι ισούται με 158,984 λίτρα 11. http://www.tpao.gov.tr/tp2/sub_en/sub_content. aspx?id=74 12. Μήνυμα του Προέδρου και Διευθύνοντος Συμβούλου της εταιρείας Mehmet UYSAL στην ιστοσελίδα της, βλ. http://www.tpao.gov.tr/tp2/ sub_en/sub_content.aspx?id=74 (ημ. πρόσβασης 07-11-2011). 13. Πηγή: Reuters, 9 Ιουλίου 2011. 14. Σύμφωνα με το Reuters, ο αντιστράτηγος Γιαχγιά Ραχίμ Σαφεβί, (στρατιωτικός σύμβουλος του θρησκευτικού ηγέτη Αγιατολλάχ Αλή Χαμενεί), σε συνέντευξή του στο ημιεπίσημο πρακτορείο ειδήσεων του Ιράν το Μέχρ, δήλωσε πως η Τουρκία πρέπει να επανεξετάσει την πολιτική της και χρησιμοποίησε την φράση: «αν η Τουρκία δεν εγκαταλείψει αυτήν την ασυνήθιστη πολιτική θα εξοργίσει τους πολίτες της αλλά και η Συρία, το Ιράκ και το Ιράν θα επαναξιολογήσουν τις σχέσεις τους με την Τουρκία». Πηγή: Εφ. Χουριέτ 08102011, http://tourkikanea.gr/ 15. Η αξία του αυξήθηκε όταν κατά την εισβολή στο Ιράκ το 2003 οι ΗΠΑ επιτέθηκαν αεροπορικώς και κατέστρεψαν τον υφιστάμενο από το 1952, μήκους 800 χλμ (500μ), πετρελαιαγωγό Κιρκούκ Μπανιάς, (Ιράκ Συρία) δυναμικότητας 300 χιλ. bbl/d. Ο αγωγός από τότε δεν έχει λειτουργήσει. ^ 16. Καταστροφές του αγωγού έγιναν τον Δεκέμβριο του 2009 και τον Αύγουστο του 2010. 17. Η Τουρκία αρνούμενη να υπογράψει τη Σύμβαση των Η.Ε. για το Δίκαιο της Θάλασσας, (που υπεγράφη στη Τζαμάικα, στις 10 Δεκεμβρίου του 1982 και τέθηκε σε ισχύ στις 16 Νοεμβρίου 1994, αποτελώντας τη βάση ενός διεθνούς νομικού πλαισίου για το δίκαιο «της θάλασσας, όλων των ωκεανών, τις χρήσεις και τους πόρους της»), διεκδικεί ουσιαστικά το μισό Αιγαίο, υποστηρίζοντας ότι η περιοχή αυτή αποτελεί ειδική περίπτωση. ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012 93