ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΟ ΜΑΡΑΘΩΝΑ

ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΟ ΜΑΡΑΘΩΝΑ Χωροταξικός Σχεδιασμός, 7ο εξάμηνο 2010-2011 διδ. ομάδα: Ε. Παναγιωτάτου, Ε. Τούση φοιτητές: Αλεξάνδρα Φιλίππου Λευτέρης Σιαμόπουλος

Εισαγωγικά στοιχεία για το Μαραθώνα 1 Γενική υπόθεση εργασίας 2 Ειδικές υποθέσεις εργασίας & συμπεράσματα Παραθερισμός 3-4 Αγροτική γη 5-6 Φυσικός πλούτος 7-9 Αθλητικές εγκαταστάσεις 10-11 Πολιτιστικός πλούτος 12-14 1η παρουσίαση 15 2η παρουσίαση 16 Βιβλιογραφία 17 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Ο Δήμος Μαραθώνα, με 8 882 κατοίκους(σύμφωνα με την απογραφή του 2001), ανήκει στην περιφέρεια Αττικής και βρίσκεται στα ΒΑ παράλια του Νομού. Περιλαμβάνει τους οικισμούς Μαραθώνα, Αγ. Παντελεήμονα, Αγ. Γεωργίου, Κάτω Σουλίου, Άνω Σουλίου, Βρανά, Βόθωνα, Σχινιά και Αύρας. Από την 1η Ιανουαρίου 2011 βέβαια ανήκει μαζί με το Δήμο Νέας Μάκρης και τις κοινότητες Γραμματικού και Βαρνάβα στο νέο Δήμο Μαραθώνα. Σε διάκριση Ο.Τ.Α. βάσει κοινών χαρακτηριστικών χαρακτηρίζεται μαζί με τις κοινότητες Γραμματικού και Βαρνάβα ως Ο.Τ.Α. με πρωτογενή παραγωγή, παραθεριστική κατοικία και αξιόλογο φυσικό περιβάλλον. Ο Μαραθώνας αρχικά είναι γνωστός, και όχι μόνο μέσα στα ελληνικά σύνορα, από τη θρυλική μάχη του Μαραθώνα στους Περσικούς πολέμους. Ακόμα περισσότερο, έχει θεσπίσει το δημοφιλέστερο ίσως ολυμπιακό άθλημα στίβου, με την μαραθώνια πορεία του Ευκλή από τον Μαραθώνα στην Αθήνα. Πλήθος αρχαιολογικών αποδείξεων της ιστορικής συνέχειάς του βρίσκονται διάσπαρτες στην έκτασή του. Στον πολιτιστικό πλούτο προστίθενται εκτός από τα ιστορικά μνημεία και εκκλησιαστικά. Όσον αφορά τις αθλητικές εγκαταστάσεις, εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων 2004 επιχειρήθηκε να αξιοποιηθεί ο μαραθώνιος δρόμος και ανεγέρθη η αφετηρία του Μαραθωνίου δρόμου, αμέσως πριν από το στάδιο Μαραθώνα. Επίσης, στη θέση του στρατιωτικού αεροδρομίου στα όρια με το βιότοπο κτίστηκε το ολυμπιακό κωπηλατοδρόμιο. Η θέση όμως που καταλαμβάνει ο Μαραθώνας στη σύγχρονη Ελλάδα σχετίζεται περισσότερο με την αγροτική του παραγωγή που τον καθιστά λαχανόκηπο της Αττικής. Αυτό βέβαια που έκανε δυνατή τη γεωργική παραγωγή τέτοιας έκτασης σε αυτή την περιοχή ήταν ο εξαιρετικά εύφορός της κάμπος. Ο Μαραθώνας διαθέτει μεγάλο και ευρύ φυσικό πλούτο, συνδυάζοντας την αμμώδη παραλία και την τεχνητή λίμνη της Αττικής με το βιότοπο και το πευκοδάσος πλέον προστατευμένο θεσμοθετημένα ως Εθνικό Πάρκο Σχινιά. Αυτές οι φυσικές ομορφιές, και κυρίως η παραλία του, έχουν καταστήσει το Μαραθώνα δημοφιλές σημείο θερινού παραθερισμού ανάμεσα στους κατοίκους της Αττικής. Είτε ως απλοί επισκέπτες είτε ως κάτοχοι β κατοικίας, περίπου 16 000 παραθεριστές προστίθενται στους κατοίκους του Μαραθώνα κάθε καλοκαίρι. 1

ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ τουρισμός και παραθερισμός φυσικός και πολιτιστικός πλούτος τουρισμός και παραθερισμός φυσικός και πολιτιστικός πλούτος οικονομική ανάπτυξη οικονομική ανάπτυξη Ο Μαραθώνας ως τουριστικό θέρετρο δέχεται κάθε χρόνο παραθεριστές διπλάσιους από τον πληθυσμό του. Η τουριστική αναψυχή που παρέχει όμως, αναφέρεται κατά κύριο και ίσως μοναδικό λόγο σε ένα μόνο από τα προνομιακά χαρακτηριστικά του, την παραλία, και σε μία εποχή του χρόνου, το καλοκαίρι. Ο λόγος για τον οποίο πιστεύουμε ότι γίνεται αυτό είναι ότι, παρά τις προσπάθειες που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια (με κύρια αφορμή τους Ολυμπιακούς αγώνες 2004), υπάρχει ανεπαρκής ανάδειξη του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου του Μαραθώνα. Κατ ακολουθία, η υπάρχουσα και έστω μονομερής τουριστική ανάπτυξη δεν κατευθύνεται στην περαιτέρω ανάδειξη του κεφαλαίου του Μαραθώνα. Όπως δηλαδή ο κύκλος δεν ανατροφοδοτείται, φαίνεται να ακολουθεί φθίνουσα πορεία, η οποία συμβάλλει στην ταυτόχρονη υποβάθμιση αυτού του ίδιου του πλούτου, και κατά συνέπεια της καθημερινής ζωής των κατοίκων του Μαραθώνα που ζουν μέσα σε αυτό το περιβάλλον αλλά και αυτή την οικονομία. Η υπόθεση εργασίας μας έγκειται ακριβώς πάνω στη διασφάλιση της συνέχειας της κυκλικής αυτής ροής. Μέσω της ανάδειξης του πλούτου του Μαραθώνα και της ευαισθητοποίησης για την αξία του ενθαρρύνεται η χρήση και η προστασία του από τους κατοίκους, τόσο του Μαραθώνα, όσο και της ευρύτερης Αττικής, με την προώθηση μη εποχικών μορφών αναψυχής. Αυτή η χρήση είναι που θα διασφαλίσει και την περαιτέρω ανάδειξη και συνέχεια των κυρίαρχων χαρακτηριστικών και προτερημάτων του Μαραθώνα και τη βελτίωση της ζωής των κατοίκων του. 2

ΠΑΡΑΘΕΡΙΣΜΟΣ ένταξη στο ΓΠΣ υποδομές ευαισθητοποίση-προστασία παραλίας 3

Όπως αναφέρθηκε και στη γενική μας υπόθεση εργασίας, το μοναδικό είδος τουρισμού που ανθεί στις μέρες μας στο Μαραθώνα είναι ο παραθερισμός, που αξιοποιεί την εξαιρετική θάλασσα και αμμώδη παραλία του τοπίου. Το πλήθος κτισμάτων β κατοικίας όμως μετατρέπεται σταδιακά σε α κατοικία, μια αλλαγή που δε γίνεται μέσα σε οργανωμένα, θεσμοθετημένα πλαίσια. Έτσι, αυτή η καθ όλα οργανική θα μπορούσαμε να πούμε διαδικασία καταλήγει να έχει ως αποτέλεσμα τη δυσχέρεια στην καθημερινή ζωή των κατοίκων αυτών των περιοχών, καθώς τους λείπουν οι υποδομές, που ενώ περισσεύουν στους παραθεριστικούς οικισμούς, είναι απαραίτητες στους μόνιμους. Ένα άλλο στοιχείο που παρατηρήσαμε είναι η δυνητικά επιθετική συμπεριφορά του παραθαλάσσιου τουρισμού, ο οποίος γενικά όσο αναπτύσσεται, τόσο πιο επικίνδυνος γίνεται για τις περιοχές στις οποίες ανθίζει, όταν δεν ελέγχεται/καθοδηγείται μακριά από την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος και την πολιτιστική διάβρωση της εκάστοτε περιοχής. Οι κατευθύνσεις που προτείνουμε σε αυτόν τον τομέα είναι η ένταξη στο σχέδιο πόλης και η ανάπτυξη ήπιων μορφών τουρισμού. Η ένταξη στο σχέδιο πόλης θα προσφέρει το απαραίτητο νομοθετικό εκείνο πλαίσιο που θα επιτρέψει να γίνουν οι αναγκαίες υποδομές για τους κατοίκους του Μαραθώνα. Παράλληλα, όπως διατυπώνεται και στη γενική υπόθεση εργασίας μας, προτείνουμε την ανάπτυξη μορφών τουρισμού φιλικών προς το περιβάλλον, φυσικό, πολιτιστικό και ανθρώπινο, οι οποίες θα απευθύνονται σε όλες τις εποχές του χρόνου αλλά και στο ευρύτερο κοινό που θα μπορούσαν. Ένας τέτοιος τρόπος θα έβρισκε πιθανώς μια ισορροπία μεταξύ του τουριστικού τομέα και το χώρου όπου δρα, ενισχύοντας και αναδεικνύοντάς τον. Η εισαγωγή και η εξοικείωση με μορφές ήπιου τουρισμού ίσως να μπορεί να αποδυναμώσει τα επιθετικά στοιχεία του παραθαλάσσιου τουρισμού, συνδέοντάς τον με αναψυχή και στους παρακείμενους σε αυτόν χώρους τουριστικού ενδιαφέροντος. 4

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΓΗ αύξηση παραγωγικότητας άμυνα στις πιέσεις της τουριστικής ανάπτυξης μέσω της επέκτασής του σε αυτές 5

Σχεδόν το 35% της έκτασης του Δήμου Μαραθώνα καλύπτεται από καλλιεργούμενες εκτάσεις και αγραναπαύσεις, δεδομένο που τεκμηριώνει το χαρακτηρισμό του ως λαχανόκηπο της Αττικής. Μετά από επίσκεψή μας σε μονάδα καλλιέργειας καλλωπιστικών φυτών στο Μαραθώνα μάθαμε ότι ο Δήμος Μαραθώνα παράγει κηπευτικά προϊόντα, καλλωπιστικά και ανθοκομικά φυτά, τα οποία προμηθεύει στην Αττική είτε μέσω χονδρικού εμπορίου (καλλωπιστικά), είτε απευθείας στις λαϊκές αγορές (κηπευτικά). Οι αγροτικές εκτάσεις επίσης είναι κατακερματισμένες σε διάσπαρτα αγροτεμάχια μεγέθους περί τα 10 στρέμματα, τα οποία ως επί το πλείστων δεν είναι ιδιόκτητα αλλά ενοικιάζονται. Οι εργάτες σε αυτό τον τομέα είναι όλοι αλλοδαποί: Πακιστανοί, Ινδοί και Αιγύπτιοι, αν και παρατηρήθηκε ότι και αυτοί ακόμα αντιμετωπίζουν την ανεργία τα τελευταία χρόνια. Όσον αφορά την εισαγωγή νέων τεχνολογιών οι μόνες που μας αναφέρθηκαν ως τέτοιες ήταν τα τρακτέρ και υποτυπώδη συσκευαστήρια. Έχουν επίσης γίνει και αρχικές προσπάθειες βιολογικής καλλιέργειας από 2-3 παραγωγούς. Σε ημερίδα «Η αγορά εργασίας του Μαραθώνα, Τομείς δραστηριοποίησης, Ο ρόλος των φύλων, Η επιλογή επαγγέλματος» που οργάνωσε το Γυμνάσιο Μαραθώνα το Μάρτιο του 2010, ο τότε δήμαρχος Σ. Ζαγάρης υποστήριξε ότι: Το εργατικό δυναμικό του τόπου μας ασχολείται σε ποσοστό 60% στον πρωτογενή τομέα της γεωργίας. Υπολογίζεται ότι ένα 20% δραστηριοποιείται στην παροχή υπηρεσιών και κυρίως στις επιχειρήσεις εστίασης-επισιτισμού. Άλλο ένα 20% μοιράζεται σε αυτοαπασχολούμενους επιστήμονες και υπαλλήλους δημόσιου ή ιδιωτικού τομέα. [...]Οι ασχολούμενοι με τη γεωργία στην πλειοψηφία τους δεν μπόρεσαν να ακολουθήσουν τις εξελίξεις που είναι συνδυασμός της αγροτικής καλλιέργειας με την επιχειρηματικότητα, νέες καλλιέργειες, χρήση νέων τεχνολογιών, δημιουργία τοπικών προϊόντων και ανάπτυξη αγροτουρισμού.. Πέρα από τα θέματα που αφορούν τον αγροτικό τομέα σε σχέση με την ίδια την παραγωγή, τίθεται και το ζήτημα της σχέσης-ανταγωνισμού με τον τριτογενή τομέα. Στην ίδια εκδήλωση, ο καθηγητής γυμνασίου και συγγραφέας του βιβλίου Μαραθώνιος και Μαραθώνας, Ηρακλής Αθανασόπουλος, επισημαίνει: Αν νοούνται ως παροχή υπηρεσιών οι επιχειρήσεις εστίασης τότε «χάνεται η μπάλα». Ειδικά στις εποχικές θερινές δραστηριότητες στην παραλία κυριαρχεί η εκμετάλλευση της προθυμίας των νέων μας να εργαστούν και ειδικά των μαθητών μας, δηλαδή των ανηλίκων! Η εργασία είναι «μαύρη». Ταυτόχρονα ενίσταται στη θέση ότι: «Η έγκριση του ΓΠΣ θα επιτρέψει την αξιοποίηση των χώρων που προβλέπονται για τουριστικές υποδομές»: Το όραμα της τουριστικής ανάπτυξης φαίνεται ωραίο αστείο. Οι τουριστικές μονάδες θα στερήσουν και πάλι από τους αγρότες την πολύτιμη αγροτική γη τους γιατί θα εκχωρηθεί, θα πουληθεί ή θα απαξιωθεί μαζί με τα ήδη υποβαθμισμένα ύδατα της περιοχής. Τα παιδιά των αγροτών από άρχοντες θα γίνουν εποχιακά γκαρσόνια. Το οδυνηρό παρελθόν δεν μας δίδαξε». Ως σημαντικό κομμάτι της κοινωνίας και της οικονομίας του Μαραθώνα, αλλά και τροφοδότη της Αθήνας σε κηπευτικά προϊόντα, κρίναμε απαραίτητη την ουσιαστική ενίσχυση της γεωργίας. Την ενίσχυση νοούμε ως μέτρα για την αύξηση της αποδοτικότητας της γεωργικής παραγωγής και την άμυνα απέναντι στον τουριστικό τομέα μέσω της επέκτασής της σε αυτόν, με τα σημεία αυτά να αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Η οικονομία μιας περιοχής θεωρείται ανεπτυγμένη όταν το ποσοστό απασχόλησης των κατοίκων της στον πρωτογενή τομέα είναι μικρό (5%). Η μεγάλη απόσταση αυτού με τα δεδομένα του Μαραθώνα υποδεικνύει την ανάγκη μείωσης του εργατικού δυναμικού στον αγροτικό τομέα με παράλληλη αύξηση των κερδών. Αυτό κατ αρχάς πρέπει να γίνει με την εκμηχάνιση της παραγωγής και την εισαγωγή νέων τεχνολογιών. Ο κατακερματισμός της αγροτικής γης επίσης δυσχεραίνει τη γεωργική καλλιέργεια καθώς ο ιδιοκτήτης δεν μπορεί να εφαρμόσει ενιαίο σύστημα καλλιέργειας, ούτε να εκμηχανίσει την παραγωγή στο βαθμό που θα ήταν δυνατό αν τα χωράφια αποτελούσαν ένα ενιαίο σύνολο. Για αυτό το σημείο υπάρχουν δύο κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να οδηγήσουν είτε στην εξάλειψη, είτε στη βελτίωση του φαινομένου. Αρχικά ο αναδασμός, ως το ξαναμοίρασμα των χωραφιών, είναι μια δραστική λύση. Παράλληλα σε αυτόν βοηθητικοί είναι και συνοδευτικοί νόμοι, οι οποίοι απαγορεύουν το πούλημα των χωραφιών σε γεωργούς που τα χωράφια τους δεν έχουν κοινά σύνορα. Στην Ολλανδία, επιπλέον διάταξη αναφέρει ρητά ότι απαγορεύεται το μοίρασμα των χωραφιών ανάμεσα στους κληρονόμους. Τα χωράφια τα κληρονομεί μόνο ένας σαν σύνολο και αποζημιώνει τους άλλους, ανάλογα με το μερίδιο που τους αναλογεί. Τέτοια συνοδευτικά μέτρα δυστυχώς δεν υπάρχουν στο νόμο περί αναδασμού στη χώρα μας. Ως δραστικό μέτρο βέβαια, ο αναδασμός, σε πολλές περιπτώσεις αντί να λύνει το πρόβλημα της ενοποίησης της γης το περιπλέκει και δημιουργεί πολλές αντιθέσεις ανάμεσα στους ιδιοκτήτες. Μια μετριοπαθής επιλογή λοιπόν είναι η δημιουργία συνεταιρισμών ή και ανώνυμων ή άλλου είδους αγροτικών επιχειρήσεων για την καλύτερη οργάνωση και εκμετάλλευση της γης. Όσον αφορά τη διακίνηση και διανομή των αγροτικών προϊόντων, θετική θα κρινόταν η αναβάθμιση του οδικού δικτύου σύνδεσης με παρακείμενες περιοχές για τη βελτίωση των οδικών μεταφορών. Η εγγύτητα των γεωργικών εκτάσεων στα βορειοανατολικά του Μαραθώνα με τον βιότοπο θέτει το ζήτημα προστασίας του εδάφους και του υπεδάφους από τα χημικά λιπάσματα. Γι αυτό το λόγο προτείνουμε να γίνεται βιολογική καλλιέργεια τουλάχιστον στα χωράφια μιας κοντινής ακτίνας από τα όρια του βιότοπου. Η οικονομία του Μαραθώνα έχει παρατηρηθεί ότι είναι κυρίως πρωτογενής και τριτογενής. Η καθετοποίηση προς τα εμπρός, η επέκταση δηλαδή του πρωτογενούς τομέα στο δευτερογενή θα την ενίσχυε. Αρχικά η καθετοποίηση δύναται να προσφέρει έλεγχο στη χονδρική και λιανική διάθεση των προϊόντων, αλλά κυρίως τη δυνατότητα ανάπτυξης διαφοροποιημένων και φθηνότερων μεταποιημένων προϊόντων, και άρα περισσότερο ανταγωνιστικών. Ταυτόχρονα, οι νέες θέσεις εργασίας στον τομέα της μεταποίησης-βιοτεχνίας θα μπορούν να παραλάβουν το ανθρώπινο δυναμικό που θα φύγει από τον πρωτογενή τομέα λόγω της εκμηχάνισης. Γενικά οι καθετοποιημένες επιχειρήσεις μπορεί και να παρουσιάσουν μειονέκτημα όσον αφορά την ευελιξία τους, αλλά στην περιοχή του Μαραθώνα τα πλεονεκτήματα φαίνονται να είναι περισσότερα. Μια τέτοια αγροτική οικονομία θα ήταν δυνατό να λειτουργήσει σε μια σχέση συνέργειας με τον τουριστικό τομέα. Η πιο απλή ίσως εκδοχή αυτής της σχέσης είναι η διάθεση τοπικών προϊόντωνεπεξεργασμένων ή όχι-σε μέρη εστίασης, με παράλληλο κέρδος τόσο των προμηθευτών που βρίσκουν κοντινούς αγοραστές, όσο και των προμηθευόμενων που παραλαμβάνουν φθηνά και κοντινά σε αυτούς προϊόντα. Σε πιο άμεσο επίπεδο, θα προτείναμε εκπαιδευτικές εκδρομές σχολείων στις γραμμές παραγωγής μονάδων του Μαραθώνα. Τέλος, μακροπρόθεσμα και όταν πλέον εδραιωθεί στις συνειδήσεις των κατοίκων του Μαραθώνα αλλά και της Αττικής, αφενός ο Μαραθώνας ως προορισμός γενικής αναψυχής και αφετέρου η γεωργία του ως φιλικός κλάδος, πιστεύουμε θα ερχόταν ομαλά και ίσως αβίαστα η εφαρμογή του αγροτουρισμού, που δένει τόσο άμεσα τις δύο αυτές έννοιες, η οποία σήμερα φαντάζει μάλλον ξένη. 6

ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ ευαισθητοποίηση προσπελασιμότητα προστασία 7

Ο Μαραθώνας διαθέτει πλούσιο φυσικό κεφάλαιο με το υδάτινο στοιχείο να καταλαμβάνει σημαντική θέση, καθώς και ποικιλία χλωρίδας και πανίδας. Λίμνη Μαραθώνα Η τεχνητή λίμνη του Μαραθώνα δημιουργήθηκε με σκοπό τη συγκέντρωση νερού για την ύδρευση της Αθήνας. Σχηματίσθηκε από την ανέγερση του φράγματος του Μαραθώνα στη συμβολή των χειμάρρων Χαράδρου και Βαρνάβα και σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων από την κωμόπολη Μαραθώνα Αττικής. Η λίμνη του Μαραθώνα ήταν το κυριότερο απόθεμα νερού για την ύδρευση της Αθήνας από το 1931, οπότε άρχισε να δίνει νερό, μέχρι το 1959. Το 1959 άρχισε να λειτουργεί σύνδεση παροχής από τη λίμνη Υλίκη, ενώ από το 1981 το περισσότερο νερό για την ύδρευση της ελληνικής πρωτεύουσας προέρχεται από την τεχνητή Λίμνη του Μόρνου. Σήμερα πλέον όλο το νερό της Λίμνης Μαραθώνα δεν θα επαρκούσε παρά μόνο για λίγες ημέρες υδροδοτήσεως της Αθήνας. Το φαράγγι της Οινόης Το φαράγγι της Οινόης αποτελεί μια περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, μοναδικό στην Αττική. Συνδυάζει τη φυσική ομορφιά ενός κατάφυτου φαραγγιού που το διασχίζει ο Χάραδρος, με κρυστάλλινες πηγές και μικρές λιμνούλες, αλλά αποτελεί και έναν τόπο ιδιαίτερου ιστορικού ενδιαφέροντος. Εδώ βρίσκονται το σπήλαιο του Πανός, τα ερείπια του μεσαιωνικού πύργου, το Πύθιο αλλά και τα ερείπια του αγροκτήματος του Ηρώδου του Αττικού (Μάνδρα της Γριάς) και όμορφα χριστιανικά εκκλησάκια. Το σπήλαιο του Πανός (σπήλαιο της Οινόης) Η περιοχή του Μαραθώνα στην αρχαιότητα αποτελούνταν από 4 δήμους που συνιστούσαν την περίφημη τετράπολη (Μαραθώνας, Οινόη, Προβάλινθος και Τρικόρυνθος). Στην ακρόπολη της Οινόης, όπως αναφέρει ο Παυσανίας (Αττικά 38,7), «ολίγον απώτερου του πεδίου, Πανός εστίν όρος και σπήλαιον θεάς». Η είσοδος του σπηλαίου, συνεχίζει ο Παυσανίας, είναι στενή, αλλά όταν μπαίνεις, βλέπεις δωμάτια και λουτρά και βράχια σε σχήμα κατσικιών. Το σπήλαιο βρίσκεται 3 χλμ. δυτικά του σημερινού Μαραθώνα σε υψόμετρο 118 μ., νότια της αρχαίας χαράδρας του μικρού ποταμού που πηγάζει από τις πλαγιές του Πεντελικού και χύνεται στον κόλπο του Μαραθώνα. Μέσα στο σπήλαιο σχηματίζονται 5 μεγάλες αίθουσες με σταλακτίτες και σταλαγμίτες σε αποχρώσεις λευκού, γαλάζιου και κόκκινου χρώματος. Το σπήλαιο ερευνήθηκε μερικώς το 1958 και από τότε παραμένει κλειστό. Μακαρία πηγή Ο Παυσανίας αναφέρει στην περιγραφή του της περιοχής του Μαραθώνα και την πηγή Μακαρία και καταλήγει: «Εδώ, η Μακαρία, κόρη της Δηιάνειρας και του Ηρακλέους, σφάκτηκε μόνη της κι έτσι έγινε δυνατόν στους Αθηναίους να νικήσουν στον πόλεμο και στην πηγή να πάρει το όνομά της». Η αρχαία Μακαρία είναι η μεγάλη πηγή (Μεγάλο Μάτι) που αναβλύζει και σήμερα στο βορειοανατολικό άκρο της πεδιάδας, κάτω από το βουνό Σταυροκοράκι. Κάποτε από τα πλούσια νερά της υδρευόταν η Αθήνα, όπως είναι φανερό από το αντλιοστάσιο που βρίσκεται εκεί. Στη γερμανική κατοχή προστατευόταν από φρουρά. Σήμερα τα νερά της εμπλουτίζουν το στίβο του Ολυμπιακού Κωπηλατοδρομίου. Δρακονέρα Η παράδοση ονόμασε έτσι μια λίμνη που βρίσκεται πλησίον του βιοτόπου και το βουνό που βρίσκεται κοντά της της Δρακονέρας το βουνό με το ομώνυμο σπήλαιο. Όρος Αγριλίκι Το όρος Αγριλίκι με την εξαίσια φυσική ομορφιά, έχει επίσης σπήλαια ειδικού ενδιαφέροντος, όπως διαπιστώσαμε σε έρευνα στο διαδίκτυο. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 2005 μέλη του ΣΠΕΛΕΟ (Σπηλαιολογικός Ελληνικός Εξερευνητικός Όμιλος) διεξήγαγαν μια σειρά από σπηλαιολογικές έρευνες στο βουνό Αγριλίκι. Συνολικά εντόπισαν και εξερεύνησαν 13 καρστικούς σχηματισμούς ( 8 σπήλαια και 5 βάραθρα), 7 από τους οποίους ήταν άγνωστοι στο παρελθόν. Χωρίς να έχουν κάποια ιδιαιτερότητα από άποψη μεγεθών ή στολισμού με μια δυο εξαιρέσεις βέβαια ως προς το τελευταίο, έχουν ιδιαίτερη αξία γιατί η περιοχή γύρω από την Αθήνα θεωρούνταν κορεσμένη από σπηλαιολογικής άποψης εδώ και καιρό, το γεγονός όμως της ανακάλυψης αυτών των «καινούριων» σπηλαίων ήρθε να αποδείξει ότι η πραγματικότητα είναι διαφορετική και ότι η πολύπαθη αττική γή κρύβει ακόμα πολλά μυστικά στα έγκατά της.. Εκτός αυτών βέβαια, το όρος Αγριλίκι φέρει και την αρχαίαν Ακρόπολιν του Μαραθώνος [...] εις ακτίνα 300 μέτρων από των προπόδων. η οποία έχει χαρακτηριστεί ως αρχαιολογικός χώρος από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού το 1957. Εθνικό Πάρκο Σχινιά Το εθνικό πάρκο Σχινιά-Μαραθώνα ιδρύθηκε το 2000 με σκοπό την προστασία, διατήρηση, διαχείριση και αναβάθμιση της φύσης και του τοπίου. Βρίσκεται στα ανατολικά του Μαραθώνα και περιλαμβάνει τον υγρότοπο, ένα σύνθετο υδρολογικό σύστημα με διαφορετική αλατότητα κατά θέσεις και χλωρίδα και πανίδα που την ακολουθεί, τη Μακαρία πηγή που τρέφει το ενδημικό ψάρι ντάσκα (Pseudophoxinus stymphalicus subsp. Marathonicus), τους ασβεστολιθικούς σχηματισμούς της χερσονήσου της Κυνοσούρας και του λόφου της Δρακονέρας, το παράκτιο πευκοδάσος που είναι ένα από τα τρία δάση κουκουναριάς στην Ελλάδα, καθώς και τη θάλασσα του αβαθούς όρμου του Μαραθώνα, στον αμμώδη βυθό του οποίου βρίσκουμε το φυτό της ποσειδωνίας, το οποίο αναπτύσσεται μόνο σε καθαρά νερά. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί η ύπαρξη στην περιοχή πλούσιας πανίδας όπως αλεπούδες, ασβοί, χελώνες, φίδια, βάτραχοι και καταγραφεί πάνω από εκατόν πενήντα καταγεγραμμένα είδη πουλιών. 8

Η ποικιλία, η σπανιότητα, το επιστημονικό ενδιαφέρον αλλά και η ομορφιά του φυσικού πλούτου της περιοχής του Μαραθώνα εντυπωσιάζει. Ή ίσως περισσότερο ξαφνιάζει η ίδια η ύπαρξή του, αφού δεν υπάρχει επαρκής ανάδειξη από τους τοπικούς φορείς. Πέραν αυτού, τίθεται το ζήτημα της προσπελασιμότητάς τους, καθώς η σήμανση για το κάθε σημείο αναφοράς που προαναφέρθηκε είναι από ανεπαρκής εως ανύπαρκτη. Ειδικότερα όσον αφορά το Εθνικό Πάρκο προκύπτουν θέματα που αφορούν την εγγύτητα σε αυτό οικισμών, η οποία φέρει τον ανθρώπινο παράγοντα σε άμεση επαφή με αυτό. Ο ανταγωνισμός με τους παρακείμενους οικισμούς εκδηλώθηκε παλαιότερα με την κατασκευή αντιπλημμυρικών έργων, με σκοπό την αποστράγγιση μέρους του υγροτόπου και την απόδοση εκτάσεων σε αγροτική και οικιστική εκμετάλλευση. Μαζί με την αποστράγγιση και η βόσκηση, το κυνήγι και η ανεξέλεγκτη ρίψη μπάζων είχε συντελέσει στην υποβάθμιση της περιοχής, με επιφανέστερο παράδειγμα την παρεμπόδιση της φυσικής ανανέωσης του πευκοδάσους. Σήμερα τα παραπάνω έχουν μειωθεί αν και παραμένει το πρόβλημα εισόδου και στάθμευσης αυτοκινήτων στο πευκοδάσος από παραθεριστές που προσεγγίζουν την παραλία μέσω αυτού, αλλά και η ρύπανση του εδάφους από τα αγροχημικά των διπλανών γεωργικών εκτάσεων. Ωστόσο, όσον αφορά την προστασία του Πάρκου δε λαμβάνονται τα αντίστοιχης σημασίας μέτρα. Αξιοσημείωτο είναι ότι σε αυτόν τον τομέα δραστηριοποιείται σώμα εθελοντών και μόνο με ένα αυτοκίνητο ενώ στο θέμα της πυροπροστασίας η ΕΥΕΠ (Ειδική Υπηρεσία Επιθεωρητών Περιβάλλοντος), τομέας Νοτίου Ελλάδος, σε έκθεσή της για την περιβαλλοντική αυθαιρεσία σε βιοτόπους, διαπιστώνει ότι υπάρχει άμεσος και υπαρκτός κίνδυνος εκδήλωσης πυρκαγιάς λόγω των «γνωστών» αδυναμιών, λειτουργικών και οικονομικών ελλείψεων, υπηρεσιών και Φορέα Διαχείρισης, αλλά και λειτουργίας των εν λόγω ΚΥΕ [Καταστήματα Υγειονομικού Ενδιαφέροντος] ελλείψει πιστοποιητικού πυροπροστασίας. [...] ο Φορέας Διαχείρισης του Πάρκου διατείνεται ότι το υπάρχον σύστημα αντιπυρικής προστασίας, ένα από τα πιο σύγχρονα και αποτελεσματικά, έχει περιπέσει σε αχρησία και μη λειτουργία λόγω οικονομικών και λειτουργικών αδυναμιών του ίδιου. Ταυτόχρονα η Πυροσβεστική Υπηρεσία εκφράζει τη σύμφωνη γνώμη της για τον κίνδυνο πυρκαγιάς, ενώ για την αντιμετώπισή της προγραμμάτισε έκτακτες περιπολίες και ειδοποίησε τον Φορέα. Το σύστημα αντιπυρικής προστασίας που αναφέρεται είναι το αυτόματο σύστημα πυρόσβεσης που εγκαταστάθηκε το 2004 και δεν έχει λειτουργήσει έως και σήμερα. Διαπιστώνεται λοιπόν η ανάγκη οργάνωσης και ανάδειξης των περιοχών περιβαλλοντικού πλούτου του Μαραθώνα, αρχικά ως σύνολο και στη συνέχεια ως μεμονωμένους χώρους. Μια τέτοια προώθηση είναι δυνατό να γίνει σε ένα πρώτο επίπεδο και μέσω οργανώσεων τις οποίες αφορούν άμεσα, όπως η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία και ο Σπηλαιολογικός Ελληνικός Εξερευνητικός Όμιλος. Επίσης μόνο και μόνο η ευδιάκριτη σήμανσή τους εξασφαλίζει μια πρώτη διευκόλυνση στην προσπελασιμότητά τους. Είναι ακόμα αρκετά εμφανές το πόσο θα ταίριαζε η ιδέα του οικοτουρισμού σε αυτή την περίπτωση. Θα μπορούσαν να γίνουν πεζοπορίες και βόλτες με ποδήλατο στο εξαιρετικό φυσικό τοπίο του Μαραθώνα, με σταθμούς τους εκάστοτε περιβαλλοντικούς προορισμούς, πορείες οι οποίες θα ήταν ιδιαιτέρως θεμιτό να συνδέονταν και με τους αρχαιολογικού ενδιαφέροντος χώρους. Ήδη μέσα στα όρια του Εθνικού Πάρκου έχουν σημανθεί πορείες για πεζούς και ποδήλατα αλλά και ακουστικές ξεναγήσεις. Σε αυτό το θέμα ένα ενδιαφέρον παράδειγμα είναι η ιστοσελίδα Οικοτουρισμός στην Πελοπόννησο (βλ. http:// www.ecotour.gr/index.php). Το σημαντικότερο απ όλα όμως είναι η ευαισθητοποίηση των κατοίκων του Μαραθώνα, κατ αρχάς για την ύπαρξη και μετά για την αξία των φυσικών στοιχείων που τους περιβάλλουν. Με αυτό τον τρόπο οποιεσδήποτε πιέσεις τους προς αυτά θα τείνουν να μειωθούν, καθιστώντας πιο εύκολη και αδιαμφισβήτητη την απόφαση όλο και πιο αυξημένης προσπελασιμότητας και αμεσότερης σχέσης ανθρώπων και προστατευόμενου περιβάλλοντος. Όπως διαπιστώσαμε με σχετική έρευνά μας, αντίστοιχους στόχους είχε και το πρόγραμμα Life της Ε.Ε. με θέμα Promoting sustainable tourism in multidimensional protected areas. Ως πρώτο στόχο θέτει to reduce the environmental impact of activities in a multi-dimensional venue with Sustainable Tourism action plans με χρονοδιάγραμμα εφαρμογής του προγράμματος από την 1/11/2004 μέχρι 31/10/2007. Αν και σχετική πηγή εκκίνησης του προγράμματος υπάρχει, δεν μπορέσαμε να βρούμε αν αυτό το πρόγραμμα-θεωρείται ότι-ολοκληρώθηκε ποτέ. Σε σχέση με αυτό ξεκίνησε και το 2007 σχέδιο διαχείρισης βιώσιμης διαχείρισης στερεών απορριμμάτων για το οποίο επίσης δε βρήκαμε πληροφορίες. Αντιθέτως, βρήκαμε πληροφορίες για σκάνδαλο του 2009 σχετικά με διαγωνισμό παροχής εξοπλισμού διαχείρισης απορριμμάτων για την κάλυψη των αναγκών για τους Ολυμπιακούς Αγώνες 2004. Την ανάθεσή του δηλαδή μέσω αδιαφανών διαδικασιών, με ακριβότερη τιμή και την παράδοση τελικά μετά τους Αγώνες. Εντυπωσιάζει το γεγονός ακόμα ότι η ιστοσελίδα του Εθνικού Πάρκου Σχινιά www.marathonschinias.org, όπως αναφέρεται στο διαφημιστικό φυλλάδιο (έκδοσης 2005), πλέον δεν υπάρχει. Αντί αυτού, ωστόσο, υπάρχει νέα ιστοσελίδα (βλ. http:// itia.ntua.gr/greenmarathon/ ) η οποία βέβαια προσφέρεται από την ερευνητική ομάδα Ιτιά του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Αξίζει να σημειωθούν θετικές δράσεις όπως η γιορτή ποδηλάτου που είχε γίνει τον περασμένο χρόνο. 9

ΑΘΛΗΤΙΚΕΣ προσπελασιμότητα παράλληλες χρήσεις ενημέρωση ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ 10

Ο Μαραθώνας έχει ένα δυναμικό αθλητικών εγκαταστάσεων, εκ των οποίων δύο κατασκευάστηκαν για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004. Η αφετηρία του Μαραθωνίου Δρόμου Η αφετηρία του Μαραθωνίου Δρόμου βρίσκεται έξω από το Στάδιο του Μαραθώνα και πρόκειται για υπερσύγχρονο Ολυμπιακό έργο. Στον ίδιο χώρο βρίσκεται και ο βωμός που φιλοξενήθηκε και διανυκτέρευσε η Ολυμπιακή Φλόγα. Η εκκίνηση του Μαραθωνίου αγωνίσματος δίνεται από εδώ και καταλήγει στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Η ιστορική κλασική διαδρομή έχει καθιερωθεί από το 1924 στα 42.195 m. Ο Μαραθώνιος έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα, όταν ένας αγγελιοφόρος έτρεξε περίπου 41 χιλιόμετρα από το Μαραθώνα μέχρι την Αθήνα για να ανακοινώσει τη νίκη των Ελλήνων κατά των Περσών στη μάχη του Μαραθώνα. Ο Μαραθώνιος Δρόμος έχει ιδιαίτερη σημασία στην Ελλάδα, όχι μόνο διότι συμβολίζει την ελληνική ιστορία, αλλά και γιατί στον πρώτο σύγχρονο Μαραθώνιο των αγώνων του 1896, ο πρώτος χρυσός Ολυμπιονίκης ήταν ο Έλληνας Σπύρος Λούης. Ολυμπιακό Κωπηλατοδρόμιο Αξιόλογο Ολυμπιακό έργο που φιλοξένησε κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 δυο Ολυμπιακά αθλήματα, την κωπηλασία και το κανόε-καγιάκ. Το Ολυμπιακό Κωπηλατοδρόμιο Σχινιά- Μαραθώνα διαθέτει: Κτίριο εξυπηρέτησης αθλητών, κουζίνα, χώρο εστίασης αθλητών, χώρο συγκέντρωσης ομάδων, ζύγιση αθλητών, ιατρείο αθλητών, φυσιοθεραπεία, massage, τέσσερα δωμάτια για έλεγχο αντιντόπινγκ και τριάντα δύο δωμάτια ξεκούρασης αθλητών, καθώς και άνετους χώρους στάθμευσης και μετεπιβίβασης και θέσεις προσβάσιμες σε ΑΜΕΑ. Στάδιο Μαραθώνα Αμέσως μετά την αφετηρία Μαραθωνίου Δρόμου βρίσκεται το Στάδιο του Μαραθώνα, το οποίο χτίστηκε στη θέση του παλαιού Σταδίου. Το έργο της ανάπλασης της αφετηρίας του Μαραθωνίου Δρόμου και του Σταδίου ολοκληρώθηκε πριν από τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας το 2004. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004 άφησαν παρακαταθήκη στο Μαραθώνα την αφετηρία του Μαραθωνίου Δρόμου και το Ολυμπιακό Κωπηλατοδρόμιο. Οι εγκαταστάσεις αυτές δεν έχουν αξιοποιηθεί κατάλληλα, ειδικά το κωπηλατοδρόμιο. Προβληματική θεωρείται εξαρχής η χωροθέτησή του στο Μαραθώνα όπου δεν προϋπήρχε κωπηλατικός σύλλογος, όπως στα Γιάννενα και στην Καστοριά. Το κωπηλατοδρόμιο έχει τις πόρτες του κλειστές κατά τη διάρκεια της εβδομάδας για τους κατοίκους που τυχόν θα ήθελαν να κάνουν κάποιες δραστηριότητες μέσα σε αυτό και η πρόσβαση επιτρέπεται μόνο στους αθλητές. Δεν έχει γίνει συστηματική προσπάθεια έτσι ώστε να αναπτυχθούν παράλληλες χρήσεις για τους κατοίκους μέσα σε αυτό. Τέλος, η αφετηρία του Μαραθωνίου Δρόμου χρησιμοποιείται μία φορά το χρόνο για την έναρξη του κλασικού Μαραθωνίου, αλλά από τη φύση της είναι δύσκολο να αξιοποιηθεί αλλιώς. Στην ιστοσελίδα του Ηλεκτρονικού Μουσείου Πολιτικού Μηχανικού του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, αναφέρεται ως επίτευγμα η διαπλάτυνση και ανακατασκευή της Λεωφόρου Μαραθώνος: «Η χάραξη ακολουθεί την παλιά διαδρομή για να τη βελτιώσει είτε με αμφίπλευρη, είτε με μονόπλευρη διαπλάτυνση και δημιουργώντας κεντρική νησίδα. Η νέα αρτηρία είναι τετράιχνη, με δύο λωρίδες κυκλοφορίας ανά κατεύθυνση πλάτους, ενώ στα άκρα κατασκευάσθηκαν καλαίσθητα πεζοδρόμια και πρασιές.». Ωστόσο δεν προβλέφθηκε κουλουάρ κατά μήκος της Λεωφόρου Μαραθώνος όπως αναφέρεται σε άρθρο της η Λώρη Κέζα στο Βήμα(31/10/2010): «[ ]Στην Αττική δεν έγινε το πιο απλό: δεν υπήρξε πρόβλεψη κατά τη διαπλάτυνση της λεωφόρου Μαραθώνα το 2004 για ένα κουλουάρ πλάτους 1,5 μέτρου ώστε να μπορούν οι προσκυνητές των μεγάλων αποστάσεων να δοκιμάζουν τις δυνάμεις τους. Θα μπορούσε να δεντροφυτευθεί το μήκος της διαδρομής και να έχει σημάνσεις με ιστορικές και μυθολογικές αναφορές. Στη σκιά μιας ελιάς να υπάρχει ταμπέλα που να περιγράφει πώς η Αθηνά έγινε προστάτιδα της Αθήνας φυτεύοντας μια ελιά στην Ακρόπολη. Ας πουλούσαν κιτς memorabilia, ας λειτουργούσαν καντίνες της αμβροσίας. Με τούτα και με τ άλλα θα έπεφτε χρυσή βροχή στη λεωφόρο.[ ]». Απαραίτητο είναι να προωθηθεί το γεγονός του Μαραθωνίου Δρόμου και να αξιοποιηθεί με εναλλακτικούς τρόπους το Ολυμπιακό Κωπηλατοδρόμιο. Πρέπει να υπάρξει μία συνολική προώθηση της αυθεντικής μαραθώνιας διαδρομής που όλοι οι μαραθωνοδρόμοι θα θέλανε να τρέξουν. Θα μπορούσε να κατασκευαστεί ένα κουλουάρ κατά μήκος της Λεωφόρου Μαραθώνος όπου οι αθλητές θα μπορούσαν να προπονούνται στην κλασική διαδρομή του Μαραθωνίου Δρόμου καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Με αυτόν τον τρόπο θα αξιοποιούνταν και η αφετηρία του Μαραθωνίου Δρόμου. Όσον αφορά το κωπηλατοδρόμιο, αυτό θα πρέπει να απευθυνθεί και στην τοπική κοινωνία. Είναι απαραίτητο να μπορεί ο κάθε κάτοικος να χρησιμοποιεί την εγκατάσταση για προπόνηση, τζόκινγκ, πικ νικ σε καθημερινή βάση. Ο οργανισμός του κωπηλατοδρομίου θα πρέπει να οργανωθεί και να προσφέρει στους κάτοικους του Μαραθώνα παράλληλες χρήσεις, όπως ποδηλασία και άλλες εκδηλώσεις η οποίες θα μπορούσαν να απευθύνονται και στους κατοίκους όλου του λεκανοπεδίου. Για να πετύχουν αυτές οι δράσεις θα πρέπει να υπάρξει ενημέρωση τόσο των κατοίκων όσο και των μαθητών που ζουν στην Αττική καθώς η ίδια η εγκατάσταση παρουσιάζει εκπαιδευτικό ενδιαφέρον, αλλά μπορεί να τους προσφέρει και μία νέα διέξοδο μέσω του αθλήματος της κωπηλασίας και του κανόε-καγιάκ. Την ανάγκη για την προώθηση της κλασικής Μαραθώνιας διαδρομής έχει αναγνωρίσει το Υπουργείο Πολιτισμού όπως αναφέρεται στο προαναφερθέν άρθρο: «[..]Δεν είναι μόνο η επέτειος των 2.500 χρόνων από το «νενικήκαμεν» του Ευκλή, είναι και η βούληση του υπουργού Πολιτισμού κ. Παύλου Γερουλάνου. Το είχε πει από τον πρώτο μήνα που ανέλαβε καθήκοντα, ότι θα κοιτάξει να βγάλει καμιά δραχμή από αυτή την υπόθεση.[ ] Σήμερα τρέχουν περισσότεροι από 20.000 άνθρωποι, σχεδόν οι διπλάσιοι από πέρυσι. Συμμετέχουν άτομα από 88 χώρες.». Αυτή η προώθηση από το υπουργείο πολιτισμού αρκούσε για να διπλασιαστεί φέτος ο αριθμός των συμμετεχόντων. Επίσης ο οργανισμός που διαχειρίζεται το Ολυμπιακό Κωπηλατοδρόμιο άνοιξε τις πόρτες των εγκαταστάσεων για τους κατοίκους, αρχικά μόνο τα σαββατοκύριακα, το καλοκαίρι του 2010. Από τότε έχει οργανώσει μία σειρά δράσεων, αν και αποσπασματικών, όπως τη γιορτή για το άνοιγμα του κωπηλατοδρομίου για το κοινό και μία ποδηλατική γιορτή στα μέσα Οκτωβρίου. 11

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ σύνδεση ενημέρωση-ευαισθητοποίηση 12

Ο Μαραθώνας έχει πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων καθ όλη την έκταση του από διάφορες ιστορικές περιόδους. Παρόλα αυτά είναι κυρίως γνωστός από τη μάχη του Μαραθώνα που έγινε το 490 π.χ. μεταξύ των Ελλήνων και των Περσών και υπάρχει αυξημένη συγκέντρωση αρχαιολογικών μνημείων που προέρχονται από την εποχή εκείνη. Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα Στο χώρο των ανασκαφών του Βρανά στο Μαραθώνα, στους πρόποδες του βουνού Αγριλίκι, βρίσκεται το Μουσείο Μαραθώνα. Κατασκευάστηκε με δαπάνη του φιλάρχαιου επιχειρηματία Ευγένιου Παναγόπουλου, εγκαινιάστηκε τον Ιούλιο του 1975 και φιλοξενεί ευρήματα των ανασκαφών της ευρύτερης περιοχής. Τύμβος Μαραθώνα Σε απόσταση 4,8 km βρίσκεται ο παγκοσμίως γνωστός Τύμβος των Αθηναίων που κάλυψε τους 192 νεκρούς μετά την περίτρανη νίκη των Ελλήνων εναντίον των Περσών το 490 π.χ.. Αντίγραφο του τροπαίου της μάχης του Μαραθώνα Το αντίγραφο του τροπαίου της μάχης του Μαραθώνα, βρίσκεται δίπλα στην εκκλησία της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας. Από πληροφορίες προκύπτει ότι εκεί τάφηκαν ομαδικά οι νεκροί Πέρσες, διότι βρέθηκαν λείψανα οστών άτακτα τοποθετημένα, που φαίνεται πως ανήκουν σε εκατοντάδες νεκρούς. Τα λείψανα του πραγματικού τροπαίου βρίσκονται στο Μουσείο του Μαραθώνα. Μεσοελλαδικοί τύμβοι στο Βρανά Ένα από τα σημαντικότερα νεκροταφεία της περιοχής είναι του Βρανά, μεσοελλαδικής περιόδου (2000-1300 π.χ.). Αποτελείται από επτά ταφικούς τύμβους. Εκτός από τα αρχαιολογικά ευρήματα που βρέθηκαν στο Μαραθώνα και σχετίζονται με τη Μάχη του Μαραθώνα και χρονολογούνται γύρω στον 5ο π.χ. αιώνα, υπάρχει και πλήθος νεότερων ευρημάτων. Τύμβος Πλαταιών στο Βρανά Στην περιοχή κοντά στο μουσείο βρέθηκε κλασικός τύμβος ύψους άνω των 3 m και διαμέτρου 30 m. O λεγόμενος Τύμβος των Πλαταιών περιλαμβάνει 11 ταφές εκ των οποίων οι 2 καύσεις από την περίοδο της μεγάλης μάχης. Αντίγραφο του Θησαυρού των Αθηναίων Αντίγραφο του Θησαυρού των Αθηναίων υπάρχει στη βάση του φράγματος της λίμνης του Μαραθώνα. Ο Θησαυρός των Αθηναίων ήταν από τα πιο σπουδαία και εντυπωσιακά κτίσματα του τεμένους του Απόλλωνα, οικοδομήθηκε από την αθηναϊκή δημοκρατία στα τέλη του 6ου ή στις αρχές του 5ου αι. π.χ. και δέσποζε επάνω στην Ιερά οδό. Το κτίσμα αυτό ήταν ένα είδος θησαυροφυλακίου της Αθήνας, στο οποίο φυλάσσονταν τρόπαια από σημαντικές πολεμικές νίκες της πόλης και άλλα αντικείμενα που είχαν αφιερωθεί στο ιερό. Σύμφωνα με μία ερμηνεία, η οποία στηρίζεται κυρίως στην περιγραφή του περιηγητή Παυσανία και στην επιγραφή που σώζεται στην πρόσοψη της νότιας κρηπίδας, ο θησαυρός οικοδομήθηκε σε ανάμνηση της απόκρουσης του περσικού κινδύνου μετά τη μάχη στο Μαραθώνα το 490 π.χ.. Αρχαιολογικός χώρος Ραμνούντος Στα όρια του Δήμου Μαραθώνα και του Γραμματικού εκτείνεται ο αρχαιολογικός χώρος του Ραμνούντος - ο καλύτερα διατηρημένος αρχαίος δήμος της Αττικής. Ήταν ο δήμος της Ατλαντίδος φυλής και στην περιφέρειά του περιλαμβανόταν εκτός από τα δασωμένα βουνά και μια εύφορη μικρή πεδιάδα που σήμερα ονομάζεται Λιμικό και που το νότιο τμήμα της φτάνει στο Κάτω Σούλι. Έχουν αποκαλυφθεί δύο ιερά - το ιερό της αυστηρής θεάς Νέμεσης, συνδεδεμένο με τα μεγαλύτερα ονόματα της κλασικής τέχνης του Φειδία και του Αγορακρίτου - και το ιερό του ιαματικού θεού Αμφιαράου. Σώζεται το παραθαλάσσιο φρούριο, οχυρό της Αθήνας για μεγάλες χρονικές περιόδους, ταφικά μνημεία και οικίες. Οι ανασκαφικές έρευνες συνεχίζονται. Πρωτοελλαδικό νεκροταφείο στο Τσέπι Στη θέση Τσέπι, στις παρυφές της πεδιάδας του Μαραθώνα, στους πρόποδες του μικρού βουνού Κοτρώνι, εκτείνεται ένα από τα μεγάλα προϊστορικά κέντρα του Μαραθώνα. Πρόκειται για ένα νεκροταφείο πρωτοελλαδικής περιόδου (3200-2000 π.χ.), συστηματικής μορφής. Από τα πολυάριθμα ευρήματα που βρέθηκαν στους τάφους προκύπτει πως το νεκροταφείο αυτό το χρησιμοποιούσαν κάτοικοι των νησιών των Κυκλάδων, που για εμπορικούς λόγους είχαν εγκατασταθεί στην Ανατολική Αττική. Μυκηναϊκός θολωτός τάφος στο Βρανά Σε απόσταση 400 μ. από το μεσοελλαδικό νεκροταφείο του Βρανά σώζεται πλήρης θολωτός μυκηναϊκός τάφος εσωτερικού ύψους 7,20 m., αναστηλωμένος και στεγασμένος. Ο θολωτός τάφος του Μαραθώνα είναι μια σπάνια ταφική κατασκευή στην Αττική και χρονολογείται στο 1450-1380 π.χ.. Το Πύθιο της Οινόης Στην περιοχή του Δήμου της Οινόης υπήρχε το ιερό του Απόλλωνος Πυθίου, απ όπου ξεκινούσε η επίσημη αντιπροσωπεία για τους Δελφούς και αποτελείται από ορθογώνιο περιστύλιο διαστάσεων 13.6 x 17.3 m. Η λιθουργική εργασία των μαρμάρων τοποθετεί το έργο στην εποχή του Ηρώδη του Αττικού και θεωρείται εγκοιμητήριο που συσχετίζεται με το Πύθιο. 13

Ιερό Αιγυπτίων Θεών Στα όρια του Δήμου Μαραθώνα με τη Νέα Μάκρη, δίπλα στη θάλασσα, στο έλος της Μπρεξίζας (γνωστό ως «μικρό έλος»), 1.500 m νότια από τον Τύμβο των Αθηναίων βρέθηκαν το 1968 τα λείψανα μεγάλου αιγυπτιακού ιερού, αφιερωμένου στη Θεά Ίσιδα και αργότερα (το 1978) στην ανατολική πλευρά του περίβολου του Ισείου, συγκρότημα ρωμαϊκού λουτρού, βαλανείου που τοποθετείται στο 2ο αιώνα μ.χ., την εποχή του Ηρώδη του Αττικού. Κτήμα Ηρώδη του Αττικού Επίσης, ΒΔ της Οινόης σώζεται η λεγόμενη «Μάντρα της Γριάς» ένας περίβολος διαμέτρου 3.300 μ., ο οποίος περιέκλειε το αγρόκτημα που είχε προσφέρει ο Ηρώδης στη γυναίκα του Ρηγίλλα. Μέσα σ αυτό υπήρχαν οικήματα, εγκαταστάσεις και πιθανότατα η έπαυλή του. Σώζονται επιγραφές, στήλες και προτομές. Μεσαιωνικός πύργος στην Οινόη Κοντά στο Πύθιο του θεού Απόλλωνα στην Οινόη δεσπόζει ο επιβλητικός μεσαιωνικός πύργος. Λέγεται ότι ήταν εξοχική κατοικία της οικογένειας Δελαρός. Χτίστηκε περίπου το 1250μ.Χ. από τον Όθωνα Δελαρός, ιδρυτή του ελληνικού κλάδου του ομώνυμου οίκου ευγενών της Βουργουνδίας. Παναγία η Μεσοσπορίτισσα Ο ιερός ναός της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας βρίσκεται στη ΝΔ άκρη του Μεγάλου Έλους. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η οροφή του ναού που αποτελείται από λεπτούς ξύλινους κορμούς. Δίπλα στο ναό βρέθηκαν τα λείψανα του τροπαίου της μάχης του Μαραθώνα, χτισμένα μέσα σ ένα πύργο, από τον καιρό του Μεσαίωνα. Μουσείο Μαραθωνίου Δρόμου Η ιστορία του Μαραθωνίου Δρόμου, του πλέον ταυτισμένου με το πνεύμα του Ολυμπισμού αγωνίσματος, στεγάζεται στο Κέντρο Προβολής Μαραθωνίου Δρόμου, το οποίο βρίσκεται στο νεοκλασικό κτίριο του πρώην 1ου Δημοτικού Σχολείου Μαραθώνα που ανακαινίστηκε και μετατράπηκε σε Πολιτιστικό Κέντρο για τις ανάγκες των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας το 2004. Το Μουσείο Μαραθωνίου Δρόμου - Κέντρο Προβολής Μαραθωνίου Δρόμου στεγάζει μόνιμα την έκθεση «Ολυμπιακοί Μαραθώνιοι». Μια έκθεση του Ολυμπιακού Μουσείου της Λωζάννης - δωρεά προς το Δήμο Μαραθώνα - που αποτελείται από κείμενα και φωτογραφίες, μέσα από τα οποία παρουσιάζεται η ιστορία των Ολυμπιακών Μαραθωνίων. Επίσης, στεγάζονται μικρότερες θεματικές ενότητες που αναφέρονται στους Ολυμπιονίκες, τους Μαραθώνιους Πόλεων, τις γυναίκες στο Μαραθώνιο, τον εξοπλισμό του Μαραθωνοδρόμου. Επιπλέον, στο Κέντρο Προβολής Μαραθωνίου Δρόμου φυλάσσεται η Μαραθώνια φλόγα σ έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο, η οποία άναψε για πρώτη φορά στις 3 Νοεμβρίου 2007 στα πλαίσια τελετής η οποία έλαβε χώρα στον Τύμβο του Μαραθώνα. Το κτήμα Μπενάκη Στη λεωφόρο Κάτω Σουλίου, σε απόσταση περίπου 4 km. από το Μαραθώνα, βρίσκονται το κτήμα και η επιβλητική έπαυλη Μπενάκη. Το κτήμα κάποτε έφτανε μέχρι το Λιμικό (Ραμνούντα). Αγοράστηκε το 1911 από τον τότε Υπουργό Εθνικής Οικονομίας Εμμανουήλ Μπενάκη και είχε έκταση 30.000 στρέμματα. Σήμερα έχει έκταση 2.500 στρέμματα και ανήκει στο Ίδρυμα του Μουσείου Μπενάκη, από το 1962. Ο πρώτος ιδιοκτήτης του κτήματος ήταν ο πρίγκηπας Κατακουζηνός, ο οποίος το αγόρασε από τον Ομέρ Πασά. Το 1836 ο Κατακουζηνός έδωσε το κτήμα ως προίκα στη θυγατέρα του Ελπίδα, για το γάμο της με τον Σκαρλάτο Σούτσο. Από τους κληρονόμους του Αλεξάνδρου Σούτσου αγόρασε το κτήμα ο Εμμανουήλ Μπενάκης. Οι παλιότεροι αναγνωρίζουν τη συμβολή του κτήματος Μπενάκη στην επιβίωση της περιοχής σε δύσκολες εποχές. Μουσείο ΕΥΔΑΠ Βρίσκεται στο χώρο της τεχνητής λίμνης του Μαραθώνα και φιλοξενεί εκθέματα και ντοκουμέντα από την ανέγερση του φράγματος και τους παλαιότερους χρόνους λειτουργίας του. Είναι φανερό ότι μόνο λίγοι αρχαιολογικοί χώροι έχουν αξιοποιηθεί, με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, και ότι υπάρχει έλλειψη μιας ολοκληρωμένης πολιτικής. Η προσπελασιμότητα των αρχαιολογικών χώρων είναι δύσκολη λόγω της ανεπαρκούς σήμανσης και των μεγάλων αποστάσεων που τις χωρίζουν. Το πρόβλημα αυτό εντείνεται από την ελλειπή σύνδεση τους και την αδυναμία των επισκεπτών να πραγματοποιήσουν μια ολοκληρωμένη αδιάσπαστη βόλτα σε αυτούς. Ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα είναι η ελλειπής ενημέρωση των πολιτών του Μαραθώνα και των κατοίκων του λεκανοπεδίου, παρόλο που ο Μαραθώνας είναι μία σημαντική ιστορική τοποθεσία για τον ελληνικό χώρο. Απαραίτητη είναι μια ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του πολιτιστικού πλούτου του Μαραθώνα, ως διέξοδος αναψυχής με παράλληλη έμφαση στον εκπαιδευτικό τουρισμό. Κατ αρχάς προτείνεται η σύνδεση και η σήμανση όλων των αρχαιολογικών χώρων του Μαραθώνα μεταξύ τους έτσι να δημιουργηθεί ένας μεγάλος αρχαιολογικός περίπατος. Ο περίπατος αυτός θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μέσω ενός πεζοδρόμου με παράλληλο ποδηλατόδρομο. Έτσι ο επισκέπτης θα μπορούσε να περάσει τη μέρα του στο Μαραθώνα πηγαίνοντας από μνημείο σε μνημείο με ένα ενοικιαζόμενο ποδήλατο ή ένα δημοτικό πουλμανάκι κάνοντας ενδιάμεσες στάσεις για ξεκούραση μέσα στη φύση. Τέλος είναι αναγκαία η ευαισθητοποίηση και η ενημέρωση των πολιτών. Ευαισθητοποίηση, η οποία θα αρχίσει με τους μαθητές, που θα επισκέπτονται τους αρχαιολογικούς χώρους κάνοντας παράλληλη βόλτα στη φύση, και θα συνεχίσει με τους συνταξιούχους και τους ίδιους τους κάτοικους του Μαραθώνα. Την ανάγκη ανάδειξης και ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων του Μαραθώνα αναγνώρισε το ίδιο το Υπουργείο Πολιτισμού, που το 2001 ξεκίνησε τη δράση «Ενοποίηση και ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων Μαραθώνα», μία δράση που ποτέ δεν ολοκληρώθηκε. Τα έργα που πραγματοποιήθηκαν ήταν η ανάδειξη του Τύμβου των Μαραθωνομάχων, η κατασκευή νέων στεγάστρων στο Βρανά και στο Τσέπι, η ανάκτηση του Τροπαίου, η ανάπλαση του αρχαιολογικού μουσείου και η ανάδειξη του χώρου και της συνεχιζόμενης έρευνας στη Μπρεξίζα. Ωστόσο, σε άρθρο της στην Ελευθεροτυπία (11/8/204) η Ν. Κοντράρου-Ράσσια αναφέρει: «Ούτε το μεγάλο αρχαιολογικό πάρκο έγινε, που προβλήθηκε αρχικά ως αντίδωρο για την καταστροφή του πεδίου της Μάχης του Μαραθώνα από τη δημιουργία του Κωπηλατοδρομίου στο Σχινιά, ούτε ο αρχαιολογικός περίπατος με ποδήλατα και εσωτερικές διαδρομές που σχεδιάστηκε έπειτα έγινε, ούτε καν ένα πουλμανάκι διετέθη από τον Αθήνα 2004[ ]Η πολιτεία διασκέδασε τις ενοχές της διαθέτοντας το ποσόν των 13 εκατ. ευρώ (3,5 δισ. δρχ.) για την ανακαίνιση του Μουσείου που εγκαινιάστηκε χθες, για την υποδειγματική ανάδειξη τριών αρχαιολογικών χώρων (Αιγυπτιακό Ιερό, νεκρόπολη Τσέπι και μεσοελλαδικοί τάφοι Βρανάς), την ανασύσταση του Τροπαίου και την επέκταση του Τύμβου με την απαλλοτρίωση των γύρω οικοπέδων.» Όπως γίνεται αντιληπτό, οι αρχικές προθέσεις για την ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων δεν ήταν αρκετές. 14

1η ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ 7ο εξ. _ ΜΑΡΑΘΩΝΑΣ Ε. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΤΟΥ Σιαμόπουλος Λευτέρης _ Φιλίππου Αλεξάνδρα Οικισμοί Οικισμοί με αγροτικές καλλιέργειες Υδροβιότοπος Πευκοδάσος Παραλία Λίμνη Μαραθώνα Αρχαιολογικοί χώροι Στρατιωτικό Αεροδρόμιο Κοτρωνίου 0μ 1000μ 3000μ δήμος Μαραθώνα προσελκύει κάθε χρόνο 16000 παραθεριστές, διπλασιάζοντας έτσι προσωρινά τον ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ - ΠΑΡΑΘΕΡΙΣΜΟΣ Οαριθμό των κατοίκων του. Αυτή η μεγάλη τουριστική κίνηση, αμα δεν ελεγχθεί, απειλεί να συρρικνώσει ΒΙΟΤΟΠΟΣ και ΠΕΥΚΟΔΑΣΟΣ Κινδυνεύουν να υποβαθμιστούν και να περιοριστούν από τους παρακείμενους σε αυτούς οικισμούς οι οποίοι τείνουν να εξαπλωθούν και πέρα από τα όριά τους. Αξιοποίηση δυνατοτήτων αναψυχής τους μέσω: -Εκπαιδευτικού τουρισμού -Οικοτουρισμού (περίπατοι, ποδηλασία, παρατήρηση χλωρίδας και πανίδας) Ενδιάμεση ζώνη ήπιας αναψυχής με παύση ανέγερσης νέων κατοικιών για ομαλή σύνδεση βιότοπου με το πευκοδάσος και την παραλία. ΚΩΠΗΛΑΤΟΔΡΟΜΙΟ Χειρισμός του ως υπερτοπικός πόλος έλξης. -Εκπαιδευτικός τουρισμός -Αθλητικός τουρισμός ΦΑΡΑΓΓΙ ΟΙΝΟΗΣ και ΛΙΜΝΗ ΜΑΡΑΘΩΝΑ -Εκπαιδευτικός τουρισμός -Οικοτουρισμός το φυσικό της πλούτο και ειδικότερα τον ιδιαίτερης σημασίας βιότοπο Σχινιά, αλλά και τις αγροτικές της εκτάσεις. Για την αντιμετώπιση του φαινομένου αυτού θεωρούμε θεμιτή τη διοχέτευση μέρους της τουριστικής κίνησης σε ήπιες και ποιοτικότερες μορφές τουρισμού. ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ Σύμφωνα με τον πρώην δήμαρχο του Μαραθώνα, Σ. Ζαγάρη, το 60% του ενεργού πληθυσμού του Μαραθώνα απασχολείται στη γεωργική παραγωγή. Για τη διατήρηση του βασικού πλουτοπαραγωγικού της τομέα με όφελος όμως για τους κατοίκους απαραίτητη κρίνεται η εισαγωγή νέων τεχνολογιών με σκοπό την αυξημένη αποδοτικότητα. Παράλληλα, έναν αμυντικό μηχανισμό ενάντια στον ανταγωνιστικό χαρακτήρα της τουριστικής ανάπτυξης μπορεί να αποτελέσει ο -Αγροτουρισμός. Στην πρόσθετη αξιοποίηση της αγροτικής γης που προσφέρει προστίθενται και οι νέες θέσεις εργασίας. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ Οι διάσπαρτοι σε όλο το δήμο αρχαιολογικοί χώροι χρήζουν ανάδειξης και συσχέτισης μεταξύ τους. Την ανάγκη αυτή αναγνώρισε δράση που ξεκίνησε από το 2001 το Υπουργείο Πολιτισμού: Ενοποίηση και ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων Μαραθώνα. Παράλληλα επιχειρείται αξιοποίηση της Μαραθώνιας διαδρομής. ΠΑΡΑΛΙΑ Υπερτοπικός πόλος έλξης με αναγνωρισμένη φυσική ομορφιά. Δέχεται πιέσεις από τον οικιστικό ιστό και τις παραθεριστικές κατοικίες. ΟΙΚΙΣΤΙΚΟΣ ΙΣΤΟΣ Η μετατροπή Β κατοικίας σε Α γέννησε προβλήματα έλλειψης υποδομών. Ζήτημα σχέσης παραθεριστικής κατοικίας-τουριστικών υποδομών-οικιστικού ιστού μεταξύ τους και με την παραλία. Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Η 15

2η ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ φυσικός και πολιτιστικός πλούτος τουρισμός και παραθερισμός -έλλειψη προστασίας -έλλειψη προσπελασιμότητας -έλλειψη ανάδειξης -καλοκαιρινοί μήνες -αναφέρεται στην παραλία -περιορισμένος Ο τουρισμός-παραθερισμός τροφοδοτεί μονομερώς την οικονομική ανάπτυξη του Μαραθώνα, με αποτέλεσμα αυτή να μην συμβάλλει στην προστασία και την ανάδειξη του πλούτου του. Κατά συνέπεια ο κύκλος φαίνεται να ακολουθεί φθίνουσα πορεία, η οποία συντελεί στην ταυτόχρονη υποβάθμιση του τουριστικού προϊόντος του Μαραθώνα και του πλούτου του. οικονομική ανάπτυξη -περιορισμένη ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ φυσικός και πολιτιστικός πλούτος -προστασία -ανάδειξη -χρήση τουρισμός και παραθερισμός -εκπαιδευτικός -αθλητικός -οικοτουρισμός -αγροτουρισμός -καθόλη τη διάρκεια του χρόνου οικονομική ανάπτυξη Μέσω της ανάδειξης του πλούτου του Μαραθώνα και της ευαισθητοποίησης για την αξία του, ενθαρρύνεται η χρήση και η προστασία του τόσο από τους κατοίκους της περιοχής όσο και από τους επισκέπτες. Αυτή η χρήση είναι που θα φέρει την οικονομική ανάπτυξη και θα διασφαλίσει την περαιτέρω ανάδειξη των κυρίαρχων χαρακτηριστικών-προτερημάτων του Μαραθώνα. ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΥΣΙΚΟΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ (εκπαιδευτικός τουρισμός, αγροτουρισμός) Αύξηση παραγωγικότητας(εκμηχάνιση, αναδασμός, οδικό δίκτυο) Βιολογικές καλλιέργειες > προστασία βιότοπου Καθετοποίηση Ως σημαντικό κομμάτι της κοινωνίας και της οικονομίας του Μαραθώνα, αλλά και ως βασικός τροφοδότης της Αττικής με οπωροκηπευτικά κρίναμε απαραίτητη την ουσιαστική ενίσχυση της γεωργίας. (εκπαιδευτικός τουρισμός, οικοτουρισμός) Βιότοπος > σύνδεση με πευκοδάσος Πευκοδάσος Λίμνη Μαραθώνα Φαράγγι Οινόης Αρχαιολογικοί χώροι Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Η 16

Β Συμπεράσματα μελέτης Περιφέρειας Αττικής για την εφαρμογή της νέα κοινής αγροτικής πολιτικής, Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 2007 Managing the Schinias National Park with Life-Enviroment, Aspasia Alexandra Dimizas, European Commission LIFE-Environment Demonstration Project, LIFE04 ENV/GR/000129 Βιώσιμη Διαχείριση Στερεών Απορριμάτων για το Εθνικό Παρκο Σχινιά-Μαραθώνα, Πρόγραμμα LIFE, Ιανουάριος 2007 http://dhmoths.gr/index.php?id=4&nid=132130 http://www.qualitynet.gr/lh2uploads/itemscontent/65257/aksiotheata.doc http://bluewavemag.com/blueart83.htm http://www.tdpeae.gr/index.php?id=fp0mnggg8rglec1u http://www.qualitynet.gr/lh2uploads/itemscontent/65257/aksiotheata.doc http://archive.enet.gr/online/online_text/c=113,dt=11.08.2004 http://www.marathon.gr http://www.e-marathon.gr http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=32&artid=363963&dt=31/10/2010 http://diocles.civil.duth.gr/links/home/museum/construc/marath/marath.html http://www.ellinikifysi.gr http://greenmarathon.wordpress.com/ http://itia.ntua.gr/greenmarathon/ http://caveworld-anastasiaelf.blogspot.com/2011/01/blog-post.html http://homepages.pathfinder.gr/paneios/index1 http://listedmonuments.culture.gr/fek.php?id_fekya=661 http://www.caving.gr/news2.html http://pantelismitsiou.blogspot.com/2011/02/blog-post_07.html http://el.wikipedia.org/ http://www.protothema.gr/politics/article/?aid=33149 Φυλλάδιο ενημέρωσης Σχινιάς Μαραθώνα, Εθνικό Πάρκο, 2005 Φυλλάδιο ενημέρωσης Olympic Rowing and Canoeing Centre of the Schinias-Marathon National Park, 2010 Φυλλάδιο ενημέρωσης Αρχαιολογικό Μουσείο & Αρχαιολογικοί Χώροι Μαραθώνος, 2007 Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α 17