ΚΡΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

1 ΚΡΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΓΙΑ ΑΝΑΚΑΜΨΗ 2008-2010 Ανδρέας Ανδριανόπουλος

2 ΚΡΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΓΙΑ ΑΝΑΚΑΜΨΗ 2008-2010 Πίνακας Περιεχομένων Εισαγωγή σελ. 3 Ελεύθερη Οικονομία και Διεθνής Οικονομική Κρίση σελ.10 Ενδιάμεση Παρέμβαση: Τι Προειδοποιούσα από τις Αρχές του 2009 σελ. 42 Στα Πρόθυρα της Καταστροφής σελ. 52 Και Τώρα Τι Κάνουμε; σελ. 99 Μπορεί, Και Πως, Η Χώρα Να Σωθεί; σελ.121 Επίλογος: «Σπίθα» Για Να Καεί η Χώρα και η Λογική σελ.169 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

3 Είναι απίστευτο! Κι όμως σε μια περίοδο αναζητήσεων και προβληματισμών για το μέλλον της κοινωνίας μοναχά η πατρίδα μας απουσιάζει από κάθε είδους ουσιαστική συνεισφορά. Σε κάθε χώρα, της ύσης τουλάχιστον, δημόσια πρόσωπα, ακαδημαικοί δάσκαλοι και λογής αναλυτές και δημοσιογράφοι μελετούν τα δεδομένα, δοκιμάζουν ιδέες και ψάχνουν σε επιστημονικά ευρήματα και προτάσεις για ιδέες που θα οδηγήσουν σε καινούργια κοινωνικά μορφώματα. Στην Ελλάδα, εν τούτοις, το σύστημα κατέρρεε εδώ και καιρό, οι ειδικοί και μελετητές περί άαλλων τύρβαζαν ενώ οι δημοσιογράφοι κουτσομπόλευαν. Κανένας δεν προσπαθούσε, ούτε και προσπαθεί, να ψάξει για λύσεις και προοπτικές πέραν από τα καθιερωμένα και τα γνωστά. Κυριαρχούν η αδράνεια, το παλιό και δοκιμασμένο, η φοβία για οτιδήποτε καινούργιο και δυναμικό. Το ψάξιμο για νέες ιδέες αποθαρρύνεται κάτω από το πάθος της δημοσιότητας για το εντυπωσιακό, το ευκολοχώνευτο και το παρακμιακά λαικό. Σε τι ακριβώς οφείλεται αυτή η αδράνεια; Είναι πεποίθησή μου πως το άθλιο κι ελλειμματικό εκπαιδευτικό μας σύστημα άρχισε πλέον δραστικά να διαλύει την χώρα. Το κορυφαίο πολιτικό, επιχειρηματικό, διοικητικό και απασχολούμενο με την ενημέρωση προσωπικό της χώρας αποτελεί προιόν της απηρχαιωμένης μας παιδείας. Ατομα δίχως ίχνος συγκροτημένης ηθικής προσωπικότητας, με σαθρές βάσεις στο οικοδόμημα των γνώσεων που κατέχουν, μαθημένοι στην πονηριά, τις ευκολίες και την με κάθε κόστος κοινωνική αναρρίχηση έφθασαν πλέον στην κορυφή της λεγόμενης κοινωνικής κυριαρχίας. Οι συμπεριφορές και οι προσωπικές τους αξίες επιβάλλονται πλέον σαν άτυποι κανόνες κοινωνικής συμβίωσης και αλληλεπίδρασης. Αθλια παιδεία λοιπόν καταλήγει σε προβληματική κοινωνική πραγματικότητα, σε ελλειμματική γνώση, σε ταχύτατη οπισθοδρόμηση. Η έλλειψη παραγωγής ιδεών δεν οφείλεται σε παρακμή των αρχουσών πολιτικο-κοινωνικών κυκλωμάτων. Είναι παράγωγο της οπισθοχώρησης του συνόλου της κοινωνικής μας πραγματικότητας. εν είναι τυχαία η πρωταγωνιστική θέση στη ζωή μας των ηρώων της Γιουροβίζιον, των πρωτοκλασσάτων των άθλιων ριάλιτυ σόου της τηλεόρασης, των σε ύφος θρίλλερ εκπομπών μαγειρικής και των σχεδόν γυμνών παρουσιαστριών. Η κοινωνία δεν τα απορρίπτει αυτά, όπως θα έκανε παλιά. Τα δέχεται και συνήθως τα ηρωοποιεί. Η χαμηλή κουλτούρα είναι πλέον η εθνική κουλτούρα. Οι επιλογές ποιότητας έχουν στριμωχθεί στο περιθώριο. εν υπάρχουν στην πραγματικότητα πιά. Η έλλειψη γενικής καλλιέργειας φαντάζει τόσο ισχυρή που μοιάζει με παχύ τείχος ομίχλης που κόβεται σχεδόν με το μαχαίρι. Σαν αποτέλεσμα η αδυναμία αναζήτησης καινούργιων δρόμων δημιουργίας στην σκέψη, στην

4 πολιτική, στην οικονομία, στην τέχνη, στην επιστήμη δεν θα έπρεπε να εντυπωσιάζει. Με την προχειρότητα και τα χαμηλά στάνταρντς που έχουμε πιά επιβάλει στην παιδεία, και της οποίας τα δημιουργήματα βρίσκονται πιά στα ηνία της κοινωνίας, είναι αναπόφευκτο αυτή να είναι η κατάληξη για όλους μας. Η αλήθεια είναι πως στοιχεία παρόμοιας κοινωνικής παρακμής διακρίνονται και σε άλλες χώρες, και όχι μοναχά στην Ελλάδα. Αιτία είναι η ενίσχυση των εισοδηματικών δυνατοτήτων ευρύτερων ομάδων και η αυξητική πλημμυρίδα γούστων και αξιών στρωμάτων με παράδοση χαμηλής πνευματικής καλλιέργειας και εύκολων επιλογών στην διασκέδαση και στην αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Εκεί όμως το επίπεδο της γενικής παιδείας γίνονται σοβαρές προσπάθειες να παραμένει υψηλό. Κι έτσι δημιουργούνται ηγεσίες έστω σε επίπεδο πολιτικής και κοινωνικής ελίτ - με γνώση, ενδιαφέρον για την αναζήτηση του καινούργιου και αρκετά υψηλά επίπεδα ηθικών αξιών. εν είναι τυχαίο πως έχουμε βαλτώσει σε κάθε επίπεδο δημιουργίας. Που είναι οι μεγάλοι καλλιτέχνες, μουσικοί, διανοητές, επιστήμονες και πανεπιστημιακοί δάσκαλοι που θα μπoρούσαν να εμπνεύσουν τον κόσμο και να βάλουν την χώρα σε ένα διεθνές στερέωμα πρωτοπορίας; Ακόμα και στις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες και τις καινοτομίες ελάχιστοι ξεχωριστοί άνθρωποι υπάρχουν. Αντίθετα, όλοι αναμασούν κλισέ παλιών δεκαετιών, επιμένουν σε ξεπερασμένες πρακτικές και αναζητούν λύσεις σε σημερινά προβλήματα με συνταγές του χθές. Είναι αυτονόητο πως η εμμονή σε επιλογές και λύσεις που δεν ενοχλούν τις κυρίαρχες πρακτικές μπορεί να διευκολύνει καριέρες και να εξασφαλίζει οικονομική επιτυχία. Σίγουρα όμως δεν οδηγεί μπροστά την κοινωνία. Η χώρα αύξησε θεαματικά τις τελευταίες δεκαετίες το βιοτικό της επίπεδο. Με χρήματα όμως δανεικά, με τεράστιες δημόσιες δαπάνες και δίχως τον παραμικρό δυναμισμό στην παραγωγή. Η αντίθεση στο ρεύμα λοιπόν που κυριαρχεί κατά καιρούς στην κοινωνία συνιστά επιλογή επιβίωσης για την χώρα και τον κόσμο μας. Οι ξεχωριστές και ιδιαίτερες προτάσεις που πάνε αντίθετα στην τάση βόλεψης, αδράνειας και αποτελμάτωσης αποτελούν τις μοναδικές ελπίδες για κάποιο σκίρτημα αποκόλλησης από τα αδιέξοδα και ανάπτυξης του τόπου. Αν δεν υπάρξει κινητικότητα αντίθετη προς το ρεύμα, το έλος της παρακμής θα μας απορροφήσει όλους. Το ζήτημα είναι πως μια τέτοια στάση όχι μόνο δεν επιβραβεύεται αλλά έχει και σημαντικό προσωπικό κόστος. ίχως όμως θυσίες δεν μπορεί να υπάρξει εξέλιξη. Είναι ανάγκη λοιπόν να προβάλλονται θέσεις και προτάσεις που ταράζουν τα νερά. Για να αφυπνισθεί βαθμιαία η κοινωνία. Και ριζικές μεταρρυθμίσεις να αρχίσουν να πραγματοποιούνται. Είναι απίστευτο, να δημοσιοποιούνται σε διεθνή μέσα απόψεις από χώρες πριν λίγα χρόνια σχεδόν περιθωριακές και στην Ελλάδα να επικρατεί απόλυτη σιωπή. Στα πλαίσια ενός πέπλου

5 συναίνεσης πάνω στο εύκολο, το αποδεκτό, το συμβατικό. εν έγινε λ.χ. ποτέ συζήτηση εδώ για τα πραγματικά αίτια της διεθνούς οικονομικής κρίσης. Βολικά όλοι συμφώνησαν, δίχως λόγο κι αντίλογο, πως φταίνε οι ελεύθερες αγορές και πως η επιστροφή του μεγάλου δημόσιου τομέα θα λύσει τα προβλήματα. Πέραν όμως όλων των άλλων, ακόμα και διαπρεπείς οικονομολόγοι από την Πολωνία επισημαίνουν πως τέτοιες απόψεις είναι ουσιαστικά αστήρικτες και πως δεν υπάρχουν βιώσιμα εναλλακτικά συστήματα πέραν του επιχειρηματικού καπιταλισμού*. Ζήτημα όμως προκύπτει και από το γεγονός πως στην Ελλάδα η Αριστερά εξακολουθεί να συναρπάζει μιά πλειοψηφία της κοινής γνώμης σαν η φυσική πηγή προέλευσης κάθε τι καινούργιου και προοδευτικού. Η στείρα αντιπνευματικότητα που απηχεί ο συντηρητικός χώρος, μαζί και με μια βαριά ιστορική κληρονομιά διώξεων και κοινωνικών διακρίσεων σε βάρος αριστερόφρονων πολιτών, εξακολουθεί να προσδίδει στην Αριστερά φωτοστέφανα αυτό-ανανέωσης και πνευματικού δυναμισμού. Την ώρα που στον υπόλοιπο κόσμο είναι ακριβώς ο συντηρητικός χώρος, και παρά την εκλογή Ομπάμα στις ΗΠΑ, που εξακολουθεί να αποτελεί πηγή έμπνευσης για μελλοντικές μετατροπές. Οι συντηρητικοί του Ντέηβιντ Κάμερον στην Βρετανία λ.χ. χτίζουν πάνω στα επιτεύγματα της Θατσερικής επανάστασης στη χώρα τους αναζητώντας μια μεγαλύτερη ισορροπία με τις ανάγκες της κοινωνίας για να οικοδομήσουν την απαραίτητη καινούργια κοινωνική συμμαχία**. Η κυριαρχία του φιλελεύθερου καπιταλισμού δεν αμφισβητείται. Παρά τα προβλήματα της τρέχουσας οικονομικής κρίσης. Το σημείο συνάντησης μέσα στην κοινωνία ενός νέου συναινετικού ρεύματος είναι που αναζητείται. Ώστε να μην κινδυνεύσει η ευημερία και η ραγδαία πρόοδος που με τόσο κόπο αποκτήθηκαν. Οι Σκανδιναβοί επίσης ψάχνουν να βρούν κοινωνικά σχήματα διεξόδου από το οικονομικό τέλμα και τα δημοσιονομικά αδιέξοδα στα οποία τους οδήγησαν τόσα χρόνια σοσιαλδημοκρατικού κρατικού παρεμβατισμού. Ακόμα και στις ΗΠΑ τα δύο τρις δολάρια που έριξε μάλλον απερίσκεπτα η διοίκηση Ομπάμα στις αγορές έχουν προκαλέσει ισχυρότατους προβληματισμούς. Και, συνακόλουθα, ισχυρότατες επικριτικές φωνές. Ολοι ομολογούν πως οι λύσεις δεν βρίσκονται σε μιάς άτακτης μορφής κρατισμό. Και στον σοσιαλδημοκρατικό χώρο έχουν βέβαια υπάρξει κινήσεις ανανέωσης κι αναζήτησης καινούργιων πολιτικών. Τα αποτελέσματα όμως μέχρι τώρα δεν υπήρξαν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά. Σημαντικότερη είναι η δουλειά του Richard Wilkinson και της Kate Picket που επιμένουν πως η ύπαρξη σοβαρών ανισοτήτων προκαλεί προβλήματα στον τομέα της υγείας, οδηγεί σε αύξηση της εγκληματικότητας, διευρύνει την άσκηση βίας και υποβιβάζει το επίπεδο της παιδείας***. Eίναι οι εισοδηματικές διαφορές που προκαλούν τα προβλήματα αυτά, επιμένουν οι συγγραφείς, και όχι τόσο η ύπαρξη φτώχειας. Από πουθενά όμως δεν προκύπτει πως η περισσότερη ισότητα, μέσω

6 μεγάλης φορολογίας βέβαια, θα βελτιώσει όλους αυτούς τους κοινωνικούς δείκτες. Όπως σωστά επισημαίνει ο καθηγητής Julian LaGrand του London Schoolof Economics σε σχετικό του σημείωμα στο περιοδικό Prospect ( Is inequality to blame for all social ills?. Μάιος 2009), σε μια τέτοια περίπτωση η διεθνής οικονομική κρίση θα έχει σημαντικότατες θετικές(!) επιπτώσεις. ιότι χτυπώντας κυρίως τα μεγάλα και μεσαία εισοδήματα θα γεφυρώσει πολλές ανισότητες. Κι έτσι «θα βελτιωθεί η υγεία, θα γίνει καλύτερη η παιδεία, θα μειωθούν οι γεννήσεις από ανήλικα κορίτσια, θα υπάρξει λιγότερη βία, λιγότερες κοινωνικές αδικίες και μεγαλύτερη κοινωνική κινητικότητα προς τα επάνω»!! Μέσα σε όλα αυτά όμως η ελληνική αφασία είναι πραγματικά μοναδική. Η Ελλάδα δεν βρίσκεται στα όρια της κατάρρευσης από την κρίση των διεθνών χρηματαγορών. Αλλά από τα χρέη που δημιούργησε η εκτεταμένη εξαγορά από τις κυβερνήσεις, για δεκαετίες ολόκληρες, ανθρώπων, ψήφων, κοινωνικών ομάδων και συλλογικών συνειδήσεων. Με χρήματα δανεικά που η οικονομία μας ούτε διέθετε ούτε και ήταν δυνατόν ποτέ να ξεπληρώσει. Το φάσμα της παρακμής και της μακρόχρονης περιθωριοποίησης είναι λοιπόν απόλυτα υπαρκτό. Ευλογώντας τα γένια μας, προωθώντας μετριότητες και επιβραβεύοντας μωροφιλόδοξους κοινωνικούς αναρριχητές υπονομεύουμε την χώρα. Και διαγράφουμε το μέλλον των παιδιών μας. Ο τόμος αυτός λοιπόν συνιστά μια κραυγή αγωνίας. Γι αυτά που συμβαίνουν αλλά και για εκείνα που μας περιμένουν. εν είναι όμως μοναχά μια συλλογή κριτικών σκέψεων και παράθεσης προβλημάτων και αδυναμιών. Αποτελεί και προσπάθεια παράθεσης προτάσεων και λύσεων. Πάντα όμως έξω από το κυρίαρχο ρεύμα της αδράνειας και του σύγχρονου νεοελληνικού ωχαδερφισμού. Κόντρα συνέχεια στο ρεύμα. Συνιστά έναν οδηγό αντιμετώπισης των αδιεξόδων. εν αποτελεί όμως παρά μια μοναχική φωνή. Για να αλλάξει πορεία ο τόπος απαιτείται δραματική γενική αφύπνιση. Οι μεμονωμένες φωνές να μετατραπούν σε εκκωφαντική πλημμυρίδα ανατροπής του κατεστημένου. Σε ένα πραγματικό καταρράκτη αντίθετων ρευμάτων. Μόνο ανατροπή των συνηθισμένων μπορεί να ανοίξει τον δρόμο προς τα εμπρός. *Βλ. Leszek Balcerowicz, This has not been a pure failure of markets, The Financial Times, 13 Μαίου 2009 ** Βλ. κυρίως τα κείμενα του Simon Lee στο Simon Lee and Matt Beach, The Conservatives Under David Cameron: Built to Last?. Palgrave, 2009 ***The Spirit Level. Allen Lane, 2009

7 1. ΕΧΟΥΜΕ ΤΕΛΙΚΑ ΜΕΛΛΟΝ; Είναι γεγονός πλέον πως οι λεγόμενοι ταγοί της ελληνικής κοινωνίας συνιστούν κίνδυνο για τον τόπο. Πολιτικές ηγεσίες, δημοσιογράφοι, σχολιαστές και αναλυτές (με λίγες εξαιρέσεις βέβαια πάντοτε) δείχνουν να μην καταλαβαίνουν την κατάσταση της χώρας και τα αδιέξοδα που αντιμετωπίζει. Συνακόλουθα παρασύρουν πολύ κόσμο σε αντιλήψεις εξωπραγματικές και σε συμπεριφορές που δείχνουν να αγνοούν τους κινδύνους που μας περιστοιχίζουν. Η κυβέρνηση έχει εκτιμήσει, σωστά η λάθος δεν έχει σημασία τώρα πλέον, πως η επιλογή του Μνημονίου ήταν ο μοναδικός δρόμος για να μην χρεοκοπήσει η χώρα και να μην διαλυθεί ολοκληρωτικά η οικονομία μας. Με βάση το σκεπτικό αυτό έγινε (έγινε πράγματι;) μιά διαπραγμάτευση με τους εκπροσώπους των δανειστών μας και συμφωνήθηκε μιά πολιτική που οφείλουμε να ακολουθήσουμε για να μπορούμε να χρηματοδοτηθούμε. Η συμφωνία αυτή εγκρίθηκε από την κυβέρνηση κι έγινε νόμος του κράτους με την ψήφο της ελληνικής Βουλής. Τώρα βλέπουμε πως η Υπουργός Εργασίας διαφωνεί με όρους του Μνημονίου και κατηγορεί τους δανειστές για επιμονή σε ανεδαφικές πολιτικές. Η Υπουργός μπορεί να έχει δίκιο η και άδικο. εν ενδιαφέρει αυτό όμως τώρα. Γιατί όμως δέχθηκε τους σχετικούς όρους όταν συμφωνήθηκε το πλαίσιο συνεργασίας ανάμεσα στην Ελλάδα και τους δανειστές της; Που ήταν στη διάρκεια των υποτιθέμενων διαπραγματεύσεων; Σε τελευταία ανάλυση, γιατί ψήφισε στη Βουλή μιά πολιτική που θεωρεί αναποτελεσματική και ίσως και επικίνδυνη; Και ο πρωθυπουργός από την άλλη μεριά φέρεται ενοχλημένος. Αλλά ταυτόχρονα επιδιώκει, κατά δημοσιογραφικές πληροφορίες που δεν διαψεύδονται όμως, μιά συμβιβαστική λύση ανάμεσα στην Υπουργό και τους δανειστές μας. ηλαδή στην κυβέρνηση αυτή, σε μιά τόσο κρίσιμη φάση για τις τύχες του τόπου, ποιός ακριβώς αποφασίζει; Είναι δυνατόν Υπουργός ανοιχτά και δημόσια να αμφισβητεί την ακρογωνιαία στρατηγική του τόπου και να παραμένει στη θέση του; Ποιές αγορές, ποιοί πιστωτές και ποιοί, σε τελευταία ανάλυση, επενδυτές θα δείξουν εμπιστοσύνη σε μιά χώρα της οποίας η κυβέρνηση με κάθε τρόπο επιδιώξει να αποδείξει πως δεν έχει συνοχή, δεν έχει μπούσουλα και δεν ξέρει που ακριβώς επιθυμεί να οδηγήσει την χώρα. Από την άλλη μεριά του λόφου τα πράγματα είναι ελαφρώς χειρότερα. Πολιτικοί μαθητευόμενοι μάγοι που εκπέμπουν απειρία και ελαφρότητα αντιστρατεύονται μιά πολιτική που είτε δεν καταλαβαίνουν είτε δεν ενδιαφέρονται στα σοβαρά να καταλάβουν. Και προτείνουν εναλλακτικές λύσεις που από τα πράγματα δεν μπορούν να σταθούν σε επίπεδο κάποιας σοβαρής κριτικής. Από την πρόταση να διορισθούν όλοι οι άνεργοι στο

8 δημόσιο της θεωρητικά μετριοπαθέστερης Αριστεράς μέχρι την ανυπακοή στους νόμους του κράτους που εκπέμπει το ΚΚΕ (απαιτώντας όμως ταυτόχρονα συμμόρφωση στους νόμους του αστικού κράτους του «ταξικού εχθρού» - του κεφαλαίου δηλ. σε κάθε περίπτωση) η Αριστερά δείχνει να κινείται σε ένα δικό της κόσμο. Την «φιλελεύθερη» Ν εκπροσωπεί συχνά σε ΜΜΕ κομματικός της αξιωματούχος που, φορτώνοντας κρατικούς φορείς της υπουργικής του εποπτείας με εκατοντάδες εκλογείς του, δεν δίστασε να υπερηφανευθεί σε εφημερίδα της περιοχής του πως κατόρθωσε να σπάσει επιτέλους το μονοπώλιο του...κράτους των Αθηνών στις προσλήψεις! Ενώ η παράταξή του στο σύνολό της επιμένει σε λύσεις μαγική εικόνα για την κρίση. Που αν πράγματι υπήρχαν, οι εκφραστές τους θα μπορούσαν ευκολότερα να διεκδικήσουν το Νόμπελ οικονομίας παρά κάποιον ελληνικό κυβερνητικό θώκο. Εύλογα οι πολίτες νοιώθουν ανασφαλείς. Ο κίνδυνος της κατάρρευσης κάτω από ηγεσίες αδύναμες να καταστρώσουν κάποιο σχέδιο διάσωσης η έστω επιβίωσης πανικοβάλλει τους πάντες. Και το γενικότερο πλαίσιο της ενημέρωσης δεν συμβάλλει στην εκτόνωση αυτών των φόβων. Οι ανακρίβειες και οι ασχετότητες που γράφονται και ακούγονται είναι απερίγραπτες. Για κάποιους για όλα φταίει το ευρώ, που είναι κατασκεύασμα «νεοφιλελεύθερων εγκεφάλων». Ολοι αυτοί δεν έχουν ακούσει προφανώς τίποτα για κάποια Μάργκαρετ Θάτσερ, πρώην Πρωθυπουργό της Βρετανίας, και φανατικό έχθρό του Μάαστριχ και του ενιαίου ευρωπαικού νομίσματος. Που επηρέασε ώστε τελικά η χώρα της να μείνει τελικά έξω από την ευρωζώνη. Ούτε βέβαια και τον Μίλτον Φρήντμαν έχουν ακούσει που για χρόνια προειδοποιούσε πως για την Ευρώπη το ενιαίο νόμισμα θα ήταν πραγματική καταστροφή. Εκτός πια κι αν αυτοί δεν ήσαν νεοφιλελεύθεροι, αλλά...σοσιαλιστές!! Ηρθε όμως και η περίπτωση της Ιρλανδίας για να διευκολύνει όσους επιμένουν να αναζητούν σωσίβια για τις ξεδοντιασμένες αριστερές τους επιλογές. εν ήταν το θαύμα της ελεύθερης αγοράς η Ιρλανδία, επιχαίρουν; Να, τώρα, κι αυτή κατέρρευσε. Μόνο που στην Ιρλανδία δεν κατέρρευσε το κράτος. Χρεοκόπησαν οι Τράπεζες. Που είχαν φορτωθεί στο ενεργητικό τους αμερικανικά ομόλογα. Κι όταν εκεί κατέρρευσε το τραπεζικό σύστημα βρέθηκαν και οι Ιρλανδικές Τράπεζες με τεράστια ανοίγματα. Ενώ η ιδιωτική οικονομία εξακολουθεί να είναι πανίσχυρη. Που η κυβέρνηση κακώς - χρεώθηκε υπερβολικά για να τα καλύψει... Το όπλο της Ιρλανδίας είναι οι χαμηλοί συντελεστές φορολογίας που έχει. Και που έχουν δυναμώσει τρομερά την ιδιωτική της οικονομία. Αυτούς τους συντελεστές στοχεύουν να μεγαλώσουν οι κρατιστές του Γαλλο-Γερμανικού άξονα. Γι αυτό κι επιμένουν να αναλάβουν την «διάσωση» της χώρας. Ο θεός να μας σώσει λοιπόν έτσι, και με αυτούς, που πάμε!!

9 ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ

10 1. ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ Η οικονομική κρίση που έχει χτυπήσει χρηματιστήρια, επενδυτικές Τράπεζες και οργανισμούς παροχής στεγαστικών δανείων στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη έχει ορισμένα περίεργα χαρακτηριστικά. Ενώ εκ πρώτης όψεως οι πάντες πανικοβάλλονται και οι απλοί καταθέτες αισθάνονται από νευρικότητα μέχρι και απόλυτη ανασφάλεια κάποια στοιχεία της κρίσης κάνουν ανθρώπους έμπειρους και διορατικούς να σηκώνουν τα φρύδια. Πως μπορούμε να μιλάμε για μεγάλη οικονομική κρίση που οδηγεί το τραπεζικό σύστημα σε κατάρρευση, και την ίδια ώρα τράπεζες να συγκρούονται για το δικαίωμα εξαγοράς χρεοκοπημένων πιστωτικών ιδρυμάτων; Το είδαμε αυτό να συμβαίνει στις ΗΠΑ, όπου Wells Fargo και Citigroup ήρθαν σχεδόν στα χέρια για το δικαίωμα εξαγοράς της Wachovia. Κάτι παρόμοιο παρατηρήθηκε και στην περίπτωση της Fortis σε Βέλγιο και Ολλανδία. Οπου οι εκεί κυβερνήσεις αρνήθηκαν να την αφήσουν να εξαγορασθεί από Γαλλικές Τράπεζες, προτιμώντας να την σώσουν με χρήματα των φορολογουμένων. Οι φήμες μάλιστα λένε πως και οι αμερικανικές αρχές απέρριψαν προσφορές από την Κίνα για την Lehman Brothers και κάποια άλλα πιστωτικά ιδρύματα. Είναι δυνατόν να είναι πραγματικά τόσο βαθιά η κρίση και επιλογές οικονομικού εθνικισμού να αποτρέπουν τις δυνάμεις της αγοράς να λειτουργήσουν με την παραδοσιακή τους αποτελεσματικότητα; Γιατί, από την άλλη μεριά, βαθαίνει η κρίση, ιδιαίτερα στα χρηματιστήρια, ενώ οι εμπορικές τράπεζες δείχνουν να είναι ανέπαφες και οι βασικοί δείκτες της οικονομίας που συνήθως επηρεάζονται άμεσα από τις όποιες οικονομικές αναταραχές τα επιτόκια δηλ. και η ανεργία δεν έχουν δείξει να έχουν επικίνδυνα ανοδικές τάσεις; Το μόνο συγκεκριμένο αποτέλεσμα της προβαλλόμενης υστερίας είναι το τεράστιο πακέτο διάσωσης που ενέκρινε το αμερικανικό Κογκρέσο. Και που στοχεύει βέβαια στις τσέπες των παλιών συντρόφων του κ. Πόλσον από την Wall Street. Με τα χρήματα αυτά οι επενδυτικές τράπεζες, που πήραν και τα απίστευτα ρίσκα, θα πουλήσουν σχετικά υψηλά το ενεργητικό τους στο αμερικανικό δημόσιο και τα αφεντικά τους θα προσγειωθούν σχετικά ομαλά. Σε αντίθεση βέβαια με τους φορολογούμενους και τις αγορές που θα συνταραχθούν από τις συνέπειες της γιγαντιαίας αυτής κρατικής παρέμβασης. Βέβαια η κρίση εμπιστοσύνης ανάμεσα σε Τράπεζες είναι σοβαρή. Όσοι έχουν μαζέψει χρήματα αρνούνται να δανείσουν. Η συνακόλουθη έλλειψη ρευστότητας ιδιαίτερα μάλιστα μετά την απίστευτη δημόσια παρέμβαση στην οικονομία που σημειώθηκε στις ΗΠΑ με το γιγαντιαίο πακέτο Πόλσον που λειτούργησε για την διάσωση των managers της Wall Street και μόνο θα τραβήξει στην κρίση και πολλές Εμπορικές Τράπεζες. Και πιθανότατα θα πανικοβάλει ακόμα περισσότερο τους πολίτες. Κρατική παρέμβαση λοιπόν, το τέλος της οικονομίας της αγοράς και πρόκληση απίστευτης οικονομικής αναστάτωσης. Από την άλλη πλευρά του λόφου μπορεί να διακρίνει κανείς πως οι

11 πραγματικά χαμένοι των εξελίξεων είναι η Κινεζική οικονομία, που έχασε αγορές, αλλά και μεγάλο μέρος της αξίας των συναλλαγματικών της αποθεμάτων, αλλά και η Ρωσία με τα σκαμπανεβάσματα του χρηματιστηρίου της Μόσχας και την κάθετη πτώση της τιμής πολλών πρώτων υλών. Η γενικότερη διεθνής οικονομική ανακατανομή δεν ζημιώνει τελικά τόσο πολύ τους πατρίκιους του αμερικανικού κατεστημένου. Περισσότερο επιδρά στους ανταγωνιστές τους και τους προσγειώνει ανώμαλα σε μια καινούργια παγκόσμια οικονομική πραγματικότητα. Είναι φανερό, με άλλα λόγια, πως ο στρατηγικός στόχος κάποιων γεωπολιτικών επιδιώξεων βάρυνε περισσότερο στις τελικές αποφάσεις από την όποια οικονομική αναστάτωση. Υπάρχει όμως και ένα ιδιαίτερα ελληνικό χαρακτηριστικό στο ανησυχητικό κλίμα των ημερών. Ενώ ο κόσμος συγκλονίζεται και οι πολίτες ανησυχούν για τις καταθέσεις τους και την αυριανή τους οικονομική πορεία η κυβέρνηση δείχνει να ζει στον κόσμο της. Και με το Προσχέδιο Προϋπολογισμού που κατέθεσε στην Βουλή επιβάλλει καινούργιες φορολογικές επιβαρύνσεις. Αντί να ανακουφίσει τους αγχωμένους πολίτες τους φορτώνει με νέα προβλήματα και εν δυνάμει αδιέξοδα. Όταν κάποιος χάνει από παντού, το τελευταίο που περιμένει είναι το κράτος να εμφανισθεί για να του δώσει την χαριστική βολή!!! Αν το Υπ. Οικονομικών ενδιαφέρεται πράγματι για την αντιμετώπιση της φοροδιαφυγής αν και κάτω από τις ελληνικές δημοσιονομικές συνθήκες σύντομα η φορο-αποφυγή θα φαντάζει εθνικό καθήκον θα μπορούσε να προχωρήσει σε ένα πείραμα. Θα φρόντιζε να ελέγξει τις φορολογικές δηλώσεις όσων κατήγγειλαν πως έχασαν εκατομμύρια στην Ελλάδα από τους τίτλους έκδοσης της Lehman Brothers. Πιθανότατα θα ανακάλυπτε λαβράκια. Οι περισσότεροι ίσως δηλώνουν σαν εισόδημα ασήμαντα πραγματικά ποσά. Και ίσως να διέλυε κι ένα αρκετά διαδεδομένο νεοελληνικό μύθο. Πόσοι άραγε από τους επενδυτές των ειδικών αυτών ομολόγων, σύμφωνα με την φορολογική τους δήλωση, βρίσκονται κάτω από το επίσημο «όριο της φτώχειας»;

12 2. Η ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ Αν και αναμενόμενες, οι επιθέσεις αναγνωστών του «Κ», και ιδιαίτερα πολλών ανώνυμων συνδρομητών του ηλεκτρονικού του μπλόγκ, είναι σίγουρο πως δεν μπορούν να αφήσουν κάποιον αδιάφορο. Ισχυρισμοί πως η εξήγηση των αιτίων της οικονομικής κρίσης, πέραν από τις ευκολοχώνευτες πλέον απόψεις των γνωστών αναλυτών περί νεοφιλελεύθερης συμφοράς, αποτελεί προιόν δογματικής δυσκαμψίας με βρίσκουν βέβαια εντελώς αντίθετο. Προφανώς, πολιτικός ρεαλισμός και ιδεολογική ευκαμψία είναι, για τους απόφοιτους «ανθρωπιστικών σπουδών» των τμημάτων ταχείας εκμάθησης της πάλαι ποτέ κραταιάς ΚΝΕ, η αβασάνιστη προσχώρηση των μέχρι πρόσφατα υποστηρικτών της οικονομίας της αγοράς στο κάλεσμα μετάνοιας των θριαμβολογούντων σήμερα αντιπάλων της. Μόνο που ελάχιστοι τέτοιοι, στην Ελλάδα τουλάχιστον. υπήρξαν. Ο κρατισμός στον τόπο μας υπήρξε πάντοτε πλειοψηφικό ρεύμα. Και οι αντίπαλοί του, συνθλιβόμενοι, εξοβελίζονταν στο πολιτικό περιθώριο. Οποιες συνέπειες λοιπόν χτυπήσουν την Ελλάδα από τις σημερινές παγκόσμιες εξελίξεις θα έχουν σαν σημείο εκκίνησης τις αναχρονιστικές οικονομικές μας δομές, τον απίστευτο συντηρητισμό της ελληνικής κοινωνίας και την εμμονή στην διατήρηση θεσμών και τακτικών από χρόνια ξεπερασμένων και επικίνδυνων. Σε μια χώρα που πάνω από το 60% της οικονομικής δραστηριότητας ελέγχεται ακόμη από το δημόσιο είναι τουλάχιστον τραγελαφικό να συζητά κάποιος για νεοφιλελεύθερες πρακτικές που μας άφησαν δήθεν απροστάτευτους μπροστά στις επερχόμενες καινούργιες δυσκολίες. Όμως η κριτική των αντιπάλων της οικονομίας της αγοράς, πολλές φορές προσβλητική πίσω από το τείχος της ανωνυμίας, εστιάζεται κατά κύριο λόγο στα αίτια της κρίσης. εν πρόκειται βέβαια να επανέλθω στα επιχειρήματα που έχω συχνά τον τελευταίο καιρό εκθέσει. Θα σταθώ μοναχά σε δύο σημεία. Πάνω στα οποία οικοδομείται η αντίδραση εναντίον όσων τολμούν να αντισταθούν στο τσουνάμι του απερίσκεπτου νέο-κρατισμού που τις τελευταίες εβδομάδες παντού κυριαρχεί. Το ένα έχει να κάνει με τις νεοφιλελεύθερες, υποτίθεται, πρακτικές της κυβέρνησης Μπούς στις ΗΠΑ που οδήγησαν δήθεν τον κόσμο στο χείλος του γκρεμού! Πως ευθύνεται η οικονομική πολιτική της τελευταίας αμερικανικής κυβέρνησης για τα σημερινά σοβαρά οικονομικά αδιέξοδα θα ήμουνα ο τελευταίος που θα το αρνιόταν. Πως η πολιτική της όμως ήταν αφοσιωμένη σε αρχές μιας «κάτω τα χέρια» από τις αγορές συμπεριφοράς, έχω σοβαρότατες αντιρρήσεις. Ο Μπούς εξελέγη στο Προεδρικό αξίωμα όχι σαν γνήσιος εκπρόσωπος ενός φιλελευθερισμού της αγοράς. Το πολιτικό του προφίλ εξέφραζε τον λεγόμενο «συμπονετικό καπιταλισμό» (compassionate capitalism). Μια πολιτική προτεραιοτήτων δηλ. για την φροντίδα των ασθενέστερων οικονομικά τμημάτων της κοινωνίας. ίχως τον παραμικρό δισταγμό για την χρησιμοποίηση του βραχίονα του δημοσίου για την υλοποίηση των όποιων διακηρυγμένων στόχων.

13 Η πρακτική της κυβέρνησης Μπούς δεν διέψευσε τους πρώιμους επικριτές της. Με την εξαίρεση της μείωσης των φορολογικών συντελεστών σε κανένα άλλο τομέα η κυβέρνηση Μπούς δεν προώθησε μέτρα ανοίγματος της οικονομίας. Τοποθέτησε υψηλούς προστατευτικούς δασμούς για να εμποδίσει τις όποιες ανταγωνιστικές εισαγωγές, μεγάλωσε τις δημόσιες δαπάνες και συνακόλουθα τα κρατικά ελλείμματα, διευκόλυνε τα στεγαστικά δάνεια δίχως εγγυήσεις για να οικοδομήσει την λεγόμενη «κοινωνία των ιδιοκτητών» (ownership society) κι αύξησε τις επιδοτήσεις σε γεωργία και βιομηχανία. εν ξεχνάω πηχυαίους τίτλους ελληνικών εντύπων που, αναφερόμενοι στην οικονομική πολιτική της νέας ακόμη τότε αμερικανικής κυβέρνησης, πανηγύριζαν για το τέλος του νεοφιλελευθερισμού και για την «επιστροφή του κράτους». Τώρα βέβαια φροντίζουν εύλογα να ξεχνούν τους τότε διθυράμβους. Γιατί τότε η οικονομική κατάρρευση δεν θα οφείλεται στον «καταραμένο» νεοφιλελευθερισμό αλλά στην δημόσια παρέμβαση. Τουλάχιστον μισή ντουζίνα βιβλία εδώ και αρκετά χρόνια επέμεναν στην κριτική τους για την κρατικίστικη και μελλοντικά επικίνδυνη - στροφή της κυβέρνησης Μπούς. Πιο χαρακτηριστικά ανάμεσά τους ήσαν τα ακόλουθα: Leviathan on the Right: How Big-Government Conservativism Brought Down the Republican Revolution του Michael D. Tanner, The Republican Revolution 10 Years Later: Smaller Government or Business as Usual? του Chris Edwards, Conservatives Betrayed: How George W. Bush and Other Big Government Republicans Hijacked the Conservative Cause του Richard A. Viguerie, Buck Wild: How Republicans Broke the Bank and Became the Party of Big Government του Stephen A. Slivinski και το Impostor: How George W. Bush Bankrupted America... του Bruce Bartlett. Το δεύτερο σημείο κριτικής πάνω στις απόψεις μου είναι περισσότερο προσωπικό και αρκετά αιχμηρό. Εχει να κάνει με ισχυρισμούς πως είμαι δογματικός, εκτός πραγματικότητας και ίσως όχι σωστά ενημερωμένος. «Κολλημένος στον κόσμο του» υποστήριξε κάποιος γράφοντας στο μπλόγκ του Κεφαλαίου. Εν τούτοις οι απόψεις μου, πως δηλ. είναι ευθύνη του παρεμβατισμού του κράτους στην οικονομία μέσω των Τραπεζών Φάννυ Μέη και Φρέντυ Μάκ και του πακέτου Πόλσον, η έκρηξη των οικονομικών προβλημάτων και το ασυγκράτητο βάθεμα της κρίσης, δεν είναι μοναχικές. Τις συμμερίζονται επώνυμοι επιστήμονες και πολιτικοί από όλο τον κόσμο. Που είχαν έγκαιρα προειδοποιήσει για τις επιπτώσεις των διαφόρων κυβερνητικών πακέτων παρέμβασης στις αγορές. Τουλάχιστον 167 μέλη του αμερικανικού Κογκρέσου επέμειναν μέχρι τέλους στην καταψήφιση των προτάσεων του κ. Πόλσον. Κορυφαίοι πολέμιοι των προτάσεων Πόλσον είναι επίσης οι διάσημοι ακαδημαικοί δάσκαλοι (Πανεπιστήμιο του Σικάγο) Γκάρυ Μπέκερ (βραβείο Νόμπελ) και Ρίτσαρντ Πόσνερ. Στο κοινό τους μπλόγκ (Becker- Posner.blogspot.com) εκθέτουν με σαφήνεια τις αντιρρήσεις τους, που απηχούν δεκάδες άλλους επιστήμονες. Ενδεικτικά επίσης να αναφερθώ στους 171 γνωστούς αμερικανούς οικονομολόγους (ανάμεσά τους καθηγητές στο Χάρβαρντ, το Γέηλ, το Σικάγο, το Τζών Χόπκινς κλπ) που δημοσίευσαν ένα κείμενο αντίθεσης στα μέτρα κρατικού παρεμβατισμού που είχαν μόλις τότε ανακοινωθεί. Ο καθηγητής επίσης της Σχολής Επιχειρησιακής Ερευνας του Πανεπ. του Σικάγο, Λουίτζι Ζινγκάλες, σε ένα εντυπωσιακό κείμενό του

14 («Why Polson Was Wrong») εξηγεί τον παραλογισμό της διάθεσης των χρημάτων των φορολογουμένων για την διάσωση των χρηματοπιστωτικών κολοσσών που καταρρέουν. Και σε άλλο άρθρο του, με τον καθηγητή Πιέτρο Βερονέζι, ( Polson s Gift ) αποκαλύπτει με γλαφυρότητα την αδικία των μέτρων και τους προνομιούχους αποδέκτες των σχετικών παρεμβάσεων. Καλή είναι η κριτική απόψεων με τις οποίες δεν συμφωνούμε. Θα πρέπει όμως να συνοδεύεται από σοβαρά επιχειρήματα και στέρεα γνώση. ιαφορετικά υποδηλώνει αδυναμία και διανοητικό πανικό. 3. ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ, ΟΧΙ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ Αν και αναμενόμενες, οι επιθέσεις αναγνωστών του «Κ», και ιδιαίτερα πολλών ανώνυμων συνδρομητών του ηλεκτρονικού του μπλόγκ, είναι σίγουρο πως δεν μπορούν να αφήσουν κάποιον αδιάφορο. Ισχυρισμοί πως η εξήγηση των αιτίων της οικονομικής κρίσης, πέραν από τις ευκολοχώνευτες πλέον απόψεις των γνωστών αναλυτών περί νεοφιλελεύθερης συμφοράς, αποτελεί προιόν δογματικής δυσκαμψίας με βρίσκουν βέβαια εντελώς αντίθετο. Προφανώς, πολιτικός ρεαλισμός και ιδεολογική ευκαμψία είναι, για τους απόφοιτους «ανθρωπιστικών σπουδών» των τμημάτων ταχείας εκμάθησης της πάλαι ποτέ κραταιάς ΚΝΕ, η αβασάνιστη προσχώρηση των μέχρι πρόσφατα υποστηρικτών της οικονομίας της αγοράς στο κάλεσμα μετάνοιας των θριαμβολογούντων σήμερα αντιπάλων της. Μόνο που ελάχιστοι τέτοιοι, στην Ελλάδα τουλάχιστον. υπήρξαν. Ο κρατισμός στον τόπο μας υπήρξε πάντοτε πλειοψηφικό ρεύμα. Και οι αντίπαλοί του, συνθλιβόμενοι, εξοβελίζονταν στο πολιτικό περιθώριο. Οποιες συνέπειες λοιπόν χτυπήσουν την Ελλάδα από τις σημερινές παγκόσμιες εξελίξεις θα έχουν σαν σημείο εκκίνησης τις αναχρονιστικές οικονομικές μας δομές, τον απίστευτο συντηρητισμό της ελληνικής κοινωνίας και την εμμονή στην διατήρηση θεσμών και τακτικών από χρόνια ξεπερασμένων και επικίνδυνων. Σε μια χώρα που πάνω από το 60% της οικονομικής δραστηριότητας ελέγχεται ακόμη από το δημόσιο είναι τουλάχιστον τραγελαφικό να συζητά κάποιος για νεοφιλελεύθερες πρακτικές που μας άφησαν δήθεν απροστάτευτους μπροστά στις επερχόμενες καινούργιες δυσκολίες. Όμως η κριτική των αντιπάλων της οικονομίας της αγοράς, πολλές φορές προσβλητική πίσω από το τείχος της ανωνυμίας, εστιάζεται κατά κύριο λόγο στα αίτια της κρίσης. εν πρόκειται βέβαια να επανέλθω στα επιχειρήματα που έχω συχνά τον τελευταίο καιρό εκθέσει. Θα σταθώ μοναχά σε δύο σημεία. Πάνω στα οποία οικοδομείται η αντίδραση εναντίον όσων τολμούν να αντισταθούν στο τσουνάμι του απερίσκεπτου νέο-κρατισμού που τις τελευταίες εβδομάδες παντού κυριαρχεί. Το ένα έχει να κάνει με τις νεοφιλελεύθερες, υποτίθεται, πρακτικές της κυβέρνησης Μπούς στις ΗΠΑ που οδήγησαν δήθεν τον κόσμο στο χείλος

15 του γκρεμού! Πως ευθύνεται η οικονομική πολιτική της τελευταίας αμερικανικής κυβέρνησης για τα σημερινά σοβαρά οικονομικά αδιέξοδα θα ήμουνα ο τελευταίος που θα το αρνιόταν. Πως η πολιτική της όμως ήταν αφοσιωμένη σε αρχές μιας «κάτω τα χέρια» από τις αγορές συμπεριφοράς, έχω σοβαρότατες αντιρρήσεις. Ο Μπούς εξελέγη στο Προεδρικό αξίωμα όχι σαν γνήσιος εκπρόσωπος ενός φιλελευθερισμού της αγοράς. Το πολιτικό του προφίλ εξέφραζε τον λεγόμενο «συμπονετικό καπιταλισμό» (compassionate capitalism). Μια πολιτική προτεραιοτήτων δηλ. για την φροντίδα των ασθενέστερων οικονομικά τμημάτων της κοινωνίας. ίχως τον παραμικρό δισταγμό για την χρησιμοποίηση του βραχίονα του δημοσίου για την υλοποίηση των όποιων διακηρυγμένων στόχων. Η πρακτική της κυβέρνησης Μπούς δεν διέψευσε τους πρώιμους επικριτές της. Με την εξαίρεση της μείωσης των φορολογικών συντελεστών σε κανένα άλλο τομέα η κυβέρνηση Μπούς δεν προώθησε μέτρα ανοίγματος της οικονομίας. Τοποθέτησε υψηλούς προστατευτικούς δασμούς για να εμποδίσει τις όποιες ανταγωνιστικές εισαγωγές, μεγάλωσε τις δημόσιες δαπάνες και συνακόλουθα τα κρατικά ελλείμματα, διευκόλυνε τα στεγαστικά δάνεια δίχως εγγυήσεις για να οικοδομήσει την λεγόμενη «κοινωνία των ιδιοκτητών» (ownership society) κι αύξησε τις επιδοτήσεις σε γεωργία και βιομηχανία. εν ξεχνάω πηχυαίους τίτλους ελληνικών εντύπων που, αναφερόμενοι στην οικονομική πολιτική της νέας ακόμη τότε αμερικανικής κυβέρνησης, πανηγύριζαν για το τέλος του νεοφιλελευθερισμού και για την «επιστροφή του κράτους». Τώρα βέβαια φροντίζουν εύλογα να ξεχνούν τους τότε διθυράμβους. Γιατί τότε η οικονομική κατάρρευση δεν θα οφείλεται στον «καταραμένο» νεοφιλελευθερισμό αλλά στην δημόσια παρέμβαση. Τουλάχιστον μισή ντουζίνα βιβλία εδώ και αρκετά χρόνια επέμεναν στην κριτική τους για την κρατικίστικη και μελλοντικά επικίνδυνη - στροφή της κυβέρνησης Μπούς. Πιο χαρακτηριστικά ανάμεσά τους ήσαν τα ακόλουθα: Leviathan on the Right: How Big-Government Conservativism Brought Down the Republican Revolution του Michael D. Tanner, The Republican Revolution 10 Years Later: Smaller Government or Business as Usual? του Chris Edwards, Conservatives Betrayed: How George W. Bush and Other Big Government Republicans Hijacked the Conservative Cause του Richard A. Viguerie, Buck Wild: How Republicans Broke the Bank and Became the Party of Big Government του Stephen A. Slivinski και το Impostor: How George W. Bush Bankrupted America... του Bruce Bartlett. Το δεύτερο σημείο κριτικής πάνω στις απόψεις μου είναι περισσότερο προσωπικό και αρκετά αιχμηρό. Εχει να κάνει με ισχυρισμούς πως είμαι δογματικός, εκτός πραγματικότητας και ίσως όχι σωστά ενημερωμένος. «Κολλημένος στον κόσμο του» υποστήριξε κάποιος γράφοντας στο μπλόγκ του Κεφαλαίου. Εν τούτοις οι απόψεις μου, πως δηλ. είναι ευθύνη του παρεμβατισμού του κράτους στην οικονομία μέσω των Τραπεζών Φάννυ Μέη και Φρέντυ Μάκ και του πακέτου Πόλσον, η έκρηξη των οικονομικών προβλημάτων και το ασυγκράτητο βάθεμα της κρίσης, δεν είναι μοναχικές. Τις συμμερίζονται επώνυμοι επιστήμονες και πολιτικοί από όλο τον κόσμο. Που είχαν έγκαιρα προειδοποιήσει για τις επιπτώσεις των διαφόρων κυβερνητικών πακέτων παρέμβασης στις αγορές. Τουλάχιστον 167 μέλη του αμερικανικού Κογκρέσου επέμειναν μέχρι τέλους στην καταψήφιση των

16 προτάσεων του κ. Πόλσον. Κορυφαίοι πολέμιοι των προτάσεων Πόλσον είναι επίσης οι διάσημοι ακαδημαικοί δάσκαλοι (Πανεπιστήμιο του Σικάγο) Γκάρυ Μπέκερ (βραβείο Νόμπελ) και Ρίτσαρντ Πόσνερ. Στο κοινό τους μπλόγκ (Becker- Posner.blogspot.com) εκθέτουν με σαφήνεια τις αντιρρήσεις τους, που απηχούν δεκάδες άλλους επιστήμονες. Ενδεικτικά επίσης να αναφερθώ στους 171 γνωστούς αμερικανούς οικονομολόγους (ανάμεσά τους καθηγητές στο Χάρβαρντ, το Γέηλ, το Σικάγο, το Τζών Χόπκινς κλπ) που δημοσίευσαν ένα κείμενο αντίθεσης στα μέτρα κρατικού παρεμβατισμού που είχαν μόλις τότε ανακοινωθεί. Ο καθηγητής επίσης της Σχολής Επιχειρησιακής Ερευνας του Πανεπ. του Σικάγο, Λουίτζι Ζινγκάλες, σε ένα εντυπωσιακό κείμενό του («Why Polson Was Wrong») εξηγεί τον παραλογισμό της διάθεσης των χρημάτων των φορολογουμένων για την διάσωση των χρηματοπιστωτικών κολοσσών που καταρρέουν. Και σε άλλο άρθρο του, με τον καθηγητή Πιέτρο Βερονέζι, ( Polson s Gift ) αποκαλύπτει με γλαφυρότητα την αδικία των μέτρων και τους προνομιούχους αποδέκτες των σχετικών παρεμβάσεων. Καλή είναι η κριτική απόψεων με τις οποίες δεν συμφωνούμε. Θα πρέπει όμως να συνοδεύεται από σοβαρά επιχειρήματα και στέρεα γνώση. ιαφορετικά υποδηλώνει αδυναμία και διανοητικό πανικό. 4. ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΚΡΑΤΙΣΜΟΣ: ΠΩΣ ΞΕΚΙΝΗΣΕ Η ΚΡΙΣΗ εν είναι εύκολο μέσα στον ορυμαγδό των κραυγών για τις ευθύνες του ανεξέλεγκτου καπιταλισμού να επισημάνει κανείς με φωνή ήρεμη και λογική τις ευθύνες για τα αίτια αλλά και την εξέλιξη της κρίσης. Θα το πώ λοιπόν ευθέως: η κρίση υπήρξε προιόν ενός ανεξέλεγκτου και συνάμα λαικίστικου κρατισμού. Ο Φρίντμαν λοιπόν δεν αποδείχθηκε λανθασμένος. Και όπως είχε γράψει, εξασφαλίζοντας έτσι την διεθνή επιστημονική αλλά και πολιτική αναγνώριση, για το 30 πως η κρίση υπήρξε προιόν κρατικής παρέμβασης το ίδιο φαίνεται να συμβαίνει και τώρα. Το πρόβλημα ξεκίνησε στις ΗΠΑ με τα στεγαστικά θαλασσοδάνεια. Που οι Τράπεζες κυρίως Φάννυ Μέη και Φρέντυ Μάκ φρόντιζαν να διοχετεύουν δίχως εξασφαλίσεις από τους δανειολήπτες. Αυτό συνέβαινε όχι λόγω απληστίας των Τραπεζών αλλά λόγω εντολών του Κογκρέσσου και των πολιτικών αρχών που είχαν ιδρύσει αυτές τις Τράπεζες και τους επέτρεπαν να λειτουργούν κάτω από τα νομικά όρια της επίσημης πιστωτικής πολιτικής. Σύμφωνα με τον καθηγητή του Χάρβαρντ Τζέφ Μάιρον «τα τελευταία 15 χρόνια τα δύο αυτά ιδρύματα αντιμετώπιζαν τεράστια πίεση από το Κογκρέσσο να διευρύνουν την αγορά των δανείων...σε όλο και πιό επισφαλή δάνεια». Το κράτος όριζε τεράστια ποσοστά των δανείων των Τραπεζών αυτών που ελέγχονταν από ειδικό κρατικό φορέα (Federal Office of Housing Enterprise Oversight) να έχει αποδέκτες πολίτες ουσιαστικά αδύναμους να αποπληρώσουν τις δανειακές τους υποχρεώσεις.

17 Ο πολιτικός στόχος της «φτηνής λαικής στέγης» οδήγησε τις Τράπεζες αυτές σε οικονομικό αδιέξοδο. Που εκδηλώθηκε καταλυτικά όταν οι τιμές των ακινήτων άρχισαν να καταρρέουν. Τα δάνειά τους όμως είχαν πακεταρισθεί σε επισφαλή ομόλογα και είχαν προωθηθεί απο επενδυτικές Τράπεζες σε διάφορα εξαιρετικά ριψοκίνδυνα χρηματο-οικονομικά σχήματα. Το αποτέλεσμα ήταν η κατάρρευση των οικιστικών δανείων να περάσει και στις επενδυτικές Τράπεζες που έβλεπαν τα επισφαλή τους ομόλογα να αποδομούνται. Μέχρι τότε η κρίση αφορούσε τις εξειδικευμένες Τράπεζες σε Στεγαστικά άνεια και σε ριψοκίνδυνες επενδύσεις. Αντί όμως οι κυβερνήσεις να αφήσουν τα ιδρύματα να καταρρεύσουν και την αγορά να ξεκαθαρίσει τα υγιή από τα αρρωστημένα πρόβατα προτίμησε την παρέμβαση με κρατικοποιήσεις και την ροή χρημάτων των φορολογουμένων. Το αποτέλεσμα ήταν η κρίση να περάσει και στα χρηματιστήρια, τις υγιείς, μέχρι τότε εμπορικές τράπεζες και τελικά στην πραγματική οικονομία. Η μεθοδολογία του Κέυνς αποδείχθηκε για μιά ακόμη φορά λαθεμένη. Η κρίση που ζούμε τώρα, και που δεν ξέρουμε πόσο ακόμη θα βαθύνει, είναι καθαρά αποτέλεσμα της βαριάς κρατικής παρέμβασης στην οικονομία. Ο Πόλσον έσωσε τους τραπεζίτες. Βούλιαξε όμως τις οικονομίες. Ο Φρίντμαν θα δυσφορεί απογοητευμένος, εκεί που βρίσκεται... εν μπορώ να κρύψω ένα αίσθημα ανακούφισης που με διακατέχει. Μια και όλοι επιμένουν πως κατέρρευσε πλέον ο νεοφιλελευθερισμός αναρωτιέμαι σε ποιόν θα φορτώνουν τώρα τις όποιες οικονομικές αδυναμίες και αδιέξοδα που έρχονται. Προφανέστατα στην παρέμβαση του κράτους. εν υπάρχει πλέον άλλη διέξοδος. Κάποιοι βέβαια θα επιχειρήσουν να ισχυρισθούν πως υπεύθυνο θα είναι το σύστημα της ελεύθερης αγοράς που τα προκάλεσε. Τα πράγματα όμως δεν είναι ακριβώς έτσι. Οι Τράπεζες που διέθεταν στην Αμερική τα στεγαστικά θαλασσοδάνεια και που τελικά κατέρρευσαν δεν ήσαν ανεξέλεγκτες. Λειτουργούσαν κάτω από την αυστηρή εποπτεία του κράτους. Οι δημόσιοι υπάλληλοι των εποπτικών οργανισμών για τις Τράπεζες είχαν περίπου διπλασιασθεί στην Αμερική. Υπάρχει στην Ουάσιγκτον η ομοσπονδιακή υπηρεσία Federal Office of Housing Enterprise Oversight με αποκλειστικό σκοπό τον έλεγχο δράσης των Τραπεζών Φάννυ Μέη και Φρέντυ Μάκ. Των δύο Τραπεζών δηλ. που κατέρρευσαν και προκάλεσαν σαν ντόμινο το όλο πρόβλημα. Αποφάσιζε το Κογκρέσο για τα δάνεια των δύο αυτών Τραπεζών, έξω και πέρα κάθε πιστωτικής λογικής, ώστε να υπάρχει "φτηνή στέγη". Mάλιστα τελευταία το Κογκρέσο και η κυβέρνηση είχαν απαιτήσει τουλάχιστον το 49% των δανείων αυτών να μην έχουν καθόλου εγγυήσεις!! Ποιός λοιπόν ευθύνεται ουσιαστικά για την κρίση; Από το 2002 ο Greenspan είχε προειδοποιήσει για την ζημιά που θα μπορούσαν να προκαλέσουν οι δύο αυτές Τράπεζες. Και γιατί δεν άφησε το κράτος τις Τράπεζες αυτές να καταρρεύσουν μαζί με τα συνεταιράκια του κ. Πόλσον τους επενδυτικούς τραπεζίτες, αλλά διοχέτευσαν τόσο φρέσκο χρήμα στις αγορές; Και τι πέτυχαν; Ποιό είναι ακριβώς το επίτευγμα της κρατικής παρέμβασης. Γιατί δεν άφησαν τις αγορές να αυτο-ρυθμισθούν;

18 Η κατάρρευση λοιπόν των επενδυτικών τραπεζών που είχαν πακετάρει τα σχετικά δάνεια σε χρηματοπιστωτικά προιόντα δεν έγινε σε μια ασύδοτη και ανεξέλεγκτη αγορά. Το κράτος ήταν πάντοτε παρόν. Αλλά αδύναμο να καταλάβει τι ακριβώς συμβαίνει κι εντελώς άχρηστο στο να ξεπεράσει τα ενδημικά του προβλήματα και να μην παρεμβαίνει λ.χ. στις Τράπεζες, επιβάλλοντας την παραχώρηση δανείων δίχως την ύπαρξη ουσιαστικών εγγυήσεων. Πριν ξεκινήσουν οι κρατικές παρεμβάσεις για την «διάσωση» των Τραπεζών το πρόβλημα εντοπιζόταν στις επενδυτικές και τις οικιστικές Τράπεζες. Ισως και στους κατόχους των άνευ εγγυήσεων δανείων και των υψηλού ρίσκου τοξικών ομολόγων. Μετά την παρέμβαση των κυβερνήσεων η κρίση ξέσπασε σε χρηματιστήρια, εμπορικές Τράπεζες και σταδιακά στην πραγματική οικονομία. Πραγματικός «θρίαμβος», δηλαδή Τα Ορια της Απόλυτης Ελευθερίας Ο αμερικανός βουλευτής Ράντ Πώλ από το Κεντάκυ προκάλεσε τον τελευταίο καιρό έντονες συζητήσεις στις ΗΠΑ με τις απόψεις που κατέθεσε για τον γενικότερο περιορισμό των κρατικών παρεμβάσεων όχι μόνο την οικονομική αλλά και στην κοινωνική ζωή. Επιμένοντας πως το κράτος δημιουργεί προβλήματα αντί να προσφέρει λύσεις ο αμερικανός βουλευτής υποστήριξε πως και ο νόμος περί ατομικών δικαιωμάτων του 1964 (Civil Rights Act) που κατήργησε τις φυλετικές κυρίως διακρίσεις αλλά και ο νόμος για την ευκολότερη εξασφάλιση στέγης (Fair Housing Act) αντί να λύσει περιέπλεξε τα προβλήματα. Ο δεύτερος νόμος βέβαια προκάλεσε ουσιαστικά την τελευταία παγκόσμια οικονομική κρίση. Αντίθετα από τους ισχυρισμούς των αντιπάλων του καπιταλισμού και της ελεύθερης οικονομίας η κρίση των στεγαστικών δανείων, απ όπου και ξεκίνησε το καταστρεπτικό οικονομικό τσουνάμι, δεν υπήρξε προιόν κρίσης του συστήματος των ελεύθερων οικονομικών συναλλαγών και του «ασύδοτου» τραπεζικού συστήματος. Προήλθε αντίθετα από την νομική υποχρέωση που είχαν οι αμερικανικές τράπεζες να χορηγούν στεγαστικά δάνεια σε πολίτες που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να τα αποπληρώσουν. Με την κατάρρευση των τιμών των ακινήτων το συνακόλουθο παλιρροιακό κύμα κλονισμού των τραπεζών ήταν αναπόφευκτο. Ο Πώλ υποστηρίζει πως και ο νόμος εναντίον των διακρίσεων δημιουργεί προβλήματα λειτουργίας της οικονομίας και της κοινωνίας διότι με τις συνακόλουθες ρυθμίσεις των «ενεργητικών πρωτοβουλιών» (affirmative action) διαστρεβλώνει την αγορά και προκαλεί σοβαρές κοινωνικές εντάσεις. Με τις ρυθμίσεις αυτές στις ΗΠΑ υποχρεώνονται οι επιχειρήσεις να προσλαμβάνουν εργαζόμενους στη βάση κάποιας φυλετικής ισορροπίας. Υπάρχουν δηλ. φυλετικές ποσοστώσεις στο είδος των εργαζομένων που θα μπορούν να προσληφθούν. Αν έχει κλείσει λ.χ ο αριθμός των λευκών εργαζομένων που μια εταιρία δικαιούται να απασχολεί θα πρέπει υποχρεωτικά στην συνέχεια να προσλάβει μαύρους. Αν και πράγματι δημιουργούνται ζητήματα λειτουργικότητας ορισμένες φορές στις επιχειρήσεις, ο νόμος για τα ατομικά δικαιώματα έχει κατορθώσει

19 στις ΗΠΑ να εγκαθιδρύσει μια ισορροπημένη κοινωνία των πολιτών. Η αντίληψη πως θα έπρεπε η αγορά κι όχι ο νόμος να τιμωρεί τις διακρίσεις και τις εξαιρέσεις έχει δείξει η ίδια η ζωή πως δεν είχε αποδώσει. Η απαγόρευση εισόδου των μαύρων σε εστιατόρια, μπάρ και μαγαζιά δεν έδειχνε να μπορεί να αντιμετωπισθεί από τους μηχανισμούς της αγοράς. Σε μια εποχή βέβαια που ακόμη οι μαύροι ήσαν εισοδηματικά πολύ χαμηλά και δεν μπορούσαν να τιμωρήσουν του ρατσιστές με την δύναμη του πορτοφολιού τους. Κάτι που ενδεχόμενα να μπορούσαν να το κάνουν σήμερα. Θα είχαν όμως την κατάλληλη οικονομική δυνατότητα σήμερα αν δεν είχε μεσολαβήσει ο νόμος για τα ατομικά δικαιώματα; Εκεί όμως που οι επικριτές του Ράντ Πώλ δεν φαίνεται να έχουν δίκιο είναι στο επιχείρημά τους πως δίχως την παρέμβαση του κράτους δεν θα είχε καταργηθεί η δουλεία (N.Y. Times, 21 Μαίου 2010). Όπως εξήγησε ο καθηγητής Donald J. Boudreaux σε επιστολή του (Capitalism, Slavery, and the State, N.Y. Times, 22 Mαίου 2010) ο βιομηχανικός καπιταλισμός oδήγησε στην κατάργηση της δουλείας, κι όχι ο αχρείαστος αμερικανικός εμφύλιος πόλεμος. Κύρια, διότι αυτός επιβάλλει την δημιουργικότητα, την πρωτοβουλία και την σωστή κρίση. Στοιχεία αδύνατα να επιβιώσουν και να αναδειχθούν κάτω από την βαρβαρότητα της δουλείας. Η δουλεία εξ άλλου διαστρεβλώνει την αγορά και προκαλεί γελοιοποίηση κάθε έννοιας σωστού ανταγωνισμού. Χώρια που οι ίδιες οι αξίες που έφεραν τον καπιταλισμό στη ζωή ο φιλελευθερισμός της ελεύθερης αγοράς στέκονται εχθρικά απέναντι στην ιδιοκτησία ανθρώπου από άνθρωπο. εν είναι τυχαίο εξ άλλου πως οι πρώτοι που εκβιομηχανίσθηκαν, οι Αγγλοι δηλ., υπήρξαν και οι πρώτοι που κατήργησαν εντελώς αναίμακτα την δουλεία. Στην Αμερική ο εμφύλιος προκλήθηκε από την εμμονή του φεουδαρχικού Νότου να διατηρήσει την δουλεία. Σε αντίθεση με τον καπιταλιστικά βιομηχανοποιημένο Βορά που κινητοποιήθηκε, και τελικά χύνοντας αίμα, για την κατάργησή της. Συμπερασματικά, υπάρχουν περιπτώσεις που η κρατική παρέμβαση, ιδιαίτερα στον τομέα της κοινωνικής προστασίας, μπορεί να φέρει αποτελέσματα. Σχεδόν ποτέ όμως στον τομέα της οικονομικής δραστηριοποίησης. 5. ΣΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΟΥ ΑΥΤΑΡΧΙΚΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ Το χαμόγελο δύσκολα κρύβεται. Και η ικανοποίηση είναι έκδηλη. Ανεξάρτητα από τα λόγια συντριβής και την προβολή ανησυχίας. Οι λογής αναλυτές και προσωπικότητες των ΜΜΕ, με πολύχρονη προυπηρεσία στην ΚΝΕ οι περισσότεροι, επιχαίρουν στην μέση της οικονομικής κρίσης για τα παθήματα του «νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού». Οι ασύδοτες και ανεξέλεγκτες αγορές που προκάλεσαν με την κρίση των στεγαστικών δανείων την παρατηρούμενη κατάρρευση των χρηματιστηρίων είναι, κατά τους επιχαίροντες σχολιαστές, ο βασικός υπεύθυνος. Και η πράξη αποδεικνύει, οι ίδιοι επιμένουν, πως η υποτιθέμενη αυτορρύθμιση των

20 αγορών δεν είναι παρά ένας μύθος. Τα γεγονότα βέβαια δεν είναι ακριβώς έτσι. Αλλά στην δίνη των γεγονότων και στον κατακλυσμό των δηλώσεων και των αφ υψηλού σχολιασμών ποιος να αντισταθεί στον συρμό και να εξηγήσει την πραγματικότητα; H κρίση προκλήθηκε από τα στεγαστικά θαλασσοδάνεια των αμερικανικών τραπεζών Φρέντυ Μακ και Φάννυ Μέη που με απόφαση του Κογκρέσσου (του κράτους δηλ.) έδιναν δάνεια δίχως εγγυήσεις για την εξασφάλιση φτηνής στέγης. Τα δάνεια αυτά πακέταραν σαν ενεργητικό και πάνω σε αυτά πόνταραν στη συνέχεια οι επενδυτικές τράπεζες χτίζοντας τα λεγόμενα «τοξικά» ομόλογα. Η κατάρρευση ήταν αναπόφευκτη. Κάτω όμως από την στενή παρακολούθηση του κράτους (Federal Office of Housing Enterprise Oversight). ημόσιος έλεγχος λοιπόν υπήρξε. Και μάλιστα στενός. Η κατάρρευση όμως δεν αποτράπηκε. Και στην συνέχεια οι αγορές δεν αφέθηκαν να «αυτορυθμισθούν». Το αμερικανικό δημόσιο ενέκρινε τα 800 δις του Σχεδίου Πόλσον (για να διασωθούν τα φιλαράκια) που οδήγησε ψυχολογικά στο βούλιαγμα των αγορών. Τι σόι όμως οικονομική κρίση ήταν αυτή με τα επιτόκια χαμηλά και την ανεργία ελάχιστη; Και με τις τράπεζες να συγκρούονται για το δικαίωμα εξαγοράς χρεοκοπημένων πιστωτικών ιδρυμάτων (Wells Fargo και Citigroup ήρθαν σχεδόν στα χέρια για το δικαίωμα εξαγοράς της Wachovia); Κάτι παρόμοιο παρατηρήθηκε και στην περίπτωση της Fortis σε Βέλγιο και Ολλανδία. Οπου οι εκεί κυβερνήσεις αρνήθηκαν να την αφήσουν να εξαγορασθεί από Γαλλικές Τράπεζες, προτιμώντας να την σώσουν με χρήματα των φορολογουμένων. Οι φήμες μάλιστα λένε πως και οι αμερικανικές αρχές απέρριψαν προσφορές από την Κίνα για την Lehman Brothers και κάποια άλλα πιστωτικά ιδρύματα. Είναι δυνατόν να ήταν πραγματικά τόσο βαθιά η κρίση και επιλογές οικονομικού εθνικισμού να αποτρέπουν τις δυνάμεις της αγοράς να λειτουργήσουν με την παραδοσιακή τους αποτελεσματικότητα; Ανεξάρτητα από τις ζημιές που ενδιάμεσα θα υποστούν Ρωσία και Κίνα, η επόμενη ημέρα της κρίσης θα τις αναδείξει νικήτριες. Γιατί είναι οι δυνάμεις με το περισσότερο διαθέσιμο ρευστό. Οι ΗΠΑ θα αναγκασθούν να δανεισθούν για να βρούν τα περιζήτητα 800 δις. ΚαΙ μοναχά η Κίνα διαθέτει τόσο ζεστό χρήμα. Θα γεμίσει λοιπόν από αμερικανικές αξίες και παράλληλα, μόλις τα χρηματιστήρια πιάσουν πάτο, Κίνα και Ρωσία θα είναι σε θέση να βάλουν στο χέρι τις ζωτικότερες δυτικές εταιρίες και οργανισμούς. Το ζήτημα δεν είναι αν τελειώνει η οικονομία της αγοράς. Που οι δυτικές κυβερνήσεις με τις άστοχες οικονομικές τους παρεμβάσεις φρόντισαν να την εκτελέσουν. Η ουσία είναι πως μετά την κρίση ο αυταρχικός καπιταλισμός των πρώην κομμουνιστικών γιγάντων θα επικρατήσει μιάς παρακμάζουσας δυτικής δημοκρατίας.