ΜΕΓΑΡΑ ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΜΕΓΑΡΑ 51 ΜΕΓΑΡΑ ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ Η πόλη των Μεγάρων είναι χτισμένη επάνω σε δύο λόφους και γύρω από αυτούς. Οι λόφοι αυτοί στα αρχαία χρόνια έφερναν τις ονομασίες Αλκαθόη ο δυτικός και Καρία ο ανατολικός. Τα Μέγαρα τοποθετούνται 42 χιλιόμετρα δυτικά των Αθηνών. Η πεδιάδα στην οποία βρίσκονται οι λόφοι των Μεγάρων περικλείεται δυτικά από τα Γεράνεια όρη, βόρεια από την οροσειρά Πατέρα, ενώ νότια βρέχεται από το Σαρωνικό κόλπο. Η ονομασία της πόλης Μέγαρα, έχει παραμείνει αναλλοίωτη από τα προϊστορικά χρόνια έως τις μέρες μας. Κατά τη μυθολογική παράδοση η ονομασία της πόλης προήλθε α- πό τη Μεγάρα, σύζυγο του Ηρακλή και κόρη του Κρέοντα, του βασιλιά της Θήβας. Σύμφωνα με άλλη μυθολογική εκδοχή, η πόλη ονομαζόταν Νίσσα από το όνομα του Νίσσου, του πρώτου οικιστή της πόλης. Αργότερα όμως μετονομάστηκε σε Μέγαρα ως ένδειξη τιμής στον ήρωα Μεγαρέα. Σύμφωνα με άλλες μυθολογικές παραδόσεις η προέλευση

52 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 53 της ονομασίας "Μέγαρα" ανάγεται στα πολυάριθμα ιερά που ήταν αφιερωμένα στη θεά Δήμητρα και ονομάζονταν "Μέγαρα". Η ιστορία της πόλης των Μεγάρων χάνεται στα βάθη των αιώνων. Στα Ομηρικά χρόνια τα Μέγαρα βρίσκονταν υπό την επιρροή της Ιωνικής Αθήνας. Με την κάθοδο των Δωριέων, τα Μέγαρα κυριεύτηκαν από Δωριείς και ταυτοχρόνως α- ποσπάσθηκαν από την Αθήνα. Λίγα χρόνια αργότερα οι Μεγαρείς αποτέλεσαν έναν από τους σοβαρούς αντιπάλους των Αθηναίων, αφού η θαλάσσια υπεροχή τους ή- ταν πλέον γεγονός με τον έ- λεγχο της Ελευσίνας και την υποταγή της Σαλαμίνας. Γύρω στον 7ο αιώνα π.χ. τα Μέγαρα γνώρισαν ακμή λόγω της ανάπτυξης της γεωργίας, της βιοτεχνίας και του εμπορίου μέσω θαλάσσης. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να ιδρυθούν πολλές αποικί- (1) ες των Μεγαρέων στη Σικελία, όπως η Σελινούντα και τα Υ- βλαία Μέγαρα, αλλά και στο Βόσπορο, όπως η Χαλκηδόνα, ο Αστακός και το Βυζάντιο, το οποίο αργότερα διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στην ελληνική ιστορία ως πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Τον 8ο αιώνα π.χ., η πόλη των Μεγάρων γνώρισε πολλά εσωτερικά αλλά και εξωτερικά προβλήματα. Τύραννος της πόλης έγινε ο Θεαγένης, ο οποίος φρόντισε ιδιαίτερα για την ανάπτυξή της. Παρόλα αυτά, εξαιτίας των πολιτικών ε- ρίδων στο εσωτερικό της πόλης, ο Θεαγένης απομακρύνθηκε από την εξουσία. Αυτό συντέλεσε ώστε να αποδυναμωθούν σιγά-σιγά τα Μέγαρα σε σύγκριση με άλλες πόλεις και κυρίως την Αθήνα. Αυτό είχε έτσι σαν αποτέλεσμα η Αθήνα, αλλά και η Κόρινθος να περιορίσουν αρκετά τα σύνορα των Μεγάρων, με την πρώτη από αυτές να κατακτά ακόμα και τη Σαλαμίνα. Το γεγονός όμως ότι η πόλη διατήρησε αρκετές δυνάμεις αποδείχτηκε σημαντικό κατά τους Περσικούς πολέμους στους οποίους και συμμετείχε. Παράλληλα ο ανταγωνισμός μεταξύ της Αθήνας και της Κορίνθου κορυφωνόταν. Τα Μέγαρα, έχοντας θέση - κλειδί, συγκρούστηκαν με την Κόρινθο και ενώθηκαν με τους Αθηναίους, οι οποίοι ολοκλήρωσαν την ανοικοδόμηση των Μακρών τειχών και ανέλαβαν τη φρούρηση των λιμανιών της πόλης των Μεγάρων. Έπειτα τα Μέγαρα αποχώρησαν από την Αθηναϊκή συμμαχία και προσχώρησαν ξανά στην Πελοποννησιακή. Οι Αθηναίοι τότε, απέκλεισαν τους Μεγαρείς από τα αττικά λιμάνια, επισπεύδοντας έτσι τα γεγονότα του Πελοποννησιακού πολέμου, κατά τη διάρκεια του οποίου τα Μέγαρα υπέστησαν πολύ μεγάλες δοκιμασίες.

54 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 55 (2) Μετά τον πόλεμο η πόλη απέκτησε την ανεξαρτησία της και παρουσίασε μία νέα περίοδο άνθησης και οικονομικής ανάπτυξης. Αργότερα, όταν ο Φίλιππος της Μακεδονίας την πολιόρκησε, οι Μεγαρείς συμμάχησαν ξανά με τους Αθηναίους. Λίγο αργότερα, όταν ο Δημήτριος ο Πολιορκητής πολιόρκησε τα Μέγαρα, η παρακμή της πόλης ξεκίνησε, καθώς φεύγοντας πήρε μαζί του όλους τους σκλάβους του κράτους των Μεγάρων, και έτσι έλειψαν τα εργατικά χέρια τα οποία ήταν απαραίτητα για τη βιοτεχνία. Κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους τα Μέγαρα υπέφεραν πολύ από τις ληστρικές επιδρομές του Ρωμαϊκού στρατού, ενώ το 395 μ.χ. κατεστράφησαν οριστικά από τους Γότθους. Κατά τη Βυζαντινή εποχή, η πόλη γνώρισε νέα οικονομική και εμπορική άνθιση. Όμως, λόγω της θέσης της, υπέστη για αιώνες τα πάνδεινα, ίσως περισσότερο από κάθε άλλη περιοχή της χώρας, αρχικά από τους Σλάβους και τους Φράγκους αλλά και από τους Τούρκους αργότερα, καθώς οι επιδρομείς χρησιμοποιούσαν τα Μέγαρα ως πέρασμα και ορμητήριο για τις επιθέσεις τους εναντίον της Πελοποννήσου. Κάθε φορά ο γηγενής πληθυσμός έβρισκε τη σωτηρία του στα απόκρημνα Γεράνεια όρη. Έπειτα οι Μεγαρείς επανέρχονταν και ξαναέχτιζαν, πολλές φορές από την αρχή, την πόλη τους. Με αυτόν λοιπόν τον τρόπο οι κάτοικοι διατήρησαν τον ελληνικό τους χαρακτήρα και μορφολογικά και γλωσσικά αλλά και ανθρωπολογικά, μη έχοντας σχέση με τους Αλβανόφωνους γείτονές τους, τους Δερβενοχωρίτες, που εγκαταστάθηκαν στις γύρω περιοχές τον 14ο και 15ο αιώνα. Τέλος, από τις ιστορικές πηγές που κληρονομήσαμε από τους μεγάλους ιστορικούς του παρελθόντος, αλλά και από αυτά που προαναφέρθηκαν, εύκολα μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η πόλη των Μεγάρων συνέβαλε σε πολύ μεγάλο βαθμό στην ιστορία της αρχαίας Ελλάδας και συνετέλεσε σε ακόμα μεγαλύτερο στη δόξα του Ελληνικού έθνους, καθώς η βασίλισσα των πόλεων, η Κωνσταντινούπολη, χτίστηκε, ως γνωστόν, στα θεμέλια του Βυζαντίου, αποικίας των Μεγαρέων στο Βόσπορο, έχοντας έτσι ως αποτέλεσμα τη δημιουργία της ένδοξης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

56 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 57 ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ Παίρνοντας τον περιφερειακό δρόμο των Μεγάρων, βόρεια της πόλης, συναντάμε ένα πολυκατάστημα γνωστής α- λυσίδας, όπου στρίβουμε δεξιά. Προχωράμε ευθεία και οδηγούμενοι από τις ταμπέλες συναντάμε μέσα στον καταπράσινο ελαιώνα το ναό της Αγίας Βαρβάρας (φ.3). Ο χώρος παράθυρα, ο οποίος στηρίζεται σε καμάρες ανατολικά και δυτικά. Στην εσοχή της πρόθεσης ως βάση έχει εντοιχιστεί αμφικιονίσκος από βυζαντινό δίλοβο παράθυρο και στη βορειοανατολική γωνία της βόρειας κόγχης είναι εντοιχισμένος ένας λεπτός κίονας. Γύρω από το ναό υπάρχουν οικοδομικά υλικά από αρχαιότερα κτίσματα. ΑΓΙΟΣ ΙΕΡΟΘΕΟΣ Το μοναστήρι (φ.4) βρίσκεται 8 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της πόλης των Μεγάρων, στη θέση Δερβένι. Ακολουθώντας τον περιφερειακό δρόμο της πόλης και με οδηγό τις πινακίδες φτάνει κανείς εύκολα στο μοναστήρι. Η ίδρυση της Μονής χρονολογείται τον 11ο αιώνα με ιδρυτή, σύμφωνα με (3) άρχισε να διαμορφώνεται σε γυναικεία Μονή το 1969, η ο- ποία είναι μετόχι της Μονής του Αγίου Ιεροθέου. Ο ναός χρονολογείται από το 13ο αιώνα και οι ανασκαφές έδειξαν ότι είναι χτισμένος πάνω σε έναν αρχαίο θολωτό τάφο. Οι διαστάσεις του ναού είναι πολύ μικρές - 6μ Χ 3,40μ - στον τύπο του τρίκογχου τρουλαίου. Είναι χτισμένος από λαξευμένες πέτρες πωρόλιθου. Έχει οκτάγωνο τρούλο με τέσσερα (4)

58 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 59 (5) τους ερευνητές, τον όσιο Μελέτιο. Η μονή στην αρχή έφερε το όνομα "Παναγία Κυπαρισιώτισσα". Σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση, σε μία επιδρομή των πειρατών στην περιοχή, στις αρχές του 16ου αιώνα, οι είκοσι μοναχοί σώθηκαν από θαύμα της Παναγίας ανεβαίνοντας σε ένα από τα ψηλά κυπαρίσσια, κρατώντας τη θαυματουργή εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Η ονομασία της μονής με βάση άλλες μαρτυρίες προέρχεται από τα μεγάλα κυπαρίσσια που είχε στην αυλή και το προαύλιό της, και κατά άλλους από το θαύμα της Παναγίας που γλίτωσε τους μοναχούς από τους πειρατές. Το 1738 μ.χ. ο πληθυσμός των Μεγάρων δοκιμάστηκε από επιδημία πανούκλας. Πολλοί άνθρωποι πέθαναν. Τότε λοιπόν οι Μεγαρίτες άφησαν την πόλη και (6) πήγαν στον κάμπο και στις σπηλιές. Μία ομάδα Μεγαριτών μαζί με έναν μοναχό πήγαν στο Μοναστήρι. Ο μοναχός προσευχόταν συνέχεια ώσπου είδε ένα όραμα και έτσι βρήκε τα ιερά λείψανα χωρίς να γνωρίζει σε ποιον άγιο ανήκαν. Τις ε- πόμενες ημέρες η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας του α- ποκάλυψε ότι τα ιερά λείψανα ανήκαν στον Άγιο Ιερόθεο. Λέγεται ότι από την επόμενη ημέρα, οι Μεγαρίτες γυρίζοντας από σπίτι σε σπίτι, κρατώντας τα ιερά λείψανα, κατάφεραν να σώσουν την πόλη από την πανούκλα. Στη διάρκεια της αντιβασιλείας των Βαυαρών, με διάταγμα του 1833 περί διάλυσης των Μονών, το μοναστήρι α- νέστειλε τη λειτουργία του. Θα ξαναλειτουργήσει στις 27 Ο- κτωβρίου 1930 με ιδρυτή τον αρχιμανδρίτη Πέτρο Βλοτίλδη, έναν ικανό και γενναίο ιερέα, που στα χρόνια της Γερμανικής κατοχής, βοήθησε στον αγώνα ε- ναντίον των Γερμανών, προσφέροντας φιλοξενία σε πολλούς αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης. (7) Ο ναός έχει μεγάλη ιστορική και αρχαιολογική αξία α- πό αρχιτεκτονική και ζωγραφική άποψη. Το καθολικό είναι σταυροειδής ναός με τρούλο, χωρίς κίονες, το οποίο αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα Βυζαντινού ναού του 11ου αιώνα, με την ιδιομορφία ότι ο τρούλος στηρίζεται στους εξωτερικούς τοίχους του ναού χωρίς κίονες. Ως προς τη ζωγραφική, παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον οι αγιογραφίες του τρούλου (φ.7), με τον ένθρονο Παντοκράτορα, την ετοιμα-

60 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 61 σία του θρόνου της Παναγίας και τους αγγέλους σε μετάλλια, τοιχογραφίες που μας δίνουν σημαντικές πληροφορίες για τη ζωγραφική του 12ου αιώνα (φ.5,8). Ο τάφος του Αγίου Ιεροθέου βρίσκεται στη νότια πλευρά του καθολικού. Μά- (8) λιστα κοντά στον τάφο, έχει φυτρώσει μία ροδιά, η οποία θεωρείται θαυματουργή, καθώς, κατά την παράδοση, όποια άτεκνη γυναίκα γευτεί από τα ρόδια της και με πολλή πίστη στον Άγιο, αποκτά παιδιά. ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ - ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ Ανάμεσα στους λόφους Αλκάθους και Καρία, στο κέντρο της αρχαίας πόλης των Μεγάρων και δυτικά από την κρήνη του Θεαγένους, βρίσκεται ο δίδυμος ναός των Αγίου Αθανασίου και των Αρχαγγέλων, χτισμένος τον 18ο αιώνα. Είναι δύο δίδυμοι ναοί (φ.9) με δίρρηχτες στέγες και κοινό καμπαναριό. Κάθε ναός έχει την είσοδό του στη δυτική πλευρά, όμως επικοινωνούν εσωτερικά μεταξύ τους με ένα τόξο στη μεσοτοιχία. Ο ναός του Αγίου Αθανασίου είναι μικρότερος από αυτόν των Αρχαγγέλων και διαφέρει αρχιτεκτονικά. Έχει δύο κιονοστοιχίες στο βόρειο και νότιο μέρος του. Πρόκειται για τέσσερις κίονες από γρανίτη με ιωνικά κιονόκρανα. Ακόμα, υπάρχει στη δεξιά πλευρά της στέγης ένα τετράγωνο άνοιγμα, το λεγόμενο "καμποδόκι" που εξυ- πηρετεί στο φωτισμό και στον εξαερισμό του ναού. Το πάτωμα των δύο ναών έχει μεγάλη διαφορά ύψους από τον ε- ξωτερικό χώρο και μας δίνει την αίσθηση ότι είναι ημιυπόγειοι. Η είσοδος στο ναό των Αρχαγγέλων είναι μικρότερη. Εξωτερικά πάνω από την είσοδο υπάρχει μία εσοχή όπου παλαιότερα ήταν η εικόνα των Αρχαγγέλων ή κάποια τοιχογραφία. Ακριβώς από πάνω σε ημικύκλιο σχήμα υπάρχουν πέντε εσοχές ημισφαιρικές που μάλλον ήταν εντοιχισμένα πιάτα Κιουτάχειας, κατά τη διακοσμητική συνήθεια του 17ου αιώνα. Πάνω από αυτά υπάρχει μία μικρή εσοχή με μαρμάρινη πλάκα με επίπεδο ανάγλυφο σταυρό και με χρονολογία που είναι δυσανάγνωστη. Δυστυχώς δεν υπάρχουν αγιογραφίες στους δύο ναούς. (9)

62 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 63 ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΒΑΑΣΣΙΟΣ του Αγίου Βλασσίου στη δυτική πλευρά. Οι δύο ναοί έχουν διαφορά ύψους 0,40μ λόγω της κλίσης του εδάφους. Μία τοξοστοιχία ενώνει τους δύο ναούς μεταξύ τους. Η Αγία Τράπεζα του Αγίου Νικολάου είναι εντοιχισμένη στην κόγχη του Ιερού και πάνω σε αυτή υπάρχει γερτή μαρμάρινη πλάκα με επιγραφή. Το τέμπλο είναι χτιστό με τοιχογραφίες που δυστυχώς έχουν καταστραφεί. ΣΤΑΜΠΟΛΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ Ή "ΧΡΙΣΤΟΣ" (10) Από τη συνοικία "Πλακάκια" των Μεγάρων ανεβαίνουμε αριστερά τον πλακόστρωτο δρόμο που μας οδηγεί στο ναό του Αγίου Δημητρίου. Συνεχίζοντας το γραφικό δρομάκι συναντάμε το παλιό ρολόι της πόλης που λέγεται και "σειρήνα". Ακριβώς απέναντι και στο ψηλότερο σημείο του λόφου Αλκάθους, που φέρει και την ονομασία "Μάνη", βρίσκεται ο δίδυμος ναός του Αγίου Νικολάου και Αγίου Βλασσίου, χτισμένος τον 17ο αιώνα (φ. 10). Ο ναός του Αγίου Νικολάου είναι καμαροσκεπής, και αρχικά είχε νάρθηκα στη βόρεια πλευρά του, καμαροσκέπαστος και αυτός, όμως αργότερα μετατράπηκε σε ναό του Αγίου Βλασσίου. Η είσοδος του Αγίου Νικολάου βρίσκεται στη νότια πλευρά, ενώ αυτή Οδεύοντας από την περιφερειακή οδό της πόλης των Μεγάρων προς το Αλεποχώρι και φθάνοντας στον κόμβο με θέα γνωστό πολυκατάστημα, ακολουθούμε την ταμπέλα που μας οδηγεί στη Μονή της Αγίας Βαρβάρας, έξω από την πόλη, στον κάμπο με τον πλούσιο ελαιώνα. Καθ' οδόν συναντάμε το ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, στη θέση Παλαιοχωριό, όπου, όπως λέγεται, βρισκόταν η αρχαία πόλη Ρούς. Ο ναός του "Χριστού" (φ. 11), όπως έχει επικρατήσει να αποκαλείται, έχει χτιστεί το 12ο αιώνα και τυπολογικά στη ναοδομία χαρακτηρίζεται ως "απλούς τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος". Μέσα στο ναό υπάρχουν δύο αρχαίες επιγραφές, μία στα Ελληνικά που επιβεβαιώνει την αρ-

64 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 65 περιοχής. Με την υποστήριξη μερικών σάπιων υποστυλωμάτων η εκκλησία αυτή παραμένει κλειστή στους προσκυνητές και στους επισκέπτες. Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΤΗ ΘΕΣΗ "ΟΡ- ΚΟΣ" (11) χαία τοποθεσία Ρούς και μία Λατινική εντοιχισμένη στην Α- νία Τράπεζα. Στο εσωτερικό του ναού υπήρχαν αξιολογότατες τοιχογραφίες από τις οποίες ε- λάχιστες σώζονται (φ. 12). Δυτικά του ναού ήταν χτισμένος εξωνάρθηκας - πρόναος - από τον οποίο μόνο ερείπια σώζονται, ενώ υπήρχε μία τεράστια αντερίδα που κάλυπτε την ανατολική πλευρά. Δυστυχώς δεν σώζονται ιστορικές πληροφορίες για την εκκλησία αυτή. Το κτίσμα έπαθε αρκετές ζημιές με τους σεισμούς του 1981, και έχει αφεθεί από τότε στη μοίρα του, όπως πολλά άλλα μνημεία της (112) Σε απόσταση 1 χιλιομέτρου νοτιοδυτικά του "Χριστού", στρίβοντας στην πρώτη διασταύρωση για τη Μονή της Αγίας Βαρβάρας, και καθοδηγούμενοι από ταμπέλες φθάνουμε στο ναό του Αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου, δίπλα στους Ευπαλίνειους υδραγωγούς ή όπως αναφέρεται στη Μεγαρική Λαογραφία στη θέση "Λουτρό" (φ. 13). (13)

66 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 67 Ο ναός του Αγίου Γεωργίου τυπολογικά και μορφολογικά ακολουθεί το ναό του "Χριστού" και έχει χτιστεί το 12ο αιώνα. Πρέπει να ήταν γεμάτος από τοιχογραφίες, αφού σώζονται ελάχιστα υπολείμματα από αυτές στο Ιερό και στο βόρειο τοίχος. Εικαστικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας κίονας ο οποίος διαθέτει κορινθιακό κιονόκρανο (φ. 14,15,16). Δυστυχώς, ο ναός δεν έ- χει μελετηθεί από ερευνητές και δεν σώζονται ιστορικές πληροφορίες. Γνωρίζουμε ό- μως ότι μετά την Τουρκοκρατία στο ναό αυτό, όπως και στο ναό του "Χριστού", γίνονταν πανηγυρικοί εορτασμοί και οι ευλαβείς Μεγαρείς έ- δειχναν το σεβασμό και τη λατρεία τους προς τα θεία. Οι ζημιές που έπαθε ο ναός από το σεισμό του 1981 ανάγκασαν την Αρχαιολογική Υπηρεσία να τοποθετήσει υποστυλώματα, τα οποία μετά από κάποια χρόνια αχρηστεύτηκαν. Η γενική αδιαφορία που υπήρξε προκάλεσε την κατάρρευση της οροφής - μαζί και του τρούλου - καθώς και του δυτικού τοίχους του ναού. Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΣΤΟ ΛΟΦΟ ΤΟΥ ΑΛΚΑΘΟΥΣ (14) (15) Βαδίζοντας στον πλακόστρωτο δρόμο του Αγίου Δημητρίου που οδηγεί στον ομώνυμο ναό στη συνοικία "Πλακάκια", και συνεχίζοντας πιο πέρα στο λόφο του Αλκάθους ή Μάνης μέσα στην πόλη των Μεγάρων, συναντάμε το ναό του Α- γίου Αντωνίου. Ο ναΐσκος αυτός είναι ο πιο εντυπωσιακός ανάμεσα στα άλλα παρεκκλήσια που βρίσκονται στο λόφο αυτό. Παρά τις μικρές της διαστάσεις η εκκλησία αυτή διακρίνεται για το πλούσιο εικονογραφικό της "μενού" σε όλες τις ε- πιφάνειες των τοίχων. Ο (16) αγιογράφος του μνημείου (17)

68 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 69 δεν υπέγραψε τις αγιογραφίες, όμως, υπάρχει η κτητορική ε- πιγραφή στο δυτικό άκρο του νοτίου τοίχους που μας πληροφορεί ότι ο ναός χτίστηκε με δαπάνες του ιερέως Δημητρίου το έτος 1673. Ο ναός του Αγίου Αντωνίου έχει στα βόρεια ένα πρόκτισμα, στο οποίο δεν υπάρχουν ενδείξεις αγιογράφησης. (18) Πρόκειται μάλλον για κάποιο ασκητήριο, σύμφωνα με μαρτυρίες των κατοίκων. Ιστορικά η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου αποτέλεσε την πρώτη Μητρόπολη της πόλης των Μεγάρων. ΤΟ ΝΑΪΔΡΙΟ ΤΗΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΛΑΥΡΕΝΤΙΟΥ ΣΤΟ ΛΟΦΟ ΤΟΥ ΑΛΚΑΘΟΥΣ Στον ίδιο λόφο συναντάμε και το ναό της Υπαπαντής, το δεύτερο κατά σειρά όπως ανεβαίνουμε. Η εκκλησία αυτή προβάλλει μπροστά μας με μεγαλοπρέπεια λόγω της θέσης της. Αποτελεί ένα από τα ελάχιστα δίδυμα παρεκκλήσια που βρίσκονται στο λόφο του Αλκάθους, αφού ο νάρθηκας έχει μετατραπεί σε παρεκκλήσι του Αγίου Λαυρεντίου του Μεγαρέως. Μεταγενέστερο πρόκτισμα αποτελεί στην ανατολική πλευρά το ακαλαίσθητο αντέρεισμα που αλλοιώνει τη συμμετρία του μνημείου. Εξωτερικά το μνημείο έχει εντοιχισμένα τμήματα αρχαίων οικοδομών, δύο εγχάρακτες ανεπίγραφες πλάκες, και εσωτερικά ο ζωγραφικός διάκοσμος του ναού είναι πλούσιος και φαίνεται να πραγματοποιήθηκε σε τέσσερις φάσεις ή τουλάχιστον από τέσσερις διαφορετικούς καλλιτέχνες. Για το μνημείο δεν υ- πάρχει κάποια ιστορική πληροφορία. Δεν γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία ανέγερσης. Πάντως ένα σημαντικό στοιχείο χρονολόγησης προσφέρει η γκραβούρα του Γάλλου περιηγητή Jacob Spon (1676) στην οποία διακρίνουμε (19) (20) (21)

70 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 71 την ύπαρξη αυτού του ναού με την επισήμανση "Panagia", γεγονός που τοποθετεί την ανέγερση ανάμεσα στον 16ο και 17ο αιώνα. Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ ΤΩΝ ΜΕΓΑΡΩΝ Σε απόσταση 150 μ. περίπου νοτιοανατολικά του ναού της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Χριστού), βρίσκεται ο ναός του Αγίου Αθανασίου, Πατριάρχη Αλεξανδρείας (φ.22). (22) Στο εσωτερικό του ως κιονόκρανα στους τέσσερις κίονες έχουν χρησιμοποιηθεί βάσεις από ιωνικούς κίονες καθώς και επιθήματα με εγχάρακτη παλαιοχριστιανική διακόσμηση. Από την αγιογράφηση του ναού σώζονται ελάχιστα δείγματα. Ο ναός του Αγίου Αθανασίου δεν έχει μελετηθεί συστηματικά. Όμως, ενδείξεις όπως τα ερείπια της αψίδας στα α- νατολικά του ναού, η ύπαρξη πολλών κιόνων και τα δύο ε- πιθήματα, συνηγορούν στην παρουσία κάποιας παλαιοχριστιανικής Βασιλικής, της οποίας υπολείμματα χρησιμοποιήθηκαν στην ανέγερση του παρόντος ναού Επίσης, η παρουσία πλίνθινων τόξων στα παράθυρα, το πεταλοειδές τόξο στον βόρειο τοίχο, καθώς και η απουσία κουφικών, τοποθετούν χρονολογικά το μνημείο στα τέλη του 11ου αιώνα. Δυστυχώς, δεν περισώζονται ιστορικά στοιχεία για την ιστορία του ναού ανά τους αιώνες. Η παράδοση της περιοχής θεωρεί τον Άγιο Αθανάσιο προστάτη των μπακάληδων, γι αυτό και κάθε χρόνο, όταν πανηγύριζε ο ναός στις 2 Μαΐου, μαζευόταν κόσμος πολύς και μετά τη θεία Λειτουργία ακολουθούσε γλέντι στην κτιστή τραπεζαρία που υπάρχει νοτίως του ναού. Όπως όλα τα μνημεία της περιοχής έτσι και αυτό υπέστη αρκετές ζημιές με το σεισμό του 1981. Από τότε η Αρχαιολογική Υπηρεσία πρόσθεσε υποστυλώματα στο εσωτερικό του ναού, τα οποία υπάρχουν έως σήμερα, καθώς δεν συνεχίστηκαν οι εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης των ζημιών. ΓΕΩΡΓΑΚΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

72 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 73 ΑΪ - ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΩΝ ΚΑΣΤΑΝΕΩΝ, ΑΓΙΟΣ ΜΗΝΑΣ Ανηφορίζοντας την οδό Αγ. Δημητρίου από τη συνοικία Πλακάκια και λίγο πριν συναντήσουμε το Ναό του Αγίου Δημητρίου, προβάλλει εμπρός μας περίλαμπρα ο Ναός της Υπαπαντής του Κυρίου, α- νατολικά του οποίου βρίσκεται ο Ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου των Καστανέων. Ο Ναός του Αγίου Ιωάννη χτίστηκε περίπου τον 16ο - 17ο αιώνα και αποτελεί ένα α- πό τα σπάνια δίδυμα (23) ναΐδρια. Πρόκειται για ένα μονόχωρο καμαροσκεπή Ναό με δίρρηχτη κεραμοσκέπαστη εξωτερικά στέγη. Ο νάρθηκας κατά μήκος της νότιας πλευράς του ναού επικοινωνεί με αυτόν με δύο τόξα. Κάποια στιγμή ωστόσο, άγνωστο πότε, ο νάρθηκας μετατράπηκε σε παρεκκλήσι του Αγίου Μηνά με ιδιαίτερο τέμπλο και ιερό. Από την εικονογράφηση του ναού έχουν σωθεί τμήματα, όπως ο Χριστός και ο Άγιος Ιωάννης ο Καλυβίτης στο τέμπλο του κλίτους, η Πλατυτέρα στην κόγχη του Ιερού και η Άκρα Ταπείνωσις σε εσοχή δίπλα στην πρόθεση. Ωστόσο στον υπόλοιπο ναό δεν σώζονται αγιογραφίες, γιατί η αρχική στέγη έχει καταπέσει. Επίσης υπάρχουν εντοιχισμένοι κίονες και αμφικιονίσκοι δίλοβων παραθύρων εσωτερικά και εντοιχισμένο μαρμάρινο κιονόκρανο με γιρλάντες εξωτερικά. Ορισμένες τοιχογραφίες σώζονται και στο κλίτος του Α- γίου Μηνά, όπως του Αγίου Μηνά εφίππου και της Θεοτόκου. ΑΪ - ΓΙΑΝΝΗΣ Ο "ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ" Η "ΧΟΡΕΥΤΑΡΑΣ" Στα βορειοδυτικά της πόλης των Μεγάρων και στο χώρο του ομώνυμου υπαιθρίου θεάτρου βρίσκεται το ιστορικό ναΐδριο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, γνωστού ως Γαλιλαίου ή Χορευταρά. (24)

74 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 75 Η παράδοση θέλει ο Ναός να έχει χτιστεί τον 16ο με 17ο αιώνα με τη συνδρομή ολόκληρου του Μεγαρικού λαού επί Τουρκοκρατίας και σε χρονικό διάστημα μιας μέρας και μιας νύχτας. Για ανάμνηση του Παμμεγαριτικού αυτού κατορθώματος κάθε Τρίτη του Πάσχα γίνονται εορτές με τοπικούς χορούς που αναπαριστούν τον τρόπο μεταφοράς των υλικών για το χτίσιμο του Ναού. Πρόκειται για ένα μονόχωρο καμαροσκέπαστο ναΐδριο με δίρρηχτη κεραμοσκέπαστη στέγη, ενώ η κόγχη του Ιερού διαγράφεται ημιεξαγωνική. Στη δυτική πλευρά του ναού υ- πάρχει μικρό πρόπυλο και υπέρθυρο μονόλοβο καμπαναριό. Στο κτιστό τέμπλο εικονογραφούνται: ο Χριστός, η Θεοτόκος, ο Άγιος Ιερόθεος, η Αγία Παρασκευή και Χερουβείμ πάνω από την Ωραία Πύλη. Ακόμα σώζονται διάφορες παραστάσεις και τοιχογραφίες καθώς και δείγματα παλαιότερου στρώματος εικονογραφίας (Άγιος Γεώργιος έφιππος και δρακοκτόνος και άγνωστος Ιεράρχης στο Ιερό - ίσως ο Ά- γιος Αθανάσιος). Ο ΑΪ - ΓΙΩΡΓΗΣ ΣΤΟΝ ΚΑΡΔΑΤΑ ΚΟΥΤΣΟΓΙΑΝΝΗ ΣΟΦΙΑ Ανατολικά των Μεγάρων και σε απόσταση μόλις 3 χιλιομέτρων στην περιοχή "Καρδατάς" και πάνω σε ένα μικρό ύψωμα βρίσκεται ο ναός του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου του Τροπαιοφόρου (φ.25). (25) Ο ναός αυτός περιβαλλόταν από διάφορα σκεύη και λείψανα κάποιου πιθανώς αγροτικού οικισμού ή Βυζαντινού κοιμητηρίου. Σε αυτό το ναό σωζόταν η κόγχη της προθέσεως Βυζαντινής εποχής, η ονομαζόμενη σύνθεση "Άκρα Ταπείνωσις". Δυστυχώς σήμερα και αυτή η τοιχογραφία είναι καλυμμένη από ασβεστόχρωμα και μια μικρή φθορά μόνο μαρτυρεί την ύπαρξη κάποιας τοιχογραφίας στο χώρο αυτό. Τον τύπο αυτού του ναού ακολουθούν άλλοι δύο ναοί στην περιοχή των Μεγάρων, ο Άγιος Δημήτριος στον Καρδατά και ο Προφήτης Ηλίας, νότια της Μονής του Αγίου Ιεροθέου καθώς και ο ναός του Σωτήρος στην περιοχή του Αλεποχωρίου.

76 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 77 Ο ΑΪ - ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΤΟΝ ΚΑΡΔΑΤΑ Σε μικρή απόσταση από τον Άγιο Γεώργιο στον Καρδατά και λίγο πριν από το Μεγάλο Πεύκο, σε ένα μικρό ύψωμα, στο αριστερό μέρος της παλαιάς Εθνικής οδού Αθηνών - Κορίνθου συναντάμε ένα πολύ μικρό ναό (εσωτερικών διαστάσεων 6,30 Χ 2,90μ περίπου και μεγίστου ύψους του όσο και το εσωτερικό του ναού. Μόνο στη νότια πλευρά της κόγχης του Ιερού υπάρχει μια μαρτυρία κάποιου Ιεράρχη κάτω από τις φθορές του ασβεστοχρώματος. Χαρακτηριστική διαφορά του Αγίου Δημητρίου με τους υπόλοιπους σταυρεπίστεγους ναούς της περιοχής είναι ο τοίχος του τέμπλου που καθώς ορθώνεται, καλύπτει ολόκληρο το μέτωπο της καμάρας του Ιερού, απομονώνοντας έτσι εντελώς το Ιερό α- πό το εγκάρσιο υπερυψωμένο κλίτος του ναού. ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΙΕΡΟΘΕΟΣ Δυτικά του παρεκκλησίου του Χριστού και σε πολύ μικρή απόσταση από αυτό, βρίσκεται το δίδυμο ναΐδριο του Αγίου Γεωργίου - Αγίου Ιεροθέου. (26) υπερυψωμένου εγκαρσίου κλίτους 3,55μ). Στο εσωτερικό του ναού υπήρχαν κάποιες από τις ωραιότερες τοιχογραφίες του 12ου ή 13ου αιώνα, καθώς και εικόνες λαϊκού χαρακτήρα των Βυζαντινών χρόνων. Μία από αυτές ήταν και η εικόνα της Θεοτόκου στο Ιερό που θύμιζε αυτή του Δαφνίου και περισσότερο της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη. Δυστυχώς σήμερα τίποτα δεν φανερώνει την ύπαρξη αυτών των τοιχογραφιών λόγω των νεώτερων επιχρισμάτων και του συχνού ασβεστοχρωματισμού, που χαρακτηρίζει τόσο το εξωτερικό (27)

78 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 79 Το κλίτος του Αγίου Γεωργίου είναι ένα μονόχωρο καμαροσκεπές ναΐδριο με εξωτερικά δίρρηχτη στέγη και ακανόνιστη ημιεξαγωνική κόγχη. Μία τοξοστοιχία, δύο ελα- (28) φρά οξυκόρυφων τόξων δίνει την δυνατότητα επικοινωνίας στα δύο κλίτη εσωτερικών διαστάσεων 10,00 μ Χ 3,40μ και με μέγιστο ύψος 3,75μ (Άγιος Γεώργιος) και 12,00 Χ 3,00μ και το ίδιο ύψος (Άγιος Ιερόθεος). Το κλίτος αυτό αρχικά πρέπει να έπαιζε το ρόλο του νάρθηκα και αργότερα να μετατράπηκε σε ιδιαίτερο κλίτος. Αυτό φαίνεται από την έλλειψη εξωτερικής κόγχης στην α- νατολική πλευρά και τις κατά 131 χρόνια (τουλάχιστον) νεώτερες αγιογραφίες του. Τα κλίτη διαθέτουν α- νεξάρτητη είσοδο: ο Άγιος Γεώργιος στη δυτική πλευρά, ενώ ο Άγιος Ιερόθεος στη νότια πλευρά. Ακόμα (29) τα δύο κλίτη έχουν υψομετρική διαφορά 0,40 μ περίπου. Στη δυτική πλευρά του Α- γίου Γεωργίου υπάρχει ε- ντοιχισμένο Βυζαντινό κιονόκρανο και στη νότια πλευρά του Αγίου Ιεροθέου θραύσμα από ανάγλυφο με κυψελοειδή διακόσμηση. Το κλίτος του Α- γίου Γεωργίου έχει δύο εικονογραφικά στρώματα τριών - τουλάχιστον - διακοσμητικών φάσεων. Υ- πάρχει ζώνη από ολόσωμους αγίους με κατεστραμμένα στην πλειοψηφία τους μάτια και ζώνη με παραστάσεις (Μαρτύριο Αγίας Αικατερίνης, παράσταση της Αναλήψεως, της Πεντηκοστής, κ.ά.). Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και δύο δυσανάγνωστες επιγραφές. Η πρώτη στην εσοχή της Προθέσεως (1653) και η εντελώς δυσανάγνωστη στο τόξο της κόγχης του Ιερού. Στο κλίτος του Αγίου Ιεροθέου υπάρχουν νεώτερες τοιχογραφίες στο τέμπλο και το νότιο τοίχο με επιγραφή και χρονολογία επάνω από την Ωραία Πύλη (1784). ΠΟΜΟΝΗ ΜΑΡΙΑ (30)

80 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 81 ΧΡΙΣΤΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ (ΑΪ - ΔΗΜΗΤΡΗΣ) Ο ναός του Χριστού χτισμένος περί τον 17ο αιώνα βρίσκεται 3 χιλιόμετρα έξω από την πόλη των Μεγάρων και είναι χτισμένος από υλικά προερχόμενα πιθανώς από το αρχαίο ιερό του Πανός που βρίσκονταν κοντά. (31) Ο ναός (φ.31) έχει μήκος 9μ. και πλάτος 8μ. Ανήκει στον απλό τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο τύπο με ο- κταγωνικό τρούλο και οκτώ μονόλοβα ανοίγματα παραθύρων με κιονίσκους στις γωνίες. Στην κόγχη του Ιερού απεικονίζονται ίχνη από την Πλατυτέρα (φ.32). Κάτω από αυτήν απεικονίζονται οι Ιεράρχες ενώ στην πρόθεση η θυσία του Αβραάμ. Υπάρχουν επίσης ποικίλα αραβουργήματα ζωγραφισμένα με χρώματα από ώχρα πάνω στον τοίχο όπου αποτελούν εξαιρετικά κουφικά θέματα. Επίσης μέσα στο ναό υ- πάρχουν χαράγματα που παριστάνουν πολεμικά πλοία, μονοκέφαλους αετούς και κυνήγι άγριων ζώων. Σε όλα αυτά διακρίνει κανείς τη θρησκευτικότητα των πιστών που αποτύπωσαν με αυτό τον τρόπο τα συναισθήματά τους στον (32) εξωνάρθηκα του ναού. Στον τρούλο απεικονίζεται ο Παντοκράτορας ολόσωμος και στα λοφία οι Ευαγγελιστές, στο δεξιό χώρο του Ιερού που είναι κλεισμένος και χρησίμευε ως νεκρικό μνημείο. Ο χώρος αυτός ήταν φτιαγμένος με μια μαρμάρινη πλάκα από Ρωμαϊκή σαρκοφάγο, πάνω στην οποία υπήρχαν σκηνές μαρτυρίων, θαυμάτων και ολόσωμοι άγιοι. Πάνω από τη νότια είσοδο απεικονίζεται ο Μυστικός Δείπνος. (33)

82 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 83 Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ (ΣΤΙΣ ΑΚΡΕΣ) Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου (φ.34) είναι χτισμένη περί τον 14ο με 15ο αιώνα και βρίσκεται τέσσερα χιλιόμετρα βορείως της πόλης των Μεγάρων. τα ψηλά γωνιακά διαμερίσματα, τα σχετικά μικρά ανοίγματα, και κυρίως τα λαξευτά πουριά στα μέτωπα των τόξων, ο- δηγούν στο συμπέρασμα ότι το μνημείο τοποθετείται χρονολογικά στα χρόνια των Παλαιολόγων". ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ Το ναό της Αγίας Τριάδας τον συναντάμε στην περιοχή Μάζι 20 χιλιόμετρα βορειοδυτικά των Μεγάρων. (34) Είναι ναός απλός τετρακίονος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο. Έχει λιτή και αρμονική όψη και οι διαστάσεις του είναι 7,08 μ x 8,16 μ. Ο τρούλος έχει οκταγωνικό τύμπανο και τέσσερα μονόλοβα παράθυρα. Η Αγία Τράπεζα είναι χτιστή όπως και το νεώτερο τέμπλο. Στην πρόθεση και το διακονικό υπάρχουν μικρές θυρίδες αντί για κόγχες. "Η χρονολόγηση του ναού είναι δύσκολη κυρίως λόγω των κονιαμάτων στο εξωτερικό μέρος που εμποδίζουν την προσεκτική μελέτη των εξωτερικών στοιχείων. Ωστόσο, η ύπαρξη κάποιων στοιχείων, όπως η έλλειψη γλυπτικού διάκοσμου, (35) Είναι ένα μονόχωρο ναΐδριο μικρών διαστάσεων με ε- σωτερικές διαστάσεις 8 μ. x 4 μ. περίπου και μέγιστο ύψος 3,20 μ. περίπου. Η εικονογράφηση του τέμπλου ακολουθεί τα πρότυπα των αγιογραφημένων τέμπλων της περιοχής, είναι όμως ιστορημένο από λαϊκό καλλιτέχνη: η Θεοτόκος εί-

84 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 85 ναι ένθρονη και ο Χριστός επίσης ένθρονος ως Μέγας Αρχιερεύς. Επίσης ακολουθεί ζώνη με δέηση των Αποστόλων και τρίτη ζώνη με επιγραφή και διακοσμητικά ανθικά μοτίβα. Στο νότιο τμήμα του τόξου υπάρχουν κατεστραμμένη παράσταση της Αγίας Τριάδας και Χερουβείμ. Στο Ιερό Βήμα σώζονται στην κόγχη της Αγίας Τράπεζας υπολείμματα τοιχογραφιών, η Πλατυτέρα και άγνωστος Ιεράρχης. Σε άλλη ζώνη κάτω από την παράσταση της Αναλήψεως υπάρχει τοιχογραφία με παράσταση από το βίο της Αγίας Μαρίας της Αιγυπτίας. Αυτές οι τοιχογραφίες του Ιερού Βήματος παρουσιάζουν ενδιαφέρον, λόγω της τεχνοτροπίας τους, η οποία δεν συναντάται σε άλλο μνημείο της περιοχής των Μεγάρων και χρονολογικά πρέπει να τοποθετούνται στον 14ο ή 15ο αιώνα. ΠΕΤΡΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Βιβλιογραφία: 1. Μεγαρέων Ψυχής Καταφύγια: Αρχιμανδρίτη Γρηγορίου Στεργίου, διάκονο Σίμωνα Δημογέροντα, Αλέξη Ορφανού, εκδόσεις Ενημέρωση, Μέγαρα 1998. 2. Μεγαρική Λαογραφία: Γεωργίου Σ. Τσορβά, Αρχιμανδρίτη, ιδιόχειρη έκδοση, Ιούνιος 2000. 3. "Τα Μέγαρα και οι Δέκα Άγιοι Μάρτυρες": Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Δυτικής Αττικής, εκδόσεις Αλέξανδρος Ματσούκης Α.Ε., Μάιος 1998. 4. Εγκυκλοπαίδεια "Δομή": Εκδόσεις Δομή. 5. Εγκυκλοπαίδεια Ελλαδική": Εκδόσεις Γιάννη Ρίζου. 6. "Το μεγάλο ταξίδι": Μιχάλη Ξυδιά και Κων/νου Σπίνου, προσφορά της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Μεγάρων, Αύγουστος 2005. 7. Τα Μέγαρα της Αρχαιότητας, Δήμος Μεγαρέων 2002. Λεξιλόγιο: δίλοβος, δίρρηχτη, καμποδόκι, αντερίδα, κουφικά θέματα, κυψελοειδής διακόσμηση. Για την καταχώριση συνεργάστηκαν οι: Λάμπρος Αλέκος, Φιλόλογος Νίκος Γεωργάκης Σοφία Κουτσογιάννη Αναστασία Πέτρου Μαρία Πομόνη Νίκος Σταμπόλας