ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή....9 Η πολιτική ζωή............................. 11 Το αυτοκρατορικό αξίωμα....16 Οι δήμοι....23 Η διοίκηση....24 Η δικαιοσύνη....26 Η βυζαντινή διπλωματία....29 Προσωπικότητες....33 Η θρησκευτική ζωή........................ 161 Λατρευτικές συνήθειες...166 Η Εκκλησία....167 Η φιλανθρωπία....169 Πατριάρχες, πάπες και επίσκοποι...171 Ο μοναχισμός....175 Δογματικές έριδες Εικονομαχία....181 Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο...187 Καθημερινές συνήθειες....192 Η ζωή στην ύπαιθρο....193 Η ψυχαγωγία...194 7
8 Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΠΛΕΥΡΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΑΡΑΔΟΞΑ Η καθαριότητα...197 Ασθένειες και θεραπείες....199 Επαίτες, φτωχοί και δούλοι....201 Φαγητά και ποτά....203 Η εμφάνιση...207 Παιδεία Εκπαίδευση....209 Χρήμα, μισθοί, φορολογία...215 Προλήψεις, οιωνοσκοπίες, μαντείες...222 Γυναίκες, έρωτας, γάμος....227 Γλωσσάρι....241 Παραπομπές....251 Βιβλιογραφία...265
Η πολιτική ζωή
Το πολίτευμα στο Βυζάντιο ήταν η απόλυτη μοναρχία. Όπως και κατά την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, κάθε εξουσία εκπορευόταν από τον αυτοκράτορα και η κατοικία του, το Ιερόν Παλάτιον, αποτελούσε το κέντρο της πολιτικής ζωής. Σύμφωνα με τις αντιλήψεις των Βυζαντινών, ο αυτοκράτορας ήταν ο εκλεκτός του Θεού επί της γης. Κατά συνέπεια, όφειλε να εναρμονίζει τις πράξεις του και την πολιτική του δράση με τις επιταγές και τις ηθικές αρχές του χριστιανισμού και να είναι υπηρέτης του Θεού. Παράλληλα όμως έπρεπε να είναι και ο εκλεκτός του λαού και η εκλογή του να νομιμοποιείται από τον στρατό, τη σύγκλητο και τους δήμους. Ο αυτοκράτορας συγκέντρωνε στα χέρια του όλες τις εξουσίες: τη νομοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική. Ως νομοθέτης μπορούσε να καταργεί ή να τροποποιεί νόμους ή να δημιουργεί νέους, με πνεύμα όμως φιλάνθρωπο, σύμφωνα με τη χριστιανική διδασκαλία. Ως επικεφαλής της εκτελεστικής εξουσίας διόριζε τους ανώτατους κρατικούς αξιωματούχους, πολιτικούς και στρατιωτικούς, και καθόριζε τις αρμοδιότητές τους. Σε ό,τι αφορά τη δικαστική εξουσία, ήταν ο ίδιος ο ανώτατος δικαστής, ενώ διόριζε και τους άλλους δικαστές. Η σύγκλητος, θεσμός ρωμαϊκός, αποτελούνταν κυρίως από πλούσιους γαιοκτήμονες, αλλά ο πολιτικός της ρόλος ήταν περιορισμένος και σιγά σιγά απογυμνώθηκε από κάθε εξουσία. Αντίθετα, οι δήμοι, οργανωμένα σώματα που προέρχονταν από τις ομάδες που αγωνίζονταν στον ιππόδρομο (Πράσινοι, Βένετοι), είχαν πολιτικές και στρατιωτικές αρμοδιότητες και 13
14 Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΠΛΕΥΡΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΑΡΑΔΟΞΑ σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή. Οργάνωναν τις ιπποδρομίες, εκτελούσαν δημόσια έργα, είχαν καθήκοντα πολιτοφυλακής και σημαντικό πολιτικό ρόλο. Στον ιππόδρομο επευφημούσαν τον αυτοκράτορα ή καυτηρίαζαν ενέργειές του και πολλές φορές ζητούσαν την τιμωρία κρατικών αξιωματούχων. Ήταν, με λίγα λόγια, η φωνή του λαού. Με τη στάση του «Νίκα» ο Ιουστινιανός επέφερε μεγάλο πλήγμα σε αυτούς και έτσι, με την πάροδο του χρόνου, η λαϊκή συμμετοχή στην πολιτική ζωή και οι λαϊκές ελευθερίες καταργήθηκαν, παρόλο που για κάποιο διάστημα ακόμα οι δήμοι έπαιξαν ρόλο στα πολιτικά δρώμενα (εκθρόνιση Φωκά, Ιουστινιανού Β κ.λπ.). Η διοικητική οργάνωση της αυτοκρατορίας πέρασε από διάφορα στάδια. Αρχικά, οι επαρχίες του κράτους διαιρέθηκαν σε 4 πολύ μεγάλες διοικητικές περιφέρειες, τις «υπαρχίες», που διαιρούνταν σε «διοικήσεις» και αυτές σε «επαρχίες». Από τον 7ο αιώνα η διοικητική οργάνωση του κράτους αλλάζει. Η αυτοκρατορία αρχίζει να οργανώνεται σε διοικητικές περιφέρειες που ονομάζονται «θέματα». Σε αυτά επικεφαλής είναι ο στρατηγός, ο οποίος συγκεντρώνει την πολιτική και τη στρατιωτική εξουσία. Οι επικεφαλής ορισμένων μεγάλων θεμάτων ονομάζονται «κατεπάνω». Στην κεντρική διοίκηση εμφανίζονται ανώτατοι υπάλληλοι που ονομάζονται «λογοθέτες», ένα αξίωμα ανάλογο με αυτό των σημερινών υπουργών. Η απονομή της δικαιοσύνης ήταν κατεξοχήν έργο του αυτοκράτορα. Οι δικαστές απένεμαν εξ ονόματός του το δίκαιο. Ο ίδιος δίκαζε εγκλήματα εσχάτης προδοσίας ή άλλα εγκλήματα ανώτατων αξιωματούχων. Μπορούσε όμως να δικάσει και κοινές υποθέσεις, αν κάποιος προσέφευγε με αίτησή του σε αυτόν. Στις αποφάσεις των δικαστηρίων α και β βαθμού μπορούσαν οι ενδιαφερόμενοι να ασκήσουν έφεση στον αυ
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ 15 τοκράτορα, του οποίου η απόφαση ήταν τελεσίδικη. Για την απονομή του δικαίου στις επαρχίες υπεύθυνοι ήταν οι διοικητές τους. Στους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου, η παρακμή του κράτους συντέλεσε ώστε πολλοί να προσφεύγουν στα εκκλησιαστικά δικαστήρια. Σημαντικό στοιχείο της πολιτικής ζωής στο Βυζάντιο ήταν και η διπλωματία, με την οποία το κράτος προσπαθούσε να εξουδετερώνει τις απειλές των ποικίλων εχθρών που το περιστοίχιζαν, καθώς ιδιαίτερα οι παραμεθόριες επαρχίες ήταν ευάλωτες στις επιδρομές τους. Για να το πετύχει χρησιμοποιούσε πολλά μέσα. Πρώτα πρώτα, οι αυτοκράτορες προσπαθούσαν να εντυπωσιάσουν τους βάρβαρους ηγεμόνες, κάνοντας επίδειξη πλούτου, μεγαλοπρέπειας και δύναμης. Συχνά επίσης τους πρόσφεραν πολύτιμα δώρα και χρήματα. Παράλληλα επιδίωκαν να αυξήσουν την επιρροή της αυτοκρατορίας με τη διάδοση της χριστιανικής θρησκείας και του βυζαντινού πολιτισμού. Άλλοτε πάλι έστρεφαν τον έναν εχθρό εναντίον του άλλου. Τέλος, επιδίωκαν φιλίες και συμμαχίες με τη σύναψη επιγαμιών με διάφορους ηγεμόνες. Ωστόσο, όταν η αυτοκρατορία έχασε τη στρατιωτική της ισχύ, οι διπλωματικές αυτές μέθοδοι αποδείχθηκαν αναποτελεσματικές.
ΤΟ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΌ ΑΞΊΩΜΑ Οι κίνδυνοι του επαγγέλματος Στο Βυζάντιο από τους 88 αυτοκράτορες που βασίλευσαν από το 330 ως το 1453 μόνο οι μισοί πέθαναν από φυσικά αίτια. Σε αυτούς, μάλιστα, δεν συμπεριλαμβάνονται όσοι δεν άσκησαν ποτέ την εξουσία ή ήταν συμβασιλείς. Οι υπόλοιποι δολοφονήθηκαν ή σκοτώθηκαν ύστερα από εξέγερση ή εκθρονίστηκαν και ακρωτηριάστηκαν, ή βασανίστηκαν με άλλον τρόπο. Για παράδειγμα, 5 πέθαναν έπειτα από το μαρτύριο της τύφλωσης. Πολλοί υποχρεώθηκαν να κλειστούν σε μοναστήρι και μόνο 5 έπεσαν στο πεδίο της μάχης. Στους αυτοκράτορες που «ατύχησαν» δεν περιλαμβάνονται οι βασιλόπαιδες που ευνουχίστηκαν για να μη διεκδικήσουν τον θρόνο. Υπολογίζεται, λοιπόν, ότι πάνω από το 1/3 των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου πλήρωσε βαρύτατο τίμημα για τον θρόνο. Ωστόσο, ποσοστιαία στην εξόντωση αυτοκρατόρων προηγούνται οι Ρωμαίοι, αφού από τον Αύγουστο ως τον Διοκλητιανό (27 π.χ. 305 μ.χ.) δολοφονήθηκαν περισσότεροι από τους μισούς. 1 Περί συμβόλων Τα βασιλικά σύμβολα ήταν κυρίως η χλαμύδα και το στέμμα, ενώ από τον 10ο αιώνα ιδιαίτερη σημασία απέκτησαν τα κόκκινα πέδιλα, που μόνο οι αυτοκράτορες μπορούσαν να φορούν. Στις επίσημες απεικονίσεις τους οι βυζαντινοί βασιλείς εμφα
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ 17 νίζονται να κρατούν στο δεξί χέρι τους σκήπτρο, που συχνά καταλήγει σε σταυρό ή λάβαρο, σύμβολο της εξουσίας τους. Στο αριστερό κρατούν την «ακακία», ένα μεταξωτό σακουλάκι γεμάτο χώμα, που παραπέμπει στη ματαιότητα των εγκοσμίων. Άλλοτε, στο αριστερό χέρι εμφανίζονται να κρατούν μια σφαίρα που πάνω της υπάρχει ένας σταυρός. Το κόκκινο είναι το χρώμα του αυτοκράτορα, άλλοτε ζωηρό και άλλοτε βαθύ, που πλησιάζει το μενεξεδί. Με κόκκινο μελάνι βάζει την υπογραφή του, τα ρούχα που φοράει είναι πορφυρά, πορφυρή επίσης είναι η διακόσμηση μέσα στο παλάτι, πορφυρό είναι και το χρώμα της βασιλικής κρεβατοκάμαρας. 2 Και ένας, και δύο, και τρεις Ένα από τα δικαιώματα του αυτοκράτορα στο Βυζάντιο ήταν η δυνατότητα να στέφει άλλους ως (συν)αυτοκράτορες. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλιζόταν η επιθυμητή διαδοχή στον θρόνο. Αν δεν υπήρχε συναυτοκράτορας, τον θρόνο μπορούσε να πάρει η αυτοκράτειρα. Κανένας περιορισμός δεν υπήρχε στον αριθμό των αυτοκρατόρων που μπορούσαν να συνυπάρχουν (χωρίς, βέβαια, να αμφισβητείται η εξουσία του νόμιμου αυτοκράτορα). Επί Ρωμανού Α ήταν πέντε, ενώ επί Κωνσταντίνου Δ ο στρατός ζητούσε να είναι τρεις, γιατί, με αξιοθαύμαστη ευλάβεια, πίστευε ότι έπρεπε να εφαρμόζεται και στην περίπτωση αυτή το πρότυπο της Αγίας Τριάδας. 3 Αν είσαι και παπάς Στο Βυζάντιο, μολονότι ο αυτοκράτορας νομοθετούσε, ποτέ δεν ήταν υπεράνω του νόμου. Η νομοθεσία ήταν η μόνη δύ
18 Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΠΛΕΥΡΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΑΡΑΔΟΞΑ ναμη στην οποία και ο ίδιος ο αυτοκράτορας ήταν υποχρεωμένος να υποχωρεί. Κάποτε ένας συγκλητικός είχε προσκληθεί σε δείπνο από τον αυτοκράτορα Ιουστίνο Β. Την ίδια όμως ώρα έπρεπε να βρίσκεται στο δικαστήριο, όπου είχε κληθεί για κάποια υπόθεσή του. Ο συγκλητικός θεώρησε καλό να μην απουσιάσει από το αυτοκρατορικό δείπνο, πιστεύοντας ότι δεν κινδύνευε να τιμωρηθεί για την απουσία του στο δικαστήριο. Όμως το δικαστήριο τον καταδίκασε σε μαστίγωση και ο αυτοκράτορας δεν επιχείρησε να κάνει καμιά παρέμβαση για να ακυρωθεί η δίκαιη αυτή απόφαση. 4 Το δωμάτιο των πορφυρογέννητων Πορφύρα ονομαζόταν ένα από τα δωμάτια στα οποία έμενε η αυτοκρατορική οικογένεια. Οι τοίχοι του από πάνω ως κάτω σχημάτιζαν ένα τέλειο τετράγωνο και η οροφή του είχε το σχήμα της πυραμίδας. Είχε θέα προς το λιμάνι, σε μια περιοχή όπου υπήρχαν γλυπτά τα οποία παρίσταναν ταύρους και λιοντάρια. Πάτωμα και τοίχοι είχαν μαρμάρινη επένδυση, με μάρμαρα που οι αυτοκράτορες προμηθεύονταν από τη Ρώμη. Το χρώμα των μαρμάρων ήταν πορφυρό, με λευκά στίγματα, σπαρμένα όπως η άμμος, εδώ και εκεί. Από το χρώμα αυτών των μαρμάρων φαίνεται ότι το δωμάτιο είχε πάρει την ονομασία «Πορφύρα». 5 Οι παγίδες της διαδοχής Με το πέρασμα του χρόνου καθιερώθηκε η συνήθεια να ανακηρύσσεται διάδοχος του θρόνου εκείνος ο γιος του αυτοκράτορα που είχε γεννηθεί πρώτος στην Πορφύρα, που
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ 19 οι τοίχοι της ήταν ντυμένοι με μεταξωτό ύφασμα βαμμένο στο κόκκινο χρώμα της πορφύρας. Πολλές φορές ξεσπούσαν αντιζηλίες ανάμεσα στον πορφυρογέννητο διάδοχο και στα άλλα αδέλφια του, τα οποία ήταν συχνά μεγαλύτερα, γεννημένα πριν ο πατέρας τους ανακηρυχθεί αυτοκράτορας. Οι αντιζηλίες ήταν πιο έντονες όταν οι άλλοι γιοι του αυτοκράτορα ήταν ετεροθαλείς, αφού πολλοί αυτοκράτορες είχαν παιδιά από προηγούμενους γάμους. Πολλές φορές, ο υποψήφιος για το ανώτατο αξίωμα τέλειωνε τη ζωή του στη φυλακή, στην απομόνωση, αφού προηγουμένως είχε υποβληθεί σε βασανιστήρια, που περιλάμβαναν συχνά την τύφλωση, το κόψιμο της γλώσσας ή της μύτης, ή και άλλα χειρότερα. Ένας αδελφός εκθρονισμένος που του επέτρεπαν να απομονωθεί για πάντα σε κάποιο μακρινό μοναστήρι, για να περάσει την υπόλοιπη ζωή του σαν καλόγερος, με προσευχές και νηστείες, έπρεπε να θεωρείται τυχερός. 6 Ουδέν κακόν αμιγές καλού Τις ανώτερες και εμπιστευτικές θέσεις της διοίκησης στο Βυζάντιο τις καταλάμβαναν συχνά ευνούχοι. Η περίεργη, εκ πρώτης όψεως, αυτή συνήθεια είχε την εξήγησή της. Οι ευνούχοι δεν ήταν δυνατόν να έχουν απογόνους, ώστε για χάρη τους να ραδιουργούν. Ωστόσο, ένας άγραφος αλλά απαράβατος νόμος τούς εμπόδιζε να καταλάβουν το υπέρτατο αξίωμα του αυτοκράτορα, προφανώς γιατί στην περίπτωση αυτή δεν ήταν δυνατόν να αγνοηθεί το δικαίωμα της κληρονομικότητας στην αυτοκρατορική εξουσία. 7