O Εκτοπισμός στην Κύπρο

O Εκτοπισμός στην Κύπρο Οι Συνέπειες της Πολιτειακής και της Στρατιωτικής Διαμάχης Έκθεση 2 Βιωματικές Ιστορίες: Ελληνοκυπριακή Κοινότητα Rebecca Bryant

Για την συγγραφέα Η Rebecca Bryant (Ph.D., Πανεπιστήμιο του Σικάγο) είναι Βοηθός Ανώτερη Ερευνήτρια του Πανεπιστημίου George Mason, Επισκέπτρια Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Middle East Technical University s Cyprus Campus και συνεργάτιδα του Ερευνητικού Κέντρου PRIO στην Κύπρο. Τον Σεπτέμβριο 2012 θα αναλάβει καθήκοντα Ανώτερης Ερευνητικής Λειτουργού στο Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο της Οικονομικής Σχολής του Λονδίνου (London School of Economics). Είναι πολιτιστικός ανθρωπολόγος και έχει διεξαγάγει εκτενή έρευνα στις δύο πλευρές της Πράσινης Γραμμής και στην Τουρκία. Είναι συγγραφέας των βιβλίων Imagining the Modern: The Cultures of Nationalism in Cyprus (London: I. B. Tauris, 2004) και The Past in Pieces: Belonging in the New Cyprus (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2010). Είναι συνεπιμελήτρια με τον Γιάννη Παπαδάκη, του τόμου Cyprus and the Politics of Memory: History, Community, and Conflict (London, I.B. Tauris, 2012). Η τρέχουσα έρευνά της αφορά την πολιτική και την κοινωνία της τουρκοκυπριακής κοινότητας, από το 1963 μέχρι το 1974 και τη συγκριτική ανάλυση της καθημερινής ζωής, σε μηαναγνωρισμένα κράτη.

O ΕΚΤΟΠΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚHΣ ΔΙΑΜAΧΗΣ Έκθεση 2 ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ: H ΤΟYΡΚΟΚYΠΡΙΑΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ Rebecca Bryant

Peace Research Institute Oslo (PRIO) Hausmanns gate 7 PO Box 9229 Oslo NO-0134 OSLO, Norway Τηλέφωνο +47 22 54 77 00 Τηλεομοιότυπο +47 22 54 77 01 Ηλ. διεύθυνση: info@prio.no Ιστοσελίδα: www.prio.no Το PRIO ενθαρρύνει τους ερευνητές του και τους ερευνητικούς του συνεργάτες να δημοσιεύουν τις εργασίες τους σε επιστημονικά περιοδικά και σε σειρές βιβλίων καθώς και σε σειρά Εκθέσεων, Εργασιών και Πολιτικών Επισκοπήσεων του PRIO. Κατά την επιμέλεια των δημοσιεύσεων αναλαμβάνουμε ένα στοιχειώδη ποιοτικό έλεγχο αλλά ως εκ τούτου το PRIO δεν έχει άποψη σε πολιτικά θέματα. Ενθαρρύνουμε τους ερευνητές μας να λαμβάνουν ενεργό μέρος σε δημόσιες συζητήσεις, με πλήρη ελευθερία γνώμης. Η ευθύνη και η τιμή για τις υποθέσεις, τις θεωρίες, τα ευρήματα και τις απόψεις που εκφράζονται στις εκδόσεις ανήκει στους ίδιους τους συγγραφείς. Τα κείμενα που συγκεντρώθηκαν στην παρούσα έκδοση, συμπεριλαμβανόμενης της ορολογίας που χρησιμοποιείται, είναι της αποκλειστικής ευθύνης του/ων συγγραφέα(ων) ή/και του Κέντρου του Ινστιτούτου Έρευνας για την Ειρήνη του Όσλο (PRIO) ως ένας από τους δικαιούχους του χρηματοδοτούμενου από την Ευρωπαϊκή Ένωση προγράμματος «Διάλογος για την Οικοδόμηση Εμπιστοσύνης και τη Συμφιλίωση: Οι Κύπριοι αναζητούν Νέες Προσεγγίσεις στο Περιουσιακό Ζήτημα». Σε καμία περίπτωση δεν μπορεί το περιεχόμενο της παρούσας έκδοσης να αποδοθεί στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η Ε.Ε. δεν αναγνωρίζει την «Τουρκική Δημοκρατία της Βορείου Κύπρου» παρά μόνο την Κυπριακή Δημοκρατία, το Κράτος Μέλος της. Peace Research Institute Oslo (PRIO), 2012 Με την επιφύλαξη παντός δικαιώματος. Κανένα τμήμα της παρούσας έκδοσης δεν δύναται να αναπαραχθεί, να αποθηκευτεί σε σύστημα ανάκτησης ή να χρησιμοποιηθεί σε οποιαδήποτε μορφή ή με οποιοδήποτε μέσο, ηλεκτρονικό, μηχανικό φωτοτυπικό, εγγραφής ή άλλο, χωρίς την εκ των προτέρων γραπτή άδεια του/ων κατόχου/ων των πνευματικών δικαιωμάτων. Η εργασία αυτή συντάχθηκε, στο πρωτότυπό της, στην Αγγλική γλώσσα. ISBN 978-82-7288-418-4 Παραγωγή και σχεδιασμός εξωφύλλου: Action Global Communications

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΚΤΟΠΙΣΜΟΥ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΩΝ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ...IV ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...V ΠΕΡΙΛΗΨΗ...VII ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ...1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΕΚΤΟΠΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΩΝ...5 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΥΝ ΤΙΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΚΤΟΠΙΣΜΟ...17 1. ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΓΕΝΕΩΝ...17 2. ΧΡΟΝΙΚΗ ΣΤΙΓΜΗ ΤΟΥ ΕΚΤΟΠΙΣΜΟΥ...19 3. ΤΟΠΟΣ...20 4. ΦΥΛΟ...21 5. ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ...22 6. ΑΝΟΙΓΜΑ ΤΩΝ ΟΔΟΦΡΑΓΜΑΤΩΝ...24 7. ΑΓΩΓΕΣ...25 ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ...27 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ...29 RAMADAN (47), ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΙΛΑΝΙ/GILAN ΣΤΗ ΜΟΡΦΟΥ/GÜZELYURT...30 KEMAL (88), ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΙΛΑΝΙ/GILAN ΣΤΗ ΜΟΡΦΟΥ/GÜZELYURT...32 ŞAZİYE (50), ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΦΟ ΣΤΗ ΜΟΡΦΟΥ/GÜZELYURT...35 SAMİ (59), ΑΠΟ ΤΗ ΦΛΑΣΟΥ ΣΤΗ ΜΟΡΦΟΥ/GÜZELYURT ΜΕΣΩ ΛΕΥΚΑΣ...39 ÖNCEL (51), ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΓΟΥΝΤΑ ΣΤΟ ΝΙΚΗΤΑ/GÜNEŞKÖY...44 SULTAN (71), ΑΠΟ ΤΟ ΔΑΛΙ ΣΤΟ ΑΡΓΑΚΙ/AKÇAY ΜΕΣΩ ΛΟΥΡΟΥΤΖΙΝΑΣ ΚΑΙ ΛΕΥΚΩΣΙΑΣ...48 AYHAN (63), ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΡΟΣΚΗΠΟΥ ΣΤΗΝ ΚΕΡΥΝΕΙΑ/GİRNE ΜΕΣΩ ΑΥΔΗΜΟΥ/DÜZKAYA...49 KIYMET (69), ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΜΕΣΟ ΣΤΗΝ ΚΕΡΥΝΕΙΑ/GİRNE...53 ORHAN (51), ΑΠΟ ΤΟ ΜΑΡΙ/TATLISU ΣΤΗΝ ΚΕΡΥΝΕΙΑ/GİRNE...58 VEDIA (71) ΚΑΙ NAFİYE (59), ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΕΥΓΑ/ALEVKAYA ΣΤΗ ΓΙΑΛΟΥΣΑ/YENİERENKÖY ΜΕΣΩ ΚΟΚΚΙΝΩΝ/ERENKÖY...61 ΕΠΙΛΟΓΟΣ...69

Σημείωση Οι φωτογραφίες της έκθεσης προσφέρθηκαν από: Φωτογραφία εξωφύλλου και φωτογραφίες 5,6,8,10,16,17,19 και 20 τη συγγραφέα Φωτογραφίες 1,2,3,4, και 7 οικογενειακό αρχείο Özer Hatay Φωτογραφίες 9,11,15 και 18 Albert Vandellos Φωτογραφία 12 Şaziye Sağanak Φωτογραφίες 13 και 14 Sami Solyali Τα ονομάτων των συνεντευξιαζόμενων έχουν αλλάξει εκτός εκείνων που συμ με - τέχουν στο ντοκιμαντέρ του Ερευνητικού Κέντρου του Prio, στην Κύπρο.

V ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ηέκθεση αυτή, βασίστηκε σε συνεντεύξεις, που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ του 2010 και του 2011, στην αφήγηση βιωματικών ιστοριών και τη συλλογή υλικού που προέκυψε την τελευταία δεκαετία, μέσα από επίσημες και ανεπίσημες συνεντεύξεις και συζητήσεις, με Τουρκοκύπριους αναφορικά με τον εκτοπισμό τους. Θα ήθελα πρωτίστως να ευχαριστήσω τα άτομα που δεχτήκαν να συμμετάσχουν και όσα άτομα έδωσαν συνεντεύξεις αλλά δεν κατέστη δυνατό να παρουσιαστούν οι ιστορίες τους στην παρούσα έκθεση. Τους ευχαριστώ αφενός επειδή μοιράστηκαν τις εμπειρίες τους και επέτρεψαν τη δημοσιοποίηση τους και αφετέρου για τη γνώση που προσέφεραν για όσα οι Τουρκοκύπριοι αντιλαμβάνονται, σήμερα, αναφορικά με τον εκτοπισμό τους. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον Dr Sami Solyali, ο οποίος προσέφερε γενναιόδωρα το χρόνο του και βοήθησε στον εντοπισμό ατόμων που σήμερα διαμένουν στην Μόρφου. Τον Murat Yaman για την απομαγνητοφώνηση των συνεντεύξεων. Τον Mete Hatay επειδή η εργασία του, χαρτογράφησης του εκτοπισμού, αποτέλεσε εξαιρετική βοήθεια στη συγγραφή της εισαγωγής της παρούσας έκθεσης..

VII ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το τελευταίο δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα, κύματα εκτοπισμού στην Κύπρο προκάλεσαν τον ξεριζωμό ολόκληρων χωριών, τη διακοπή της σχέσης μεταξύ του ανθρώπου και της γης και την ανακατασκευή της κοινωνικής γεωγραφίας του νησιού. Για περισσότερους από 215.000 Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους εκτοπισμένους, η μετακίνηση από τα σπίτια τους και η επανεγκατάστασή τους σε κάποιο άλλο μέρος αποτέλεσε μόνιμο προσωπικό τραύμα και, για πολλούς άλλους, πολιτική σκοπιμότητα. Κάποιοι από αυτούς επιθυμούν να επιστρέψουν και άλλοι επιθυμούν να παραμείνουν εκεί που σήμερα βρίσκονται, αρνούμενοι να εκτοπιστούν και πάλι. Οι επιθυμίες αυτές αντανακλούν τον πολιτικό λόγο και τα μέσα επικοινωνίας, τα οποία διαμορφώνουν ταυτόχρονα τον τρόπο που οι εκτοπισμένοι αντιλαμβάνονται το πολιτικό μέλλον αλλά και τη δική τους εμπειρία ξεριζωμού και απώλειας. Η διαίρεση του νησιού, για σχεδόν τρεις δεκαετίες, οδήγησε τους Κύπριους και στις δυο πλευρές της πράσινης γραμμής, να επικεντρώνονται αποκλειστικά στη δική τους οδύνη και απώλεια, ανίκανοι να αντιληφθούν όσα βίωσε η άλλη κοινότητα. Το πρόγραμμα του PRIO «Ο Εκτοπισμός στην Κύπρο: Οι συνέπειες της πολιτειακής και στρατιωτικής διαμάχης» συγκέντρωσε βιωματικές ιστορίες Ελληνοκύπριων και Τουρκοκυπρίων εκτοπισμένων. Με στόχο την κατανόηση του βιώματος του εκτοπισμού κάθε κοινότητας καθώς και του τρόπου που διαμόρφωσε τις ζωές τους μέχρι σήμερα αλλά και τις προσδοκίες τους για το μέλλον. Μέσα από μια σειρά εκ βαθέων συνεντεύξεις, ζητήσαμε από τους Κύπριους εκτοπισμένους να μας αφηγηθούν τις συνθήκες και τον τρόπο διαφυγής τους, να περιγράψουν όσα άφησαν πίσω και τη διαδικασία επανεγκατάστασης και προσαρμογής τους στη νέα ζωή. Ζητήσαμε να περιγράψουν τον τρόπο που θεωρούν ότι αυτές οι έμπειρες διαμόρφωσαν τον τρόπο ζωή τους και τη σημερινή αίσθηση του εαυτού και της ταυτότητάς τους κι όσα προσδοκούν για τους ίδιους και τα παιδιά τους στο μέλλον. Η εργασία αυτή συνοψίζει τα ευρήματα τριάντα συνεντεύξεων Τουρκοκύπριων εκτοπισμένων από το νότο στη βόρια μεριά του νησιού. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζεται ο εκτοπισμός των τουρκοκυπρίων μαζί με ένα σύντομο ιστορικό πλαίσιο και μια συνοπτική έκθεση των παρα γόντων διαμόρφωσης του τρόπου σκέψης και αφήγησης του ξεριζωμού σήμερα. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται δέκα βιωματικές ιστορίες προσφέροντας στον αναγνώστη μια εσωτερική ματιά στην πληθώρα των εμπειριών εκτοπισμού και επανεγκατάστασης. Εκεί, προκύπτει σαφώς η τραυματική εμπειρία κάθε ατόμου που αναγκάζεται να εγκαταλείψει το σπίτι του και οι διαφορετικές εμπειρίες επανεγκατάστασης, αναδόμησης και επανεκκίνησης της

VIII Βιωματικές Ιστορίες Εκτοπισμού Τουρκο-Κυπρίων ζωής των εκτοπισμένων. Ταυτόχρονα είναι εμφανές ότι το άτομο περιορίζεται ανάλογα από την σημασία που αποδίδει στην οικογένεια και τον αγώνα να διατηρηθεί ανέπαφη. Ως αποτέλεσμα αυτών των εμπειριών, κι ενώ οι διαδρομές και οι τύποι του εκτοπισμού ποικίλουν, ορισμένοι οραματισμοί για το μέλλον συγκλίνουν και παρουσιάζονται συνοπτικά στο τρίτο μέρος της έκθεσης. Στο τελευταίο μέρος παρουσιάζεται πως οι Τουρκοκύπριοι βλέπουν το μέλλον με ενδεχόμενο ένα δικό τους νέο εκτοπισμό μετά την επίτευξη μιας λύσης. Τα ευρήματα δεν είναι οριστικά αλλά αρκετά ενδεικτικά επειδή προσφέρουν ικανές πληροφορίες για τον τρόπο που τα πρόσφατα γεγονότα, όπως η άρση του περιορισμού μετακινήσεων στην πράσινη γραμμή το 2003 και το δημοψήφισμα για το σχέδιο Ανάν το 2004, έχουν επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο οι Τουρκοκύπριοι αντιμετωπίζουν τις συνεχιζόμενες διαπραγματεύσεις και το ενδεχόμενο μιας συμφωνημένης λύσης για τη διαίρεση του νησιού.

1 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Φωτογραφία 1: Παιδιά Τουρκοκυπρίων σε στρατόπεδο προσφύγων έξω από τη Λευκωσία, 1964.

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το 1975 και ένα χρόνο μετά τη διαίρεση της Κύπρου, σχεδόν το εξήντα τοις εκατό του Τουρκοκυπριακού πληθυσμού είχε είτε εκτοπιστεί, είτε βρισκόταν υπό το καθεστώς ενός μακροχρόνιου εκτοπισμού. Όσο αυτό αποτελεί την απλή διατύπωση μιας διαπίστωσης, άλλο τόσο εμπεριέχει τις σύνθετες συνέπειες οι οποίες επηρέασαν την κοινωνική ζωή της μικρής Τουρκοκυπριακής κοινότητας και το ενδεχόμενο οποιασδήποτε μελλοντικής διευθέτησης. Και ενώ έχουν γραφτεί πολλά για τον εκτοπισμό των Ελληνοκυπρίων, το 1974, και τις εμπειρίες των προσφύγων και των παιδιών τους στην προσφυγιά, 1 δεν έχει δημοσιευθεί καμιά ακαδημαϊκή μελέτη μέχρι σήμερα που να εστιάζει ειδικά στον εκτοπισμό των Τουρκοκυπρίων και τις εμπειρίες της επανεγκατάστασής τους. 2 Πολλοί συνεντευξιαζόμενοι Τουρκοκύπριοι, στα πλαίσια του προγράμματος αυτού, εξέφρασαν την αίσθηση ότι ο δικός τους εκτοπισμός έχει μπει στο περιθώριο και αγνοήθηκε. Επιπλέον, αυτό το κενό στη βιβλιογραφία, εξακολουθεί να υπάρχει παρά το γεγονός ότι οποιαδήποτε συμφωνημένη λύση με στόχο την επανένωση του νησιού συνεπάγεται ενδεχομένως περαιτέρω εκτοπισμό και προηγούμενη έγκρισή της μέσα από ένα δημοψήφισμα από εκτοπισμένα άτομα. Είναι επομένως απαραίτητη η κατανόηση του 1 Ένας μη- αναλυτικός κατάλογος της εν λόγω βιβλιογραφίας θα ξεκινούσε με την ιστορία του Πέτρου Λοΐζου για τον εκτοπισμό των κατοίκων του χωριού Αργάκι, The Heart Grown Bitter: A Chronicle of Cypriot War Refugees (Cambridge: University of Cambridge Press, 1981), καθώς και με το επακόλουθο έργο του σχετικά με τις επιπτώσεις του μακροπρόθεσμου εκτοπισμού στην υγεία, Iron in the Soul: Displacement, Livelihood, and Health in Cyprus (Oxford: Berghahn Books, 2008). Άλλες πηγές περιλαμβάνουν το έργο του Roger Zetter για τους τρόπους με τους οποίους οι Ελληνοκύπριοι επανεγκαταστάθηκαν έπειτα από τον εκτοπισμό τους και τη σχέση αυτής της επανεγκατάστασης με την αναπαραγωγή της ταυτότητας του πρόσφυγα. Βλ. Roger Zetter, Rehousing the Greek-Cypriot Refugees from 1974: Dependency, Assimilation, Politicisation, στο Cyprus in Transition: 1960 1985, ed. J. T. A. Koumoulides (London: Trigraph, 1985), 106-125; και Reconceptualizing the Myth of Return: Continuity and Transition Amongst the Greek-Cypriot Refugees of 1974, Journal of Refugee Studies 12, no. 1 (1999): 1-22. Για τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις του τραύματος, βλ. Anna M. Agathangelou και Kyle D. Killian, In the Wake of 1974: Psychological Well Being and Post-Traumatic Stress in Greek Cypriot Refugee Families, Cyprus Review 14, no. 2 (2002): 45-69. Άλλα έργα έχουν ασχοληθεί ειδικότερα με τη μνήμη των χωριών που χάθηκαν και τη μετάδοση αυτής της μνήμης. Βλ. την αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του Αντώνιου Μαραθεύτη, Δεν Ξεχνώ, I Do Not Forget: The Greek Cypriot Refugee Experience as Oral Narrative (Ph.D. thesis, University of Texas at Austin, 1989), καθώς και την Τασούλα Χατζηγιάννη, The Making of a Refugee: Children Adopting Refugee Identity in Cyprus (Westport, CT: Praeger, 2002). Η πρόσφατη διατριβή του Stefan Ege, Re/producing Refugees in the Republic of Cyprus: History and Memory between State, Family, and Society (M.A. thesis, University of Zurich, 2007) διερευνεί επίσης τις πρόσφατες αλλαγές μεταξύ των γενεών στις προσεγγίσεις για τη μνήμη. 2 Δύο μελέτες, (η μία από τη συγγραφέα), ανακαλούν τις εμπειρίες του εκτοπισμού συγκεκριμένων ομάδων Τουρκοκυπρίων μέσα στο πλαίσιο συγκριτικής έρευνας. Βλ. Rebecca Bryant, The Past in Pieces: Belonging in the New Cyprus (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2010) και Lisa Dikomitis, Cyprus and Its Places of Desire: Cultures of Displacement Among Greek and Turkish Cypriot Refugees (London: I.B. Tauris, forthcoming 2012). Επιπλέον, το έργο του Vamık Volkan Cyprus War and Adaptation: A Psychoanalytic History of Two Ethnic Groups in Conflict (Charlottesville: University of Virginia Press, 1979) προσφέρει μια Φωτογραφία των εμπειριών των Τουρκοκυπρίων που επιχείρησαν να εγκατασταθούν σε ένα έδαφος εθνοκάθαρσης μετά το 1974.

4 Βιωματικές Ιστορίες Εκτοπισμού Τουρκο-Κυπρίων Τουρκοκυπριακού εκτοπισμού, έτσι ώστε να κατανοηθεί η σημερινή Τουρκοκυπριακή στάση απέναντι σε μια ενδεχόμενη επανένωση. Η συγγραφή της έκθεση στηρίχτηκε σε τριάντα εκτεταμένες συνεντεύξεις βιωματικών ιστοριών που πραγματοποιήθηκαν το 2010 και το 2011. Η χρονική στιγμή κατά την οποία πραγματοποιήθηκαν οι συνεντεύξεις είναι σημαντική, καθώς πολλοί συμμετέχοντες συσχέτισαν άμεσα τις εμπειρίες από το παρελθόν τους με το όραμά τους για το μέλλον, στα πλαίσια των εν εξελίξει διαπραγματεύσεων. Επιπλέον, ο τρόπος με τον οποίο περιγράφουν τις εμπειρίες τους πλαισιώνεται επίσης από προβληματισμό σε σχέση με διάφορα γεγονότα: το άνοιγμα της Πράσινης Γραμμής το 2003 και οι επισκέψεις τους στα πρώην σπίτια και χωριά τους, οι επισκέψεις Ελληνοκυπρίων στα σπίτια τους στο Βορρά μετά από το άνοιγμα, η αποτυχία του δημοψηφίσματος του 2004 απέναντι στο σχέδιο επανένωσης που τελούσε υπό την αιγίδα του ΟΗΕ και η απογοήτευση, απέναντι σε αυτό που πολλοί το χρεώνουν ως αποτυχία της διεθνούς κοινότητας, να αναγνωριστεί και να «ανταμειφθεί» η υποστήριξη που έδειξαν οι Τουρκοκύπριοι στο σχέδιο επανένωσης. Οι τρέχουσες ανησυχίες πάντα διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο θυμούνται οι άνθρωποι το παρελθόν και το πώς ερμηνεύουν τα γεγονότα του παρελθόντος και το ίδιο συμβαίνει και στις εν λόγω συνεντεύξεις. Πράγματι, οι συνεντεύξεις βιωματικών ιστοριών είναι σημαντικές όχι μόνο για τα όσα μπορούν να αποκαλύψουν από το παρελθόν, αλλά και για το πώς οι άνθρωποι αυτοί μπορούν να αναθεωρήσουν αυτό το παρελθόν, τώρα. Στην κοινωνιολογική βιβλιογραφία για την Κύπρο, έχει παρατηρηθεί συχνά ότι ενώ οι Ελληνοκύπριοι μετά το 1974 εντάσσονται σε μια πολιτική μνήμης σύμφωνα με την οποία το παρόν θεωρείται προσωρινό, οι Τουρκοκύπριοι εντάσσονται σε μια πολιτική λήθης σύμφωνα με την οποία το παρόν είναι μόνιμο. 3 Βεβαίως, επίσημες αφηγήσεις και από τις δύο πλευρές του νησιού έχουν ενθαρρύνει τους δύο αυτούς διαφορετικούς τρόπους προσέγγισης του παρελθόντος. Ωστόσο, όχι μόνο οι ατομικές ιστορίες εκτοπισμού ταιριάζουν εν μέρει σε τέτοια αφηγηματικά πλαίσια, αλλά μέσω αυτών μπορούμε επίσης να δούμε το πως έχουν αλλάξει οι αντιλήψεις των αφηγητών για τον εκτοπισμό με την πάροδο του χρόνου και πώς τα άτομα είχαν τη δυνατότητα να προβληματιστούν με αυτές τις αλλαγές. Τα όσα αποκαλύπτουν οι εν λόγω ιστορίες, επομένως, δεν καταγράφονται ως μια απλή και πιο εμπλουτισμένη προσέγγιση του παρελθόντος σε σύγκριση με όσα προσφέρει η επίσημη ρητορική, αλλά ρίχνει φως στους τρόπους με τους οποίους οι κοινές αφηγήσεις μπορούν να ανασχηματιστούν ανάλογα την χρονική μελλοντική στιγμή. 3 Σχετικά με τις χρήσεις του συνθήματος «Δεν ξεχνώ» ως μια Ελληνοκυπριακή πολιτική μνήμης, βλέπε τις προαναφερθείσες μελέτες καθώς και τη Μιράντα Χρίστου, A Double Imagination: Memory and Education in Cyprus, Journal of Modern Greek Studies 24 (2006), 285-106 και Χρυστάλλα Υακίνθου, The Quiet Deflation of Den Xehno? Changes in the Greek Cypriot Communal Narrative on the Missing, The Cyprus Review 20, no. 1 (2008), 15-33. Για συγκριτικές προσεγγίσεις στο θέμα της χρήσης του «θυμόμαστε» και «ξεχνάμε», βλ. Μαρία Χατζηπαύλου- Τριγιώργη, Different Relationships to the Land: Personal Narratives, Political Implications and Future Possibilities, in Cyprus and Its People: Nation, Identity, and Experience in an Unimaginable Community, 1955 1997, ed. V. Calotychos, (Boulder, CO: Westview Press, 1998), 251 76; Russell King και Sarah Ladbury, The Cultural Construction of Political Reality: Greek and Turkish Cyprus Since 1974, Anthropological Quarterly 55, no. 1 (1982): 1-16; Nurit Kliot and Yoel Mansfeld, Resettling Displaced People in North and South Cyprus: A Comparison, Journal of Refugee Studies 7, no. 4 (1994): 328-359; και Paul Sant Cassia, Bodies of Evidence: Burial, Memory and the Recovery of Missing Persons in Cyprus (Oxford: Berghahn Books, 2005).

5 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΕΚΤΟΠΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΟ-ΚΥΠΡΙΩΝ Οι συνεντεύξεις της έκθεσης περιγράφουν τις ζωές και τις εμπειρίες των Τουρκοκυπρίων εκτοπισμένων, από τη νότια πλευρά της Κύπρου σε διαφορετικά σημεία στο βόρειο τμήμα του νησιού. Ενώ όλοι οι συμμετέχοντες προέρχονται από τη νότια Κύπρο, πολλοί ήταν ήδη πρόσφυγες, στα νότια του νησιού, πριν από την επανεγκατάστασή τους στα βόρεια. Ως αποτέλεσμα, σε πολλές από τις αφηγήσεις τους αναφέρονται όχι μόνο στον εκτοπισμό τους μετά το 1974, αλλά και στο ξεριζωμό τους από τον τόπο καταγωγής τους. Η παρούσα έκθεση δεν περιλαμβάνει τον τουρκοκυπριακό εκτοπισμό πριν το 1974, ο οποίος αποτέλεσε το αντικείμενο μιας άλλης μελέτης από τη συγγραφέα. 4 Μισό αιώνα πριν, όταν ιδρύθηκε η Κυπριακή Δημοκρατία, ο Τουρκοκυπριακός πληθυσμός αποτελείτο από 106,000 άτομα, τα οποία διέμεναν διάσπαρτα σε όλο το νησί. Υπήρχαν 114 μικτές πόλεις και χωριά και 117 εξ ολοκλήρου τούρκικα χωριά. 5 Σε λιγότερο από μισό αιώνα, ο αριθμός των μικτών χωριών στο νησί μειώθηκε από 346, το 1891 σε 252 το 1931 και σε 114 το 1960. 6 Το πρόγραμμα «Εσωτερικός Εκτοπισμός στην Κύπρο» του Ερευνητικού Κέντρου Κύπρου PRIO και άλλες πηγές, φανερώνουν ότι ποικίλουν τα αίτια αυτής της ομογενοποίησης. Ενώ ορισμένα χωριά βίωσαν τις συνέπειες της αστυφιλίας και της μετανάστευσης, κάποια άλλα ομογενοποιήθηκαν εξαιτίας των διακοινοτικών εντάσεων που σε ορισμένες περιπτώσεις προ- 4 Bryant, The Past in Pieces 5 Για μια επισκόπηση των μικτών χωριών και της διαδικασίας διαχωρισμού, βλ. Ελένη Λύτρα και Χάρη Ψάλτη, Formerly Mixed Villages in Cyprus: Representations of the Past, Present and Future (Nicosia: Association for Historical Dialogue and Research, 2011). 6 Αυτό, σύμφωνα με τον Richard Patrick, ο οποίος υπολόγιζε ένα χωριό ως «μικτό» αν δέκα ή περισσότερα άτομα μιας άλλης εθνικής ομάδας κατοικούσαν εκεί ή, στις περιπτώσεις μικρών χωριών κάτω των 100 κατοίκων, μια άλλη εθνική ομάδα αποτελούσε τουλάχιστον το 10% του συνόλου. Βλ. Richard Patrick, Political Geography and the Cyprus Conflict: 1963-1971, ed. J. H. Bater and R. Preston (Waterloo: University of Waterloo, Department of Geography, Publication Series No. 4, 1976), 12.

6 Βιωματικές Ιστορίες Εκτοπισμού Τουρκο-Κυπρίων κλήθηκαν από αυξανόμενους εθνικιστικούς διχασμούς και σε άλλες από τοπικές διαφορές. 7 Μεγάλο μέρος της ομογενοποίησης κατά το πρώτο μισό του αιώνα, που δεν οφειλόταν στην αστικοποίηση ή στην μετανάστευση, συνέβη όταν η μειοψηφία του Τουρκοκυπριακού πληθυσμού σε κάποιο χωριό μεταφερόταν σε περιοχές που θεωρούσε ασφαλέστερες, όπου υπήρχε μεγαλύτερη συγκέντρωση Τουρκικού πληθυσμού. Υπήρχαν ανάλογες περιπτώσεις μετακινήσεων Ελληνοκύπριων. Οι περιπτώσεις αυτές ήταν λιγότερες επειδή οι μειονοτικοί Ελληνικοί πληθυσμοί στα χωριά ήταν λιγότερο συχνοί. Η δεκαετία του 50, ωστόσο, αποτέλεσε σημείο καμπής και αποτέλεσε την πρώτη στιγμή εκτοπισμού για αρκετές χιλιάδες Κυπρίους ως αποτέλεσμα των διακοινοτικών συγκρούσεων, εντάσεων, πιέσεων ή απειλών. Με την έναρξη του ένοπλου αγώνα της ΕΟΚΑ (Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών) κατά της Βρετανικής αποικιακής κυριαρχίας το 1955, οι εντάσεις έφτασαν τα χωριά, καθώς η τοπική οργάνωση και οι δραστηριότητες της ΕΟΚΑ παρακολουθούνταν από τους Τουρκοκύπριους, οι οποίοι δε συμμετείχαν στον αγώνα. Οι Τουρκοκύπριοι που έζησαν την περίοδο αυτή, κατά κανόνα, την περιγράφουν ως τη στιγμή που οι διακοινοτικές σχέσεις μειώθηκαν, συχνά με διακοπή της επικοινωνίας, καθώς και με απώλεια προσωπικών και επαγγελματικών σχέσεων. Οι Τουρκοκύπριοι αναφέρουν ότι, σε τοπικό επίπεδο, μέλη της ΕΟΚΑ συχνά ασκούσαν πίεση στους Ελληνοκύπριους να αγοράζουν προϊόντα μόνο από Ελληνοκύπριους και να μην προσλαμβάνουν στις δουλειές τους Τουρκοκύπριους. Παρά το γεγονός ότι η ΕΟΚΑ επίσημα δεν στρεφόταν εναντίον Τουρκοκυπρίων, σε τοπικό επίπεδο οι Τουρκοκύπριοι αναφέρουν ότι συχνά ένιωθαν να απειλούνται. Οι εντάσεις μάλιστα αυξήθηκαν όταν Τουρκοκύπριοι εντάχθηκαν στη Βρετανική βοηθητική δύναμη που είχε σκοπό να καταστείλει την εξέγερση. 8 Οι δολοφονίες βοηθητικών αστυνομικών ερμηνεύονταν συχνά από τους Τουρκοκύπριους σαν επίθεση σε αυτούς ως μέλη μιας εθνικής ομάδας παρά ως στελέχη της Βρετανικής διοίκησης. 7 Εξηγήσεις γι αυτή την ομογενοποίηση μπορεί συχνά να βρεθούν σε αρχειακές πηγές, παρόλο που οι πηγές αυτές δεν έχουν συνταχθεί με συνέπεια. Ένα παράδειγμα είναι το χωριό Ακανθού της επαρχίας Αμμοχώστου, το οποίο είχε ένα μικρό Τουρκικό πληθυσμό στην αλλαγή του αιώνα. Το 1910, οι Τουρκοκύπριοι κάτοικοι της Ακανθούς κατήγγειλαν στην Βρετανική διοίκηση ότι ο ιμάμης τους είχε δεχθεί προσβολές και ότι το τζαμί τους είχε βεβηλωθεί και ότι επιθυμούσαν να μετακινηθούν από το χωριό (Κρατικό Αρχείο, 1000/1910, Καταγγελία Τούρκων της Ακανθού για δίωξη από τους Χριστιανούς συγχωριανούς τους, 31 Μάη 1910). Δέκα χρόνια αργότερα, ο αριθμός των Τουρκοκυπρίων στο χωριό μειώθηκε από 61 σε 21 και έπειτα εξαφανίστηκαν από το χωριό. Στο χωριό Τριμίκλινη της επαρχίας Λεμεσού, η δολοφονία του ιμάμη του χωριού αμέσως μετά την άφιξη των Βρετανών προκάλεσε τη μετακίνηση των Κυπρίων Μουσουλμάνων από το χωριό (βλ. Jack C. Goodwin, An historical toponymy of Cyprus [Nicosia: Jack C. Goodwin, 1978], 1607). Επίσης, άτομα από την Καμπυλή της επαρχίας Κερύνειας, ισχυρίζο-νται ότι κάτοικοι των γειτονικών χωριών της Λάρνακας της Λαπήθου, ήρθαν να ζήσουν στο χωριό τους μετά το 1911 εξαιτίας μιας διαφοράς που κατέληξε σε δολοφονία (προσωπική συνέντευξη). 8 Η βοηθητική δύναμη αποτελούνταν από 1,700 Τουρκοκύπριους και 70 Ελληνοκύπριους, ενώ μια πρόσθετη εφεδρική δύναμη 550 αξιωματικών αποτελούνταν εξ ολοκλήρου από Τουρκοκύπριους. (Sumantra Bose, Contested Lands: India- Palestine, Kashmir, Bosnia, Cyprus, and Sri Lanka [Cambridge, MA: Harvard University Press, 2007], 68).

Επισκόπηση του εκτοπισμού των Τουρκο-Κυπρίων 7 Οι Τουρκοκύπριοι, ήδη από το 1955, άρχισαν να κινητοποιούνται σε μικρές, ένοπλες ομάδες, με αποκορύφωμα το σχηματισμό της παραστρατιωτικής TMT (Türk Mukavemet Teşkilatı: Τουρκική Οργάνωση Αντίστασης) στα τέλη του 1957. 9 Με τη βοήθεια μιας μικρής ομάδας αγωνιστών που είχαν εκπαιδευτεί κρυφά στην Τουρκία, η ΤΜΤ γρήγορα δραστηριοποιήθηκε σε όλο το νησί, δημιουργώντας μια αλυσίδα διοίκησης η οποία ενσωμάτωνε προϋπάρχουσες τοπικές ένοπλες δυνάμεις και τις έθετε υπό τον έλεγχο επαρχιακών διοικητών. Η TMT συμμετείχε επίσης σε ενδοεθνοτικές «εκκαθαρίσεις», απαιτώντας την παύση του εμπορίου με τους Έλληνες και την τιμωρία αυτών που μιλούσαν Ελληνικά. Η εμφάνιση της ΤΜΤ, παράλληλα με τις στοχοθετημένες και αμοιβαίες δολοφονίες, σύντομα επέφεραν την κορύφωση των εντάσεων. Το 1958 εκτοπίστηκαν 1,900 Ελληνοκύπριοι από οκτώ περιοχές, κυρίως σε γειτονιές πόλεων και σχεδόν 2,700 Τουρκοκύπριοι από 36 άλλες περιοχές. 10 Σχεδόν οι μισοί εκτοπισθέντες επέστρεψαν στα χωριά τους μετά την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας, το 1960. Ωστόσο, όταν ξεκίνησαν οι δικοινοτικές συγκρούσεις στα τέλη του 1963, όλα εκτός από δύο από αυτά τα χωριά εκτοπίσθηκαν εκ νέου. Επιπλέον, σχεδόν όλοι εκείνοι που εκτοπίστηκαν το 1958 και που είχαν επιστρέψει στα χωριά τους, αργότερα εκτοπίστηκαν από τα χωριά στα οποία είχαν καταφύγει. Συνοψίζοντας, σχεδόν όλοι οι Τουρκοκύπριοι οι οποίοι ξεριζώθηκαν από τα σπίτια τους κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, εκτοπίσθηκαν το 1963 και ξανά το 1974, έγιναν δηλαδή πρόσφυγες τρεις φορές. Μέσα από τις βιωματικές ιστορίες, οι οποίες τεκμηριώνουν τον εκτοπισμό αυτό, είναι σαφές ότι η συντριπτική πλειοψηφία αυτών των ατόμων εγκατέλειψαν τα σπίτια τους παρά τη θέλησή τους λόγω διαπιστωμένων απειλών ή πραγματικών περιστατικών βίας. 9 Πρόσφατα απομνημονεύματα και άλλες δημοσιεύσεις από πρώην μέλη της TMT τείνουν να δείχνουν ότι η οργάνωση ένοπλων δυνάμεων μέσα στα χωριά ήταν συνηθισμένη κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου αλλά δεν υπήρξε κάποια αποτελεσματική οργάνωση- ομπρέλα μέχρι και την ίδρυση της TMT. Πολλές από αυτές τις ομάδες δεν είχαν τεθεί υπό τον έλεγχο της ΤΜΤ μέχρι και που ο Rauf Denktaş και ο Burhan Nalbantoğlu διαπραγματευτήκαν τη συμμετοχή Τούρκων αξιωματικών, οι οποίοι θα επέβλεπαν την οργάνωση και την εκπαιδευση μετά τον Αύγουστο του 1958. Βλέπε, για παράδειγμα, Hasan Demirağ, Kıbrıs; Onlar ve Biz, 1571-1956 (Lefkoşa: Kıbrıs TMT Derneği Yayınları, 2003), 454-461; Arslan Mengüç, Anılarda Erenköy (Istanbul: Bir-Mat Matbaacılık, 2005); και Mehmet Ali Tremeşeli, Ayios Spiridon un Çanları: Mehmet AliTremeşeli nin Anıları, ετοιμάστηκε για έκδοση από R. Halluma (Nicosia: Galeri KültürYayınları, 2007); 10 Τα χωριά και οι γειτονιές από τις οποίες εκτοπίστηκαν Ελληνοκύπριοι είναι ο Άγιος Λουκάς και οι γειτονιές Selimiye της Λευκωσίας, Λεύκη και Λουρουτζίνα στην επαρχία Λευκωσίας, Μαρόνα, Σουσκιού και Μανδριά στην επαρχία Πάφου, Αλέκτορα στην επαρχία Λεμεσού και Κελιά και Μενόγια στην επαρχία Λάρνακας. Οι Τουρκοκύπριοι εκκένωσαν τα ακόλουθα χωριά και γειτονιές και δεν επέστρεψαν: Büyük Καϊμακλί, Πάνω Λακατάμεια, Αναλιώνα, Καταλυόντα, Αυλώνα, Ψημολόφου, Άσσια, Κοντέα, Λευκόνοικο, Περιστερώνα- Πηγή, Άγιο Σέργιο, Σπαθάρικο, Βασιλή, Μελάναγρα, Αμαργέτη, Μωρόνερο, Μυρμηκοπή και Αναρίτα. Χωριά από τα οποία εκτοπίσθηκαν Τουρκοκύπριοι το 1958 και στα οποία επέστρεψαν εξ ολοκλήρου ή εν μέρει μετά την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας είναι: Κάτω Λακατάμεια, Κάτω Δευτερά, Αρεδιού, Μόρφου, Δυο- Ποταμοί, Άγιος Επίκτητος, Αρναδί, Άγιος Θεόδωρος, Λυθράγκωμη, Κοιλάνεμος, Αλεθρικό, Αγγλισίδες, Πισσούρι, Κρήτου Μαρόττου, Πραστιό, Λέμπα, Ακουρσός και Τίμα (Patrick 1976: 97-98). Επιπλεόν, Τουρκοκύπριοι έχουν αποχωρήσει και από κάποιες γειτονιές της Λευκωσίας, ιδιαίτερα από τη γειτονιά Omeriye, χωρίς να επιστρέψουν.

8 Βιωματικές Ιστορίες Εκτοπισμού Τουρκο-Κυπρίων Η κατάρρευση της συνταγματικής τάξης στα τέλη του 1963 οδήγησε σε αρκετούς μήνες διακοινοτικής βίας σε όλο το νησί, κατά τους οποίους εκτιμάται ότι 500 Ελληνοκύπριοι, 1,200 Αρμένιοι και 25,000 Τουρκοκύπριοι εγκατέλειψαν τα χωριά και τις γειτονιές τους. Συνολικά, οι Τουρκοκύπριοι «εκκένωσαν πλήρως 72 μικτά και εγκατέλειψαν 24 Τουρκοκυπριακά χωριά. Επιπλέον, εκκένωσαν μερικώς 8 μικτά χωριά». 11 Ο αριθμός των εκτοπισθέντων αποτελεί περίπου το ένα τέταρτο του συνολικού πληθυσμού των Τουρκοκυπρίων, αν και ένας πολύ μεγαλύτερος αριθμός έχει επηρεαστεί από την εν λόγω μετακίνηση, όπως τα άτομα που κατέφυγαν στα νομιζόμενα ως ασφαλέστερα κέντρα συγκέντρωσης του Τουρκοκυπριακού πληθυσμού και αυτοί που βρήκαν καταφύγιο σε συγγενείς και φίλους. Επίσης, στα κέντρα του Τουρκοκυπριακού πληθυσμού σύντομα είχαν τοποθετηθεί οδοφράγματα και σακιά με άμμο και τα χαρακώματα διαχώριζαν ακόμα περισσότερα χωριά που είχαν παραμείνει μικτά. Η εμφύλια σύγκρουση που είχε ακολουθήσει, είχε ως αποτέλεσμα το 90 τοις εκατό του Τουρκοκυπριακού πληθυσμού να βρεθεί εγκλωβισμένο σε σύντομο χρονικό διάστημα, ενώ πολλοί από αυτούς ήταν περικυκλωμένοι από τρεις στρατούς των Τουρκοκυπρίων, των Ηνωμένων Εθνών και των Ελληνοκυπρίων. Σύμφωνα με τον πολιτικό γεωγράφο Richard Patrick, ο οποίος υπηρέτησε στις Καναδικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου και πραγματοποίησε συνεντεύξεις με εκτοπισμένους Τουρκοκύπριους, περίπου 8000 Τουρκοκύπριοι παρέμειναν εκτός εγκλωβισμού. Ωστόσο, ο Patrick αναφέρει ότι δεν παρέχονταν υπηρεσίες από την κυβέρνηση της Κύπρου σε αυτά τα χωριά, καθώς αρνούνταν να υποταχθούν στην κυβέρνηση. 12 Ο ρόλος της Τουρκικής παραστρατιωτικής οργάνωσης ΤΜΤ σε αυτή τη μετακίνηση αποτελεί συχνά θέμα διαφωνίας. Το 1958, βλέπουμε ότι η TMT βοήθησε στην επανεγκατάσταση τουλάχιστον δύο χωριών από τα νότια του νησιού προς τα βόρεια, προφανώς στα πλαίσια μιας προετοιμασίας ενός σχεδίου διχοτόμησης του νησιού. Επιπλέον, τα δύο υπό διερεύνηση χωριά, Λέμπα/Çınarlı και Ακουρσός/Akarsu, δεν βρίσκονταν κοντά στη σημερινή διαχωριστική γραμμή, έτσι η μετακίνησή τους στη Σκυλούρα/Yılmazköy και την Αφάνια/Gaziköy, στη δυτική και ανατολική Μεσαορία αντίστοιχα, φαίνεται να υποδεικνύει μια προσπάθεια μετακίνησης των Τουρκοκυπρίων στα βόρεια του νησιού. Ωστόσο, για την περίοδο 1963-4, επίσημες και ανεπίσημες συνεντεύξεις της συγγραφέως με αρκετές εκατοντάδες εκτοπισμένους Τουρκοκύπριους καθώς και άλλες ανεξάρτητες πηγές τεκμηρίωσης, υποδεικνύουν ότι η αποχώρηση κατά τις πρώτες εβδομάδες ήταν σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις αυθόρμητη. Ο πολιτικός γεωγράφος Richard Patrick, ο οποίος πραγματοποίησε συνεντεύξεις σε αυτές τις περιοχές αμέσως μετά από αυτή τη μετακίνηση, συμπεραίνει ότι: 11 Patrick, Political Geography and the Cyprus Conflict, 75. 12 Ibid., σσ. 463-5.

Επισκόπηση του εκτοπισμού των Τουρκο-Κυπρίων 9 Οι έρευνες του συγγραφέα φανερώνουν ότι η συντριπτική πλειοψηφία των Τουρκοκύπριων προσφύγων μετακινήθηκαν μόνο μετά τη δολοφονία, απαγωγή ή παρενόχληση ορισμένων Τουρκοκυπρίων από Ελληνοκύπριους μέσα στο χωριό τους, τη συνοικία ή την τοπική τους κοινότητα Γενικά, οι Τουρκοκύπριοι πρόσφυγες μετακινήθηκαν μαζικά στα πλησιέστερα χωριά ή συνοικίες τα οποία φρουρούνταν από τους Αγωνιστές. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι πρόσφυγες έφευγαν από τα σπίτια τους αφήνοντας πίσω ρουχισμό, έπιπλα και τρόφιμα. 13 Μετά από την πρώτη αυθόρμητη αποχώρηση, οργανώθηκαν και πραγματοποιήθηκαν και άλλες κινήσεις κατά τη διάρκεια των ανακωχών του Ιανουαρίου και Μαρτίου του 1964, συνήθως από τις Βρετανικές δυνάμεις, αλλά προκλήθηκαν από άμεσες απειλές. Υπάρχουν ενδείξεις ότι η TMT μπορεί να απέτρεψε τη μετέπειτα επιστροφή Τουρκοκυπρίων σε κάποια χωριά, όπως στην περίπτωση συγκεκριμένων χωρικών από τη Πιτάργου της Πάφου οι οποίοι είχαν καταφύγει στο χωριό Αξύλου και που η προσπάθειά τους να επιστρέψουν στην Πιτάργου κατέληξε σε ένοπλη συμπλοκή με αποτέλεσμα τον τραυματισμό πολλών ατόμων. 14 Για τους περισσότερους ανθρώπους, ωστόσο, η επιστροφή τους παρεμποδιζόταν από τις ανησυχίες που έτρεφαν σχετικά με την ασφάλειά τους και, σε πολλές περιπτώσεις, από την καταστροφή της περιουσίας τους. Ο Patrick σημειώνει, «Τα περισσότερα από τα εγκαταλελειμμένα [Τουρκοκυπριακά] χωριά και συνοικίες λεηλατήθηκαν ή και ακόμα κάηκαν από τους Ελληνοκύπριους». 15 Πράγματι, σε πολλές από τις συνεντεύξεις μας, οι Τουρκοκύπριοι ανέφεραν ότι τα σπίτια τους είχαν λεηλατηθεί, υποστεί ζημιές ή ακόμα καεί ή καταστραφεί. Μια έκθεση του ΟΗΕ από τις 20 Σεπτεμβρίου του 1964 ανακάλυψε από αεροφωτογραφίες ότι 977 Τουρκοκυπριακά σπίτια είχαν καταστραφεί και ότι 2000 είχαν λεηλατηθεί ή είχαν υποστεί σοβαρές ζημιές. 16 Αυτό δεν περιλαμβάνει, μόνο τη λεηλασία των σπιτιών, αλλά και των καλλιεργειών, των ζώων, των γεωργικών μηχανημάτων καθώς και ζημιές που δεν γίνονται ορατές από αεροφωτογραφίες. Οι Τουρκοκύπριοι συνήθως ερμήνευαν αυτές τις ενέργειες ως μια προσπάθεια παρεμπόδισης της επιστροφής τους. Όταν έφευγαν, οι περισσότεροι φαίνεται να υπέθεταν ότι ο εκτοπισμός τους θα διαρκούσε μόνο μερικές μέρες ή εβδομάδες, μέχρι να τερματιστεί η άμεση βία. Για πολλούς, η λεηλασία και η καταστροφή των σπιτιών τους είναι αυτό που στην πραγματικότητα εμπόδισε την επιστροφή τους, καθώς δεν διέθεταν κανένα μέσο για ανοικοδόμηση. Τον Απρίλιο του 1969, για παράδειγμα, η ηγεσία των Τουρκοκυπρίων φαίνεται να έδωσε στον Πρόεδρο Μακάριο μια 13 Ibid., σ. 78. 14 Ibid., p. 99. 15 Ibid., βλ. επίσης Martin Packard, Getting It Wrong: Fragments from a Cyprus Diary 1964 (London: Author House, 2008). 16 Έγγραφο ΟΗΕ S/5950.

10 Βιωματικές Ιστορίες Εκτοπισμού Τουρκο-Κυπρίων λίστα 23 χωριών στα οποία επιθυμούσαν να επιστρέψουν. Η Ελληνοκυπριακή ηγεσία απέρριψε την επιστροφή στη Νεάπολη/ Yenişehir και την Ομορφίτα/Küçük Kaymaklı για στρατηγικούς λόγους, εμποδίζοντας έτσι την επιστροφή σχεδόν 6,000 εκτοπισμένων. Επιπλέον, οι εκτοπισθέντες απαίτησαν αποζημίωση για την καταστροφή των περιουσιών τους και την απώλεια χρήσης από την Κυβέρνηση της Κύπρου, καθώς και για την ανοικοδόμηση των σπιτιών τους. 17 Η Κυπριακή Κυβέρνηση συμφώνησε στην ανοικοδόμηση των σπιτιών το 1970 με αποτέλεσμα σχεδόν 2,000 Τουρκοκύπριοι επέστρεψαν σε 19 μικτά χωριά και 6 Τουρκοκυπριακά χωριά, σχεδόν εφτά χρόνια μετά τον εκτοπισμό τους. 18 Οι υπόλοιποι περίπου 23,000 εκτοπισθέντες δεν μπόρεσαν να επιστρέψουν έτσι παρέμειναν εκτοπισμένοι μέχρι το 1974. Ανάμεσα στα τέλη του 1963 και τον Ιούλιο του 1974, οι εκτοπισμένοι Τουρκοκύπριοι ζούσαν κατά κανόνα στους θύλακες και, μέχρι το 1968, δεν είχαν καμία πρόσβαση στα σπίτια και τις περιουσίες τους. Οι Τουρκοκύπριοι που ήταν δημόσιοι υπάλληλοι στην κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας βοήθησαν στο να δημιουργηθεί εκ νέου εντός των θυλάκων μια διοίκηση που έφερε πολλά από τα χαρακτηριστικά ενός «κράτους»: πλήρες, με νομοθεσία, αστυνομία, κοινωνικές υπηρεσίες και ταχυδρομείο. Σχεδόν όλοι οι άντρες που ήταν σε θέση να χειρίζονται όπλο έγιναν μαχητές στον Τουρκοκυπριακό αγώνα αντίστασης (mücahit, δλδ αγωνιστές), συμπεριλαμβανομένων νεαρών αγοριών από δεκατεσσάρων ετών και αντρών μέχρι εβδομήντα ετών. Πολλοί άντρες εκτοπίσθηκαν από τα χωριά τους και, ανήμποροι να μεταβούν στις περιουσίες τους, γίνονταν επαγγελματίες αγωνιστές κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, λαμβάνοντας τακτικό μισθό μετά τη μετατροπή της TMT σε μόνιμο στρατό το 1965. Από το Μάρτιο του 1968, με τη χαλάρωση των οικονομικών κυρώσεων, οι Τουρκοκύπριοι ήταν πιο εύκολα σε θέση να βγουν από τους θύλακες και να έχουν πρόσβαση στα εδάφη τους, έτσι κάποιοι ξεκίνησαν να καλλιεργούν ή να βρίσκουν εργασία εκτός των ορίων των θυλάκων. Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, ωστόσο, μόνο ένας μικρός αριθμός από αυτούς που εγκατέλειψαν τα σπίτια τους το 1963-4 επέστρεψαν σε μόνιμη βάση στα χωριά τους κατά την περίοδο αυτή. Παρά το γεγονός ότι οι Τουρκοκύπριοι ανέμεναν την παρέμβαση του Τούρκικου στρατού για περισσότερο από μία δεκαετία, ο μέσος όρος των Τουρκοκυπρίων αιφνιδιάστηκε από τα γεγονότα του Ιουλίου του 1974. Μία ένδειξη προς αυτή την κατεύθυνση είναι ο μεγάλος αριθμός Τουρκοκυπρίων φοιτητών που σπούδαζαν στο εξωτερικό, οι οποίοι επισκέπτονταν το νησί για τις καλοκαιρινές διακοπών τους και βρέθηκαν στη μέση των συμπλοκών. Ξεκινώντας από τα τέλη της δεκαετίας του 60, η Τουρκία είχε αρχίσει να προσφέρει αυξημένα μερίδια συμμετοχής και υποτροφίες στους Κύπριους φοιτητές για τα Τουρκικά πανεπιστήμια, ειδικότερα σε άντρες οι οποίοι είχαν υπηρετήσει ως αγωνιστές. Πολλές οικογένειες επέλεγαν να στείλουν τους γιους και τις κόρες τους στην Τουρκία, όχι μόνο για να τους προσφέρουν την ευκαιρία να 17 Onbinlerin Dönüşü, Savaş, 21 April 1969, p. 1. 18 Patrick, Political Geography and the Cyprus Conflict, σ. 75. Ο Patrick επισημαίνει επίσης, ωστόσο, ότι ο εκτοπισμός κατά τη δεκαετία του 60 επιτάχυνε την τάση αστικοποίησης στην Τουρκοκυπριακή κοινότητα και ότι οι νέοι που είχαν μεγαλώσει σε αστικές περιοχές δε θα ήθελαν να επιστρέψουν στα χωριά «εκτός αν η Τουρκοκυπριακή ηγεσία ήταν έτοιμη να ασκήσει κάποιες μορφές πίεσης για την επιστροφή πολλών προσφύγων» (ibid., 336-7).

Επισκόπηση του εκτοπισμού των Τουρκο-Κυπρίων 11 λάβουν ανώτατη εκπαίδευση, αλλά και για να τους κρατήσουν μακριά από ενδεχόμενο κίνδυνο. Την εποχή εκείνη περίπου 1,200 νέοι σπούδαζαν εκτός του νησιού, οι περισσότεροι στην Τουρκία. Και, λόγω εύκολης πρόσβασης, οι περισσότεροι από αυτούς ήταν σε θέση να επιστρέψουν στο νησί κατά τη διάρκεια των διακοπών. Ως αποτέλεσμα, πολλοί νέοι άνθρωποι, οι οποίοι είχαν απομακρυνθεί εν μέρει για λόγους ασφαλείας, όταν ξεκίνησε το Ελληνικό πραξικόπημα κατά του Προέδρου Μακαρίου στις 15 Ιουλίου, βρίσκονταν στο νησί. Οι νεαροί άντρες κλήθηκαν να υπηρετήσουν στρατιωτική θητεία στον Τουρκοκυπριακό στρατό και πολλοί από αυτούς αγωνίστηκαν όταν ξεκίνησε η παρέμβαση του Τούρκικου στρατού στις 20 Ιουλίου. Ένα από τα πιο κοινά θέματα ήταν ο χωρισμός οικογενειών και οι προσπάθειές τους για επανένωση στα βόρεια του νησιού. Στα νότια, άντρες και γυναίκες συχνά χωρίζονταν καθώς οι άντρες συλλαμβάνονταν ως αιχμάλωτοι πολέμου και στη συνέχεια στέλλονταν στα βόρεια μετά από ανταλλαγές αιχμαλώτων. Οι γυναίκες συνήθως έβρισκαν τον τρόπο να ακολουθήσουν τους συζύγους τους και τις οικογένειές τους. Όχι μόνο οι οικογένειες χωρίζονταν και σκορπίζονταν εξαιτίας του πολέμου, αλλά ήταν επίσης πολύ δύσκολο να μαθαίνουν νέα για τα μέλη της οικογένειάς τους. Επιπλέον, ενώ πολλοί γονείς έστειλαν τα παιδιά τους εκεί που θεώρησαν ότι είναι πιο ασφαλές μέρος, στο βορρά, συχνά οι ίδιοι παρέμεναν για να προστατεύσουν τις περιουσίες τους βασιζόμενοι στο γεγονός ότι ταπαιδια τους θα επέστρεφαν όταν ο κίνδυνος παρερχόταν. Η Συμφωνία της Βιέννης του Σεπτέμβρη του 1975 επέτρεψε την επανένωση των οικογενειών, ενώ την ίδια στιγμή διευκόλυνε την μετακίνηση 10,000 Τουρκοκυπρίων, οι οποίοι είχαν αρνηθεί να εγκαταλείψουν τα σπίτια και τις περιουσίες τους. Πολλοί από αυτούς που είχαν μεταφερθεί με τη Συμφωνία της Βιέννης αναφέρουν ότι εξακολούθησαν να πιστεύουν για πολλά χρόνια ότι θα επέστρεφαν κάποια στιγμή στα σπίτια τους. Φωτογραφία 2: Τουρκοκύπριοι, μετά τη Συμφωνία Βιέννης, το 1975, καταφθάνουν στο βορά με λεωφορεία τα οποία ονόμασαν «μεταφορά ελευθερίας» (özgürlük nakliyatı).

12 Βιωματικές Ιστορίες Εκτοπισμού Τουρκο-Κυπρίων Η άφιξη των Τουρκοκυπρίων στα βόρεια συνέπεσε με την αποχώρηση των Ελληνοκυπρίων στα νότια και οι πρόσφυγες, απεγνωσμένοι για καταφύγιο, είτε εγκαταστάθηκαν, είτε κατέλαβαν τα σπίτια των Ελληνοκυπρίων. Εκτός από τις 45,000 εκτοπισμένους Τουρκοκύπριους κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου και τις 12,000 οι οποίοι ζούσαν από το 1963 υπό ανεπαρκείς συνθήκες και συνθήκες συνωστισμού στα βόρεια, υπήρχαν επιπλέον 4,500 περίπου Τουρκοκύπριοι από το βορρά οι οποίοι είχαν εκτοπισθεί το 1958 και/ή το 1963-4 που δεν μπορούσαν να επιστρέψουν, συνήθως γιατί τα σπίτια τους είχαν καταστραφεί. 19 Ως αποτέλεσμα, υπήρχαν περίπου 61,500 εκτοπισμένοι Τουρκοκύπριοι σε αναζήτηση κατάλληλης στέγασης κατά την περίοδο μετά το 1974. Παρόλο που υπήρξε κάποια προσπάθεια από πλευράς της Τουρκοκυπριακής διοίκησης να πραγματοποιήσει μια διευθέτηση μεταξύ των κοινοτήτων, η προσπάθεια αυτή ήταν μόνο εν μέρει επιτυχής. Έτσι, ενώ σε πολλά χωριά εγκαταστάθηκαν μαζί, σε ανάλογο αριθμό χωριών βρήκαν τις κοινότητές τους διασκορπισμένες. Η διανομή των Ελληνοκυπριακών περιουσιών κατά τη διάρκεια της πρώιμης περιόδου πραγματοποιήθηκε με κλήρωση, παρόλο που πολλοί άνθρωποι βρήκαν σπίτια τα οποία τους άρεσαν και έκαναν κατάληψη. Σε κάθε οικογένεια που εγκαταστάθηκε σε αγροτική περιοχή δόθηκε σπίτι και γεωργική γη, ενώ σε κάθε οικογένεια που εγκαταστάθηκε σε πόλη δόθηκε σπίτι και κατάστημα ή γραφείο. 20 Το 1977 καθιερώθηκε ένα σύστημα βαθμών το οποίο επιχειρούσε να μοιράσει τις περιουσίες στη βάση των περιουσιών που είχαν εγκαταλείψει οι Τουρκοκύπριοι στα νότια. Το σύστημα, ωστόσο, όπως αναφέρεται, χαρακτηριζόταν από νεποτισμό, ευνοιοκρατία και ποικίλες μορφές διακρίσεων, συμπεριλαμβανομένων και πολιτικών συμφερόντων. 21 19 Χωριά από τα οποία εκτοπίσθηκαν ήταν η Αγία Μαρίνα, Άγιος Βασίλειος, Δύο Ποταμοί, Καραβοστάσι, Μόρφου, Νέο Χωριό/Minareliköy, Ορνίθι, Παλαίκυθρο, Πεντάγεια, Περιστερονάρι, Πρυοί, Σκυλούρα, Τράχωνα/Kızılbaş, Τύμπου στην επαρχία Λευκωσίας Άγιος Επίκτητος, Άγιος Ερμόλαος, Άγιος Γεώργιος, Χάρκεια, Διόριος, Κλεπίνη, Λάπηθος, Λιβερά, Τράπεζα, Βασίλεια και Βαβυλάς και κάποια τμήματα του Καζάφανι στην επαρχία Κερύνειας και Άγιος Σέργιος, Άγιος Θεόδωρος, Αρνάδι, Άσσια, Περβόλια (Bahçalar), Κοιλάνεμο, Κοντέα, Λευκόνοικο, Μελάναγρα, Μονάγρα, Πηγή- Περιστερώνα, Σπαθαρικό, Στύλλος, Συγγράσσης, Τρίκωμο, Βασιλή και Βιτσάδα στην επαρχία Αμμοχώστου. Κάποιοι επίσης εκτοπίστηκαν από γειτονιές της Αμμοχώστου και της Λευκωσίας. 20 Παρόλο που το θέμα είναι εκτός του πεδίου της παρούσας έρευνας, θα πρέπει επίσης να αναφέρουμε ότι κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου γύρω στους 25-30,000 Τούρκους υπηκόους έφτασαν στην Κύπρο, ως μέρος μιας υποβοηθούμενης μετανάστευσης, και σε κάθε οικογένεια δόθηκε σπίτι και γεωργική γη. Δεδομένου ότι η κατανομή αυτή έγινε με βάση τις οικογένειες, μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι γύρω στα 5-6,000 σπίτια διανεμήθηκαν με αυτό τον τρόπο. Επιπλέον, ο περί Ιθαγένειας Νόμος No. 3/1975 του TSFC, καθιστούσε τις οικογένειες των 498 Τούρκων στρατιωτών που σκοτώθηκαν στον πόλεμο του 1974, καθώς και τους Τούρκους στρατιώτες που υπηρέτησαν στην Κύπρο μέχρι τις 18 Αυγούστου του 1974, κατάλληλους για παροχή ιθαγένειας. Ένας ορισμένος αριθμός βετεράνων του πολέμου του 1974 επέστρεψε στην Κύπρο και απέκτησε την ιθαγένεια στο πλαίσιο του εν λόγω νόμου, αν και θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι από τα 1200 υπάρχοντα ενεργά μέλη του Συνδέσμου Βετεράνων του Τούρκικου Στρατού, το 75% είναι παντρεμένοι με Τουρκο-Κύπριες. Μπορεί να εκτιμηθεί, λοιπόν, ότι περίπου 500 επιπλέον περιουσίες πιθανόν να έχουν διανεμηθεί στους Τούρκους βετεράνους, αν και πολλοί σε κάθε περίπτωση θα δικαιούνταν τις περιουσίες, μέσω των συζύγων τους, στις περιπτώσεις που οι σύζυγοι ήταν εκτοπισθέντες. Βλ. Mete Hatay, Is the Turkish Cypriot Population Shrinking? An Overview of the Ethno-Demography of Cyprus in the Light of the Preliminary Results of the 2006 Turkish- Cypriot Census, PRIO Report 2/2007. 21 Για περισσότερες εθνογραφικές λεπτομέρειες, βλ. Julie Scott, Property values: ownership, legitimacy and land markets in northern Cyprus στο Property Relations: Renewing the Anthropological Tradition, ed. C. Hann (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), 142-159.