του Μιχάλη Σιδερά θεολόγου - εκπαιδευτικού Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ Μητέρα του Θεού, σε Σένα, την Υπέρμαχο Στρατηγό, αποδίδω με ευγνωμοσύνη την ένδοξη νίκη, εγώ η Πόλης σου, γιατί με την δική σου βοήθεια απαλλάγηκα από τις φοβερές συμφορές που έρχονταν εναντίον μου. Εσύ, που η δύναμή σου είναι ακατανίκητη, ελευθέρωσε με από κάθε κίνδυνο, ώστε να αναφωνώ σε Σένα, Χαίρε Νύμφη Ανύμφευτε. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗΣ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ΥΜΝΟΥ Μ αυτά τα θριαμβευτικά και ικετευτικά λόγια προς τη Θεοτόκο, ο λαός της πάλαι ποτέ βασιλεύουσας Πόλης, πανηγυρίζει τη σωτηρία του από τους βαρβάρους. Ήταν Αύγουστος του 626 όταν η Κωνσταντινούπολη επολιορκείτο από τους Πέρσες και τους Αβάρους. Ο βασιλιάς Ηράκλειος βρισκόταν σε μάχη στη Μικρά Ασία και έτσι η Πόλη αφέθηκε στο έλεος των κακούργων που έσφαζαν, λεηλατούσαν και ατίμαζαν κάθε ανθρώπινη ψυχή στο βάρβαρο πέρασμά τους. Η πολιορκία ήταν τόσο ισχυρή και συνεχής που έκανε όλο το λαό της Πόλης να υψώσει ικετευτικά τα χέρια του στον ουρανό και να εναποθέσει κάθε ελπίδα του στη προστάτιδά του, την υπέρμαχο στρατηγό, την υπεραγία Θεοτόκο. Τότε, εξαίφνης, ένας ισχυρός άνεμος καταποντίζει τον εχθρικό στρατό και αναγκάζει τους βαρβάρους να υποχωρήσουν. Η Πόλης σώθηκε. Ο λαός πανηγυρίζοντας την σωτηρία του, την οποία όφειλε στην προστασία της Θεομήτορος, συγκεντρώθηκε στον Ναό της Παναγίας των Βλαχερνών, όπου με προεξάρχοντα τον Πατριάρχη Σέργιο, τέλεσε ολονύκτια ακολουθία ικεσίας και ευχαριστίας στη Θεοτόκο, ψάλλοντάς της με συνεχόμενη ορθοστασία ένα ύμνο. Ο ύμνος αυτός που προϋπήρχε χωρίς ιδιαίτερη σημασία, καθιερώθηκε στην Εκκλησία μας ως ο Ακάθιστος Ύμνος προς τιμή της Παναγίας, εξαιτίας αυτού του γεγονότος.
ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ ΤΟΥ ΥΜΝΟΥ Όσο αφορά στο ζήτημα του ποιητή του Ύμνου, οι πολλές και μακροχρόνιες έρευνες δεν έχουν καταλήξει σε αναμφισβήτητα συμπεράσματα. Ο Ρωμανός ο Μελωδός, o Πατριάρχης Σέργιος, ο Γεώργιος Πισίδης, η Κασσιανή, είναι κάποια από τα πιθανά ονόματα που κατέγραψε η γραφίδα του ερευνητή. Το πιθανότερο είναι πως ο Ακάθιστος Ύμνος γράφηκε στο τέλος του πέμπτου και αρχές του έκτου αιώνα, με μοναδικό σκοπό να εξυμνήσει την υπεραγία Θεοτόκο και ιδιαίτερα το γεγονός του Ευαγγελισμού. Η ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΥΜΝΟΥ Ο Ακάθιστος Ύμνος που πήρε αυτή την προσωνυμία εξαιτίας του ότι οι κάτοικοι της Πόλης έψαλλαν και υμνούσαν τη Θεοτόκο όλη τη νύχτα σε όρθια στάση στο ναό των Βλαχερνών, όπως προείπαμε, έχει ακόμα δυο ονομασίες. Κοντάκιο, από το γεγονός ότι η περγαμηνή που περιείχε τον ύμνο ήταν τυλιγμένη πάνω σε ένα κοντόν ξύλο και Χαιρετισμοί, από τον επαναλαμβανόμενο χαιρετισμό του Αγγέλου στη Θεοτόκο. Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΥΜΝΟΥ Ο Ακάθιστος Ύμνος αποτελείται από το προοίμιο «Το προσταχθέν μυστικώς» το οποίο αναφέρεται στο χαρμόσυνο μήνυμα του Αρχαγγέλου Γαβριήλ στην Παναγία για την Σύλληψη του Υιού και Λόγου του Θεού στα σπλάχνα της, το οποίο όμως αντικαταστάθηκε από τη λαϊκή παράδοση κατά τη σωτηρία της Πόλης με το «Τη υπερμάχω Στρατηγώ» που εξυμνεί τη Θεοτόκο ως στρατηγό και σωτήρα της Πόλης. Από 24 οίκους, δηλαδή στροφές και από ένα κανόνα, δηλαδή ένα μακρύ ύμνο που αποτελείται από 9 ωδές του οποίου συγγραφέας είναι ο Ιωσήφ ο υμνογράφος. Η ιδιαιτερότητα αυτού του κανόνος είναι πως το πρώτο γράμμα κάθε ύμνου των ωδών, όταν τo τοποθετήσουμε σε μια αδιάσπαστη σειρά, μας δίνει ακροστιχίδα τη φράση «χαράς δοχείον, σοι πρέπει χαίρειν μόνη. Ιωσήφ».
ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΑ Ο κανόνας αυτός αποτελεί ένα ποιητικό αριστούργημα με ανεκτίμητη αξία για το υμνολογικό, το θεολογικό, το πνευματικό και όχι μόνο, μέρος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Εξυμνεί την αειπάρθενο Κόρη κατά τρόπο πρωτόγνωρο, με μια απύθμενη χαρά και άπειρη γλυκύτητα, αποδίδοντας στην Μητέρα του Θεού πάμπολλους επιθετικούς προσδιορισμούς ειλημμένους από τον φυσικό και νοητό κόσμο, χαρακτηρίζοντάς την, φυτουργόν της ζωής, αυλή λογικών προβάτων, δένδρο αγλαόκαρπο, γη της επαγγελίας εξ ης ρέει μέλι και γάλα καθώς και άλλα πολλά. Αποτελεί ουσιαστικά μια εξύμνηση του άπειρου κάλλους της Θεομήτορος, της μεσιτείας της για μας προς τον Υιό της και για το ότι κράτησε μέσα στην άχραντη και παρθενική μήτρα της τον ίδιο το Θεό. ΟΙ ΕΙΚΟΣΙΤΕΣΣΕΡΙΣ ΟΙΚΟΙ Οι εικοσιτέσσερις οίκοι ή στροφές, παρουσιάζουν με τρόπο μοναδικό και ανεπανάληπτο γεγονότα από τη ζωή της Παναγίας, της Ενανθρώπησης του Θεού και της θεώσεως του ανθρώπου. Συγκεκριμένα στους πρώτους τρεις οίκους γίνεται διάλογος μεταξύ Αγγέλου και Θεοτόκου, όπου αρχίζει με τον Ευαγγελισμό και αποκαλύπτεται διαδοχικά το Μυστήριο της Ενσάρκωσης του Θείου Λόγου. Από τον τέταρτο ως τον δωδέκατο οίκο, αναφέρονται γεγονότα από τη ζωή της Θεοτόκου, όπως η επίσκεψή της στην Ελισάβετ, οι αμφιβολίες του Ιωσήφ, η προσκύνηση των Μάγων, η φυγή του Ιωσήφ με την οικογένειά του στην Αίγυπτο και η Υπαπαντή του Χριστού. Στους υπόλοιπους δώδεκα οίκους γίνεται λόγος για την ενανθρώπηση του Θεού, της θέωσης των ανθρώπων και της θεομητορικής αξίας της Παναγίας. ΠΟΤΕ ΨΕΛΝΕΤΑΙ Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ Ο Ακάθιστος Ύμνος ψέλνεται τμηματικά κάθε Παρασκευή των πρώτων τεσσάρων εβδομάδων της Μεγάλης τεσσαρακοστής και ανακεφαλαιώνεται στο σύνολό του κατά την Παρασκευή της πέμπτης εβδομάδας. Γιατί όμως ο Ακάθιστος Ύμνος συνδέθηκε με την περίοδο της Μεγάλης τεσσαρακοστής;
Ο λόγος είναι και λειτουργικός και πνευματικός. Μέσα στην περίοδο της νηστείας συμπίπτει πάντοτε το γεγονός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Είναι η μοναδική γιορτή που εξαιτίας του πένθιμου χαρακτήρα της τεσσαρακοστής στερείται προεορτίων και μεθεόρτιων, δηλαδή της πρέπουσας διαδικασίας για των εορτασμών τέτοιων κοσμοσωτήριων γεγονότων. Αυτήν λοιπόν την έλλειψη έρχεται να καλύψει κατά πρώτο η ακολουθία του Ακαθίστου, προσδίδοντας έτσι την πρέπουσα τιμή στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και κατά δεύτερο, να στηρίξει και να εμψυχώσει τον πιστό στον πνευματικό αγώνα που κάνει ιδιαίτερα αυτήν την περίοδο. Η ΙΕΡΗ ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ Η ιερή εικόνα της Παναγίας του Ακάθιστου Ύμνου, που χρονολογείται από τον πρώτο αιώνα μ.χ και κατά την παράδοση έχει φιλοτεχνήσει με κηρομάστιχο ο Άγιος και Ευαγγελιστής Λουκάς, φυλάγεται με ιδιαίτερη ευλάβεια στην ιερά Μονή Διονυσίου του Αγίου Όρους. Ο ανεκτίμητος τούτος θησαυρός, δόθηκε ως δώρο στη Μονή από τον Αυτοκράτορα Αλέξιο Γ τον Κομνηνό κατά το έτος 1375 και από τότε τα θαύματα που επιτελεί σε όσους την επικαλούνται είναι αδύνατο να ειπωθούν. ΤΟ ΤΙΜΩΜΕΝΟ ΠΡΟΣΩΠΟ Ότι πολυτιμότερο είχε να επιδείξει η ανθρωπότητα τόσους αιώνες, εντοπίζεται αναμφισβήτητα στο πρόσωπο της Πανάμωμης Μητέρας του Χριστού. Γι αυτό και η πατερική διδασκαλία αφιέρωσε με περισσή ευλάβεια, το μεγαλύτερο μέρος της θεόπνευστης συγγραφικής της προσφοράς, στο μεγαλείο και στη συμβολή της Θεομήτορος στη σωτηρία μας, αφού έγινε συναίτιος της πανανθρώπινης παλιγγενεσίας. Η υπέρτατη τιμή στο πρόσωπο της Θεοτόκου, ξεκινά από την άσημη πόλη της Ναζαρέτ, όταν ο Θεός στέλλει τον Άγγελό Του να αναγγείλει στην ταπεινή κόρη του Ιωακείμ και της Άννας, ότι πρόκειται να φέρει σαρκικά στη γη, τον Υιό και Λόγο Του, για να σώσει το ανθρώπινο γένος από την φθορά και τον θάνατο. Από τους Εκκλησιαστικούς Πατέρες μέχρι και τον τελευταίο πιστό, η Θεοτόκος είναι η εκπρόσωπος του ανθρώπινου γένους που με την θετική απάντηση που έδωσε στον Αρχάγγελο ότι δέχεται να γεννήσει τον Υιό του Θεού, εκφράζει ξεκάθαρα και τη δική μας θέληση για σωτηρία.
Από τότε, το χρυσοκέρινο πρόσωπό της, βρέχεται από τα δάκρυα των πονεμένων ανθρώπων που βρίσκουν παρηγοριά και στήριγμα στην σπλαχνική μητέρα του Χριστού. Η Παναγία είναι των θλιβομένων η χαρά, των αδικουμένων προστάτης, των ασθενούντων επίσκεψης, των ορφανών βοηθός και των απελπισμένων η ελπίδα, γι αυτό και «Άξιον εστίν ως αληθώς, μακαρίζειν σε την Θεοτόκο, την αειμακάριστον και παναμώμητον, και Μητέρα του Θεού ημών. Την τιμιωτέραν των Χερουβίμ και ενδοξοτέραν ασυγκρίτως των Σεραφείμ, την αδιαφθόρως Θεόν Λόγον τεκούσαν, την όντως Θεοτόκον, Σε μεγαλύνομεν». Η ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ΥΜΝΟΥ Ο Ακάθιστος Ύμνος είναι έργο ποιητικό, στο οποίο το φραστικό κάλλος και η έντεχνη παρουσίαση σπουδαίων γεγονότων μέσα από ένα κομψό στίχο, αμιλλώνται το θεολογικό βάθος. Στον Ακάθιστο Ύμνο, συμπυκνώνεται άριστα η ορθόδοξη Παράδοση, προβάλλεται το δόγμα της πίστεως, πάλλεται η ευσέβεια της Εκκλησίας, ανακλάται το μυστικό ασκητικό ήθος της, φανερώνεται η γλυκύτητα του προσώπου της Θεομήτορος και συγκλονίζεται η λατρεύουσα ψυχή της Ορθοδοξίας. Ο Ακάθιστος Ύμνος μοιάζει με πολυχεύμονα ποταμό, που πηγάζει από την αρχαία κοίτη της παραδόσεως και διαποτίζει ολόκληρη την υπόσταση του Χριστιανισμού. Μας ταξιδεύει νοερά στη συνοικία των Βλαχερνών, στο περικαλλή ναό της Θεοτόκου, εκείνο το αυγουστιάτικο βράδυ. Μας προκαλεί να ψάλλουμε μαζί με τους ταλαιπωρημένους κατοίκους της Πόλης, το «τη Υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια»,υπενθυμίζοντάς μας έτσι, την ιερή και άρρηκτη σύζευξη πίστης και πατρίδας και πως η Μητέρα του Θεού είναι προστάτιδα, οδηγήτρια και ελευθερώτρια κάθε πονεμένου και δοκιμαζόμενου λαού που πλήττεται από την αδικία και τα συμφέροντα των ισχυρών. Ας γίνει και για την ημικατεχόμενή μας πατρίδα, παρηγοριά και ελπίδα για κάθε πρόσφυγα που πονά, για κάθε μάνα που περιμένει, για κάθε εγκλωβισμένο που σβήνει, για να ψάλλουμε ελεύθερα σ αυτήν το «χαίρε νύμφη ανύμφευτε».