ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η κληρονοµιά της δεκαετίας του 1940 Οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις εισήλθαν στη δεκαετία του 1940 έχοντας ως κληρονομιά μια παράδοση ελληνοσερβικής φιλίας που διαρκούσε ενάμιση περίπου αιώνα. Αυτές οι «πατροπαράδοτες σχέσεις» είχαν στηριχθεί στη συμμετοχή ελλήνων οπλαρχηγών στην Α και Β Σερβική Εξέγερση (1804 1812, 1815) και ακολούθως σέρβων οπλαρχηγών στην Ελληνική Επανάσταση (1821). Από την εποχή εκείνη άρχισε να πλάθεται το «ιδεολόγημα της αδελφότητας». Τόσο οι Σέρβοι για τους Έλληνες, όσο και οι Έλληνες για τους Σέρβους ήταν πλήρως αποδεκτοί, κυρίως λόγω των επαναστατικών παραδόσεων και της ομοδοξίας τους. Μολονότι τα αποτελέσματα της συνεργασίας των δύο λαών ήταν πενιχρά, εντούτοις η θετική εικόνα των Ελλήνων για τους Σέρβους και αντίστροφα διατηρήθηκε καθόλη τη διάρκεια του 19 ου αιώνα. Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων μάλιστα το αίσθημα της αλληλεγγύης ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο, ιδιαίτερα δε στον Β Βαλκανικό Πόλεμο λόγω της συστράτευσης των δύο λαών για την απόκρουση του βουλγαρικού κινδύνου. 1 Τα κοινά σύνορα που απέκτησαν τα δύο κράτη με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου επηρέασαν τον τρόπο με τον οποίο η Αθήνα αντιμετώπιζε το Βελιγράδι και αντιστρόφως. Η συνθήκη συμμαχίας που είχε υπογραφεί μεταξύ Ελλάδας και Σερβίας (1913), καθώς και σύμβαση παραχώρησης της Ελεύθερης Σερβικής Ζώνης στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης (1914), δεν επικυρώθηκαν από τα Κοινοβούλια των δύο χωρών λόγω της έκρηξης του Α Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή άρχισαν οι συνομιλίες για τη διευθέτηση διαφόρων εκκρεμοτήτων στις διμερείς σχέσεις. Το 1923 υπογράφηκε στο Βελιγράδι η σύμβαση για την παραχώρηση της Ελεύθερης Σερβικής Ζώνης στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Έναν χρόνο αργότερα, υπογράφηκε η συμφωνία της Αξιούπολης (Βοεμίτσας) για την ελεύθερη διακίνηση των ατόμων οι περιουσίες των οποίων βρίσκονταν στην άλλη πλευρά των συνόρων. Ωστόσο, προβλήματα ανέκυψαν στο ζήτημα των Σλαβόφωνων που διαβιούσαν στην ελληνική επικράτεια. Η Γιουγκοσλαβία αντέδρασε στην υπογραφή του πρωτοκόλλου Πολίτη Καλφώφ (1924) και μετά από διετείς προσπάθειες εκτόνωσης της κρίσης το δικτατορικό καθεστώς Πάγκαλου αποφάσισε να προχωρήσει στη σύναψη σύμβασης φιλίας και συνεννόησης μεταξύ των δύο κρατών. Η υπογραφή των συμφωνιών εκείνων προκάλεσε την αντίδραση του πολιτικού κόσμου της Ελλάδας και είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση του Πάγκαλου από την εξουσία. Οι βελτιωμένες ελληνογιουγκοσλαβικές συμφωνίες υπογράφηκαν δύο χρόνια αργότερα (1928). Στο επόμενο χρονικό διάστημα, η Ελλάδα και η Γιουγκοσλαβία ενισχύσαν τις διμερείς σχέσεις τους και συνυπέγραψαν το Σύμ 1 Βλ. ενδεικτικά Βασίλης Γούναρης, Τα Βαλκάνια των Ελλήνων. Από τον Διαφωτισμό έως τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 320 341, όπου και η σχετική ελληνική βιβλιογραφία.
12 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΤΣΑΝΟΣ φωνο Βαλκανικής Συνεργασίας (1934), το οποίο ωστόσο δεν κατόρθωσε να ανταποκριθεί στις συνθήκες της εποχής. 2 Ο Β Παγκόσμιος πόλεμος δημιούργησε μια νέα κατάσταση και στις δύο χώρες. Προσχωρώντας στις δυνάμεις του Άξονα η Βουλγαρία κατόρθωσε να θέσει υπό τον έλεγχο της το μεγαλύτερο μέρος της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας και την ελληνική ανατολική Μακεδονία. Σε συνθήκες κατοχής ξεκίνησε μια διαδικασία εκβουλγαρισμού του τοπικού σλαβικού πληθυσμού σε μια προοπτική ενσωμάτωσης των γιουγκοσλαβικών και ελληνικών εδαφών στο μεταπολεμικό βουλγαρικό κράτος. Στην ελληνική Μακεδονία οι βουλγαρικές αρχές κατοχής επιχείρησαν και κατόρθωσαν τελικά να προσεγγίσουν μερίδα του σλαβόφωνου πληθυσμού της Μακεδονίας. Από την άλλη πλευρά, στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία οι βουλγαρικές κατοχικές δυνάμεις έγιναν αποδεκτές με ενθουσιασμό από μερίδα του τοπικού πληθυσμού. Ωστόσο, η αυθαιρεσία και η κακοδιοίκηση των βουλγαρικών αρχών, καθώς και η περιφρόνησή τους για τις ευαισθησίες του τοπικού πληθυσμού προκάλεσαν τη δυσαρέσκειά του. 3 Στον αντίποδα των εξελίξεων αυτών που οδήγησαν στην ενίσχυση των φιλοβουλγαρικών στοιχείων στην ελληνική και τη γιουγκοσλαβική Μακεδονία, τόσο οι Παρτιζάνοι του Τίτο όσο και το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ επιχείρησαν να ενισχύσουν την αντιστασιακή τους δράση μεταξύ των τοπικών πληθυσμών. Στα τέλη του 1942 και τις αρχές του 1943 οι προσπάθειες της ηγεσίας του ΚΚΓ να επεκτείνει τον έλεγχό της σε περιοχές της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας άρχισαν να αποδίδουν καρπούς. Στην περιοχή εστάλη ο Σβέτοζαρ Βουκμάνοβιτς Τέμπο με στόχο την ένταξη της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας στη μεταπολεμική γιουγκοσλαβική ομοσπονδία. Η άφιξη του Τέμπο στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία είχε επιπτώσεις και στην περαιτέρω εξέλιξη του αντιστασιακού κινήματος στην ελληνική Μακεδονία. Στα τέλη του 1943, με τη συγκατάνευση του ΚΚΕ, ιδρύθηκε στο ελληνικό έδαφος το Σλαβομακεδονικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΣΝΟΦ) με στόχο τη στρατολόγηση των Σλαβόφωνων στην Αντίσταση. Σύντομα όμως τα στελέχη του ΣΝΟΦ επιδόθηκαν σε μια απροκάλυπτη εθνικιστική και αυτονομιστική προπαγάνδα και ενέταξαν άκριτα στις τάξεις τους οπαδούς που είχαν εκτεθεί συνεργαζόμενοι με τον κατακτητή. Το ΚΚΕ διέταξε τελικά, τον Μάιο του 1944, τη διάλυση του ΣΝΟΦ και τη σύλληψη των πιο φανατικών εκπροσώπων του. Τμήμα όμως των Σλαβόφωνων αυτομόλησαν στη Γιουγκοσλαβία. Λίγο αργότερα, το ΚΚΕ επέτρεψε την επιστροφή των Σλαβόφωνων που είχαν αυτομολήσει αλλά και την ίδρυση χωριστών σλαβομακεδονικών ταγμάτων. 4 2 Λουκιανός Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913-1918. Συμμαχικές προτεραιότητες και πολιτικές αντιπαλότητες, Θεσσαλονίκη 2004 Αντώνης Κούλας, Οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις από το 1923 έως το 1928, (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή), Θεσσαλονίκη 2007 Κωνσταντίνος Δ. Σβολόπουλος, Το Βαλκανικόν Σύμφωνον και η ελληνική εξωτερική πολιτική, 1928-1934, Αθήνα, χ.χ.έ.. 3 Ιωάννης Κολιόπουλος, Λεηλασία φρονημάτων. Το Μακεδονικό Ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία, 1941-1944, Θεσσαλονίκη 1994 Evangelos Kofos, Nationalism and Communism in Macedonia, Νέα Υόρκη 1993 (επανεκτύπωση), σ. 113 135 Σπυρίδων Σφέτας, Όψεις του Μακεδονικού Ζητήματος στον 20 ο αιώνα, Θεσσαλονίκη, 2001, σ. 79 126 Ελίζαμπεθ Μπάρκερ, Η Μακεδονία στις διαβαλκανικές σχέσεις και συγκρούσεις, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 135 κε. 4 Robert Palmer Stephen King, Yugoslav Communism and the Macedonian Question, Χάμπεν 1971, σ. 71 116 Kofos, Nationalism and Communism in Macedonia, σ, 113 119 Σπυρίδων Σφέτας, Η διαμόρφωση της σλαβομακεδονικής ταυτότητας. Μια επώδυνη διαδικασία, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 139 166.
TO «ANYΠΑΡΚΤΟ» ΖΗΤΗΜA: OI EΛΛΗΝΟΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΑΚΕ ΟΝΙΚΟ 1950-1967 13 Οι εξελίξεις στη Γιουγκοσλαβία είχαν επιπτώσεις στην εξέλιξη του Μακεδονικού. Τον Νοέμβριο του 1943 η Αντιφασιστική Συνέλευση Λαϊκής Απελευθέρωσης Γιουγκοσλαβίας (AVNOJ) αποφάσισε την ομοσπονδιακή συγκρότηση της μεταπολεμικής Γιουγκοσλαβίας, με τη συμμετοχή της «Μακεδονίας» ως ισότιμου μέλους. Ουσιαστικά, κατά τους γιουγκοσλάβους κομμουνιστές, η μεταπολεμική γιουγκοσλαβική ομοσπονδία θα έπρεπε να περιλάβει τόσο την ελληνική όσο και τη βουλγαρική Μακεδονία. Λίγους μήνες αργότερα, το καλοκαίρι του 1944, ιδρύθηκε η ΛΔΜ, ως εθνική εστία των «Μακεδόνων». Το «νέο Ίλιντεν», όπως ονομάστηκε η πρώτη σύνοδος της Αντιφασιστικής Συνέλευσης Εθνικής Απελευθέρωσης της Μακεδονίας (ASNOM), που πραγματοποιήθηκε στις 2 Αυγούστου 1944, τάχθηκε υπέρ της συνένωσης των τριών τμημάτων της Μακεδονίας στο πλαίσιο της Γιουγκοσλαβίας. Μετά την εξέλιξη αυτή, τα σλαβομακεδονικά ένοπλα σώματα στην Ελλάδα, μετά από συστηματική στρατολόγηση των Σλαβόφωνων, αύξησαν τη δύναμή τους, Παράλληλα, εξελίχθηκαν σε κέντρο αποσχιστικής δραστηριότητας. Προκάλεσαν ωστόσο την αντίδραση του ΚΚΕ και αυτομόλησαν στη Γιουγκοσλαβία. 5 Η λήξη του πολέμου βρήκε την Ελλάδα και τη Γιουγκοσλαβία σε μια κατάσταση πολιτικής ρευστότητας. Στην Ελλάδα, η σύγκρουση μεταξύ των κεντροδεξιών κομμάτων και του ΚΚΕ έληξε με την ήττα των αριστερών δυνάμεων στα «Δεκεμβριανά». Η κατάσταση στην ύπαιθρο ήταν εκτός ελέγχου, καθώς διάφορες ομάδες ενόπλων επιχειρούσαν ένα «ξεκαθάρισμα λογαριασμών». Αντίστοιχη ήταν η κατάσταση στη Γιουγκοσλαβία. Μετά τη συμφωνία Τίτο Σούμπασιτς σχηματίστηκε, τον Μάρτιο του 1945, προσωρινή κυβέρνηση με τη συμμετοχή και μη κομμουνιστών πολιτικών. Ωστόσο, ο Τίτο με το επιχείρημα της συνεργασίας με τον κατακτητή εμπόδισε διάφορους πολιτικούς αντιπάλους του να μετάσχουν στη νομή της εξουσίας στη μεταπολεμική Γιουγκοσλαβία και στα τέλη του 1945 κατόρθωσε να παγιώσει την εξουσία του. 6 Στο ίδιο χρονικό διάστημα, η γιουγκοσλαβική ηγεσία ήταν αρκετά προσεκτική στην πολιτική της έναντι της ελληνικής Μακεδονίας. Ωστόσο, διάφορες κινήσεις ορισμένων πολιτικών της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας προκαλούσαν την ανησυχία της Αθήνας για τις πραγματικές προθέσεις του Βελιγραδίου. Η ανησυχία αυτή ενισχύθηκε με την ίδρυση του ΝΟΦ (23 Απριλίου 1945) στα Σκόπια. Με τη βοήθεια των αρχών της ΛΔΜ και εκμεταλλευόμενο τη χαοτική κατάσταση που επικρατούσε στην ελληνική Μακεδονία, το ΝΟΦ καθώς και οι υπόλοιπες σλαβομακεδονικές οργανώσεις που ιδρύθηκαν την ίδια περίοδο, καλλιεργούσαν ένα αλυτρωτικό κλίμα μεταξύ των Σλαβόφωνων της περιοχής. Την ίδια ωστόσο εποχή, άλλες αντικομμουνιστικές ένοπλες ομάδες δρούσαν το ίδιο ανεξέλεγκτα στην περιοχή. Τα αντίποινα ή ο φόβος αντιποίνων φαίνεται πως ανάγκασαν αρκετές οικογένειες Σλαβόφωνων να μετοικήσουν στην άλλη πλευρά των συνόρων, ενισχύοντας έτσι την «αιγαιατική» κοινότητα που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται 5 Σφέτας, Όψεις του Μακεδονικού Ζητήματος, σ. 125 κε Ευάγγελος Κωφός, Η Βαλκανική διάσταση του Μακεδονικού Ζητήματος στα χρόνια της Κατοχής και στην Αντίσταση, Αθήνα 1989, σ. 17 κε. 6 Ιωάννης Κολιόπουλος, Λεηλασία φρονημάτων. Το Μακεδονικό Ζήτημα στην περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου (1945-1949) στη Δυτική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1995 John Lampe, Yugoslavia as History. Twice Τhere Was a Country, Κέμπριτζ 2000, σ. 227 κε.
14 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΤΣΑΝΟΣ στη ΛΔΜ κατά τη διάρκεια της Κατοχής. 7 Η αποχώρηση μερίδας Σλαβόφωνων από το ελληνικό έδαφος προκάλεσε τριβές στις σχέσεις της Ελλάδας με τη Γιουγκοσλαβία. Η κατάσταση οξύνθηκε ακόμη περισσότερο και η Γιουγκοσλαβία κατήγγειλε τη «μοναρχοφασιστική κυβέρνηση» της Ελλάδας για τους «διωγμούς» που είχε εξαπολύσει εναντίον των «Μακεδόνων» της «Μακεδονίας του Αιγαίου». Από την πλευρά της η ελληνική κυβέρνηση κατηγόρησε τη Γιουγκοσλαβία ότι εργαζόταν για την απόσχιση της ελληνικής Μακεδονίας και την ένταξή της στο γιουγκοσλαβικό κράτος. Παράλληλα όμως με τις κατηγορίες που διατυπώνονταν εκατέρωθεν, συνεχίστηκαν οι διπλωματικές διαβουλεύσεις μεταξύ των δύο χωρών για την αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεων. Η κατάσταση ωστόσο δεν βελτιώθηκε με την τοποθέτηση των διπλωματικών εκπροσώπων στις δύο πρωτεύουσες, τον Νοέμβριο του 1945. 8 Την ίδια εποχή οι σλαβομακεδόνες πολιτικοί, με την ενθάρρυνση του Βελιγραδίου, συνέχισαν να επικαλούνται την έξαρση της «τρομοκρατίας» στην Ελλάδα και να προπαγανδίζουν την ανάγκη ίδρυσης «μιας και ενιαίας μακεδονικής δημοκρατίας στο πλαίσιο της ΟΣΔΓ». 9 Το καλοκαίρι του 1946 η αντιπαράθεση των κυβερνήσεων των δύο χωρών μεταφέρθηκε στο Συνέδριο Ειρήνης του Παρισιού. Ο πόλεμος ανακοινώσεων στις δύο πρωτεύουσες οδήγησε τελικά στην ανάκληση του γιουγκοσλάβου πρεσβευτή Ίσιντορ Τσαγκάρ από την Αθήνα. Την ίδια εποχή, η εφημερίδα Μπόρμπα του Βελιγραδίου προχώρησε στη δημοσίευση χάρτη στον οποίο σημειώνονταν «τα εθνοτικά σύνορα της Μακεδονίας», συμπεριλαμβανομένης της Θεσσαλονίκης. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 6 Σεπτεμβρίου 1946, ο Πίγιαντε έθεσε στη διάσκεψη ειρήνης του Παρισιού το ζήτημα της ενοποίησης της «Μακεδονίας» στο πλαίσιο της γιουγκοσλαβικής ομοσπονδίας. 10 Το φθινόπωρο του 1946, παράλληλα με την κλιμάκωση της έντασης μεταξύ των κυβερνήσεων των δύο χωρών, η εσωτερική κατάσταση στην Ελλάδα άρχισε να επιδεινώνεται με ραγδαίους ρυθμούς. Στις 3 Δεκεμβρίου 1946 η ελληνική κυβέρνηση προσέφυγε στο Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών καταγγέλλοντας τη Γιουγκοσλαβία ότι εξόπλιζε τους έλληνες αντάρτες και ότι καθοδηγούσε το ΝΟΦ στην ελληνική Μακεδονία. 11 Το Βελιγράδι δεν άφησε αναπάντητες τις κατηγορίες της Αθήνας. Ο γιουγκοσλάβος εκπρόσωπος στον ΟΗΕ, Σάβα Κοσάνοβιτς, απέρριψε ως «αφελείς» τις προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να επιρρίψει στις γειτονικές χώρες την ευθύνη για την έκρηξη του Εμφυλίου Πολέμου. Έκανε λόγο για αντιδημοκρατικές διαδικασίες στην Ελλάδα μετά το πέρας της Κατοχής, σημειώνοντας ιδιαίτερα «τις βίαιες διώξεις σε βάρος της σλαβικής μειονότητας στη Μακεδονία του Αιγαίου». Λίγες ημέρες αργότερα, ο Κοσάνοβιτς απέστειλε στο ΣΑ του ΟΗΕ κατάλογο με τις παραβιάσεις των γιουγκοσ 7 Milan Ristović, «Jugoslavija i građanski rat u Grčkoj (1945 1950)», στο Petar Kačavenda (επιμ.), Balkan posle Drugog svetskog rata, Βελιγράδι 1996, σ. 77 78 Лилјана Пановска, Крајот на една илузија. Граґанската војна во Грција и Македонците, 1946-1949, Σκόπια 2003. 8 Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Τα πρόσωπα του Ιανού. Οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις τις παραμονές του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (1944-1946), Αθήνα 2004, σ. 35 81 και 187 215. 9 Dragomir Vučinić (επιμ.), Dokumenti o spoljnoj politici SFRJ. 1946, τομ. Α, Βελιγράδι 1985, σ. 12 14, 31, 87 και 100 103. 10 Vučinić (επιμ.), Dokumenti. 1946, τομ. Α, σ. 285 286 Vučinić (επιμ.), Dokumenti. 1946, τομ. Β, σ. 6, 51 56, 421 439. 11 Μιχαηλίδης, Τα πρόσωπα του Ιανού, σ. 87 106 και 220 228.
TO «ANYΠΑΡΚΤΟ» ΖΗΤΗΜA: OI EΛΛΗΝΟΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΑΚΕ ΟΝΙΚΟ 1950-1967 15 λαβικών συνόρων από την πλευρά των ελλήνων στρατιωτών. Οι γιουγκοσλαβικές και ελληνικές παρεμβάσεις είχαν ως αποτέλεσμα τη συγκρότηση Διεθνούς Επιτροπής Έ ρευνας (ΔΕΕ), που στόχο είχε να εξετάσει τις κατηγορίες που εκτόξευαν οι κυβερνήσεις των δύο χωρών μεταξύ τους. 12 Την ίδια εποχή, η στάση του ΚΚΕ ήταν αντιφατική. Στο πρώτο χρονικό διάστημα αποκήρυσσε το ΝΟΦ ως φασιστική και αυτονομιστική οργάνωση και υποσχόταν εθνική ισοτιμία στους Σλαβόφωνους. Από τα τέλη του 1945 άρχισε να αναδιπλώνεται και τον Οκτώβριο του 1946, μετά από συμφωνία με το ΚΚΓ, το ΚΚΕ απέκτησε τον έλεγχο του ΝΟΦ. Παρά την εξέλιξη αυτή, η στρατιωτική βοήθεια που λάμβανε το ΚΚΕ από τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για την συνέχιση της πολιτικής του ΝΟΦ που στόχευε στην ενίσχυση της σλαβομακεδονικής συνείδησης στους σλαβόφωνους πληθυσμούς της ελληνικής Μακεδονίας, την προπαγάνδιση του ζητήματος της αυτοδιάθεσης της περιοχής και την ένταξή της στη ΛΔΜ, η οποία θεωρούνταν το «Πεδεμόντιο της μακεδονικής ενοποίησης». 13 Τον Φεβρουάριο του 1947 το ΚΚΕ αποφάσισε ότι η ένοπλη πάλη αποτελούσε την κυρίαρχη μορφή του αγώνα που διεξαγόταν. Την ίδια εποχή η Βρετανία γνωστοποίησε στις ΗΠΑ την αδυναμία της να συνεχίσει την παροχή οικονομικής στήριξης στην κυβέρνηση της Αθήνας. Στα μέσα Μαρτίου εξαγγέλθηκε το δόγμα Τρούμαν, το οποίο οδήγησε την Ελλάδα στη σφαίρα επιρροής της Αμερικής. 14 Η αμερικανική παρέμβαση προκάλεσε την αντίδραση του Τίτο ο οποίος κατέγγειλε τη μετατροπή της Ελλάδας «σε παιχνίδι στα χέρια κάποιων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων». 15 Τον Απρίλιο του 1947, ο Τίτο συνάντησε στο Βελιγράδι τον Ζαχαριάδη. Κατά τη διάρκεια της συνάντησης φαίνεται πως ο έλληνας κομμουνιστής ηγέτης έλαβε τη στήριξη της Γιουγκοσλαβίας για την κλιμάκωση του ένοπλου αγώνα. 16 Παράλληλα, συνεχίστηκε η επιδείνωση των σχέσεων μεταξύ Βελιγραδίου και Αθήνας. Από το βήμα των Ηνωμένων Εθνών και της ΔΕΕ οι εκπρόσωποι των δύο χωρών αντήλλασσαν βαρύτατες κατηγορίες για τα τεκταινόμενα στην Ελλάδα. Το κλίμα μεταξύ των δύο χωρών επιδείνωσαν περαιτέρω οι πληροφορίες, για την ακρίβεια η έλλειψη πληροφοριών, για τα συμφωνηθέντα μεταξύ του γιουγκοσλάβου και του βούλγαρου ηγέτη, Τίτο και Ντιμιτρώφ, στην περίφημη διάσκεψη στο Μπλεντ της Σλοβενίας. Η διάσκεψη πραγματοποιήθηκε στα τέλη Ιουλίου και τις αρχές Αυγούστου 1947 και στη διάρκειά της τέθηκε, σύμφωνα με όλα τα μέχρι στιγμής δεδομένα, και το ζήτημα της ελληνικής Μακεδονίας. 17 Στις αρχές φθινοπώρου, το ΚΚΕ διαπίστωσε πως είχαν ωριμάσει οι συνθήκες για τη δημιουργία «ελεύθερης δημοκρατικής περιοχής με τη δική της κυβέρνηση». Στο επόμενο χρονικό διάστημα, επιχειρήθηκε η ενίσχυση του ΔΣΕ, ενώ ταυτό 12 Vučinić (επιμ.), Dokumenti. 1946, τόμ. Β, σ. 305 313, 317 335. 13 Kofos, Nationalism and Communism in Macedonia, σ. 164 169. 14 Βασίλης Κόντης, Η αγγλοαμερικανική πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα: 1945-1949, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 224 266. 15 Milan Ristović, «Trumanova doktrina, Grčka i jugoslovenske reakcije, 1947 1949», Tokovi istorije, 1 2 (2008), 84 112. 16 Βασίλης Κόντης Σπυρίδων Σφέτας (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος. Έγγραφα από τα γιουγκοσλαβικά και βουλγαρικά αρχεία, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 59 70. 17 Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Τα πρόσωπα του Ιανού. Οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις την περίοδο του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (1947-1949), Αθήνα 2007, σ. 22 25 και 115 117.
16 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΤΣΑΝΟΣ χρονα συστάθηκε η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση (ΠΔΚ). Λίγες ημέρες αργότερα η ελληνική κυβέρνηση προχώρησε στην απαγόρευση της λειτουργίας του ΚΚΕ και των οργανώσεών του. 18 Στις αρχές του 1948, η κατάσταση στην Ελλάδα εξελισσόταν μάλλον προς όφελος των κυβερνητικών δυνάμεων. Παρά τις αντίθετες εκτιμήσεις που υπήρχαν, τα «λαϊκοδημοκρατικά» καθεστώτα δεν προχώρησαν στην αναγνώριση της ΠΔΚ. Πέραν αυτού, στην κορυφή της ηγεσίας των ανταρτών σημειώθηκε ρήξη μεταξύ Ζαχαριάδη και Βαφειάδη για το ζήτημα της μετατροπής του ΔΣΕ από ανταρτικό σε τακτικό στρατό. Την ίδια εποχή και σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης των ευρύτερων προβλημάτων ενίσχυσης του ΔΣΕ άρχισε η επιχείρηση της μεταφοράς των παιδιών του «παιδομαζώματος» στις ανατολικοευρωπαϊκές χώρες. Τον Φεβρουάριο ο Ζαχαριάδης συναντήθηκε εκ νέου με τον Τίτο, από τον οποίο έλαβε την υπόσχεση ότι, παρά τις επιφυλάξεις που είχε διατυπώσει η Μόσχα, η Γιουγκοσλαβία θα συνέχιζε την ενίσχυση του ΔΣΕ με οπλισμό. 19 Από την άλλη πλευρά, οι Αμερικανοί φάνηκαν αποφασισμένοι να επιχειρήσουν τον τερματισμό του Εμφυλίου Πολέμου. Έχοντας ήδη παράσχει σημαντικότατη στρατιωτική βοήθεια στον ελληνικό στρατό, τον βοήθησαν να ξεκινήσει από τα τέλη του 1947 σειρά εκκαθαριστικών επιχειρήσεων. Παράλληλα, μια μεγάλη έκταση στο επίκεντρο των συγκρούσεων εκκενώθηκε από τους κατοίκους της. Οι «ανταρτόπληκτοι» μεταφέρθηκαν σε ασφαλέστερες περιοχές συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην ερήμωση των βορειοελλαδικών περιοχών. 20 Η σημαντικότερη όμως εξέλιξη που επηρέασε την πορεία του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου αφορούσε τη σύγκρουση Τίτο Στάλιν. Εξαρτώμενο από τη βοήθεια που του παρείχε το τιτοϊκό καθεστώς αλλά και από τη βοήθεια των υπολοίπων σοσιαλιστικών κρατών που διοχετευόταν μέσω Γιουγκοσλαβίας, το ΚΚΕ βρέθηκε ενώπιον ενός σοβαρού διλήμματος επιλογής στρατοπέδου στο βαθμό που θα συντασσόταν με τον Τίτο, θα διακινδύνευε τη σύγκρουσή του με το ΚΚΣΕ, ενώ στην περίπτωση που θα συντασσόταν με τον Στάλιν υπήρχε σοβαρός κίνδυνος απώλειας της γιουγκοσλαβικής βοήθειας. Παρότι το ΚΚΕ τάχθηκε υπέρ των απόψεων του σοβιετικού ηγέτη, ο Ζαχαριάδης επιχείρησε τον Ιούνιο του 1948 να πείσει τους γιουγκοσλάβους ιθύνοντες να συνεχίσουν τη χορήγηση βοήθειας προς τον ΔΣΕ. Η παροχή γιουγκοσλαβικής βοήθειας πράγματι δεν διακόπηκε, αλλά ελαττώθηκε σημαντικά. 21 18 Νίκος Μαραντζίδης, Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ), Αθήνα 2010, σ. 171 κε. 19 Milan Ristović, «Kriza oko priznanja Markosove Privremene vlade i Jugoslavija (decembar 1947 januar 1948)», Jugoslovenski istorijski časopis, 1 2 (2001), 147 168 Μίλαν Ρίστοβιτς, «Το ζήτημα της γιουγκοσλαβικής στρατιωτικής βοήθειας προς τον Δημοκρατικό στρατό Ελλάδας, 1946 1949», στο Ιωάννης Μουρέλος Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης (επιμ.), Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος. Μια αποτίμηση: Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, Αθήνα 2007, σ. 102 κε. 20 Γιώργος Σταθάκης, «Η οικονομία κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο», στο Ηλίας Νικολακόπουλος Άλκης Ρήγος Γρηγόρης Ψαλίδας (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος. Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο, Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος 1949, Αθήνα 2002, σ. 81 67. 21 Ristović, «Jugoslavija i građanski rat u Grčkoj», σ. 71 85 Elisabeth Barker, «Η γιουγκοσλαβική πολιτική προς την Ελλάδα στα 1947 1949», στο Lars Baerentzen Γιάννης Ιατρίδης Ole Smith (επιμ.), Μελέτες για τον εμφύλιο πόλεμο 1945-1949, Αθήνα 1992, σ. 285 318 Joze Pirjevec, «Η ρήξη Τίτο Στάλιν και το τέλος του Εμφυλίου στην Ελλάδα», στο Baerentzen Ιατρίδης Smith (επιμ.), Μελέτες για τον εμφύλιο πόλεμο 1945-1949, σ. 331 308.
TO «ANYΠΑΡΚΤΟ» ΖΗΤΗΜA: OI EΛΛΗΝΟΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΑΚΕ ΟΝΙΚΟ 1950-1967 17 Την ίδια εποχή, το ΚΚΕ επιχείρησε να διευθετήσει και την κατάσταση στο εσωτερικό του ΝΟΦ. Τον Αύγουστο του 1948 υπήρξε καταδίκη των φιλογιουγκοσλαβικών στοιχείων, ενώ λίγους μήνες αργότερα και σε μια προσπάθεια περαιτέρω απομόνωσης των φιλογιουγκοσλαβικών στοιχείων εντός του ΝΟΦ αλλά και της γενικότερης πολιτικής υπονόμευσης της κυριαρχίας του Τίτο στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία, το ΚΚΕ, τον Ιανουάριο του 1949, τάχθηκε υπέρ του δικαιώματος του «μακεδονικού» λαού για εθνική αποκατάσταση και αυτοδιάθεση. Η απόφαση όμως αυτή οδήγησε σε περαιτέρω επιδείνωση των σχέσεων του ΚΚΕ με τη Γιουγκοσλαβία. Το Βελιγράδι προχώρησε στα τέλη Μαρτίου στο προσωρινό και λίγους μήνες αργότερα, στις 8 Ιουλίου 1949, στο ο ριστικό κλείσιμο των ελληνογιουγκοσλαβικών συνόρων. Η συνακόλουθη κατάρρευση της κομμουνιστικής αντίστασης υπήρξε ραγδαία. Οι τελευταίες επιχειρήσεις στο Γράμμο και το Βίτσι, τον Αύγουστο του 1949, έληξαν με οριστική ήττα των μαχητών του ΔΣΕ, οι οποίοι αποχώρησαν από την ελληνική επικράτεια στην Αλβανία και από εκεί μεταφέρθηκαν σε διάφορες ανατολικοευρωπαϊκές χώρες. 22 22 Σφέτας, Όψεις του Μακεδονικού Ζητήματος, σ. 157 203.