Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ Α Α. Η ΦΥΣΙΚΗ ΡΗΤΟΡΕΙΑ Το τάλαντο ΛΥΣΙΟΥ ΥΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ - Φυσική ευγλωττία: µπορεί εύκολα να γοητεύσει και να πείσει. Οι Οµηρικοί αγορητές Όµηρος: η ευγλωττία σπάνιο θεϊκό χάρισµα. ΛΥΣΙΟΥ ΥΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ιδανικός οµηρικός ήρωας πρέπει να είναι µύθων τε ρητήρ έργων τε πρηκτήρ (να διαπρέπει µε το λόγο στην αγορά όπως µε τα ανδραγαθήµατα στον πόλεµο). Το φυσικό τάλαντο (φυσική ευγλωττία) δε γνωρίζει κοινωνικές διακρίσεις. Στους οµηρικούς ρητορικούς αγώνες διαπρέπουν οι ηγεµόνες των Αχαιών και των Τρώων, ιδιαίτερα ο Νέστωρ αλλά και ο ασήµαντος Θερσίτης. Από το Νέστορα στον Περικλή Στοιχεία φυσικής ρητορείας υπάρχουν σε: -έργα ποιητών: Σόλων, Πίνδαρος - αγορεύσεις ιστορικών προσώπων στο έργο του Ηροδότου «ισηγορία»: έδωσε τη δυνατότητα σε πολλούς να αξιοποιήσουν το φυσικό τους τάλαντο. Σ αυτό συµφωνούν και οι Αρισταγόρας, Ευαγόρας, Πρωταγόρας, Πυθαγόρας κτλ. Σπουδαίοι φυσικοί ρήτορες: Θεµιστοκλής Περικλής έχει θεωρητικές γνώσεις ρητορικής τεχνικής Β. Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗΣ ΡΗΤΟΡΕΙΑΣ Κόραξ και Τισίας, οι Συρακόσιοι Συστηµατική ρητορική απαιτεί - «επιστήµην»: ακριβή γνώση των κανόνων - «µελέτην» : άσκηση 466 π.χ., Σικελία: καταλύονται οι τυραννίδες, επικρατούν τα δηµοκρατικά πολιτεύµατα. Ξεκινούν αστικές δίκες για την ανάκτηση των περιουσιών που είχαν σφετερισθεί οι τύραννοι. Αναπτύσσεται η δικανική ρητορεία. Κόραξ, Τ(ε)ισίας δηµιουργοί και διδάσκαλοι της συστηµατικής ρητορικής: - ιαιρούν το ρητορικό λόγο σε µέρη - Κάνουν χρήση των «εικότων», των πιθανών δηλ. των λογικών επιχειρηµάτων. Λαζαρίδης Αναστάσιος www.praxisgroup.gr 1
ΛΥΣΙΟΥ ΥΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τισίας: πιθανόν έγραψε το πρώτο εγχειρίδιο ρητορικής τέχνης µε τίτλο «Τέχνη». Γ. ΡΗΤΟΡΕΙΑ ΚΑΙ ΣΟΦΙΣΤΙΚΗ Η Αθήνα και οι σοφιστές Μέσα 5 ου αι. π.χ., επίκεντρο της συστηµατικής ρητορικής η Αθήνα γιατί εκεί ευνοούσαν: -η δηµοκρατία (λαϊκές συνελεύσεις, δικαστήρια) - οι πολυλόγοι και φιλόλογοι Αθηναίοι - το µέγεθος της πόλης - η διαµονή εκεί των σοφιστών: Πρωταγόρας, Πρόδικος δίδασκαν στοιχεία Γραµµατικής και τεχνικής του λόγου Ο Γοργίας από τους Λεοντίνους της Σικελίας 427 π.χ.: ο Γοργίας φτάνει στην Αθήνα. Καλλιέργησε την πολιτική και ιδιαίτερα την επιδεικτική ρητορεία. Μελέτησε τη σηµασία που έχει στην πειστικότητα του λόγου ο «καιρός», η τρέχουσα πολιτική, κοινωνική και ψυχολογική συγκυρία, δηλ. η κατάλληλη περίσταση. «Γοργίεια» σχήµατα: πάρισα, οµοιοτέλευτα, παρηχήσεις, αντιθέσεις διανθίζουν τη ρητορική του η οποία προσεγγίζει τα όρια του ποιητικού λόγου. Η πλατωνική κριτική Ο Πλάτων αποδοκιµάζει τη ρητορική από ηθική και παιδαγωγική άποψη στους διαλόγους του «Γοργίας» και «Φαίδρος». Απόψεις σοφιστών για τη ρητορεία Γοργίας: αρνείται ότι υπάρχει αντικειµενική γνώση, άρα αντικειµενική αλήθεια και ηθική. Πρωταγόρας: πιστεύει ότι για κάθε ζήτηµα υπάρχουν δύο λόγοι αντίθετοι µεταξύ τους µε την απαίτηση να είναι και οι δύο συγχρόνως εξίσου αληθινοί δισσοί λόγοι. Ρητορική πειθούς δηµιουργός: δεν ενδιαφέρεται να ανακαλύψει και να διδάξει τα αληθινά και τα δίκαια, αφού αυτά σύµφωνα µε τις αντιλήψεις δεν υπάρχουν, αλλά να εκθέσει τα «εικότα». Μαθητές των σοφιστών: µε τη ρητορική στρεψοδικούν στα δικαστήρια δηµαγωγούν στις συνελεύσεις συχνά συντάσσουν ένα λόγο για τον κατηγορούµενο κι ένα για τον κατήγορο στην ίδια δίκη Πλάτων: δε χαρακτηρίζει τη ρητορική επιστήµη (αφού δεν έχει καθορισµένο αντικείµενο να διδάξει) ούτε τέχνη (αφού δεν έχει αξιόπιστη µέθοδο). 2 Λαζαρίδης Αναστάσιος www.praxisgroup.gr
ΛΥΣΙΟΥ ΥΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι εµπειρία, ικανότητα, όργανο απάτης. Ο Ισοκράτης, µια αντίπαλη φωνή Υποστηρίζει την παιδευτική αξία της διδασκαλίας του. Ρητορεία: γενική πνευµατική καλλιέργεια που καταρτίζει ανθρώπους της δράσεως «φιλοσοφίαν». ΟΙ ΑΤΤΙΚΟΙ ΡΗΤΟΡΕΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ Ο «κανών» Κατάλογος των δέκα σπουδαιότερων τεχνιτών του Αττικού ρητορικού λόγου: 1) Αντιφών 6) Αισχίνης 2) Λυσίας 7) Λυκούργος 3) Ανδοκίδης 8) Υπερείδης 4) Ισοκράτης 9) ηµοσθένης 5) Ισαίος 10) είναρχος Συνετάχθη από τους Αλεξανδρινούς φιλολόγους. Η συνέχεια Ελληνιστικοί, ρωµαϊκοί χρόνοι οι ρητορικοί λόγοι: - γίνονται θεµατογραφικές ασκήσεις γραφείου - συντάσσονται για να αναγνωσθούν κι όχι για να εκφωνηθούν - Τη ρητορική καλλιεργούν σπουδαίοι ρητοροδιδάσκαλοι µε σκοπό να προσφέρουν ευρύτερη πνευµατική καλλιέργεια. Ασιανή ρητορική και Αττικισµός Ασιανή ρητορική (Ηγησίας ο Μάγνης κτλ.) στόµφος, επιτήδευση Αττικισµός ( ιονύσιος ο Αλικαρνασσεύς, ίων ο Χρυσόστοµος, Ηρώδης ο Αττικός), δύο πρώτοι χριστιανικοί αιώνες συνειδητή µίµηση του ύφους και της γραµµατικής των Αττικών κλασικών κειµένων Η νέα Εκκλησία - Νέα Εκκλησία: χρησιµοποιεί τη ρητορική ως «οµιλητική» για τις ανάγκες του κηρύγµατος του Χριστού. - Χριστιανοί ρήτορες: Βασίλειος ο Μέγας σπούδασε ρητορική στην Αθήνα Γρηγόριος ο Θεολόγος σπούδασε ρητορική στην Αθήνα Ιωάννης ο Χρυσόστοµος σπούδασε ρητορική στην Αντιόχεια Ο µεγαλύτερος χριστιανικός ρήτορας όλων των εποχών. Λαζαρίδης Αναστάσιος www.praxisgroup.gr 3
Ε. ΤΑ ΕΙ Η ΤΟΥ ΑΤΤΙΚΟΥ ΡΗΤΟΡΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ Οι πολιτικοί λόγοι στην εκκλησία του δήµου Τρία είδη ρητορικών λόγων: 1. συµβουλευτικοί 2. δικανικοί 3. επιδεικτικοί (πανηγυρικοί) Συµβουλευτικοί Πολιτικοί λόγοι που εκφωνούνται στις συνελεύσεις του λαού. Παρέχονται συµβουλές για το µέλλον. ΛΥΣΙΟΥ ΥΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ρήτορας προτρέπει ή αποτρέπει το λαό µε σκοπό την επίτευξη του συµφέροντος ή την αποφυγή πολιτικών σφαλµάτων. Εκφωνούνται στην Εκκλησία του ήµου: - Αποφάσιζε για τα πιο σοβαρά θέµατα του κράτους. - ικαίωµα λόγου και ψήφου είχαν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες από το εικοστό έτος της ηλικίας τους. - Συνεδρίαζε σαράντα φορές το χρόνο, αλλά και εκτάκτως. - Χώρος συνεδριάσεων: Πνύκα, Αγορά, το θέατρο του ιονύσου - Ψηφοφορία µε ανάταση των χεριών (χειροτονία) Οι Ρήτορες είχαν: απόλυτη ελευθερία συµβουλής µεγάλη επιρροή στην πολιτική ζωή την ευθύνη των εισηγήσεών τους Σηµαντικότερος ρήτορας συµβουλευτικών λόγων: ηµοσθένης Λόγοι στα δικαστήρια ικανικοί Αφορούν πράξεις που τελέστηκαν στο παρελθόν. Είναι απολογίες ή κατηγορίες Άρειος Πάγος: το αρχαιότερο δικαστήριο στην Αθήνα Α πό το 462 π.χ. εκδικάζει µόνο φόνους εκ προµελέτης και µικρότερης σηµασίας υποθέσεις. Βουλή Εκκλησία του ήµου: εκδικάζουν ορισµένες σοβαρές υποθέσεις Ηλιαία: το κυριότερο δικαστήριο του Αθηναϊκού κράτους. - ικαστήριο ενόρκων - Μέλη του: µετά από κλήρωση, µπορούσαν να γίνουν όλοι οι γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες άνω των τριάντα ετών, αν δεν εκκρεµούσε κατηγορία εναντίον τους. - 6.000 δικαστές (Ηλιασταί) οι 1.000 αναπληρωµατικοί - ίκαζε σε τµήµατα των 201, 401, 501 κτλ. (ο περιττός αριθµός αποκλείει την ισοψηφία) - ικαστική αποζηµίωση: 2-3 οβολοί κατά δικάσιµη µέρα 4 Λαζαρίδης Αναστάσιος www.praxisgroup.gr
- Κλεψύδρα: περιορίζει το χρόνο των αγορεύσεων - Μυστική ψηφοφορία Λογογράφοι ΛΥΣΙΟΥ ΥΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ - Έµπειροι δικανικοί ρήτορες οι οποίοι, επί πληρωµή, έγραφαν τα κείµενα των λόγων που ήταν υποχρεωµένοι οι διάδικοι να αποστηθίσουν και να απαγγείλουν στο δικαστήριο. - Έπρεπε να γνωρίζουν τους νόµους αλλά και την ψυχολογία των λαϊκών δικαστών. Επιφανέστερος λογογράφος δικανικών λόγων: Λυσίας Το επιδεικτικό γένος Οι εκφωνούµενοι σε γιορτές και συγκεντρώσεις λόγοι (περιλαµβάνονται και οι επιτάφιοι). - Εγκωµιάζουν ή επικρίνουν πράξεις και πρόσωπα του παρόντος µε αναδροµές στο παρελθόν και προβλέψεις για το µέλλον. - Ο ρήτορας επιδεικνύει τη ρητορική του δεινότητα. Επιζητά τις επευφηµίες των ακροατών. Επιφανέστερος εκπρόσωπος του επιδεικτικού γένους: Ισοκράτης ΣΤ. ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΡΗΤΟΡΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ ιάρθρωση του ρητορικού λόγου α προοίµιον β διήγησις γ πίστις (απόδειξη) δ επίλογος α Προοίµιον - Η αρχή του ρητορικού λόγου. - Σύντοµα ο ρήτορας ενηµερώνει τον ακροατή επί του θέµατος. - Προσπαθεί να εξασφαλίσει την εύνοια και την προσοχή του ακροατή. - Ακολουθεί η πρόθεσις: σύντοµη έκθεση του θέµατος. β ιήγησις - Εκτίθενται τα σχετικά µε το θέµα γεγονότα που κρίνει ο αγορητής ότι είναι άγνωστα ή ανεπαρκώς ή εσφαλµένως γνωστά στον ακροατή. - ιήγηση µε σαφήνεια και πειστικότητα. - Τονίζει τα ευνοϊκά στοιχεία και µειώνει τη σηµασία όσων είναι ασύµφορα. γ Πίστις - Το ουσιαστικότερο µέρος του ρητορικού λόγου. άτεχνες: είναι αντικειµενικά πειστήρια που δεν οφείλονται στην τεχνική δεξιότητα του ρήτορα (νόµοι, διαθήκες, συµβόλαια κτλ.). - Αποδείξεις έντεχνες: αποδείξεις που ο ίδιος ο ρήτορας επινοεί: 1. Ενθυµήµατα: βραχυλογικοί συλλογισµοί που αναλόγως των δεδοµένων στα οποία στηρίζονται δίνουν πιθανά ή και ασφαλή συµπεράσµατα, αν τα περιστατικά στα οποία αναφέρονται είναι ακριβή. Λαζαρίδης Αναστάσιος www.praxisgroup.gr 5
ΛΥΣΙΟΥ ΥΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η βραχυλογία του ενθυµήµατος υπηρετεί την κοµψότητα του λόγου, την οικονοµία του χρόνου και δεν εκνευρίζει τον ακροατή. κοινοί τόποι: τα ενθυµήµατα που στηρίζονται σε γενικά παραδεκτές απόψεις και τρόπους σκέψεως. 2. Παραδείγµατα: ιστορικά (πραγµατικά) πλαστά (παραβολές) 3. Γνώµες: αποφθέγµατα για ζητήµατα γενικού χαρακτήρα 4. Ήθη: Ο ρήτορας προσπαθεί να επιβάλει την εικόνα του έντιµου ανθρώπου και πολίτη, ώστε οι λόγοι του να γίνονται πειστικότεροι. Αντίθετα προσπαθεί να µειώσει ηθικά τον αντίπαλο και έτσι να εξουδετερώσει την πειστικότητα των επιχειρηµάτων του. 5. Πάθη: Ο ρήτορας προσπαθεί να διεγείρει στις ψυχές των ακροατών τα πάθη που τον συµφέρουν ή να µεταγγίσει τα πάθη που κυριαρχούν στη δική του ψυχή. δ Επίλογος Επιδιώκεται: η ανάµνηση: επιτυγχάνεται µε σύντοµη ανακεφαλαίωση των βασικών θέσεων του λόγου. η παθοποιία: καταλήγει σε προτροπή ή αποτροπή 6 Λαζαρίδης Αναστάσιος www.praxisgroup.gr