ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΤΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑ Μαρία Κωνσταντογιάννη, εκπαιδευτικός-msc χημικός, e-mail: markonst@yahoo.gr Ιωάννα Καραχάλιου, εκπαιδευτικός - χημικός, e-mail: ikarachal@sch.gr Μιχαήλ Σκούλλος, Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Χημείας ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αυτή η εργασία πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος της Εκπαίδευσης για την Αειφόρο Ανάπτυξη (Περιβαλλοντική Εκπαίδευση) του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών «Διδακτική της Χημείας και νέες Τεχνολογίες» του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η ευαισθητοποίηση των μαθητών για τη διαχείριση του νερού στην περιοχή των Μεσογείων Αττικής. Η επιλογή του θέματος έγινε λόγω της ιδιαιτερότητας της περιοχής, που εμφανίζει έντονη οικιστική χωρίς ταυτόχρονα να εξασφαλίζει ένα αυτόνομο αποχετευτικό σύστημα και μια πρόβλεψη για την υδροδότηση. Το πρόγραμμα αυτό απευθύνεται σε μαθητές της Β/θμιας Εκπ/σης και τα κύρια χαρακτηριστικά του είναι η εμπλοκή των μαθητών, η κριτικής σκέψης και η ανάληψη πρωτοβουλιών μέσα από την ομαδοσυνεργατική μέθοδο διδασκαλίας. Το πρόγραμμα πραγματοποιείται μέσα από δραστηριότητες και πληροφοριακό υλικό ώστε οι μαθητές να καταλήξουν σε ένα τελικό προϊόν που θα δημοσιοποιηθεί στην τοπική κοινωνία. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Έχοντας αποκτήσει την θεωρητική κατάρτιση της ΕΑΑ, στο πλαίσιο του μαθήματος της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, και σκεπτόμενοι ως εκπαιδευτικοί θεωρήσαμε ότι το θέμα ΝΕΡΟ παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Το νερό αποτελούσε στο παρελθόν φυσικό πλούτο. Στις μέρες μας όμως διαφαίνεται η αναγκαιότητα λήψης μέτρων για σωστή διαχείρισή προκειμένου να αποφευχθεί μια παγκόσμια κρίση από την έλλειψη του. Η περιοχή των Μεσογείων Αττικής (Εικ. 1) είναι μια περιοχή με ιστορία, πολιτισμό και παράδοση αιώνων. Στο παρελθόν ήταν κυρίως μια γεωργική περιοχή διάσημη για κρασιά της. Σήμερα περνά από ένα μεταβατικό στάδιο ς και συναντά το νέο πρόσωπο της τεχνολογίας μέσα από μεγάλα έργα, (Αττική Οδός, Διεθνές Αεροδρόμιο Αθηνών, Προαστιακός) και αναπτυσσόμενη βιομηχανία, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζει μία εκρηκτική οικιστική, με κύρια αιτία για όλα αυτά τη γειτνίαση με το λεκανοπέδιο των Αθηνών. Ταυτόχρονα το αποχετευτικό σύστημα είναι ανύπαρκτο και το δίκτυο ύδρευσης παρουσιάζει πολλά προβλήματα. Σκεφτήκαμε λοιπόν να πλησιάσουμε τους αυριανούς πολίτες της περιοχής των Μεσογείων και να προσπαθήσουμε μέσα από τις αρχές της ΕΑΑ να εξασφαλίσουμε την μελλοντική του τόπου με σεβασμό στο Περιβάλλον και την Κοινωνία. Να τους εφοδιάσουμε με γνώση και με αξίες, ώστε να Εικόνα 1. Χάρτης περιοχής Μεσογείων 1
μπορέσουν να διαμορφώσουν στάση ζωής απέναντι σε ένα πολύτιμο και εντός ολίγου σπάνιο αγαθό, όπως είναι το νερό. Με το project για την Διαχείριση των Υδάτινων Πόρων στα Μεσόγεια, ελπίζουμε να βοηθήσουμε τους συνάδελφους εκπαιδευτικούς στο σημαντικό όσο και δύσκολο έργο τους, αλλά και τους μαθητές στην απόκτηση μιας γνώσης που δεν είναι στείρα αλλά ωθεί στην δράση και στην συμμετοχή. ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ Σκοπός του περιβαλλοντικού προγράμματος είναι η ευαισθητοποίηση των μαθητών σε σχέση με τη διαχείριση των υδάτινων πόρων στην περιοχή των Μεσογείων. Οι επιμέρους στόχοι είναι να μπορεί ο μαθητής να : Γνωστικοί: -περιγράφει την παροχή του νερού στη περιοχή -εξηγεί τον κύκλο του νερού -αναφέρει τις πηγές ρύπανσης του νερού -κατηγοριοποιεί τις χρήσεις του νερού στην περιοχή Συναισθηματικοί: -εκτιμήσει την ανάγκη εξοικονόμησης νερού -διερωτάται σχετικά με την ποιότητα του νερού της περιοχής του Ψυχοκινητικοί: -αποκτήσει επιδεξιότητα στο να εκτελεί απλά πειράματα -συνεργάζεται με μαθητές που ασχολούνται με αντίστοιχα projects -εργάζεται ομαδικά και να συνθέτει μέσα από μια δραστηριότητα ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Χαρακτηριστικά προγράμματος Τα βασικά χαρακτηριστικά του προγράμματος περιγράφονται στον πίνακα που ακολουθεί: Πίνακας Ι. Χαρακτηριστικά του προγράμματος Διάρκεια διεξαγωγής του προγράμματος Μέθοδος διδασκαλίας Ρόλος του εκπαιδευτικού Παιδαγωγικές αρχές Περιβαλλοντικές αρχές Σχολικό έτος, καταμερισμός εργασιών ανάλογα με τον αριθμό των συναντήσεων της ομάδας Ομαδοσυνεργατική Εμψυχωτής, συντονιστής Διεπιστημονικότητα, διαθεματικότητα Αειφορική προσέγγιση Διασύνδεση με το αναλυτικό πρόγραμμα Υλικά-Εργαλεία Προτεινόμενες τάξεις για την υλοποίηση του προγράμματος Μαθήματα Χημείας, Βιολογίας, Γεωγραφίας, Ιστορίας Χάρτες της περιοχής, Χημικά kit για την ποιοτική ανάλυση του νερού Διαδίκτυο για την συλλογή πληροφοριών Γ Γυμνασίου- Α Λυκείου 2
Ανάλυση Του Θέματος Συζητώντας με τους μαθητές καθορίζουμε τις συνιστώσες του θέματος καθώς και τα υποθέματα που προκύπτουν. Αυτά καταγράφονται με την βοήθεια εννοιολογικού χάρτη (Εικ. 2) ώστε να βρεθούν οι μεταξύ τους συσχετισμοί. Εικόνα 2. Εννοιολογικός Χάρτης Ανίχνευση Απόψεων Η ανίχνευση των διαμορφωμένων απόψεων και των γνώσεων των μαθητών είναι απαραίτητη για την καλύτερη οργάνωση των προγράμματος και μπορεί να γίνει με συζήτηση ή ερωτηματολόγιο. Σε αυτό το πρόγραμμα επιλέχθηκε το ερωτηματολόγιο από το οποίο και παρατίθεται η τελευταία ερώτηση που μπορεί αφού απαντηθεί γραπτά από τους μαθητές να γίνει το έναυσμα για μια συζήτηση, η οποία θα λειτουργήσει ενδεικτικά για το κατά πόσο τα παιδιά εκτιμούν την ύπαρξη του νερού και δεν την θεωρούν δεδομένη. Ερώτηση: Πιστεύετε ότι το νερό αποτελεί αξία και δείκτη πολιτισμού για μια περιοχή; Οργάνωση Ομάδων Σύμφωνα με την αρχή της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας η οργάνωση των μαθητών σε ομάδες δημιουργεί ένα ανοικτό κλίμα ανταλλαγής γνώσεων και απόψεων με έμφαση στην συλλογικότητα και την συνεργασία. Έτσι οι μαθητές σε ομάδα αποδίδουν καλύτερα σε σχέση με την ατομική προσπάθεια και παράγουν καλύτερα αποτελέσματα. Η συμμετοχή σε μια ομάδα συνεπάγεται αυστηρότερη προσήλωση στον στόχο, οι ιδέες στο σύνολο της ομάδας επεξεργάζονται σε πολλά επίπεδα με αποτέλεσμα να επικρατούν οι καλύτερες ποιοτικά. Κάθε ομάδα αποτελείται από 3 έως 5 άτομα και η σύνθεση της κάθε ομάδας γίνεται ελεύθερα από τους μαθητές με τη βοήθεια του συντονιστή. Εργασία Σε Ομάδες Σύμφωνα με τον εννοιολογικό χάρτη όπου έχουν καταγραφεί οι βασικές συνιστώσες του θέματος, κάθε μια ομάδα μαθητών αναλαμβάνει την επεξεργασία και την ανάλυση ενός υποθέματος. Τα βήματα που ακολουθούνται είναι: Συλλογή πληροφοριών για τη συγκεκριμένη θεματική ενότητα. Πηγές: βιβλιοθήκη, διαδίκτυο, ημερήσιος τύπος, ενδεικτικό πληροφοριακό υλικό που περιλαμβάνεται στο project. Πραγματοποίηση αντίστοιχων δραστηριοτήτων όπως προτεινόμενα φύλλα εργασίας. Σύνθεση αποτελεσμάτων και συμπερασμάτων της ομάδας για την υποενότητα με την οποία ασχολήθηκε. 3
Αλληλοενημέρωση Ομάδων-Εργασία Σε Ολομέλεια Στη φάση της εργασίας σε ολομέλεια, οι ομάδες αλληλοενημερώνονται για την πρόοδο των εργασιών τους στα επιμέρους θέματα. Οι μαθητές αναπτύσσουν κριτική σκέψη, γίνονται αποδέκτες θετικών και αρνητικών απόψεων σε σχέση με τη δουλειά τους και κερδίζουν την ηθική ανταμοιβή της συμμετοχής. Σύνθεση Των Επιμέρους Εργασιών Κάθε ομάδα έχοντας λάβει υπόψη τις κοινά αποδεκτές και τεκμηριωμένες παρατηρήσεις της ολομέλειας, οδηγείται σε μια νέα τελική μορφή της εργασία της, η οποία παρουσιάζεται στην ολομέλεια και αποφασίζεται το τελικό προϊόν που πρέπει να είναι μια συγκεκριμένη δράση. Η σύνθεση των επιμέρους εργασιών είναι παιδαγωγικά το σημαντικότερο μέρος της διαδικασίας καθώς οι μαθητές καλούνται να συνεργαστούν για ένα τελικό αποτέλεσμα βάσει του στόχου που αρχικά έχει καθοριστεί. Δημοσιοποίηση Οι μαθητές συζητούν για τη μορφή του τελικού προϊόντος του προγράμματος που έχει αποφασιστεί, π.χ.: Αφίσα Εφημερίδα της τάξης ή της περιβαλλοντικής ομάδας του σχολείου Οργάνωση έκθεσης φωτογραφίας ζωγραφικής, μακέτας, υλικού Εκδήλωση του σχολείου για την τοπική κοινωνία η οποία μπορεί να περιλαμβάνει μορφές γνωστοποίησης του θέματος Μέσα από την δημοσιοποίηση του έργου που παράχθηκε οι μαθητές λαμβάνουν την ικανοποίηση της ολοκλήρωσης μιας ομαδικής δουλειάς και ταυτόχρονα μαθαίνουν τη διαδικασία επίτευξης στόχων ενός προγράμματος. Ένας από τους βασικούς στόχους είναι και η ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας. Μέσα από την εκπαίδευση για την αειφόρο μπορεί να επιτευχθεί και το άνοιγμα του σχολείου στην τοπική κοινωνία. Η αλλαγή των στάσεων ενεργοποιείται μέσα από ένα ερέθισμα οπτικό άλλα κυρίως μέσα από την έμπρακτη δημοσιοποίηση μιας διαφορετικής άποψης. Αξιολόγηση Η αξιολόγηση είναι ένα από τα βασικότερα στάδια ενός προγράμματος καθώς μπορεί να επαναπροσδιορίζει τους αρχικούς στόχους και να «ελέγχει» την πορεία της υλοποίησης του. Η αξιολόγηση της διαδικασίας μπορεί να γίνεται στα ενδιάμεσα στάδια (διαμορφωτική αξιολόγηση) είτε στο τέλος με την ολοκλήρωση του προγράμματος ( τελική αξιολόγηση). Η αξιολόγηση δεν αφορά μόνο τον συντονιστή- εκπαιδευτικό του έργου άλλα όλη την ομάδα. Οι μαθητές κερδίζουν μέσα από την αυτοαξιολόγηση των προσπαθειών τους με θετική ανάδραση και ηθική ικανοποίηση ή με τη διόρθωση και την επανατοποθέτηση των στόχων. Αποφορτισμένη από το βαθμολογικό κίνητρο η ΕΑΑ μπορεί να αξιολογεί την προσπάθεια αλλά κυρίως την τελική στάση και τη διαμόρφωση συμπεριφοράς. Δραστηριότητες Κατά τη διάρκεια της υλοποίησης του προγράμματος οι μαθητές κατά ομάδες πραγματοποιούν διαφόρων τύπων δραστηριότητες που περιλαμβάνουν, δεξιοτήτων όπως πειράματα, επίσκεψη στο πεδίο, μέθοδος επίλυσης προβλήματος, παιχνίδια ρόλων, φύλλα εργασίας μέσα από πληροφοριακό υλικό. Συγκεκριμένα: 4
Πίνακας ΙΙ. Δραστηριότητες- Φύλλα εργασίας Τύπος δραστηριότητας Τίτλος δραστηριότητας Θεματική ενότητα 1. Γλωσσάρι ( εύρεση νέων λέξεων σύμφωνα με τη θεματική ενότητα από άρθρα εφημερίδων) «Η γλώσσα της πόλης μας» οικιστική 2. Μαθηματική επεξεργασία δεδομένων «Περισσότεροι κάτοικοι, πόσο νερό;» οικιστική 3.Σενάριο συζήτησης «Φτιάξτε τη δική σας πόλη» οικιστική 4.Υπολογιστικό φύλλο εργασίας «Πόσο νερό χρειάστηκα σήμερα;» ύδρευση 5. Καταγραφή στάσεων απέναντι στην κατανάλωση νερού- φύλλο εργασίας «Το νερό που πάει χαμένο» ύδρευση 6.Μέθοδος επίλυσης προβλήματος «Αστικά λύματα στους δρόμους» - «Τρόπος Ύδρευσης» ρύπανση ύδρευση 7. Πείραμα «αφρισμός από απορρυπαντικά» ρύπανση 8. Πείραμα «ανίχνευση χλωριούχων ιόντων ρύπανση στο νερό» 9. Παιχνίδι ρόλων «Αεροδρόμιο και υδροφόρος μεγάλα έργα ορίζοντας» 10. επίσκεψη στο πεδίο, βιβλιογραφική έρευνα δειγματοληψία, πείραμα «Στο Ναό της Αρτέμιδος..» Ιστορία πολιτισμός ρύπανση ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το πρόγραμμα κυρίως μέσα από τη δημοσιοποίηση του συνδέει το σχολείο και το Πανεπιστήμιο Αθηνών με την τοπική κοινωνία. Μπορεί να αποτελέσει το εφαλτήριο για έναν πιο παραγωγικό δημόσιο διάλογο για το θέμα της διαχείρισης του νερού. Ταυτόχρονα μέσα από τον προβληματισμό για τη χρήση του νερού παρέχει μια μορφή εκπαίδευσης για το ευρύτερο κοινό της περιοχής. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Μ. Scoullos, V. Malotidi, Handbook on the Methods used in Environmental Education and Education for Sustainable Development ed. MIO-ECSDE, Athens 2004. 2. Αγγελική Τρικαλίτη, Περιβαλλοντική εκπαίδευση-θεωρία και πράξη, Σημειώσεις, ΔιΧηΝΕΤ, 2007-8 3. Mesogaia, History & Culture Of Mesogeia In Attica, Έκδοση του αεροδρομίου Ελ. Βενιζέλος, 2001 4. Αργυρίου Αθ. Αντώνιος, «Ρύπανση των υδάτων και έλεγχος: μια διδακτική προσέγγιση στη χημεία του νερού μέσω της εν γένει διαχείρισης των υδάτινων πόρων, για το γυμνάσιο και το λύκειο», ερευνητική εργασία διπλώματος ειδίκευσης, Αθήνα 2001 5. Ματσαγγούρας Η., Στρατηγικές Διδασκαλίας, θεωρία και πράξη της διδασκαλίας, Gutenberg, Αθήνα 2000 5