Экологиялық философия.

Экологиялық философия.

ХХ ғасырдың ортасынан бастап дүниежүзілік философия ғылымында «Экологиялық философия» атты ағым ерекшеленіп, өз алдына бөлініп шыға бастады. Экологиялық философия ағымы қазіргі философия ілімінің мынадай бірнеше бұтақтарын біріктіретін тұтас ілімге айналды: табиғат философиясының тарихы, ауқымды ғаламшарлық философия, биофилософия және табиғат қорғау философиясы.

Экологиялық философия тарихы Адамзат ұрпағы мен табиғат арасындағы қарым-қатынастар м әселелері жайлы түсініктерді ерте заман философтары қалыптастырды. Олардың арасында Пире Манон, Лини Уайт және жабайы табиғатты «жырлап өткен» Перли Каскиндерді атауға болады. Сондай-ақ, Карл Вьеланд және Джонатан Сарфати өздерінің «Экологиялық проблемалар туындауында христиан дінінің кінәсі бар ма?» атты мақалаларында Інжілден «экологиялық үзінділерді» молынан келтірген. Ал, кейбір америкалық экофилософтар мәселен, Ю. Харгроув, Холмс Ролстон ІІІ және басқалары антропогенді келбет алған экологиялық мәселелердің туындауында діннің емес, керісінше, философия ғылымының үлесі бар деп санайды. Сонымен бірге, аталмыш мәселелердің туындауында адамзатты қ мәдениет пен өркениеттің және табиғаттың өзара қарым-қатынасынан деп санайтын философтар да баршылық. Олардың арасында М.Хайдеггер, К.Ясперс, Л.Мамфорд және басқаларын атауға болады.

Адамзат ұрпағы діни нанымсенімдерінің арқасында алғаш рет табиғаттан бөлініп шығуға талпыныстар жасап, оған өз билігін жүргізе алатын өктем құбылысқа айнала бастадысол арқылы ол табиғи емес, жаратылған, жасалған дүниеретінде қабылданып еді. Қайта өрлеу дәуірі Орта ғасыр Алғашқы қоғам Ежелгі дүниеде табиғат туралы түсініктер оның басты-басты элементтері От, Жер, Ауа мен Су туралы түсініктерден тұрды.табиғаттың адам үшін тылсым жұмбақ құбылыстары культ ретінде шексіз сенім белгісі болды, адам өзін қоршаған ортаға оның бір бөлігі ретінде табиғат аясына толықтай еніп, одан мүлде бөлінбеген еді.. Жаңа дәуірде адам табиғат аясынан таза бөлініп шықты, машина жасау арқылы адамзат табиғаттан ажырап, оны жекелей және толық игеруге маңызды қадамдар жасады. Бұл дәуірдегі адамзат ұрпағының басты мақсаты - табиғат туындыларын толық игеріп, оны өзінің жаңалықтары мен игіліктері үшін пайдалану және тәжірибелер жүргізу, сол арқылы «табиғаттың иесі» атану боп саналды.

Орта Орта ғ ғасырларда асырлардағ ғы ыө өндіріс ндіріс де дең ңгейіні гейінің ң нашар нашар дамуы дамуы ж жә әне не діни діни кк ө өзз қ қарастарды арастарды ң ң ке кең ңінен інен таралуы таралуы биология биология ғ ғылымдарыны ылымдарының ң дамуына дамуына ед едә әуір уір кедергі кедергі болды. болды. Дегенмен Дегенмен де де Разес Разес (865 925 (865 925 жж.), жж.), Ә Әбу бу Насыр Насыр ә әл-фараби л-фараби (870 950 (870 950 жж.), жж.), Ә Әбу бу Ә Әли ли ибн ибн Сина Сина (Авиценна, (Авиценна, 980 1037 980 1037 жж.) жж.) ж жә әне не т.б. т.б. ғ ғалымдарды алымдарды ң ң еең ңбектерінде бектерінде таби табиғ ғат ат жайлы жайлы на нақ қты ты ғ ғылыми ылыми деректер деректер кездеседі. кездеседі. Осындай Осындай ғ ғылыми ылыми ее ң ңбектерді бектерді ң ң ар арқ қасында асында ал алғ ғаш аш рет рет тірі тірі организмдер организмдер мен мен орта орта жа жа ғ ғдайларыны дайларыны ң ң ө өзара зара қ қарымарымқ қатынасы атынасы туралы туралы на нақ қты ты деректер деректер жина жинақ қталып, талып, ғ ғылыми ылыми қ қорытындылар орытындылар жасала жасала бастады. бастады.

Қайта өрлеу дәуірінде табиғат туралы зерттеулерге қызығушылық арта түсті. Ботаника және зоология, т.б. ғылым салаларында нақты ғылыми мәліметтер жинақталып, басқа да жаңа ғылым салалары қалыптаса бастады. Көптеген саяхатшылардың жаңа жерлерді ашуына сәйкес сол аумақтардың өсімдіктері мен жануарлары туралы ғылыми еңбектер жарық көрді. Голланд ғалымы Антони ван Левенгуктің (1632 1723 жж.) микроскопты жасап шығаруы арқылы бұрын белгісіз болып келген ұсақ организмдер жайлы жаңалықтар жарияланды. Ағылшын ғалымы Джон Рей (1628 1705 жж.) "Өсімдіктер тарихы" деген еңбегінде 18 мыңнан астам өсімдік түрлеріне сипаттама жазды. Сонымен қатар ол биология ғылымына алғаш рет "түр" деген ұғымды енгізді. Көрнекті швед ғалымы Карл Линней (1707 1778 жж.) өз еңбектерінде тірі организмдердің тіршілігінде климаттық жағдайлардың басты рөл атқаратындығын атап көрсетті. Француз ғалымы Жорж Бюффон (1707 1788 жж.) организмдер мен қоршаған орта жағдайларының арасында өзара тығыз байланыс болатынын ерекше атап жазды.

* Табиғатта адамзаттың биологиялық түр ретінде өмір сүруі үшін жағдай тудыратын ортасы ретінде * Адам ағзасының қабілет-қарымының мүмкіндіктерін ашу үшін және денсаулығын қалпына келтірудің қайнар көзі ретінде (медициналық-қалпына келтіруші құндылығы); * Шаруашылық әрекеттерін жүзеге асыруға қажетті қорлардың жиынтығы ретінде (экономикалық құндылық); * Ғылыми сараптамалар мен тәжірибелер өткізу және ғылыми білімдер жинақтаудың нақты бастауы ретінде (гносеологиялық құндылық); * Эстетикалық көңіл-күй қалыптастыратын әсер негізі ретінде (эстетикалық құндылық); * Адамгершілік және мораль құндылықтарының негізгі жиынтықтары ретінде (этикалық құндылық) және басқалары.

*Адамзаттың табиғатқа көзқарасы негізгі екі көзқараста қалыптасты антроптық принцип экоцентристік бағыт

Адам өзінің «үйін» толық өзгертуге құқым бар деп санап, түрлі реформалар, тәжірибелер жүргізе бастайды. 1983 жылы Мәскеуде шыққан «Философиялық энциклопедиялық сөздікте» бұл тараптағы жиынтық пікірлер келтірілген: «Р, Декарт, Б.Спиноза, Г.Лейбниц бастаған классикалық рационализм ортағасырлық философияға және діни догматизмге қарсы табиғи тәртіп идеясын насихаттады». Жаңа заман рационализмінің өкілдері таным іс-әрекеттері арқылы жиынтықталған білімнің объективтілігі туралы гносеологиялық мәселелерді шешуге едәуір талпыныс жасады. Бұл заманның көптеген философтары табиғатты Құдайдың адамға өзгерту үшін, пайдалану үшін, зерттеу үшін берген объектісі деп қана қабылдаған. Осының салдарына адамзат орасан экологиялық проблемаларды басынан кешірді.

*Ноосфера (гр. νόος сана және σφαῖρα орта, шар) биосфераның жаңа жағдайға көшкен деңгейі; адамның саналы түрде жүргізген іс-әрекеттерінен туындайтын жер сферасындағы барлық өзгерістер мен олардың дамуын анықтайтын басты фактор. *Осындай экологиялық-этикалық әмбебап жүйелерді құру үшін жасалған қадам ретінде Біріккен ұлттар ұйымының қоршаған ортаны қорғау және дамыту жөніндегі конференциясы қабылдаған «ХХІ ғасырға арналған күн тәртібі», «Тұрақты дамуға көшу тұжырымдамасы» және басқа да құжаттарды атауға болады.

Швейцариялы Швейцариялық қғ ғалым алым Абраам Абраам Трамбле Трамбле (1710 1784 (1710 1784 жж.) жж.) су су жануарларыны жануарларының ң тіршілігі тіршілігі ү үшін шін температураны температураның ңә әсері, сері, қ қоректік оректік заттарды заттардың ң болуы болуы ж жә әне не оларды олардың ң ө өзара зара қ қарымарым-қ қатынасы атынасы туралы туралы пікірлер пікірлер айтты. айтты. А Ағ ғылшын ылшын ғ ғалымы алымы Эразм Эразм Дарвин Дарвин (1731 1802 (1731 1802 жж.) жж.) "Таби "Табиғ ғат ат ордасы" ордасы" ж жә әне не т.б. т.б. еең ңбектерінде бектерінде организмдер организмдер арасында арасындағ ғы ы ө өзара зара ты тығ ғыз ыз байланыстар байланыстар болатынын болатынын поэмалы поэмалық қ тол толғ ғау ау ретінде ретінде жазды. жазды.

Экологиялық көзқарастардың дамуына орыс ғалымдары П.С.Паллас (1741 181 Іжж.), И.И. Лепехин (1740 1802 жж.), И.Г.Гмелин (1709 1755 жж.), С.П. Крашенинников (1711 1755 ЖЖ<) және т.б. үлкен үлес қосты. Көрнекті неміс ғалымы Александр Гумбольдт (1769 1859 жж.) дүние жүзінің көптеген аймақтарына жасаған саяхаттарында жинаган материалдарының негізінде "Өсімдіктер географиясы туралы идеялар" деген еңбек жазды. Ғалым бұл еңбегінде табиғаттағы барлық организмдердің біртұтастығын және олардың орта жағдайлармен тығыз байланыстылығын ғылыми тұрғыда нақты атап көрсетті.

Екінші кезеңде экология ғылымы өз алдына жеке ғылым саласы болып қалыптасты. Бұл кезең XIX ғасырдың 60жылдары мен XX ғасырдың 50-жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңде орыс ғалымдары К.Ф.Рулье (1814 1858 жж.), Н.А.Северцов (1827 1885 жж.) жәнев.в.докучаев (1846 1903 жж.) еңбектерінде алғаш рет көптеген экологиялық ұғымдар мен қағидаларга ғылыми тұрғыдан дәлелді қорытындылар жасалды. К.Ф.Рулье органикалық дүниенің дамуы үнемі өзгеріп тұратын орта жағдайларының әсерлеріне тікелей байланысты деп қорытынды жасады. Сонымен катар ол жануарлар экологиясы ғылымының негізін салды.

Н.А.Северцов Н.А.Северцов 1855жылы 1855жылы "Воронеж "Воронеж губерниясында губерниясындағ ғы ы ааң ңдарды дардың ң,, құ құстар стар ды дың ң,,қ қосмекенділер осмекенділер мен мен жор жорғ ғалаушы алаушы ларды лардың ң тіршілігіндегі тіршілігіндегі маусымды маусымдық қ құ құбылыстар" былыстар" деген деген еең ңбегін бегін жариялады. жариялады. Б Бұ ұлл еең ңбек бек сол сол кездегі кездегі зоология зоология ғ ғылымында ылымындағ ғы ы жан-жа жан-жақ қты ты ж жү үргізілген ргізілген те тең ңдесі десі жо жоқ қ экологиялы экологиялық қ зерттеу зерттеу деп деп ба бағ ғаланды. аланды.

Топырақтану ғылымының негізін салған В.В.Докучаевтың табиғат белдемдері жайлы ілімі экология ғылымының дамуына зор ықпал етті. Ғалым өз еңбектерінде өсімдіктер мен топырақ арасында болатын өзара қарым-қатынастарға жан-жақты талдау жасады. Экология ғылымының дамуына үлкен үлес қосқан ағылшын ғалымы Чарлз Дарвин (1809 1882 жж.) болды. Оның "тіршілік үшін күрес"және "табиғи сұрыпталу" туралы түйінді тұжырымдары тікелей тірі организмдердің өзара және олардың орта жағдайларымен байланыстарына негізделді. Неміс ғалымы Эрнст Геккель алғаш рет экологияны өз алдына жеке ғылым саласы деп, оған ғылыми анықтама берді. Сондықтан да Э.Геккель экология ғылымының негізін салған ғалым деп өте орынды аталады.

Ү Үшінші шінші кезе кезең ң XX XX ғ ғасырды асырдың ң 50-жылдарынан 50-жылдарынан басталып басталып қ қазіргі азіргі уакыт уакытқ қаа дейінгі дейінгі аралы аралық қты ты қ қамтиды. амтиды. б бұ ұлл кезе кезең ңде де экология экология ғ ғылымы ылымы ө өзз алдына алдына ккө өптеген птеген жа жаң ңаа салалар салалар мен мен ба бағ ғыттар ыттарғ ғаа б бө өлінді. лінді. Сонымен Сонымен бірге бірге экология экология жаратылыстану жаратылыстану және қоғамтану ғылымдар ыны ының ң басын басын қ қосып осып отыр отырғ ған ан кешенді кешенді ғ ғылым ылымғ ғаа айналды. айналды.

* «Экология» терминін 1868ж. неміс ғалымы, медик, ботаник, зоолог, морфолог Эрнест Геккель бірінші болып ұсынған. Э. Геккель экологияға келесідей анықтама берді: «Бұл табиғаттың экономикасын танып білу, ортаның органикалық және бейорганикалық компоненттері мен тірілер арасындағы барлық өзара қатынастарды бір уақытта зерттеу».

*Қазіргі уақытта экология ғылымының көптеген бағыттары бар: *1. Классикалық экология - биологиялық жүйелердің қоршаған ортамен байланыстарын зерттейді. *2. Глобалъды экология - биосфераның бірлігін және тұтастығын зерттейді. *3. Қоғамдық экология - қоғам мен қоршаған орта жүйесіндегі байланыс пен тәуелділікті қарастырады. *4. Геоэкология - әртүрлі деңгейдегі геожүйелерді және оларға антропогендік өзгерістердің әсерін зерттейді. *5. Адам экологиясы - адамның табиғи мәнін, оның тіршілік ортасының экологиялық факторларының денсаулы ққа әсерін зерттейді. *6. Қолданбалы экология -агрожүйе байланыстарын, қала экожүйесін, техносфераның қоршаған ортамен байланысын зерттейді. *7. Экологиялық мониторинг - бұл қоршаған орта жағдайын болжау, бағалау, талдау мен бақылау ж үйесі.

*Сабақты бекіту сұрақтары *Организмнің тіршілігі олардің өмір сүру ортасына тығыз байланысты екенін айтқан ғалымдар? *Қайта өрлеу дәуірінде нені зерттеуге қызығушылық ерекше артты? *Биологияға түр ұғымын енгізген ғалым? *Экология ғылымы жеке ғылым саласы болып қай кезеңде қалыптасқан? *Э.Геккельдің экологияның ғылым болып қалыптасуындағы орны? *Экология ғылымының қалыптасуының 3 кезеңі қамтиды? *Экологияның қандай салаларын білесіз? *Экология ғылымы қандай өзге де түрлермен байланысады?