ΕΥΓΕΝΙΑ ΣΑΡΙΚΟΥ. ΘΕΜΑ: «Η ποινική αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας: Ο Ν. 3500/2006».

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΕΙΔΙΚΟΙ ΠΟΙΝΙΚΟΙ ΝΟΜΟΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΥΓΕΝΙΑ ΣΑΡΙΚΟΥ ΘΕΜΑ: «Η ποινική αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας: Ο Ν. 3500/2006». Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου Θεσσαλονίκη, 2012

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η προστασία του θεσμού της οικογένειας και ιδίως της αξίας του ανθρώπου και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητάς του, ιδιαίτερα στο πλαίσιο αυτής, αποτελούν συνταγματικά κατοχυρωμένες αρχές. Ωστόσο, οι παραπάνω αρχές παραβιάζονται, όταν κάποιο μέλος της οικογένειας επιδεικνύει βίαιη συμπεριφορά εναντίον άλλου μέλους αυτής. Μάλιστα, τις περισσότερες φορές, αποδέκτες της κακοποίησης είναι αδύναμα άτομα τα οποία βρίσκονται υπό τη σφαίρα εξουσίασης του δράστη. Η έκταση του φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας προέβαλε την ανάγκη κινητοποίησης των ευρωπαϊκών και διεθνών οργανισμών για την αντιμετώπισή του. Στην παρούσα, γίνεται εκτενής αναφορά σε διεθνή κείμενα σχετικά με την προώθηση της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών, την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών και την προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών. Επιπρόσθετα, σε συνδυασμό με τη διεθνή πίεση για νομοθετική ρύθμιση του ως άνω φαινομένου και στη χώρα μας, οριοθετείται η δικαιολογητική βάση για την ψήφιση του Ν. 3500/2006 και αναλύονται οι τυποποιούμενες σε αυτόν ποινικές διατάξεις. Όπως, μάλιστα, αναφέρεται χαρακτηριστικά στην Αιτιολογική Έκθεση 1 του νόμου σκοπός του είναι η προστασία πέραν των γυναικών και ενός ευρύτερου κύκλου προσώπων, όπως είναι τα παιδιά, οι υπερήλικοι κ.α., ώστε να ενισχυθεί η αρμονική συμβίωση των προσώπων αυτών στο πλαίσιο της οικογένειας. Παρολαυτά, στο κείμενο του νόμου δεν τίθεται καμία προϋπόθεση αναφορικά με την ευάλωτη θέση του θύματος, ενώ αντίθετα τα τυποποιούμενα σε αυτό εγκλήματα απειλούν ιδιαίτερα αυξημένες ποινές. Καθησυχαστικό είναι, ωστόσο, το γεγονός ότι από τις μέχρι σήμερα δημοσιευμένες αποφάσεις, τα θύματα ενδοοικογενειακής κακοποίησης είναι γυναίκες και παιδιά, δηλαδή άτομα ανήμπορα να υπερνικήσουν τις υπέρτερες δυνάμεις του δράστη. Στις περιπτώσεις, λοιπόν, αυτές μπορεί κανείς να εντοπίσει και αυξημένη ενοχή του δράστη και αυξημένο άδικο στη συμπεριφορά του. Επιπλέον, εκτός από τις ποινικές διατάξεις, οι οποίες προσεγγίζονται μέσα από τη σύγκριση και την επίκληση των αντίστοιχων διατάξεων του ΠΚ και τις δικονομικές διατάξεις, ιδιαίτερο κομμάτι της παρούσας αποτελεί ο θεσμός της ποινικής διαμεσολάβησης, ο οποίος συνιστά μορφή της αποκαταστατικής δικαιοσύνης και αποσκοπεί στην αποφυγή κίνησης του ποινικού μηχανισμού μέσω του συμβιβασμού 1 Βλ. Κεφάλαιο Ι, άρ. 1 της Αιτιολογικής Έκθεσης.

των μερών. Πιο συγκεκριμένα, επιχειρείται η περιγραφή της ανωτέρω διαδικασίας και η αποσαφήνιση ορισμένων ζητημάτων, όπως, μεταξύ άλλων: α) το χρονικό σημείο έναρξης της αναστολής παραγραφής της πράξης λόγω εκκίνησης της διαδικασίας ποινικής διαμεσολάβησης, β) το εάν θα συνεχίσει ή όχι να παραγράφεται η πράξη μετά την ολοκλήρωση της ανωτέρω διαδικασίας και γ) το όργανο, που πρέπει να εξετάσει το εάν έχουν τηρηθεί οι όροι που αναφέρονται στο πρακτικό συμβιβασμού των μερών τόσο στα πλαίσια της προκαταρκτικής εξέτασης όσο και μετά την άσκηση της ποινικής δίωξης. Τέλος, παρατίθενται οι διατάξεις με αντικείμενο την αρωγή των θυμάτων και τονίζεται ιδιαίτερα η ανάγκη να συνδράμουν και οι εκπαιδευτικοί στην προσπάθεια εξάλειψης του φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας καταγγέλλοντας στις αρμόδιες αρχές τα περιστατικά βίας κατά των ανηλίκων μαθητών τους από μέλη της οικογένειάς τους.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ α.υ.: αντικειμενική υπόσταση ΑΠ: Άρειος Πάγος άρ.: άρθρο Αρμ: Αρμενόπουλος Βλ: Βλέπε Γνμδ: Γνωμοδότηση ΔΣΔΠ: Διεθνές Σύμφωνο Δικαιωμάτων του Παιδιού εδ.: εδάφιο Εισ.: Εισαγγελέας ΕλλΔνη: Ελληνική Δικαιοσύνη ΕΕΕυρΔ: Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου επιμ.: επιμέλεια ΕπΕπΔΣΘ: Επιστημονική Επετηρίδα Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης επ.: επόμενα ΕΣΔΑ: Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Εφ: Εφετείο ΗΠΑ: Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής κ.λπ.: και λοιπά ΚΝοΒ: Κώδικας Νομικού Βήματος ΚΠΔ: Κώδικας Ποινικής Δικονομίας ΜΟΕφ: Μικτό Ορκωτό Εφετείο ΜΟΔ: Μικτό Ορκωτό Δικαστήριο ΝοΒ: Νομικό Βήμα Ν.: νόμος Ν.Δ.: Νομοθετικό διάταγμα ό.α.π.: όπως αμέσως παραπάνω ό.π.: όπως παραπάνω ΟΗΕ: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών π.χ.: παραδείγματος χάριν Πρβλ: παράβαλε ΠεντΑναθΔικ.: Πενταμελές Αναθεωρητικό Δικαστήριο περ.: περίπτωση

Πλημ: Πλημμελειοδικείο ΠοινΧρ: Ποινικά Χρονικά ΠοινΔικ: Ποινική Δικαιοσύνη ΠΚ: Ποινικός Κώδικας ΠΛογ: Ποινικός Λόγος Πραξ&ΛογΠΔ: Πράξη και Λόγος Σελ: Σελίδα Συμβ: Συμβούλιο Σ: Σύνταγμα Τιμ.: Τιμητικός ΤΝΠ: Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών Υπερ: Υπεράσπιση υποσ.: υποσημείωση ΦΕΚ: Φύλλο Εφημερίδας της Κυβέρνησης CEDAW: Convention on the elimination of all forms of discrimination against women

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΒΙΑ: Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ 1. Eισαγωγικές παρατηρήσεις...1-5 1.1 Διεθνή κείμενα...6-8 1.1.1 Συμβούλιο της Ευρώπης 8-9 1.1.2 Κείμενα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών...9-13 1.1.3 Τα κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης...13-14 2. Η αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας στην Ελλάδα...14 2.1. Η συνταγματική προστασία της οικογένειας και η απαγόρευσης της βίας κατά των μελών της..14-17 2.2. Πριν από την ψήφιση του Ν. 3500/2006- Οι ρυθμίσεις του Ποινικού Κώδικα..17-19 2.2.1. Τα κενά του νομικού πλαισίου. 19-21 2.3. Η δικαιολογητική βάση για την ψήφιση του Ν. 3500/2006..21-22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΠΟΙΝΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Ν. 3500/2006. 3. Μια γενική επισκόπηση των διατάξεων του Ν. 3500/2006. 23-24 3.1. Η έννοια της ενδοοικογενειακής βίας 24-25 3.2. Τα προστατευόμενα πρόσωπα του Ν. 3500/2006...25 3.2.1. Η έννοια της οικογένειας..25-31 3.2.2. Η έννοια του θύματος ενδοοικογενειακής βίας....32-33 3.3. Η έννοια της συνοίκησης..33-35 3.4. Τα προστατευόμενα ατομικά αγαθά. 35-39 4. Οι νομοτυπικές μορφές των εγκλημάτων της ενδοοικογενειακής βίας..39-45 4.1. Ενδοοικογενειακή σωματική βλάβη (άρ. 6).. 45-46

4.1.1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις....46 4.1.2. Αντικειμενική υπόσταση-άδικο 46-47 4.1.2.1. Τρόποι τέλεσης 47-50 4.1.3. Διακεκριμένες περιπτώσεις...50 4.1.3.1. Το άρ. 6 2 εδ. α 50-52 4.1.3.2. Το άρ. 6 2 εδ. β.52 4.1.3.3. Το άρ. 6 2 εδ. γ...53 4.1.3.4. Το άρ. 6 3..53-55 4.1.3.5. Το άρ. 6 4..55-58 4.1.3.6. Το άρ. 6 5...58 4.1.4. Υποκειμενική υπόσταση-ενοχή...58-61 4.1.5. Απόπειρα-Συμμετοχή 61 4.1.5.1. Το άρ. 6 1..61-63 4.1.5.2. Το άρ. 6 2.. 63-65 4.1.5.3. Το άρ. 6 3... 65 4.1.5.4. Το άρ. 6 4.....65-66 4.1.6. Ποινική κύρωση...66-67 4.2. Ενδοοικογενειακή παράνομη βία και απειλή (άρ. 7).... 67-68 4.2.1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις...68 4.2.2. Αντικειμενική υπόσταση-άδικο...68 4.2.2.1. Το άρ. 7 1.. 68-72 4.2.2.2. Το άρ. 7 2..72-73 4.2.3. Υποκειμενική υπόσταση-ενοχή...73-74 4.2.4. Απόπειρα-Συμμετοχή...74-75 4.2.5. Ποινική κύρωση....75 4.3. Βιασμός και κατάχρηση σε ασέλγεια (άρ. 8) 75-76 4.3.1. Τα άρ. 8 1 και 8 2 Ν. 3500/2006....76-77 4.4. Ενδοοικογενειακή προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας (άρ. 9).77-78 4.4.1 Αντικειμενική υπόσταση-άδικο....78-79 4.4.2.Υποκειμενική υπόσταση-ενοχή.........79 4.4.3. Απόπειρα-Συμμετοχή... 79-80 4.4.4. Ποινική κύρωση 80 4.5. Κατάχρηση ανηλίκων σε ασέλγεια...80-81

4.5.1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις......81-82 4.5.2. Αντικειμενική υπόσταση-άδικο... 82-84 4.5.3. Υποκειμενική υπόσταση-ενοχή...84-85 4.5.4. Απόπειρα-Συμμετοχή....85 4.5.5. Ποινική κύρωση.....86 4.6. Παρακώλυση απονομής της δικαιοσύνης (άρ. 10)...86-87 5. Ζητήματα συρροής.87-91 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΒΙΑ. 6. Δικονομικές διατάξεις 91-96 7. Ποινική διαμεσολάβηση 96-98 7.1. Προϋποθέσεις για την κίνηση της διαδικασίας.... 99-105 7.2. Συνέπειες ενεργοποίησης της ποινικής διαμεσολάβησης..105-112 7.3. Η υποστήριξη των θυμάτων...112-115 ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 116 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. 117-131 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 132-135

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΒΙΑ: Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ 1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις. Η ενδοοικογενειακή βία αποτελεί ένα φαινόμενο, το οποίο αφορά σε όλα τα κοινωνικά και οικονομικά στρώματα. Η βία μέσα στην οικογένεια περιλαμβάνει διαφορετικής βαρύτητας εγκληματικές συμπεριφορές, όπως τη λεκτική, τη σωματική, την σεξουαλική και την ψυχολογική κακοποίηση, οι οποίες τελούνται μεταξύ ατόμων, που συνδέονται με οικογενειακούς δεσμούς ή βρίσκονται εντός μιας έγγαμης ή συντροφικής σχέσης 2. Πιο συγκεκριμένα, εμφανίζεται ως βία προς τη γυναίκα, το παιδί και τους ηλικιωμένους, ως βία μεταξύ αδελφών ή ακόμη ως βία, η οποία ασκείται από τη γυναίκα προς τον άνδρα 3. Μάλιστα, ο επιτιθέμενος διαθέτει διαρκή πρόσβαση επί του θύματος και γι αυτό το λόγο η ενδοοικογενειακή βία αποτελεί ένα πλαίσιο επαναλαμβανόμενων επεισοδίων και πολλαπλών τακτικών βίας και απειλής 4. 2 Βλ. Gelles R. J., Intimate violence in Families, 1990, σελ. 72-73, Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, 2005, σελ. 19, Τσιγκρή Α., Δράστες και θύματα ενδο-οικογενειακής βίας. Ο επίσημος κοινωνικός έλεγχος του αιμομικτικού βιασμού, σε: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Εγκληματίες και θύματα στο κατώφλι του 21 ου αιώνα. Αφιέρωμα στη μνήμη Ηλία Δασκαλάκη, 2000, σελ. 137. 3 Βλ. αναφορικά με τη βία που ασκείται από τη γυναίκα προς τον άνδρα και την ύπαρξη του συνδρόμου «της κακοποιημένης γυναίκας», ως απόρροια της συμπεριφοράς του «τυραννικού συζύγου», Μαγγανά Α., Εναλλακτικές μορφές απονομής της ποινικής δικαιοσύνης, ΠοινΔικ2006, 301-302, ΑΠ 842/2011, ΠεντΑναθΔικ 529/2009, ΜΟΕφΑθ 105, 109, 110/2008, ΜΟΔΛαρ 60-65/2004, με παρατηρήσεις Βαθιώτη Κ., ΠοινΔικ2012, 859-873, όπου περαιτέρω παραπομπές, Τσουραμάνη Χ., Σχέση δράστηθύματος στο φόνο, σε: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Εγκληματίες και θύματα στο κατώφλι του 21 ου αιώνα. Αφιέρωμα στη μνήμη Ηλία Δασκαλάκη, 2000, σελ. 161, Simmons C./Lehmann P./Collier- Tenison S., From Victim to Offender: The Effects of Male Initiated Violence on Women Arrested for Using Intimate Partner Violence, Journal of Family Violence, 2008, Vol. 23, σελ. 463επ., Gelles R./Loseke D., Current Controversies on Family Violence, 1993, σελ. 133. 4 Βλ. τη σχετική ιστορία της Beth Sipe, την οποία κακοποιούσε σωματικά, ηθικά, ψυχολογικά και σεξουαλικά ο σύζυγός της επί 16 συναπτά έτη, σε: Sipe B.,/Hall E., I am not your victim. Anatomy of domestic violence, 1996, Δημόπουλου Χ., Το σχέδιο νόμου «Για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας», ΠοινΔικ2006, 1046, Μπακαλάκου Ν., Αντιμετωπίζοντας τη βία στην οικογένεια, σε: Μηλιώνη Φ. (επιμ.), Ενδοοικογενειακή βία: Προοπτικές μετά τον Ν. 3500/2006, Πρακτικά Επιμορφωτικής Ημερίδας 1

Περαιτέρω, επηρεάζει, και άλλα μέλη της οικογένειας, εκτός από το ίδιο το θύμα και επιφέρει αρνητικές ψυχοσωματικές και κοινωνικές συνέπειες στην υγεία τους 5. Tο φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας είναι πολύ παλαιό ως προς την προέλευσή του και αντίθετα σχετικά πρόσφατο ως προς την κοινωνική του αναγνώριση. Η προσέγγισή του συνδέεται άμεσα με τους κοινωνικούς, πολιτισμικούς και πολιτικούς παράγοντες, που επικρατούν σε κάθε κοινωνία και υπαγορεύουν τον τρόπο συμπεριφοράς των μελών της 6. Κατά τον 18 ο αιώνα, ο χαρακτήρας της οικογένειας ήταν πατριαρχικός, και οι σύζυγοι είχαν τεράστια περιθώρια επιβολής της δύναμής τους, ενώ αντίθετα οι γυναίκες είχαν περιορισμένες δυνατότητες να απαλλαγούν από αυτούς και τη βίαιη συμπεριφορά τους 7. Η οικογένεια συνιστούσε ένα θεσμό ιδιωτικής φύσεως, ο οποίος βρισκόταν πέρα από τα όρια εφαρμογής του νόμου και οι δικαστές απέφευγαν να χειριστούν τον φαινόμενο αυτό, συμβάλλοντας κατ αυτό τον τρόπο στην βαθμιαία επέκτασή του 8. 28/06/2007, 2008, σελ. 324, Mele M., The Time Course of Repeat Intimate Partner Violence, Journal of Family Violence, 2009, Vol. 24, σελ. 620. 5 Βλ. Αρτινοπούλου Β., Βία κατά των γυναικών. Οι πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε: Τιμ. Τόμο για την Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου. Δικαιώματα του Ανθρώπου. Έγκλημα-Αντεγκληματική Πολιτική, Τόμος Α, 2003, σελ. 105, Buzawa E.,/Buzawa C., Domestic violence. The criminal justice response, 3 rd edition, 2003, σελ. 24-28. 6 Βλ. Σκλάβου Κ., Ενδοοικογενειακή βία και κοινωνική ένταξη αλλοδαπών γυναικών, 2008, σελ. 42, Παπαθεoδώρου Θ., Η ποινικοποίηση της ενδοοικογενειακής βίας. Συγκριτική προσέγγιση, ΠοινΔικ2007, 71. Βλ. για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας στις ΗΠΑ, Μπουγάδη Σ., Η ενδο-οικογενειακή βία και η αντιμετώπισή της στις ΗΠΑ, ΠοινΔικ2004, 90, Medina C., Human Rights of Women: Where are we now in the Americas?, σε: Τιμ. Τόμο για την Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, Δικαιώματα του Ανθρώπου. Έγκλημα-Αντεγκληματική πολιτική, Τόμος B, 2003, σελ. 921. 7 Βλ. Βλάχου Β., Η προσέγγιση της ενδοοικογενειακής βίας υπό το πρίσμα των εγκληματολογικών θεωριών, ΠΛογ2008, 741, Μαγγανά Α., Προγράμματα θεραπείας και βραχείες ποινές, ΠοινΔικ2000, 311, Λαμπίρη-Δημάκη Ι., Οι νέες τάσεις της Ελληνικής Κοινωνίας μετά το 1974 και η μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου (1983), σε: Τιμ. Τόμο για την Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου. Δικαιώματα του Ανθρώπου. Έγκλημα-Αντεγκληματική Πολιτική, Τόμος Α, 2003, σελ. 751, David B. Mitchell, Contemporary police practices in domestic violence cases: Arresting the abuser: Is it enough?, The Journal of Criminal Law and Criminology, 1992, σελ. 241, Kury H./Smartt U., Domestic Violence: Recent Developments in German and English Legislation and Law Enforcement, European Journal of Crime Criminal Law and Criminal Justice, 2006, Vol. 14, σελ. 383. 8 Βλ. Βλάχου Β., Ποινική Δικαιοσύνη και θύμα - Η περίπτωση της βίας έναντι των γυναικών στο πλαίσιο της οικογένειας: μια σύντομη ανασκόπηση, ΠοινΔικ2004, 86επ, David B. Mitchell, ό.π., σελ. 242, 2

Μέχρι και τη δεκαετία του 1980, διακατείχε τους ειδικούς μια συνωμοσία σιωπής αναφορικά με την ύπαρξη και την έκταση φαινομένων κακομεταχείρισης των παιδιών ή των γυναικών από μέλη της οικογένειάς τους. Ειδικότερα, το κοινωνικό σύνολο δεν ήταν ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένο πάνω στα προβλήματα της σκληρής συμπεριφοράς των ανδρών απέναντι στις γυναίκες τους, οι οποίοι υπερείχαν σε δύναμη, με αποτέλεσμα οι τελευταίες να τίθενται σε υποδεέστερη θέση έναντι αυτών 9. Μάλιστα, για δεκαετίες τα κράτη εμπόδιζαν τη θεώρηση της βίας κατά των γυναικών και κατά επέκταση της βίας στην οικογένεια ως θέμα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με τη δικαιολογία ότι τα φαινόμενα αυτά αποτελούσαν θέματα ιδιωτικής ζωής, στα οποία δεν μπορούσαν να υπεισέλθουν 10. Μόλις το έτος 1993 τα δικαιώματα της γυναίκας αναγνωρίστηκαν ως ανθρώπινα δικαιώματα στο Παγκόσμιο Συνέδριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και έτσι, η ενδοοικογενειακή βία, πλέον, θεωρείται πρώτιστα σοβαρή παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων 11. Περαιτέρω, όσον αφορά στην κακομεταχείριση των παιδιών από τους γονείς τους, έρευνες κατέδειξαν ότι καθώς μεγάλωναν τα κακοποιημένα παιδιά ανέπτυξαν χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς Hirschel D./Hutchison I., III, Female spouse abuse and the police response: The Charlotte, North Carolina experiment, The Journal of Criminal Law and Criminology, 1992, σελ. 77. 9 Βλ. Νικολαϊδη Π., Γυναίκα, κοινωνία και έγκλημα στην Κύπρο, 2006, σελ. 108, Μαγγανά Α., Η ενδοσυζυγική βία ή ένας κόσμος, όμορφος, αγγελικά πλασμένος, ΠοινΔικ1999, 70επ., Μανωλεδάκη Ι., Η παιδική ηλικία ως αυτοτελές έννομο αγαθό στο ποινικό δίκαιο, ΝοΒ1984, 1108, Λαγού Ν., Ο νέος Ν. 3500/2006 για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας, Συνήγορος 57/2006, 16, Παπαμιχαήλ Σ., ό.π., σελ. 90, Τσιγκρή Α., ό.π., σελ. 2, Ferrante A./Morgan F./Indermaur D./Harding R., Measuring the extent of domestic violence, 1996, σελ. 63, United Nations Office at Vienna, Centre for Social Development and Humanitarian Affairs, ό.π., σελ. 25, Johnson M./Ferraro K., Research on Domestic Violence in the 1990s: Making Distinctions, in: Stanko E. (editor), Violence, 2002, σελ. 948, Lerman L., The decontextualization of domestic violence, The Journal of Criminal Law and Criminology, 1992, σελ. 218, Kennedy Dugan M./Hock R., It s my life now. Starting over after an abusive relationship or domestic violence, 2000, σελ. 37. 10 Βλ. Σταματοπούλου Ε., Βία στην οικογένεια και ανθρώπινα δικαιώματα: Μηχανισμοί και Εμπειρίες των Ηνωμένων Εθνών, σε: Σπάζοντας τη Σιωπή. Βία στην οικογένεια-ένα έγκλημα πίσω από τα κλειστά παράθυρα, Πρακτικά Συνεδρίου 15-16/06/2000, 2000, σελ. 49. 11 Βλ. Gradin A., Βία κατά των γυναικών-θέμα προτεραιότητας στην πολιτική ατζέντα, σε: Σπάζοντας τη Σιωπή. Βία στην οικογένεια-ένα έγκλημα πίσω από τα κλειστά παράθυρα, Πρακτικά Συνεδρίου 15-16/06/2000, 2000, σελ. 18, Μηλιώνη Φ., Ενδοοικογενειακή βία: Η κακοποιημένη γυναίκα-η νομική διάσταση από την οπτική του φύλου, σε: Αντεγκληματική πολιτική IV, 2003, σελ. 208. 3

τους που συνδέονταν με τη βία και τις περισσότερες φορές στις δικές τους οικογένειες συμπεριφέρονταν εξίσου βίαια 12. Οι λόγοι που δικαιολογούν την παραπάνω διστακτικότητα εδράζονται στο φόβο και στην απροθυμία των κακομεταχειριζόμενων παιδιών και γυναικών να καταγγείλουν τυχόν πράξεις ενδοοικογενειακής βίας σε βάρος τους, αλλά και στην επιφυλακτικότητα των αρμοδίων αρχών και κοινωνικών φορέων να κατανοήσουν ή να αποδεχθούν την ειλικρίνεια και τη βασιμότητα των ισχυρισμών των παραπάνω προσώπων, που θυματοποιούνταν από σχετικές βιαιοπραγίες 13. Με άλλα λόγια, η βία στην οικογένεια συνιστά μια «μη φανερή βία», με την έννοια ότι εντάσσεται στο «σκοτεινό αριθμό της εγκληματικότητας», διότι πολλές φορές η δραματοποίηση, που ακολουθεί τη δημοσιοποίηση ενός κρούσματος βίας εναντίον μέλους της οικογένειας είναι πιο τραυματική από την ίδια τη βία 14. Περαιτέρω, η δικαιολογητική βάση της αποσιώπησης των πράξεων, με σημείο αναφοράς την οικογένεια, έγκειται στην παραδοσιακή 12 Βλ. Léauté J., Η ανθρώπινη βία, 1990, σελ. 90, United Nations Office at Vienna, Centre for Social Development and Humanitarian Affairs, Violence against women in the family, 1989, σελ. 21, Kury H./Smartt U., Domestic Violence: Recent Developments in German and English Legislation and Law Enforcement, ό.π., σελ. 385, Füsun Sokullu-Akinci, Violence among children: how can the cycle of violence be broken?, σε: Πιτσελά Α., Εγκληματολογικές Αναζητήσεις, Τιμ. Τόμο για τον καθηγητή Στέργιο Αλεξιάδη, 2010, σελ. 957, Αρτινοπούλου Β., Αιμομιξία. Θεωρητικές προσεγγίσεις και ερευνητικά δεδομένα, 1995, σελ. 129, Νικολαιδη Γ., Βία κατά ανηλίκων. Ερευνητικά δεδομένα και οι εφαρμογές τους στην καθ ημέρα πράξη των υπηρεσιών, σε: Μηλιώνη Φ. (επιμ.), Ενδοοικογενειακή βία: Προοπτικές μετά τον Ν. 3500/2006, Πρακτικά Επιμορφωτικής Ημερίδας 28/06/2007, 2008, σελ. 115, Ζημιανίτη Δ., Ζητήματα από τη νομοθεσία για την ενδοοικογενειακή βία, ΠοινΔικ2011, 1207, Βλάχου Β., Η προσέγγιστη, ό.π., σελ. 740. 13 Βλ. Καραμόσχογλου Α., Ν. 3500/2006 Οι ποινικές ρυθμίσεις. Ο ρόλος των εκπαιδευτικών, ΠοινΔικ2010, 1175, Τσιγκρή Α., Τα σεξουαλικά εγκλήματα. Εγκληματολογικές προσεγγίσεις της σεξουαλικής βίας, 2000, σελ. 61, Δημόπουλου Χ., ό.π., σελ. 1044, Δημηνά Δ., Ενδοοικογενειακή βία, ΕπΕπΑρμ2008, 125, Vitu A., L evolution du droit penal de la famille en France, σε: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Νομικής της Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών, Χαριστήρια στον Ιωάννη Δεληγιάννη, Πρώτο Μέρος, 1991, σελ. 451, Hirschel D./Hutchison I./Shaw M., The Interrelationship Between Substance Abuse and the Likelihood of Arrest, Conviction, and Re-offending in Cases of Intimate Partner Violence, Journal of Family Violence, 2009, Vol. 25, σελ. 82. 14 Βλ. Πανούση Γ., Το μήνυμα στην εγκληματολογία, 1995, σελ. 166, Τσιγκρή Α., Η σεξουαλική βία κατά γυναικών και παιδιών. Έκθεση για την Ελλάδα, 2002, σελ. 30. 4

αντίληψη ότι αυτές εντάσσονται στα interna corporis της οικογένειας 15 έτσι, το θύμα αναγκάζεται να αποκρύψει την πραγματικότητα, με αποτέλεσμα το πρόβλημα να διαιωνίζεται και σταδιακά να παγιώνεται. Τα χρόνια που ακολούθησαν, υπήρξε διεθνής ευαισθητοποίηση τόσο των αρμόδιων πολιτειακών φορέων, όσο και των ειδικών επιστημόνων στο να προσεγγίσουν, να ερμηνεύσουν και να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα 16. Επιπρόσθετα, το ενδιαφέρον για την ενδοοικογενειακή βία δεν θα είχε λάβει τόσο σημαντικές διαστάσεις, εάν δεν είχε συνδυαστεί με τα γυναικεία κοινωνικά κινήματα, τα οποία παρείχαν το κατάλληλο επιστημονικό προσωπικό και την ευαισθητοποίηση στην οργάνωση και παρουσίαση όλων εκείνων των πληροφοριών που αφορούσαν τη θυματοποίηση στην ιδιωτική σφαίρα της οικογένειας 17. 15 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., Η αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας στο ποινικό δίκαιο, σε: Αφιέρωμα Μνήμης Γιώτας Κραβαρίτου, 2011, σελ. 215, Παπαθεοδώρου Θ., ό.π., σελ. 71, Βλάχου Β., Η κοινωνιολογική διερεύνηση της ενδοοικογενειακής βίας: Θεωρητικές προσεγγίσεις, μεθοδολογικοί προβληματισμοί και θεσμικές παρεμβάσεις, ΠοινΔικ2007, 625επ, Laslett B., «The Family as a Public and Private Institution: An Historical Perspective», Journal of Marriage and the Family, Aug. 1973, 35, σελ. 480-492. 16 Βλ. περαιτέρω για τη μελέτη της βίας στην οικογένεια, ως ένα από τα αντικείμενα μελέτης της εγκληματολογικής θυματολογίας σε: Αρτινοπούλου Β./Μαγγανά Α., Θυματολογία και όψεις θυματοποίησης, 1996, σελ. 17επ., Βλάχου Β., Η εξέλιξη των εγκληματολογικών θεωριών για τη βία και την επιθετικότητα, 2008, σελ.61επ. 17 Gilligan C., In a different voice: Psychological theory and women s development, 1993, σελ. 129, Edwards S., Policing domestic violence, 1989, σελ. 15, Obessi Ph., Legal Protection against Domestic Violence in Greece. Critical Observations, International Journal of Caring Sciences, 1 (1), σελ. 7, Hall St./Gieben B., Η διαμόρφωση της νεωτερικότητας, 2003, σελ. 304, Frisch L., Research that succeeds, policies that fail, The Journal of Criminal Law and Criminology, 1992, σελ. 209, Tulkens F., Droits de l homme et droits des femmes. Des ressources à mobiliser, σε: Τιμ. Τόμο για την Αλίκη Γιωτοπούλου- Μαραγκοπούλου, Δικαιώματα του Ανθρώπου. Έγκλημα-Αντεγκληματική πολιτική, Τόμος Β, 2003, σελ. 1424, Stanoiu R.-M., La violence dans la famille. Les perspectives théoriques et pratiques, σε: Τιμ. Τόμο για την Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, Δικαιώματα του Ανθρώπου. Έγκλημα-Αντεγκληματική πολιτική, Τόμος Β, 2003, σελ. 1308, Ουόκερ Λ., Η κακοποιημένη γυναίκα, 1989, σελ. 15, Μαγγανά Α., Κοινωνικά προβλήματα και ποινικός έλεγχος, ΠοινΔικ2002, 47επ., Gelles R./Loseke D., ό.π., σελ. 47, Αρτινοπούλου Β., ό.π., σελ. 109. 5

1.1. Διεθνή Κείμενα. Το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας απασχόλησε τη νομοθεσία σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, στην κατεύθυνση της προστασίας των δικαιωμάτων των ευάλωτων ομάδων. Στο παρόν, αναφέρονται τα βασικότερα διεθνή κείμενα, που αποτελούν τον πυλώνα ειδικότερων, μεταγενέστερων νομοθετημάτων. Πιο συγκεκριμένα, στις 10.12.1948, η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών υιοθέτησε την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 18, η οποία αναφέρει στο πρώτο της άρθρο ότι «όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στην αξιοπρέπεια και στα δικαιώματα», ενώ στο επόμενο προτάσσεται η εξάλειψη κάθε διάκρισης ως προς το φύλο. Ακολούθως, στις 19.12.1966 ψηφίστηκε από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών (εφεξής: ΟΗΕ) το Διεθνές Σύμφωνο των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών δικαιωμάτων, στο άρθρο 10 1 του οποίου ορίζεται ότι: «η μεγαλύτερη κατά το δυνατό προστασία πρέπει να παρασχεθεί στην οικογένεια, η οποία αποτελεί το φυσικό και βασικό στοιχείο της κοινωνίας» 19. Όσον αφορά στην προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών σε διεθνές επίπεδο, ενδεικτικά αναφέρεται ότι στις 04.10.1979 υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης ο «Ευρωπαϊκός Χάρτης των Δικαιωμάτων του Παιδιού», όπου, μεταξύ άλλων, αναφέρει σχετικά με την κακομεταχείριση των παιδιών ότι «νομικές διατάξεις θα έπρεπε να ενθαρρύνουν τους ειδικούς αναφορικά με την προστασία της παιδικής ηλικίας και να ειδοποιούνται οι κοινωνικές υπηρεσίες όταν υποπτεύονται ότι τα παιδιά γίνονται αντικείμενο κακομεταχείρισης» 20. Επιπρόσθετα, στις 20.11.1989 η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών υιοθέτησε ομόφωνα τη Σύμβαση για τα 18 Βλ. http://www.ohchr.org/en/udhr/pages/language.aspx?langid=grk (τελευταία είσοδος στις 13.12.2012). 19 Βλ. περαιτέρω σε: Ρομπόκου-Καραγιάννη Α., Κοινωνική προστασία των ανηλίκων στην Ελλάδα, 2007, σελ. 12. Το Διεθνές Σύμφωνο και τα πρόσθετα προαιρετικά του πρωτόκολλα κύρωσε η χώρα μας με το Ν. 2462/1997, ΦΕΚ Α 25, ΚΝοΒ1997, 95επ. 20 Βλ. σχετικά σε Βουγιούκα Κ., Οι ανήλικοι ως δράστες εγκλημάτων και ως θύματα εγκληματικών πράξεων στους χώρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του Συμβουλίου της Ευρώπης και του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Οι συμβάσεις για τα δικαιώματα του παιδιού του Συμβουλίου της Ευρώπης και του Ο.Η.Ε., σε: Τιμ. Τόμο για την Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου. Δικαιώματα του Ανθρώπου. Έγκλημα-Αντεγκληματική Πολιτική, Τόμος Β, 2003, σελ. 1508. Το ελληνικό κοινοβούλιο υιοθέτησε την ως άνω σύμβαση με το Ν. 2502/23-28.05.1997. 6

Δικαιώματα του Παιδιού 21 (εφεξής ΔΣΔΠ), η οποία αποτελεί, ίσως, το πιο σημαντικό κείμενο από άποψη συμβατικού δικαίου και κατοχυρώνει έναν πλήρη κατάλογο δικαιωμάτων των παιδιών 22. Επιπλέον, η εφαρμογή της ΔΣΔΠ συνεπάγεται και την υποχρέωση της πολιτείας να προστατεύει και να σέβεται τα δικαιώματα των παιδιών, κυρίως υιοθετώντας μέτρα προκειμένου να εμποδίσει την παραβίασή τους από τρίτους 23. Περαιτέρω, η Απόφαση 60/3 με τίτλο «Διεθνής Δεκαετία για έναν Πολιτισμό της Ειρήνης και Μη Βία για τα Παιδιά του Κόσμου», της 1 ης Δεκεμβρίου 2005 της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών, ενθάρρυνε τα Κράτη-Μέλη να λάβουν κατάλληλα μέτρα εκπαίδευσης στα σχολεία και να προωθήσουν δραστηριότητες που αφορούν την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της μη βίας 24. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα 25 (εφεξής: ΕΣΔΑ) το 1950, καθιερώνεται στο άρθρο 2 το δικαίωμα στη ζωή, ενώ στο άρθρο 3 το δικαίωμα να μην υπόκειται κανείς σε βασανισμό ή εξευτελιστική μεταχείριση 26. Επιπλέον, το έτος 2000 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ψήφισαν τον Χάρτη των 21 Βλ. το κείμενο της σύμβασης σε: Πιτσελά Α., Κείμενα αντεγκληματικής πολιτικής. Διεθνή και Ευρωπαϊκά. Β, Δίκαιο Ανηλίκων, 2006, σελ. 140. 22 Βλ. περαιτέρω σε: Νάσκου-Περράκη Π., Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα του παιδιού, σε: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Νομικής της Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών, Χαριστήρια στον Ιωάννη Δεληγιάννη, Τέταρτο Μέρος, 1992, σελ. 489επ, Πιτσελά Α., Ο ανήλικος ως θύμα του εγκλήματος, σε: Τιμ. Τόμο για την Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, Δικαιώματα του Ανθρώπου. Έγκλημα-Αντεγκληματική πολιτική, Τόμος Β, 2003, σελ. 1150επ., Ρομπόκου-Καραγιάννη Α., ό.π., σελ. 15-27. Η ελληνική κυβέρνηση επικύρωσε τη Σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού με το Ν. 2101/1992 (ΦΕΚ Α 192/2-12-1992). 23 Βλ. Κουβαριτάκη Ι., Δικαιώματα για όλα τα παιδιά. Παρακολούθηση της εφαρμογής της Διεθνούς Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Παιδιού για τα παιδιά με Νοητικές Αναπηρίες, ΝοΒ2011, 1423. 24 Βλ. περαιτέρω και για άλλες αποφάσεις της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών, αλλά και για ευρωπαϊκά κείμενα αντεγκληματικής πολιτικής, που αφορούν στους ανήλικους, σε: Πιτσελά Α., Κείμενα αντεγκληματικής πολιτικής, ό.π., της ιδίας, Ο ανήλικος ως θύμα του εγκλήματος, ό.π., σελ. 1144-1150, Δημόπουλο Χ., Το σχέδιο νόμου, ό.π., σελ. 1048. 25 Τη Σύμβαση αυτή κύρωσε η χώρα μας με το Ν.Δ. 53/1974, ΦΕΚ Α 256. 26 Το άρθρο 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, κατά το κρίσιμο κομμάτι του ορίζει ότι: «Το δικαίωμα εκάστου προσώπου εις την ζωήν προστατεύεται υπό του νόμου». Το άρθρο 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ορίζει ότι: «Ουδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν απάνθρωπους ή εξευτελιστικάς». 7

Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στον οποίο τυποποιούνται ατομικά, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα 27. 1.1.1. Συμβούλιο της Ευρώπης. Το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει συμβάλλει ιδιαίτερα στην αντιμετώπιση του φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας, με τη σύγκληση διασκέψεων και ειδικών επιτροπών, οι οποίες με τις Συστάσεις τους (που δεν αποτελούν δεσμευτικά κείμενα για τα Κράτη-Μέλη) επιχείρησαν να ενισχύσουν τις νομοθεσίες των κρατών για την καλύτερη αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας. Πιο συγκεκριμένα, η επιτροπή των υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης με τη Σύσταση (79) 17 για την προστασία των παιδιών από την κακομεταχείριση πρότεινε στα Κράτη-Μέλη να προωθήσουν πολιτικές ενημέρωσης για το μέγεθος και το εύρος του προβλήματος και να ενσωματώσουν στη νομοθεσία τους μέτρα για την αντιμετώπιση της παιδικής κακομεταχείρισης 28. Στη συνέχεια, την 26.03.1985 με την Σύσταση (85) 4 για τη βία στην οικογένεια, συνέστησε στα Κράτη-Μέλη να λάβουν προληπτικά μέτρα, που θα στοχεύουν στην καταπολέμηση του φαινομένου αυτού και ειδικότερα στην προστασία των θυμάτων 29 έτσι, κρίθηκε αναγκαία η σύσταση διοικητικών τμημάτων ή πολυεπιστημονικών συμβουλίων με έργο τη μέριμνα για τα θύματα βίας στην οικογένεια. Κατόπιν, η Σύσταση (90) 2 του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα κοινωνικά μέτρα που αφορούν την άσκηση βίας μέσα στην οικογένεια, παρότρυνε τα Κράτη-Μέλη να λάβουν συγκεκριμένα μέτρα για την αρωγή των παιδιών, των γυναικών και των ηλικιωμένων ανθρώπων, που τις περισσότερες φορές γίνονται θύματα της ενδοοικογενειακής βίας. Έναν χρόνο αργότερα, το Συμβούλιο της Ευρώπης, με τη Σύσταση (91) 9 για τα μέτρα έκτακτης ανάγκης σε οικογενειακές υποθέσεις, αναγνωρίζοντας την αναγκαιότητα λήψης τους, συνέστησε στις κυβερνήσεις των Κρατών-Μελών να λάβουν 27 Βλ. περαιτέρω σε: Ρομπόκου-Καραγιάννη Α., ό.π., σελ. 37. 28 Βλ. Χαραλαμπάκη Α., Ενδοοικογενειακή βία: Οι νέες ρυθμίσεις στο πεδίο της ενδοοικογενειακής βίας και της σεξουαλικής εκμετάλλευσης, σε: Ποινικό Δίκαιο σήμερα. Μέσο προστασίας ή μέτρο ελευθερίας, Εθνική Σχολή Δικαστικών Λειτουργών, 2010, σελ. 192 = Ο ν. 3500/2006 για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας, ΠΛογ2006, 719. 29 Βλ. Αλεξιάδη Σ., Ευρωπαϊκή αντεγκληματική πολιτική, 2006, σελ. 180, Δημόπουλου Χ., ό.π., σελ. 1040επ., Παπαθεοδώρου Θ., ό.π., σελ. 72., Obessi Ph., ό.π., σελ. 8. 8

πρωτοβουλίες, αναφορικά με την επιτάχυνση της απονομής της δικαιοσύνης, σε υποθέσεις που αφορούν κρούσματα ενδοοικογενειακής βίας. Επιπρόσθετα, την 30.04.2002 υιοθετήθηκε από την επιτροπή των υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης η Σύσταση (2002) 5, η οποία παρότρυνε τα κράτη να εγγυηθούν προς τις γυναίκες την αναγνώριση, την άσκηση και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων και των θεµελιωδών ελευθεριών τους. Ειδικότερα, όπως ορίζεται στη Σύμβαση, αυτό επιτυγχάνεται, μεταξύ άλλων, με την ποινικοποίηση όλων των μορφών βίας κατά των ευπαθών ομάδων, με την προώθηση προληπτικών υπηρεσιών προστασίας θυμάτων, αλλά και με την κινητοποίηση και την πληροφόρηση της κοινής γνώμης σχετικά με τις συνέπειες της άσκησης βίας κατά των γυναικών και των παιδιών κυρίως στα πλαίσια της οικογένειας. Πολύ πρόσφατα, την 11.05.2011 υπεγράφη η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας 30. Με τη Σύμβαση αυτή, τα Κράτη-Μέλη δεσμεύονται να λάβουν όλα τα αναγκαία νομοθετικά ή άλλα μέτρα (π.χ. διενέργεια ερευνών και διεξαγωγή εκστρατειών ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης) σχετικά με την απαγόρευση της άσκησης διακριτικής μεταχείρισης κατά των γυναικών. Επίσης, δεσμεύονται να διασφαλίσουν ότι υφίστανται οι ενδεδειγμένοι μηχανισμοί παροχής αποτελεσματικής συνεργασίας μεταξύ όλων των σχετικών κρατικών φορέων αναφορικά με την προστασία και την παροχή συνδρομής και υποστήριξης σε θύματα και μάρτυρες όλων των μορφών βίας. 1.1.2. Κείμενα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Από τη δεκαετία του 1970 το θέμα της βίας κατά των γυναικών απασχόλησε πολλές νεοσύστατες οργανώσεις στα Κράτη-Μέλη του ΟΗΕ. Συγκεκριμένα, στις 03.09.1981 τέθηκε σε ισχύ η Συνθήκη για την εξάλειψη κάθε μορφής διάκρισης κατά των γυναικών (Convention on the elimination of all forms of discrimination against 30 http://www.coe.int/t/dghl/standardsetting/convention-violence/texts/greek%20version.pdf (τελευταία είσοδος την 19.12.2012). 9

women-cedaw) 31, θεμελιώδης αρχή της οποίας είναι η διασφάλιση της ισότητας των δύο φύλων και των δικαιωμάτων των γυναικών 32. Παράλληλα, για την παρακολούθηση της εφαρμογής της Σύμβασης από τα Κράτη-Μέλη του ΟΗΕ συστήθηκε η Επιτροπή για την Εξάλειψη των Διακρίσεων σε βάρος των Γυναικών, η οποία επικεντρώθηκε στην ενίσχυση της θέσης των γυναικών, ενώ, μεταξύ άλλων, υιοθέτησε το 1993 τη Σύσταση 19 για τη βία κατά των γυναικών, στην οποία αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι η βία με βάση το φύλο, που ακυρώνει ή εμποδίζει την απόλαυση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και βασικών ελευθεριών, αποτελεί διάκριση εις βάρος των γυναικών 33. Επιπλέον, ζήτησε από τις χώρες που έχουν υπογράψει τη Σύμβαση να υποβάλλουν κάθε τέσσερα (4) έτη περιοδικές εκθέσεις προόδου αναφορικά με τις εξελίξεις στα θέματα ενδοοικογενειακής βίας 34. Επιπρόσθετα, στις 11 Δεκεμβρίου 1985, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ υιοθέτησε την 40/36 απόφαση 35 για τη βία στην οικογένεια, στην οποία αποτυπώνονται όλες οι δράσεις στις οποίες πρέπει να προβεί κάθε Κράτος-Μέλος, προκειμένου να 31 United Nations, Treaty Series, vol. 1249, No 20378. Η σύμβαση αυτή κυρώθηκε από τη χώρα μας με το Ν. 1342/1983. 32 Η Διεθνής Σύμβαση αυτή συνάντησε στην αρχή την αντίδραση των Κρατών-Μελών, που αμφισβήτησαν την αρμοδιότητα του ΟΗΕ για θέματα βίας και θεώρησαν ότι δεν αποτελεί διεθνές ζήτημα η συμπεριφορά του κάθε κράτους προς τις γυναίκες. Βλ. περαιτέρω σε: Σταματοπούλου Ε., ό.π., σελ. 49, Κοτζάμπαση Α., Η ενδοοικογενειακή βία ως κοινωνικό φαινόμενο και η παρεχόμενη έννομη προστασία στο αστικό δίκαιο (παρατηρήσεις στο σχέδιο νόμου για την ενδοοικογενειακή βία), Αρμ2006, 1530. Βλ. Γενικά για τη Σύμβαση σε: Sporrer A., The UN-Convention on the Elimination of alla Forms of Discrimination Against Women and the Optional Protocol, σε: Τιμ. Τόμο για την Αλίκη Γιωτοπούλου- Μαραγκοπούλου. Δικαιώματα του Ανθρώπου. Έγκλημα-Αντεγκληματική Πολιτική, Τόμος Β, 2003, σελ. 1297επ., Koukoulis-Spiliotopoulos S., Greece: From Formal to Substantive Gender Equality. The leading role of the jurisprudence and the contribution of women s NGO s, σε: Τιμ. Τόμο για την Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου. Δικαιώματα του Ανθρώπου. Έγκλημα-Αντεγκληματική Πολιτική, Τόμος Α, 2003, σελ. 659επ. 33 Βλ. Αρτινοπούλου Β., Ενδοοικογενειακή Κακοποίηση Γυναικών, 2006, σελ. 16, της ιδίας, Βία κατά των γυναικών, ό.π., σελ. 109. 34 Όπως θα αναφερθεί κατωτέρω στη σελ. 22, στη βάση της ελληνικής Έκθεσης 1996-2000 στηρίχθηκε το 2002 και η έκθεση της Επιτροπής του ΟΗΕ για την εξάλειψη των διακρίσεων σε βάρος των γυναικών και συνέστησε στη χώρα μας την υιοθέτηση νομοθεσίας για την ενδοοικογενειακή βία. 35 Πανούση Γ./Ποτόλια Π. (επιμ.), Διεθνή Κείμενα για τα Θύματα Εγκλημάτων, 1991, σελ. 37, Obessi Ph., ό.π., σελ. 8. 10

αντιμετωπίσει σφαιρικά το πρόβλημα της ενδοοικογενειακής βίας (προληπτικάενημερωτικά μέτρα, μέτρα αρωγής των θυμάτων, στατιστικές έρευνες κ.α.). Επίσης, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ υιοθέτησε με ψήφισμά της στις 20.12.1993 την υπ αριθμ. 48/104 Διακήρυξη για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών 36, στην οποία αναγνωρίστηκε η επείγουσα ανάγκη για την προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών υπό το πρίσμα των αρχών της ισότητας, της ασφάλειας, της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας. Ειδικότερα, στη Διακήρυξη αναφέρεται ότι τα Κράτη-Μέλη οφείλουν να προωθήσουν την έρευνα και τη συλλογή στατιστικών στοιχείων για τα αίτια, τη φύση και τις επιπτώσεις της βίας κατά των γυναικών, καθώς και μέτρα πρόληψης και προστασίας των θυμάτων ενώ, ορίστηκε και η έννοια της βίας κατά των γυναικών ως: «κάθε πράξη βίας βάσει φύλου, η οποία επιφέρει ή είναι πιθανό να επιφέρει σωματική, σεξουαλική ή ψυχολογική βλάβη ή πόνο σε γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων και των απειλών για τέτοιες πράξεις, του εξαναγκασμού ή της αυθαίρετης στέρησης της ελευθερίας είτε συμβαίνει στη δημόσια είτε στην ιδιωτική ζωή» 37. Την ίδια χρονιά, η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα με την απόφαση 1993/46 38 καταδίκασε οποιαδήποτε μορφή βίας και κυρίως αυτή, που έχει ως αποδέκτη της τις γυναίκες 39. Κατόπιν, η ίδια Επιτροπή υιοθέτησε την απόφαση 1994/45 και όρισε Ειδική Εισηγήτρια, έργο της οποίας είναι η συλλογή και η ανάλυση των δεδομένων σχετικά με τη βία κατά των γυναικών και ο εντοπισμός λύσεων για την εξάλειψή της. Η ίδρυση του θεσμού της Ειδικής Εισηγήτριας σηματοδοτεί, στην ουσία, τη θεώρηση της βίας κατά των γυναικών ως ζήτημα, που επισύρει κρατική ευθύνη 40. Στη συνέχεια, στις 15 Σεπτεμβρίου του 1995 η Τέταρτη Παγκόσμια Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για τη Γυναίκα ενέκρινε την Πλατφόρμα Δράσης του Πεκίνου 41, 36 A/RES/48/104. 37 Βλ. Λίβου Ν., Σκέψεις για την ποινική αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας, σε: Μηλιώνη Φ. (επιμ.), Ενδοοικογενειακή βία: Προοπτικές μετά τον Ν. 3500/2006, Πρακτικά Επιμορφωτικής Ημερίδας 28/06/2007, 2008, σελ. 178, Σκλάβου Κ., ό.π., σελ. 43, Obessi Ph., ό.π., σελ. 8. 38 United Nations Department of Public Information, DPI/1772/HR. 39 Βλ. Αρτινοπούλου Β., Βία κατά των γυναικών, ό.π., σελ. 109, Στεφανίδου Α., Ενδοοικογενειακή βία. Η έννοια της οικογένειας και η διαδικασία της ποινικής διαμεσολάβησης, 2010, σελ. 5. 40 Στεφανίδου Α., ό.π., σελ. 3, Σταματοπούλου Ε., ό.π., σελ. 51, Αρτινοπούλου Β., ό.π., σελ. 17. 41 http://www.un.org/womenwatch/daw/beijing/pdf/bdpfa%20e.pdf (τελευταία είσοδος στις 19.12.2012). 11

η οποία αναφέρεται στον πλήρη σεβασμό της ακεραιότητας του ατόμου και στην ισότητα στις σχέσεις ανδρών και γυναικών σε θέματα σεξουαλικών σχέσεων 42. Η Διακήρυξη της πλατφόρμας δράσης του Πεκίνου σηματοδοτεί τη στροφή στον τρόπο αντίληψης και χειρισμού των ζητημάτων που αφορούν στη θέση των γυναικών στην κοινωνία. Επιπρόσθετα, επισημαίνεται ότι η βία δε θεωρείται πλέον ιδιωτική υπόθεση και ότι τα κράτη πρέπει να λάβουν την υποχρέωση να αναπτύξουν πολιτικές για την καταπολέμηση του φαινομένου 43. Παράλληλα, πέντε χρόνια αργότερα, στην ως άνω προσπάθεια προστέθηκαν το ψήφισμα του Κοινοβουλίου της 18 ης Μαΐου 2000 σχετικά με τη συνέχεια που δόθηκε στην Πλατφόρμα Δράσης του Πεκίνου 44 και το ψήφισμα της 10 ης Μαρτίου 2005 σχετικά με τη συνέχεια, που δόθηκε στην Τέταρτη Παγκόσμια Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την πλατφόρμα δράσης υπέρ των γυναικών 45. Περαιτέρω, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών, αφενός με το υπ αριθμ. 2003/44 ψήφισμά της, σχετικά με την ενσωμάτωση των δικαιωμάτων των γυναικών στο σύστημα του ΟΗΕ και αφετέρου με τα υπ αριθμ. 2003/45 46 και 2005/41 47 ψήφισματά της στις 23.04.2003 και 19.04.2005 αντίστοιχα για την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών, επιβεβαίωσε για ακόμη μία φορά την ανάγκη θέσπισης ενός νομοθετικού οπλοστασίου για την προστασία των γυναικών από τις εκδηλώσεις βίας των ανδρών και μεταξύ άλλων την ενίσχυση της οικονομικής τους ανεξαρτησίας, προκειμένου να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στα φαινόμενα βίαιης συμπεριφοράς. Επιπλέον, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ με την απόφαση 58/147 για την εξάλειψη της ενδοοικογενειακής βίας κατά των γυναικών της 19 ης Φεβρουαρίου 2004 προέβαλε την ανάγκη θεσμοποίησης από τα κράτη συγκεκριμένων νομοθετικών 42 Βλ., μεταξύ άλλων, Παπαθεοδώρου Θ., Η ποινικοποίηση, ό.π., σελ. 72. 43 Αρτινοπούλου Β., ό.π., σελ. 20, Κοτζάμπαση Α., ό.π., σελ. 1530. 44 EE C 59, 23.02.2001, σελ. 258. 45 EE C 320 E, 15.12.2005, σελ. 247. 46 http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/0/92369a7e29927af3c1256d1f004196ce?opendocument (τελευταία είσοδος στις 19.12.2012). 47 http://www.unhcr.org/refworld/docid/45377c59c.html (τελευταία είσοδος στις 19.12.2012). 12

μέτρων για την ποινικοποίηση της ενδοοικογενειακής βίας και την εξασφάλιση παροχής βοήθειας στα θύματα 48. Παρόμοιας σημασίας είναι και η απόφαση 58/185 της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ της 18 ης Μαρτίου 2004 για μια σε βάθος μελέτη των αιτιών και των συνεπειών όλων των μορφών της βίας κατά των γυναικών σε συνδυασμό με την αναζήτηση της αποτελεσματικότητας των προγραμμάτων και των μηχανισμών για την καταπολέμηση του ως άνω φαινομένου 49 ενώ, στις 19 Δεκεμβρίου 2006 η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών υιοθέτησε το ψήφισμά, με τίτλο «Εντατικοποίηση των προσπαθειών για την εξάλειψη όλων των μορφών βίας κατά των γυναικών» 50 και επέστησε την προσοχή των Κρατών-Μελών στην προώθηση και στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών αρχών των γυναικών. 1.1.3. Τα κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το θέμα της βίας εις βάρος των γυναικών συγκεκριμένα, αναφέρθηκε για πρώτη φορά στο πλαίσιο της ανακοίνωσης του 1996 σχετικά με τη σωματεμπορία γυναικών, μετά την οποία ξεκίνησε η πρωτοβουλία του προγράμματος «ΔΑΦΝΗ» το 1997, που αφορά στη διεξαγωγή μελετών με έμφαση στην εκδηλούμενη βία κατά των γυναικών και των παιδιών 51. Ειδικότερα, η ΕΣΔΑ αποτέλεσε το πρώτο βήμα για τη δημιουργία της Πρωτοβουλίας «ΔΑΦΝΗ» 1997-1999, η οποία είναι το μέσο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την αντιμετώπιση του φαινομένου της βίας κατά των ευάλωτων ομάδων 52. 48 Βλ. Γκρόζου Σ., Ενδοοικογενειακή βία: Από την παραδοσιακή καταστολή στην ποινική διαμεσολάβηση, σε: Ποινικό Δίκαιο Σήμερα. Μέσο προστασίας ή μέτρο ελευθερίας, Εθνική Σχολή Δικαστικών Λειτουργών, 2010, σελ. 175=Ο Νόμος 3500/2006 για την ενδοοικογενειακή βία, σε: Μηλιώνη Φ. (επιμ.), Ενδοοικογενειακή βία: Προοπτικές μετά τον Ν. 3500/06, Πρακτικά Επιμορφωτικής Ημερίδας 28/06/2007, 2008, σελ. 153, Δημόπουλου Χ., Εισαγωγή στη Θυματολογία, 2006, σελ. 95, Στεφανίδου Α., ό.π., σελ. 4, Παπαθεοδώρου Θ., Η ποινικοποίηση, ό.π., σελ. 72, Καραμόσχογλου Α., ό.π., σελ. 1175. 49 Δημόπουλος Χ., ό.π., Το σχέδιο νόμου, σελ. 1044. 50 (A/RES/61/143). 51 Βλ. Χατζηφωτίου Σ., Ενδοοικογενειακή Βία Κατά των Γυναικών και Παιδιών. Διαπιστώσεις και Προκλήσεις για την Κοινωνική Εργασία, 2005, σελ. 15, Obessi Ph., ό.π., σελ. 8. 52 Βλ. περαιτέρω για τις δράσεις της πρωτοβουλίας ΔΑΦΝΗ σε: Αρτινοπούλου Β., Ενδοοικογενειακή κακοποίηση γυναικών, ό.π., σελ. 20 επ., της ιδίας, Βία κατά των γυναικών, ό.π., σελ. 113επ. 13

Προς την κατεύθυνση της προώθησης της ισότητας ανδρών και γυναικών και της εξάλειψης της βίας κατά των γυναικών κινήθηκε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία με ψήφισμά της το 1997 θέσπισε ένα σύνολο δράσεων (1997-2000) 53. Επιπλέον, σημαντικό σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι και το από 02.02.2006 ψήφισμα 54 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, το οποίο συνέστησε στην Επιτροπή και στα Κράτη-Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης να λάβουν κατάλληλα μέτρα όσον αφορά στη βία κατά των γυναικών στο πλαίσιο της εθνικής τους νομοθεσίας και να προβούν στην ποινικοποίηση του βιασμού εντός του γάμου, αλλά και να λάβουν υπόψη ότι τα παιδιά, που είναι μάρτυρες της κακοποίησης των μητέρων τους πρέπει να θεωρούνται θύματα και ενδεχομένως να δικαιούνται αποζημίωση σύμφωνα με το εκάστοτε εθνικό δίκαιο. Κατόπιν, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με το ψήφισμά του στις 26 Νοεμβρίου 2009 55 σχετικά με την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών υπογράμμισε την ανάγκη να ληφθούν προληπτικά μέτρα με εκστρατείες ευαισθητοποίησης σχετικά με τις διάφορες μορφές, που μπορεί να προσλαμβάνει η βία κατά των γυναικών. Γενικά πάντως, και ύστερα από την ως άνω παράθεση των διεθνών κειμένων για την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών, κρίνεται αναγκαίο να αναφερθεί ότι κανένα νομοθέτημα και κανένα σύμφωνο δεν αρκούν από μόνα τους για την αντιμετώπιση του φαινομένου, αλλά θα πρέπει να ακολουθούνται παράλληλα και από την αλλαγή της κοινωνικής συνείδησης ανδρών και γυναικών 56. 2. Η αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας στην Ελλάδα. κατά των μελών της. 2.1. Η συνταγματική προστασία της οικογένειας και η απαγόρευση της βίας Το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας συνίσταται σε ένα πλαίσιο επιθετικών και εξαναγκαστικών συμπεριφορών που στόχο έχουν να εκφοβίσουν και να 53 Βλ. Παπαθεωδώρου Θ., Η ποινικοποίηση, ό.π., σελ. 72, Χαραλαμπάκη Α., Ο ν. 3500/2006, ό.π., σελ. 719. 54 P6_TA (2006) 0038. 55 (2010/C 285 E/07). 56 Βλ. Ιωαννίδου Λ., Η λεκτική βία ως μορφή θυματοποίησης της γυναίκας Η νομική και κοινωνιολογική διάσταση του φαινομένου, ΠοινΔικ1999, 386. 14

διατηρήσουν τον έλεγχο του ευάλωτου ατόμου 57. Ωστόσο, οι ως άνω συμπεριφορές απαγορεύονται σύμφωνα με το Σύνταγμα (άρθρο 7 2 Σ 58 ), ενώ η οικογένεια, η παιδική ηλικία και οι υπερήλικες τελούν υπό την προστασία του κράτους (άρ. 21 1,3 Σ) περαιτέρω, οι σύζυγοι που διαπράττουν πράξεις βίας εις βάρος των συζύγων τους, ευθέως παραβιάζουν την αρχή της ισότητας των δύο φύλων (άρ. 4 2 Σ), με αποτέλεσμα να παρεμποδίζεται η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του αποδέκτη της βίας (άρ. 5 1 Σ) 59. Πιο συγκεκριμένα, το άρθρο 2 1 Σ καθιερώνει «ως πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας» τον σεβασμό και την προστασία της αξίας του ανθρώπου. Το περιεχόμενο της ως άνω συνταγματικής αρχής έγκειται κυρίως στην απαίτηση να μην υποβιβάζεται ο άνθρωπος σε αντικείμενο, δηλαδή σε απλό μέσο για την εξυπηρέτηση οποιωνδήποτε σκοπών 60. Κατ αντιστοιχία, είναι προφανές ότι το μέλος της οικογένειας, το οποίο δέχεται τη βία, γίνεται υποχείριο, χειραγωγούμενο της θέλησης του δράστη με αποτέλεσμα, η θέση του μέσα στην οικογένεια να παραμένει υποβαθμισμένη και προβληματική και το ίδιο να στερείται της απόλαυσης των συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων του 61. Επιπρόσθετα, το γεγονός ότι τις περισσότερες φορές οι πράξεις βίας στην οικογένεια εκδηλώνονται από τους άνδρες, μπορεί να δικαιολογηθεί από το ότι είναι σωματικά ισχυρότεροι από τις γυναίκες τους και θέλουν με τον τρόπο αυτό να επιδείξουν τη δύναμή τους και να επιβάλλουν τη «θέση» τους, μην αφήνοντας περιθώρια αντίδρασης σε αυτές. Ωστόσο, η συμπεριφορά τους αυτή αντίκειται στην συνταγματικά κατοχυρωμένη, στο άρθρο 4 2 Σ 62, αρχή της ισότητας των φύλων. Ειδικότερα, το εν λόγω άρθρο έχει διπλή σημασία: Αρνητικά, απαγορεύει τη δημιουργία άνισων καταστάσεων και τη διαφοροποίηση των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των 57 Βλ. Γκρόζου Σ., ό.π., σελ. 174. 58 Το άρ. 7 2 Σ ορίζει ότι: «Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται όπως νόμος ορίζει». 59 Βλ. Δημόπουλου Χ., Το σχέδιο νόμου, ό.π., σελ. 1040. 60 Βλ. Μανωλεδάκη Ι., Ανθρώπινη αξιοπρέπεια : έννομο αγαθό ή απόλυτο όριο στην άσκηση εξουσίας;, σε: Μανωλεδάκη Ι./Prittwitz (επιμ.), Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ελληνογερμανικό Συμπόσιο. Θεσσαλονίκη 1995, 1997, σελ. 14, Χρυσόγονου Κ., Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, 2002, σελ. 110, Δαγτόγλου Π., Ατομικά Δικαιώματα, Τόμος Β, 2005, σελ. 1325. 61 Παραράς Π., Σύνταγμα. Ι. Άρθρα 1-4, 2010, σελ.506. 62 Το άρθρο 4 2 Σ ορίζει ότι: «Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις». 15

πολιτών, τόσο μεταξύ τους, όσο και έναντι της πολιτείας, με βάση τη διαφορά του φύλου. Θετικά, επιβάλλει την παροχή ίσων δυνατοτήτων και στα δύο φύλα για την ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους 63. Παρολαυτά, αν και με βάση την αρχή της ισότητας διατυπώνεται η αρχή της απαγόρευσης των διακρίσεων μεταξύ των ανδρών και των γυναικών, οι θετικές δράσεις υπέρ των γυναικών αποτελούν τη συνειδητοποίηση και την ομολογία της ύπαρξης κοινωνικών ανισοτήτων ανάμεσα στα φύλα 64. Επιπλέον, στο άρθρο 5 1 Σ 65 τυποποιείται η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου. Επιμέρους εκδήλωση της προσωπικότητας του ατόμου θεωρείται και η σεξουαλική του ελευθερία, δηλαδή, το δικαίωμα του να αναπτύσσει σεξουαλική δραστηριότητα, εφόσον, όποτε, και με όποιον θέλει 66. Ως εκ τούτου και ο εξαναγκασμός προσώπου σε σεξουαλική πράξη μέσα στο γάμο θίγει την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του κατά το άρθρο 5 1 Σ. Τέλος, το άρθρο 21 1 Σ 67 θέτει υπό την προστασία του κράτους την οικογένεια, καθώς και το γάμο, τη μητρότητα και την παιδική ηλικία. Με άλλα λόγια, υποχρεώνει το κράτος στη λήψη θετικών μέτρων προστασίας της οικογένειας με υλικές παροχές, αλλά και με θεσμικές παρεμβάσεις 68. Κατά συνέπεια, κάθε πράξη ή συμπεριφορά ποινικά κολάσιμη, που έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία προβλημάτων στην ομαλή λειτουργία της οικογένειας πρέπει να ελέγχεται και να αντιμετωπίζεται άμεσα και 63 Βλ. Παντελίδου Κ., Ίση μεταχείριση και σχέσεις γονέων και τέκνων, ΝοΒ2012, 71, Χρυσόγονου Κ., ό.π., σελ. 134-135, Χουβαρδά Γ., Η συνταγματική προστασία της ισοτιμίας των δύο φύλων και του θεσμού του γάμου και της οικογένειας, 1978, σελ. 36. 64 Βλ. Κοτζάμπαση Α., Ισότητα των φύλων και Ιδιωτική Αυτονομία στις οικογενειακής σχέσεις, 2011, σελ. 32. 65 Το άρθρο 5 1,2 Σ ορίζει ότι: «Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα και τα χρηστά ήθη. Όλοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Εξαιρέσεις επιτρέπονται στις περιπτώσεις που προβλέπει το διεθνές δίκαιο». 66 Παρασκεόπουλος Ν./Φυτράκης Ευ., Αξιόποινες σεξουαλικές πράξεις. Άρθρα 336-353 ΠΚ, 2011, σελ. 91, Χρυσόγονος Κ., ό.π., σελ. 173. 67 Το άρ. 21 1 Σ ορίζει ότι: «Η οικογένεια, ως θεμέλιο της συντήρησης και προαγωγής του Έθνους, καθώς και ο γάμος, η μητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του Κράτους». 68 Χρυσόγονος Κ., ό.π., σελ. 506. 16

αποτελεσματικά 69. Έτσι, λοιπόν, και ο Ν. 3500/2006 70, στον οποίο θα αναφερθούμε αναλυτικά κατωτέρω, έχει ως στόχο την αντιμετώπιση του φαινόμενου της ενδοοικογενειακής βίας ως κοινωνικής παθογένειας και την προστασία ενός ευρύ κύκλου προσώπων, που συνοικούν μέσα σε αυτή, χωρίς, όμως, να παρεμβαίνει στην ιδιωτική ζωή αυτών (άρ. 9 1 εδ. β Σ) 71. Κώδικα. 2.2 Πριν από την ψήφιση του Ν. 3500/2006 - Οι ρυθμίσεις του Ποινικού Για να κατανοήσουμε τους λόγους ψήφισης του Ν. 3500/2006 για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας, αλλά και τη νέα αντίληψη για τη μηδενική ανοχή απέναντι στη βία 72 μέσα στο σπίτι, κρίνεται απαραίτητο να αναφερθούμε στον τρόπο ποινικής αντιμετώπισης των πράξεων βίας μέσα στην οικογένεια μέχρι την ψήφιση του. Επιπλέον, για την πληρότητα οριοθέτησης του νομοθετικού πλαισίου, στο παρόν καταδεικνύονται και οι ποινικά κολάσιμες συμπεριφορές που εφαρμόζονταν και συνεχίζουν να εφαρμόζονται και μετά την ψήφιση του Ν. 3500/2006. Ειδικότερα, η άσκηση ενδοοικογενειακής βίας ως αυτοτελώς θεωρούμενης πράξης δεν ήταν παράνομη, αλλά παράνομες ήταν οι κατ ιδίαν μορφές της βίας. Ως εκ τούτου, από τη στιγμή που δεν υπήρχε ειδικότερο νομοθέτημα, εφαρμογή είχαν οι διατάξεις του Ειδικού Μέρους του Ποινικού Κώδικα, ανεξάρτητα όμως από τη συγγενική σχέση που συνέδεε το δράστη με το θύμα. Πιο συγκεκριμένα, οι διατάξεις που εφαρμόζονταν στις περιπτώσεις των συνηθέστερα τελούμενων αδικημάτων στο 69 Ντογιάκος Ι., Κατάρτιση του σχεδίου νόμου για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας, σε: Μηλιώνη Φ., (επιμ.), Ενδοοικογενειακή βία: Προοπτικές μετά τον Ν.3500/06, Πρακτικά Επιμορφωτικής Ημερίδας 28/06/2007, 2008, σελ. 162. 70 Βλ. Κεφάλαιο Ι της Αιτιολογικής Έκθεσης του Ν. 3500/2006, ΠοινΧρ2007, 89, όπου αναφέρεται ότι «προκειμένου να υπάρξει αρμονική συμβίωση των προσώπων, που συνοικούν στα πλαίσια της οικογένειας, πρέπει τα μέλη της να τηρούν τις αρχές της ελευθερίας, της αυτοδιάθεσης και της αξιοπρέπειας του ατόμου, που κατοχυρώνονται συνταγματικά και να διαμορφώνουν την συμπεριφορά τους υπό το πρίσμα των αρχών αυτών». 71 Βλ. Κεφάλαιο Ι της Αιτιολογικής Έκθεσης του Ν. 3500/2006, ό.π., σελ. 89-90. Το, εάν τελικά επιτυγχάνεται ο στόχος αυτός, καταδεικνύεται κατωτέρω. 72 Βλ. Αρτινοπούλου Β., Έννοια και μορφές της ενδοοικογενειακής βίας, σε: Σπάζοντας τη Σιωπή. Βία στην οικογένεια-ένα έγκλημα πίσω από τα κλειστά παράθυρα, Πρακτικά Συνεδρίου 15-16/06/2000, 2000, σελ. 21. 17