ΙΑΤΡΙΚΟ ΣΦΑΛΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ [ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ]

ΔΙΚΗΓΟΡΙΚΟ ΓΡΑΦΕΙΟ Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ Ν. ΠΑΣΧΟΥ ΔΙΚΗΓΟΡΟΥ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ ΔΙΚΗΓΟΡΟΥ ΠΑΡΑ ΣΥΜΒΟΥΛΙΩ ΤΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΝΙΚΗΣ ΑΡΙΘΜΟΣ 3 Τ.Κ. 546 24 - ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΗΛ. / FAX +30 2310 236 535 GSM +30 6932 317 979 - e-mail stpasxos@hol.gr ΙΑΤΡΙΚΟ ΣΦΑΛΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ [ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ] Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αρχικά, θα ήθελα να ζητήσω εξ αρχής συγγνώμη για τυχόν κακοποίηση από τη πλευρά μου ιατρικών όρων. Στις μέρες μας παρατηρείται μία αύξηση του αριθμού των αγωγών και μηνύσεων που στρέφονται κατά ιατρών για το λόγο ότι «έσφαλαν» κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους. Με αφορμή αυτό το γεγονός, επιλέξαμε στo πλαίσιο αυτού του συνεδρίου να θίξουμε έστω και ακροθιγώς την ιατρική ευθύνη και ειδικότερα το ιατρικό σφάλμα. Αφού παραθέσουμε τα είδη ευθύνης που μπορεί να ανακύψουν για κάποιον ιατρό, θα προβούμε σε μία παρουσίαση των προϋποθέσεων, που θα πρέπει να συρρέουν, για να κριθεί κάποιος ιατρός «υπεύθυνος» για μία προκληθείσα σε ασθενή του βλάβη ή και το θάνατό του. Εάν θα μπορούσαμε να ορίσουμε επακριβώς το ιατρικό σφάλμα, θα λέγαμε ότι είναι η υπαίτια από το ιατρό παράβαση των κανόνων της ιατρικής επιστήμης και εμπειρίας ή έλλειψη καταβολής της απαιτούμενης επιμέλειας γενικά, που οφείλει ο μέσος συνετός εκπρόσωπος του κύκλου στον οποίο ανήκει ο ιατρός, που με ενέργεια ή παράλειψή του προκάλεσε ζημία στον ασθενή με αποτέλεσμα τη δημιουργία σωματικής βλάβης στον ασθενή ή ακόμα και το θάνατό του. Δυστυχώς, δεν υπάρχει κάποιο νομοθέτημα το οποίο να ρυθμίζει συγκεκριμένα τα ζητήματα που ανακύπτουν σχετικά με την ευθύνη των ιατρών. Η σχετική φιλολογία αναφορικά με το ιατρικό σφάλμα κυρίως στηρίζεται στη νομολογία και παρεμπιπτόντως σε κάποια νομοθετήματα. Ειδικότερα, με το Ν. 3418/2005 τέθηκε σε ισχύ ο Νέος Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας. Επικουρικά, ισχύουν και οι γενικές διατάξεις του Ν. 2251/1994, όπου εντάσσεται γενικώς η ευθύνη του παρέχοντος υπηρεσίες επαγγελματία. Ο ιατρός με τον ασθενή έχει μία ιδιαίτερη σχέση. Τα δύο μέρη συμβάλλονται, γραπτά ή προφορικά, ρητά ή σιωπηρά, με μία ιδιότυπη σύμβαση και κατ αυτό το τρόπο δημιουργούνται και για τους δυο δικαιώματα και υποχρεώσεις. Εάν ο ιατρός Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 1

παράσχει τις υπηρεσίες του και ο ασθενής αναρρώσει, τότε η σύμβαση λύεται ομαλά, καθόσον ο μεν ιατρός εκπλήρωσε το έργο του απέναντι στον ασθενή κι ο ασθενής είναι πλέον υποχρεωμένος να καταβάλει στον ιατρό την αμοιβή του. Αντιθέτως, εάν ο ιατρός δεν παράσχει αποτελεσματικά τις υπηρεσίες του, τότε είναι πολύ πιθανό ο ασθενής να υποστεί κάποια σωματική βλάβη ή ακόμα και να αποβιώσει, γεγονός το οποίο δύναται να συνεπάγεται μία πολυεπίπεδη μορφή ευθύνης για τον ιατρό. ΙΙ. Η «ΙΑΤΡΙΚΗ» ΔΙΚΗ - ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ Στην περίπτωση της ιατρικής δίκης και επειδή ακριβώς αναφερόμαστε σε δίκη, το οποίο σημαίνει ότι έχει θιγεί ένα έννομο δικαίωμα του ενάγοντος υπάρχει μια πολλαπλότητα των προστατευτέων δικαιωμάτων από την έννομη τάξη. Προστατευόμενα δικαιώματα σε μια ιατρική δίκη αποτελούν το δικαίωμα της ζωής, της σωματικής ακεραιότητας και της υγείας εκείνου που είτε κάνει χρήση είτε έχει δικαίωμα να κάνει χρήση ιατρικών υπηρεσιών. Επομένως, γίνεται αντιληπτό ότι εν τέλει προσβάλλεται και συνεπώς προστατεύεται σε κάθε περίπτωση το δικαίωμα στην προσωπικότητα του (άρθρο 57 ΑΚ), εκδηλώσεις αυτού του ενιαίου και αυτοτελούς δικαιώματος είναι η ζωή, η σωματική ακεραιότητα και η υγεία. Εκτός όμως από τα σωματικά αγαθά στο πεδίο εφαρμογής του δικαιώματος στην προσωπικότητα εντάσσεται και η τιμή, η οποία προσβάλλεται λ.χ. με την ανακοίνωση απορρήτων που είχε εμπιστευθεί ο ασθενής στο γιατρό του και η ψυχική υγεία, η οποία προσβάλλεται λ.χ με τη μετάδοση κάποιας ασθένειας εξαιτίας ελλιπούς καθαρισμού των ιατρικών εργαλείων ή με την πρόκληση κάποιας δυσμορφίας εξαιτίας μη επιτυχημένης πλαστικής εγχείρησης. Τέλος, το δικαίωμα στην προσωπικότητα καλύπτει και την ελευθερία του προσώπου ασθενούς να αποφασίζει σχετικά με το σώμα και την υγεία του (αυτοκαθορισμός). Το δικαίωμα αυτό του ασθενούς συνδέεται άρρηκτα με την υποχρέωση ενημέρωσης του εκ μέρους του ιατρού. ΙΙ. 1. Υποκείμενα προστασίας: Υποκείμενο προστασίας είναι το φυσικό πρόσωπο που δέχεται τις ιατρικές υπηρεσίες και του οποίου πλήττεται κάποιο έννομο αγαθό από την παράλειψη παροχής επιβεβλημένων ιατρικών υπηρεσιών. Επομένως, τα πρόσωπα τα οποία συμπλέκονται σε μια ιατρική δίκη είναι αφενός ο ασθενής και αφετέρου ο παρέχων τις ιατρικές υπηρεσίες φορέας είτε αυτός λέγεται ιδιώτης γιατρός είτε ασφαλιστικό ταμείο είτε ιδιωτικό ή δημόσιο νοσοκομείο. Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 2

ΙΙ. 2. Ιατρική ευθύνη - Η νομική ευθύνη των ιατρών: Θεμελιώδες και ακανθώδες ζήτημα της ιατρικής δίκης αποτελεί η διακρίβωση και απόδειξη της ευθύνης του φορέα παροχής ιατρικών υπηρεσιών. Κατά την θεραπευτική αντιμετώπιση των ασθενών τους εμφανίζεται γενικότερα σε τρία επίπεδα: 1ο ως πειθαρχική ευθύνη του ιατρού απέναντι σε επαγγελματικά όργανα, όπως π.χ. έναντι των ιατρικών συλλόγων της χώρας για παραβιάσεις των καθηκόντων και των υποχρεώσεων που επιβάλλονται από τον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας. (Δε θα υπεισέλθουμε στο σκέλος αυτό). 2ο ως αστική ευθύνη απέναντι στον ασθενή, όταν ο ιατρός προκαλεί σε αυτόν ζημία κατά την άσκηση της δραστηριότητάς του, οπότε και γεννάται υποχρέωση αποζημίωσης, και τέλος, 3ο ως ποινική ευθύνη, στη βάση της οποία η πολιτεία τιμωρεί τον ιατρό για την προσβολή των εννόμων αγαθών του ασθενή, όπως π.χ. για την πρόκληση σωματικής βλάβης ή θανάτου με ποινές, οι οποίες πέρα από τον κατασταλτικό τους χαρακτήρα συνεπάγονται και ένα ιδιαίτερο στιγματισμό του ιατρού στον κοινωνικό χώρο. Βέβαια, ο ασθενής ο οποίος θεωρεί ότι έχει υποστεί κάποια βλάβη λόγω ιατρικού σφάλματος συνήθως προσφεύγει τόσο στην αστική όσο και στη ποινική δικαιοσύνη, προκειμένου να ζητήσει αντίστοιχα εύλογη αποζημίωση και την ποινική καταδίκη του ιατρού. ΙΙ. 3. Προϋποθέσεις : Σε όλες τις περιπτώσεις η ύπαρξη ευθύνης του ιατρού απέναντι στο ασθενή αναζητείται με βάση συγκεκριμένες προϋποθέσεις, τις οποίες ένα Δικαστήριο θα εξετάσει προκειμένου να διαπιστώσει εάν ένας ιατρός ευθύνεται ή όχι για κάποια βλάβη προκληθείσα σε κάποιον ασθενή. ΙΙ. 3. 1. Πρώτη παράμετρος που θα εξεταστεί είναι το κατά πόσο ο ιατρός προέβη σε όλες τις αναγκαίες πράξεις κατά τη διάγνωση και τη θεραπεία ή την εγχείρηση ενός ασθενούς. Με άλλα λόγια εξετάζεται εάν ο ιατρός ενήργησε σύμφωνα με τους κανόνες της ιατρικής επιστήμης (lege artis). Ο ιατρός, κατά την άσκηση της ιατρικής, ενεργεί με πλήρη ελευθερία, στο πλαίσιο των γενικά αποδεκτών κανόνων και μεθόδων της ιατρικής επιστήμης, όπως αυτοί διαμορφώνονται με βάση τα αποτελέσματα της εφαρμοσμένης σύγχρονης επιστημονικής έρευνας. Έχει δικαίωμα για την επιλογή της μεθόδου θεραπείας, την οποία κρίνει ότι υπερτερεί σημαντικά έναντι άλλης, για το Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 3

συγκεκριμένο ασθενή, με βάση τους σύγχρονους κανόνες της ιατρικής επιστήμης, και παραλείπει τη χρήση μεθόδων που δεν έχουν επαρκή επιστημονική τεκμηρίωση. Οποιαδήποτε διαγνωστική ή θεραπευτική μέθοδος, η οποία δεν εφαρμόζεται από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα, χαρακτηρίζεται ως πειραματική και η εφαρμογή της επιτρέπεται μόνο σύμφωνα με το νομικό και δεοντολογικό πλαίσιο που διέπει τη διεξαγωγή της επιστημονικής έρευνας (άρθρο 3 του N. 3418/2005). Επίσης, το μέτρο ευθύνης που θεσπίζεται για το ιατρό δεν είναι εκείνο του μέσου ανθρώπου αλλά του κάθε συνετού επιμελή ιατρού. Ακόμη, θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο ιατρός από τη στιγμή που μπορεί να κριθεί ως θεράπων, έχει δηλαδή τουλάχιστον αναλάβει από τις περιστάσεις τη φροντίδα του ασθενή, έχει ιδιαίτερη νομική υποχρέωση να προβεί σε όλες τις ενδεικνυόμενες ενέργειες που μπορούν να συμβάλλουν στην αποκατάσταση της υγείας του ή στη διατήρηση της ζωής του (άρθρο 15 ΠΚ). ΙΙ.3.2. Δεύτερη παράμετρος αποτελεί το καθήκον αληθείας προς τον ασθενή. Ο ιατρός οφείλει να ενημερώνει πλήρως και κατανοητά τον ασθενή για την πραγματική κατάσταση της υγείας του, το περιεχόμενο και τα αποτελέσματα της προτεινόμενης ιατρικής πράξης, τις συνέπειες και τους ενδεχόμενους κινδύνους ή επιπλοκές από την εκτέλεση της, τις εναλλακτικές προτάσεις, καθώς και για τον πιθανό χρόνο αποκατάστασης (άρθρο 11 του Ν. 3418/2005). Ζήτημα έχει δημιουργήσει και η χρήση ιατρικών όρων από την πλευρά του ιατρού στο πλαίσιο του καθήκοντος ενημέρωσης του ασθενούς. ΙΙ.3.3. Τρίτη παράμετρος αποτελεί η καθαρή συναίνεση του ασθενούς. Η συναίνεση σχετίζεται άμεσα με την υποχρέωση ενημέρωσης του ασθενούς, διότι εάν ο ιατρός έχει φερ ειπείν παραλείψει να αναφέρει ορισμένες πληροφορίες στον ασθενή, η συναίνεσή του θα είναι άκυρη ως προϊόν πλάνης. Τόσο με το θέμα της ενημέρωσης όσο και με το θέμα της συναίνεσης σχετίζεται το λεγόμενο «θεραπευτικό προνόμιο» του ιατρού. Σύμφωνα με αυτό ο ιατρός μπορεί να αποκρύψει την αλήθεια από τον ασθενή ή να περιορίσει την έκταση της ενημέρωσης που σύμφωνα με τα παραπάνω δικαιούται ο ασθενής, εάν ο ίδιος κρίνει ότι αυτό είναι προς όφελος του ασθενούς και ιατρικά ενδεδειγμένο. Βέβαια, το προνόμιο αυτό έχει προκαλέσει διάφορες συζητήσεις. Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 4

ΙΙ.3.4. Τέταρτη παράμετρος, θα πρέπει οι ενέργειες ή παραλείψεις του ιατρού αναφορικά με τα προηγουμένως εκτεθέντα να συνδέονται αιτιωδώς με την βλάβη ή το θάνατο του ασθενούς. Δηλαδή, θα πρέπει αυτές οι πράξεις ή παραλείψεις να οδήγησαν στο αποτέλεσμα και όχι κάποιος τρίτος παράγοντας, όπως μία λοίμωξη ή μία ζημία στο νοσοκομειακό εξοπλισμό, κ.ο.κ. ΙΙ.3.5. Πέμπτη παράμετρος, θα πρέπει να διασαφηνιστεί πως η συμβατική ευθύνη του ιατρού δεν είναι ευθύνη εκ του αποτελέσματος, καθώς περιεχόμενο των υποχρεώσεών του είναι η προσπάθεια επίτευξης ενός θετικού αποτελέσματος και όχι τελικά η ίδια η επίτευξή του. Δηλαδή, αυτό που θα κριθεί δεν είναι το εάν τελικά ο ασθενής ανάρρωσε από την όποια ασθένειά του, αλλά το εάν η εγχείρηση πέτυχε Ακόμα κι αν ο ασθενής απεβίωσε. Συνοψίζοντας, ο ιατρός μπορεί να θεωρηθεί ότι υπέχει ευθύνη εάν λειτούργησε κατά παράβαση των ανωτέρω υποχρεώσεών του και το γεγονός αυτό οδήγησε στη σωματική βλάβη ή τον θάνατο του ασθενούς. ΙΙΙ. ΕΙΔΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΕΙΔΙΚΕΥΟΜΕΝΟΥ ΙΑΤΡΟΥ IIΙ. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα τελευταία χρόνια έχει σχεδόν παγιωθεί η εικόνα να βρίσκονται καθισμένοι στο εδώλιο του κατηγορουμένου και ειδικευόμενοι ιατροί, έχοντας βέβαια (κατά κανόνα τουλάχιστον) δίπλα τους, ως συγκατηγορούμενο, τον ειδικό ιατρό, Επιμελητή, Διευθυντή Κλινικής ή Νοσοκομείου, ή ακόμη και Καθηγητή Πανεπιστημίου. Η εικόνα αυτή σαφώς ξενίζει, κυρίως όμως προκαλεί ερωτηματικά σχετικά με τη θέση -και την ευθύνη που αυτή συνεπάγεται- του ειδικευομένου ιατρού απέναντι στον ασθενή. Σημαντικό έναυσμα αποτελεί η πρόσφατη απόφαση του Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Ρόδου, της 26-09-2003, η οποία αφορούσε το θάνατο Βρετανού τουρίστα, και ως εκ τούτου έλαβε ιδιαίτερη δημοσιότητα στα ΜΜΕ. Το Πλημμελειοδικείο Ρόδου προέβη στην καταδίκη και του ειδικευόμενου ιατρού. Πρέπει να τονιστεί ότι τυχόν ευθύνη του ειδικευομένου ιατρού αναζητείται μόνο στα πλαίσια κινητοποίησης του ποινικού μηχανισμού, πρόκειται δηλαδή κατεξοχήν για ποινική ευθύνη και όχι για αστική. Ο αποκλεισμός της αστικής ευθύνης του ειδικευόμενου ιατρού προκύπτει, εκ των πραγμάτων, από το γεγονός ότι η ειδίκευση λαμβάνει χώρα εντός κρατικών νοσηλευτικών ιδρυμάτων (Πανεπιστημιακών ή μη), Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 5

συνεπώς οποιαδήποτε αγωγή αποζημίωσης θα στραφεί υποχρεωτικά κατά του Νοσοκομείου ως νομικού προσώπου και όχι κατά του φυσικού προσώπου του ιατρού, ειδικού ή ειδικευόμενου. Ο λόγος είναι ο εξής : Ιατροί εργαζόμενοι σε δημόσια νοσοκομεία, έχουν την ιδιότητα του δημοσίου υπαλλήλου και καλύπτονται από το ανεύθυνο των δημοσίων υπαλλήλων, που καθιερώνει το άρθρο 38 παρ.1 του Δημοσιοϋπαλληλικού Κώδικα, δεν μπορούν κατά συνέπεια να εναχθούν από τον ασθενή. Σύμφωνα με την προαναφερθείσα διάταξη, ο δημόσιος υπάλληλος δεν υπέχει προσωπική ευθύνη έναντι του διοικούμενου - πολίτη για τις υπαίτιες πράξεις ή παραλείψεις του, που λαμβάνουν χώρα μέσα στα πλαίσια της υπηρεσίας του και των ανατεθειμένων σε αυτόν καθηκόντων, ως εκ τούτου δε υπεύθυνη είναι μόνον η Υπηρεσία. Αποκλειστικά αρμόδιος φορέας για την αποζημίωση του ασθενούς είναι συνεπώς το Νοσοκομείο, ως Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου (ΝΠΔΔ). Σε περίπτωση δόλου ή βαριάς αμέλειας του δημοσίου υπαλλήλου, το Δημόσιο διατηρεί το δικαίωμα να στραφεί αναγωγικά κατά του υπαλλήλου του (δηλαδή του ιατρού), αναζητώντας τα ποσά που αναγκάσθηκε να καταβάλει στον παθόντα ασθενή, εξαιτίας της δόλιας ή βαριά αμελούς συμπεριφοράς του ιατρού. Η αναγωγή αυτή ασκείται ενώπιον του Ελεγκτικού Συνεδρίου, δεν υπάρχει όμως αντίστοιχο προηγούμενο στη νομολογία αυτού του Δικαστηρίου, το οποίο να αφορά περίπτωση ιατρικής αμέλειας, πόσο δε μάλλον για ειδικευόμενο ιατρό. Καθίσταται, κατά συνέπεια βέβαιο όσο και σαφές, ότι ο ειδικευόμενος ιατρός δεν επέχει αστική ευθύνη. Σε κάθε περίπτωση ιατρικού πταίσματος αποφασιστικό κριτήριο αποτελεί το μέτρο προσοχής που απαιτείται από τον ιατρό. Γίνεται παγίως δεκτό, ότι η επιμέλεια που καλείται να επιδείξει ο εκάστοτε συγκεκριμένος ιατρός κρίνεται με βάση εκείνη που είναι σε θέση να καταβάλλει ο μέσος ιατρός, ευρισκόμενος μπροστά στις ίδιες ή παρόμοιες (με την κρινόμενη) περιστάσεις. Για να προσδιοριστεί το μέτρο της ιατρικής επιμέλειας λαμβάνονται υπόψη οι αντικειμενικές ικανότητες του ιατρού, οι εξωτερικές συνθήκες και τα υπόλοιπα προσωπικά στοιχεία του συγκεκριμένου ιατρού. Κατ' αποτέλεσμα διαφορετικό πρέπει να είναι το μέτρο επιμέλειας που απαιτείται και από τον ίδιο ακόμη ιατρό σε διαφορετικές καταστάσεις, όταν δηλαδή διαφοροποιούνται οι εξωτερικές συνθήκες και οι περιστάσεις, κάτω από τις οποίες ο ιατρός καλείται να παράσχει την ιατρική φροντίδα λ.χ. διαφορετικό θα είναι το απαιτούμενο μέτρο επιμέλειας στα πλαίσια γενικής εφημερίας με αλλεπάλληλα περιστατικά από ότι σε κάποιο προγραμματισμένο περιστατικό, επίσης διαφορετικό θα είναι το μέτρο για τον Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 6

αναισθησιολόγο σε κατεπείγον χειρουργείο, με τον ασθενή να μην έχει τις αισθήσεις του από ότι σε προγραμματισμένη χειρουργική επέμβαση, όπου έχει την ευχέρεια να λάβει πλήρες ιστορικό. Το ίδιο ισχύει όταν διαφοροποιείται η προσωπική κατάσταση και συνεπακόλουθα οι ικανότητες του ιατρού. Αν π.χ. ο ιατρός προχωρήσει σε χειρουργική επέμβαση, παρότι ο ίδιος δε νιώθει απολύτως καλά σωματικά ή και ψυχολογικά, τότε το μέτρο της απαιτούμενης επιμέλειας θα χαμηλώσει όπως θα ίσχυε για τον μέσο ιατρό σε ανάλογες συνθήκες. Ο συγκεκριμένος ιατρός, βεβαίως, μπορεί μεν να απαλλαχθεί για την ελλιπή επιμέλεια που επέδειξε, ενόψει των συγκεκριμένων συνθηκών, θα του καταλογισθεί όμως η ίδια η ανάληψη των ιατρικών του καθηκόντων έπειτα από υπερεκτίμηση των δυνατοτήτων του και των πιθανοτήτων επιτυχίας του εγχειρήματός του. Πρόκειται για το λεγόμενο σφάλμα «ανάληψης». Η βλάβη που επέρχεται στον ασθενή προκαλείται από κάποιο ειδικότερο σφάλμα του ιατρού, στο οποίο υπέπεσε λόγω ακριβώς της εξαρχής αδυναμίας του να ανταποκριθεί στο ζητούμενο πρότυπο επιμέλειας. Για το λόγο αυτό γίνεται δεκτό ότι το μοναδικό γενικά αποδεκτό αξίωμα στην ιατρική επιστήμη ορίζει ότι «δεν υπάρχουν ασθένειες, αλλά ασθενείς» και ότι ακόμη και θεμελιώδεις κανόνες της ιατρικής δεν είναι απόλυτοι, αλλά σχετικοί, διατυπούμενοι με μόνο σκοπό τη συστηματοποίηση της γνώσης. Κατ ανάγκη, το μέτρο της επιμέλειας που καλείται να καταβάλλει ο ιατρός προσδιορίζεται και από τη συγκεκριμένη κάθε φορά ιατρική πράξη, από τις κατ ιδίαν συνθήκες και περιστάσεις της συγκεκριμένης παθήσεως και του συγκεκριμένου ασθενούς. Όπως προειπώθηκε λοιπόν, οι αντικειμενικές ικανότητες του ιατρού συνιστούν μέγεθος καθοριστικής σημασίας για τον προσδιορισμό της απαιτούμενης από αυτόν επιμέλειας. Έτσι διαφορετικό είναι το μέτρο του ειδικού από ότι του γενικού ή ανειδίκευτου ιατρού, όπως επίσης διαφορετικό είναι το μέτρο του πολύπειρου από του λιγότερο έμπειρου ειδικού ιατρού. Στο κάτω άκρο της άτυπης αυτής κλίμακα βρίσκεται ο ειδικευόμενος ιατρός, στην περίπτωση του οποίου τα ανατιθέμενα σ αυτόν καθήκοντα πρέπει πάντοτε να συμβαδίζουν με τις γνώσεις και τις ικανότητές του. Όπως γίνεται αντιληπτό, τα καθήκοντα που ανατίθενται στους ειδικευόμενους ιατρούς, στο πλαίσιο της άσκησης και εκπαίδευσης τους, συγκροτούν τον τομέα ευθύνης των ιατρών αυτών. Ο τομέας ευθύνης συνιστά σημαντικό νομικό μέγεθος, δεδομένου ότι για τον καταλογισμό στον δράστη-ιατρό του αρνητικού αποτελέσματος κάποιας πράξεως ή παραλείψεως, πρέπει ο δράστης-ιατρός να είναι επιφορτισμένος Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 7

με το καθήκον επίβλεψης του ασθενούς και την αποτροπή αρνητικών αποτελεσμάτων. Μόνο στην περίπτωση αυτή επέχει ο ιατρός εγγυητική θέση απέναντι στη ζωή και την υγεία του συγκεκριμένου ασθενούς. Σε αντίθετη περίπτωση διακόπτεται ο αιτιώδης σύνδεσμος μεταξύ της πράξεως και του αξιόποινου αποτελέσματος (δηλαδή της ανθρωποκτονίας ή σωματικής βλάβης του ασθενούς). Είναι, πάντως, δυνατό ο ειδικευόμενος ιατρός να έχει καταστεί εγγυητής ή έστω συνεγγυητής της υγείας και ασφάλειας του ασθενούς, παρόλο ότι στον ειδικευόμενο δεν μπορεί ποτέ να αποδοθεί ο τίτλος αλλά και η ιδιότητα του θεράποντος ιατρού. Θεράπων ιατρός θα είναι, πάντοτε και άνευ εξαιρέσεως, ο ειδικός ιατρός. Εντούτοις, είναι δυνατή η συγκλίνουσα, δηλαδή η συντρέχουσα αμέλεια περισσοτέρων προσώπων, στην προκειμένη περίπτωση δηλαδή τόσο του ειδικού όσο και του ειδικευομένου ιατρού. Η πλημμελής συμπεριφορά του καθενός θα κριθεί αυτοτελώς και ανεξάρτητα από την αμέλεια του άλλου, ενώ δεν δύναται να απαλλαγεί κανείς από τους ιατρούς, αντιθέτως θα κριθούν και οι δύο, κατά το μέτρο της ευθύνης τους. III. 2. Υποχρεώσεις επιμέλειας του ειδικευόμενου ιατρού Ως θεμελιώδη και πρωταρχική υποχρέωση του ειδικευόμενου ιατρού, τόσο η νομική θεωρία, όσο και η νομολογία, προκρίνουν την παράλειψη, εκ μέρους του ειδικευομένου, έγκαιρης ειδοποίησης του (εφημερεύοντος ή επιβλέποντος) ειδικού ιατρού. Ο ειδικευόμενος οφείλει, πρωταρχικά να ειδοποιεί τον ειδικό ιατρό παρέχοντας του τις απαραίτητες πληροφορίες για τη φύση και τη σοβαρότητα της εκάστοτε παθήσεως. Τυχόν παράλειψη της ειδοποίησης ή μη έγκαιρη διενέργεια αυτής θα στοιχειοθετεί την επίδειξη εξωτερικής αμέλειας, δηλαδή αντικειμενικά αμελούς και πλημμελούς ιατρικής αντιμετώπισης, κατά παράβαση των κανόνων της ιατρικής επιστήμης και θα καθιστά τον ειδικευόμενο ιατρό υπεύθυνο, έστω και κατά δευτερεύοντα τρόπο, για την επέλευση της ζημίας στον ασθενή. Βεβαίως, θα πρέπει, επιπλέον, να κριθεί ότι η παράλειψη του αυτή συνδέεται αιτιακά με το απευκταίο αποτέλεσμα και ότι οι προσωπικές ιδιότητες του συγκεκριμένου ειδικευόμενου ιατρού ήταν επαρκείς, ώστε να δύναται να αξιωθεί από αυτόν η επίδειξη της αντίστοιχης επιμέλειας και προσοχής. Πρέπει εντούτοις να σημειωθεί ότι πέραν της ειδοποιήσεως του ειδικού ιατρού, οι ειδικευόμενοι δεν είναι ολοκληρωτικά απαλλαγμένοι των υπολοίπων ευθυνών τους, ούτε αντιμετωπίζονται πάντοτε με ευμενή τρόπο από τα Δικαστήρια της ουσίας, ή τα Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 8

Δικαστικά Συμβούλια. Είναι και οι ειδικευόμενοι ιατροί υποχρεωμένοι, στο πλαίσιο πάντα των δυνατοτήτων τους, να καταβάλλουν όλες τις αναγκαίες προσπάθειες που απαιτούνται για την αποτροπή του θανάτου ή της σωματικής βλάβης του ασθενούς. Έπειτα από την ανωτέρω ανάπτυξη η ευθύνη του ειδικευόμενου μπορεί να υπαχθεί σχηματικά στις ακόλουθες περιπτώσεις: Ο ειδικευόμενος παραλείπει ή καθυστερεί να ειδοποιήσει τον ειδικό ιατρό, μολονότι αυτό ήταν ευχερές. Αναλαμβάνει μόνος του τη διεξαγωγή διαγνωστικού ή θεραπευτικού εγχειρήματος, χωρίς να παραπέμψει το περιστατικό σε ειδικό ιατρό, κρίνοντας εσφαλμένα ότι οι γνώσεις και ικανότητες του επαρκούν για την περίπτωση. Παραλείπει να παράσχει ή παράσχει κατά τρόπο εσφαλμένο και πλημμελή τις πρώτες βοήθειες ή άλλες στοιχειώδεις ιατρικές πράξεις που δεν απαιτούν εξειδικευμένη γνώση ή εμπειρία. Παραλείπει να δώσει εντολή για τη διενέργεια διαγνωστικών εξετάσεων, απαραίτητων για την εκτίμηση του περιστατικού. Παραλείπει να προβεί σε διενέργεια κλινικής εξέτασης και αξιολόγησης των συμπτωμάτων, προκειμένου να διαγνώσει την ανάγκη ενημέρωσης του εφημερεύοντος ιατρού ή προβαίνει σε λανθασμένη ερμηνεία των ευρημάτων της κλινικής και εργαστηριακής εξέτασης, σε περιπτώσεις που η διάγνωση και η ορθή ερμηνεία των συμπτωμάτων είναι προφανής. Ενεργεί κατά παράβαση των υποδείξεων και εντολών του ειδικού ιατρού. Παραλείπει ή διστάζει να αναπτύξει πρωτοβουλία και να προβεί άμεσα στις ενδεικνυόμενες ιατρικές πράξεις, παρόλο που γνωρίζει ότι η (έγκαιρη) παρουσία του ειδικού είναι εκ των πραγμάτων αδύνατη και ότι το περιστατικό είναι επείγουσας φύσεως. Nα σημειωθεί ότι στην πράξη οι ειδικευόμενοι ιατροί παραπέμπονται συνήθως επειδή ο ειδικός ιατρός δεν ήταν παρών στην εφημερία (ανεξάρτητα αν υπήρχε αντίστοιχη υποχρέωση ή όχι, σε κάθε περίπτωση), με αποτέλεσμα να πρέπει να διερευνηθεί, αν και κατά ποιο τρόπο ειδοποιήθηκε εγκαίρως και ενημερώθηκε επαρκώς ο ειδικός ιατρός από τον ειδικευόμενο. Εξετάζοντας το ζήτημα αυτό οι δικαστικές αποφάσεις τείνουν να λαμβάνουν υπόψη τους το πραγματικό όσο και κρίσιμο γεγονός ότι οι ειδικευόμενοι, στο πλαίσιο γενικής εφημερίας, είναι κατά κανόνα Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 9

ιδιαίτερα επιβαρυμένοι με αλλεπάλληλα, επειγούσης φύσης περιστατικά. Παρά το συνυπολογισμό αυτό, όμως, δεν παύει να αξιώνεται από τον ειδικευόμενο η επαγρύπνηση και η εύρεση του απαραίτητου χρόνου, ώστε, προβαίνοντας σε στάθμιση της σοβαρότητας και επικινδυνότητας κάθε περιστατικού, να ειδοποιεί άμεσα και χωρίς χρονοτριβή τον εφημερεύοντα ειδικό ιατρό. Όταν, τέλος, ανακύπτει ζήτημα ευθύνης του ειδικευόμενου (συνηθέστατα χειρουργικής ειδικότητας ή αναισθησιολογίας), στο πλαίσιο της συμμετοχής του σε χειρουργική ομάδα, τότε τα δικαστήρια είναι πολύ φειδωλά στην επίρριψη ευθυνών. Γίνεται, παγίως, δεκτό ότι η παρουσία του ειδικού ιατρού (πολλές φορές ακόμη και Καθηγητή Πανεπιστημίου, δηλαδή δασκάλου του ειδικευόμενου) ο οποίος έχει την ευθύνη διενέργειας της επεμβάσεως, απαλλάσσει τον ειδικευόμενο από οποιαδήποτε σχεδόν ευθύνη του. Ο λόγος είναι ότι οποιαδήποτε ενέργεια του ειδικευόμενου τελεί υπό την εποπτεία και καθοδήγηση του ειδικού, ο οποίος σε περίπτωση προκλήσεως ζημίας στον ασθενή, θα είναι υπόλογος για την έλλειψη της επιβαλλομένης επιτήρησης. IV. ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΤΩΝ ΙΑΤΡΩΝ ΟΓΚΟΛΟΓΩΝ IV. 1. Ποινική ευθύνη από χρήση εναλλακτικών θεραπειών του καρκίνου Στο πλαίσιο των παραπάνω γενικότερων παραδοχών για την ιατρική ευθύνη από αμέλεια θα μπορούσαν να γίνουν οι ακόλουθες παρατηρήσεις αναφορικά με την χρήση εναλλακτικών θεραπειών του καρκίνου, η εφαρμογή των οποίων στην πράξη φαίνεται να έχει πολλαπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια. Πρώτα από όλα σε σχέση με τη χρήση φαρμάκων που βρίσκονται ακόμα σε πειραματικό στάδιο, έχουν όμως εγκριθεί από τον ΕΟΦ για την χορήγησή τους στον άνθρωπο θα πρέπει να τηρούνται όλοι οι προβλεπόμενοι όροι από τις σχετικές διατάξεις του Πρωτοκόλλου καθώς και τις διεθνείς συνθήκες, ενώ θα πρέπει να υπάρχει και η απαιτούμενη συναίνεση του ασθενή. Στις περιπτώσεις αυτές αν προκύψει ένα αρνητικό για τον ασθενή αποτέλεσμα, δηλαδή μια σωματική βλάβη ή ακόμη και ο θάνατος που αποδεδειγμένα οφείλεται στη χρήση του φαρμάκου, τότε γεννάται θέμα ποινικής ευθύνης του ιατρού, ιδίως όταν η επιλογή του για το συγκεκριμένο φάρμακο έγινε χωρίς να έχουν δοκιμαστεί προηγουμένως οι παραδοσιακές μέθοδοι αντιμετώπισης της νόσου και ενώ τούτο ήταν εφικτό. Σε μια τέτοια περίπτωση το φάρμακο αποδεικνύεται εκ των πραγμάτων επικίνδυνο για τον Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 10

ασθενή, ενώ παράλληλα δεν θα μπορούσε να πει κανείς ότι τηρήθηκαν οι κανόνες της ιατρικής τέχνης, στο μέτρο που ελήφθη η παραδοσιακή - και με αυτή την έννοια ασφαλέστερη- μέθοδο αντιμετώπισης. Και σε υποκειμενικό επίπεδο εξάλλου η αμέλεια του ιατρού θα πρέπει να θεωρηθεί δεδομένη, αφού η οφειλόμενη προς το έννομο αγαθό της ζωής ή της σωματικής ακεραιότητας του ασθενή προσοχή επέβαλε την εφαρμογή των παραδοσιακών, ασφαλέστερων μεθόδων και τούτη η προσοχή δεν επεδείχθη, ενώ κατά κανόνα και οι προσωπικές ιδιότητες ενός ιατρού επαρκούν για κάτι τέτοιο. Αν αντίθετα η χρήση ενός εγκεκριμένου από τον ΕΟΦ αλλά πειραματικού ακόμη φαρμάκου γίνει με όλες τις προϋποθέσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω (τήρηση απαιτούμενων διαδικασιών, συναίνεση ασθενή κ.λ.π.) σε μια περίπτωση ασθενή για τον οποίο χρησιμοποιήθηκαν οι παραδοσιακές μέθοδοι χωρίς θετικό αποτέλεσμα και αποδεδειγμένα από το νέο αυτό φάρμακο προκύψει βαριά σωματική βλάβη ή θάνατος του ασθενή, τότε η συναίνεση δεν είναι βέβαια ικανή να άρει τον άδικο χαρακτήρα των αποτελεσμάτων που προέκυψαν, αλλά πάντως στον ιατρό δεν θα μπορούσε να αποδοθεί αμέλεια σε υποκειμενικό επίπεδο πλέον, γιατί με την εξάντληση των παραδοσιακών μεθόδων αλλά και τη χρήση ενός πειραματικού μεν αλλά εγκεκριμένου φαρμάκου, για το οποίο βεβαιώνεται επιστημονικά υψηλό ποσοστό πιθανότητας επιτυχίας και την τήρηση όλων των ασφαλιστικών δικλείδων για τη χορήγησή του, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι ο ιατρός δεν κατέβαλε την οφειλόμενη από τις περιστάσεις για το έννομο αγαθό προσοχή, για το οποίο η χρήση του συγκεκριμένου φαρμάκου, ήταν και η μόνη εναπομένουσα ελπίδα. Σε ό,τι αφορά τη χρήση γνωστών ήδη και καθιερωμένων φαρμάκων αλλά σε μη καθιερωμένους γι αυτά συνδυασμούς και ενδείξεις θα πρέπει να σημειωθεί ότι το ποινικό ενδιαφέρον αφυπνίζεται κατά κανόνα και σε αυτές τις περιπτώσεις, οπότε αν αποδειχθεί ότι η συγκεκριμένη σωματική βλάβη ή ο θάνατος οφειλόταν στα συγκεκριμένα φάρμακα που χορηγήθηκαν και στο συνδυασμό τους, τότε θα πρέπει να θεωρείται πολύ πιθανή και η ευθύνη του ιατρού που τα χρησιμοποιεί σε μη καθιερωμένες ενδείξεις, όχι μόνο γιατί υπήρξε εξωτερικά αμελής, δηλαδή επικίνδυνη πράξη, αλλά και επειδή η χρήση φαρμάκων σε μη καθιερωμένες ενδείξεις δείχνει έλλειψη της οφειλόμενης από τις περιστάσεις προσοχής για το έννομο αγαθό της ζωής ή της σωματικής ακεραιότητας του ασθενούς και τούτη την προσοχή μπορεί βέβαια να την καταβάλλει κατά κανόνα ο κάθε ιατρός. Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 11

Για τις περιπτώσεις της ομοιοπαθητικής ή εφαρμογής άλλων παρόμοιων μεθόδων πέραν της κλασικής ιατρικής θα πρέπει να επισημαίνει κανείς ότι, αν αυτές οι μέθοδοι δεν συνεπάγονται βλαπτικά για τον ασθενή αποτελέσματα, δε γεννούν κατά κανόνα και ποινική ευθύνη για τον ιατρό. Ωστόσο εδώ θα πρέπει να υπενθυμίσω ότι από την στιγμή που ο ιατρός μπορεί να κριθεί ως θεράπων, έχει ιδιαίτερη νομική υποχρέωση να προβεί σε όλες τις ενδεικνυόμενες ενέργειες που μπορούν να συμβάλλουν στην αποκατάσταση της υγείας ή στη διατήρηση της ζωής του ασθενή (άρθρο 15ΠΚ). Έτσι αν χρησιμοποιεί μια μέθοδο σίγουρα αναποτελεσματική για την αντιμετώπιση της συγκεκριμένης ασθένειας, τότε γεννάται ένα ζήτημα ενδεχόμενης ευθύνης του για τυχόν βλάβη του ασθενή με παράλειψη, η οποία από την πλευρά της προϋποθέτει ότι ο ιατρός κατέχει και μπορεί να εφαρμόσει την ενδεικνυόμενη για την περίπτωση του ασθενή αποτελεσματική μέθοδο, και πάντως αν τούτο δε συμβαίνει, η υποχρέωσή του περιορίζεται στο να παραπέμψει τον ασθενή σε έναν άλλο ιατρό, για να αποφευχθεί η χειροτέρευση της υγείας του. Ακραίες εξάλλου περιπτώσεις χρήσης ουσιών, που δεν αποτελούν καν φάρμακα στη θεραπευτική προσέγγιση του ασθενή, αντιμετωπίζονται με τους άξονες της ίδιας λογικής που παρουσιάστηκε παραπάνω. IV. 2. Το θέμα της ευθανασίας Στην ιατρική δραστηριότητα που συνδέεται με τους καρκινοπαθείς αναφύεται πέρα από τα παραπάνω και ένα πολύπλοκο, κατά καιρούς επαναλαμβανόμενα συζητούμενο ζήτημα, το θέμα της ευθανασίας, το οποίο τίθεται ειδικά αναφορικά με τους καρκινοπαθείς, ενόψει της ιδιαίτερα επώδυνης κατάληξης ενός σημαντικού μέρους αυτής της κατηγορίας των ασθενών. Αυτό που πρέπει να τονιστεί πρώτα από όλα είναι ότι το θέμα της ευθανασίας πέρα από την όποια ηθική, κοινωνική ή ιατρική του διάσταση είναι κατεξοχήν ζήτημα νομικό, καθώς το άρθρο 5 παρ.2 του Ελληνικού Συντάγματος ορίζει ως υποχρέωση της πολιτείας να προστατεύσει τη ζωή όλων όσων διαβιούν στην επικράτειά της. Γι αυτό και θα ήταν εντελώς λάθος να θεωρείται η ευθανασία ένα ζήτημα που εναπόκειται στην διακριτική ευχέρεια των ιατρών. Ένα δεύτερο σημείο που πρέπει να αποσαφηνιστεί είναι ότι η παροχή βοήθειας κατά το θάνατο, όπως π.χ. η χορήγηση αναλγητικών, χωρίς όμως η πράξη να οδηγεί σε σύντμηση της ζωής, δηλαδή η κατά κυριολεξία ευθανασία, όπως θα λέγαμε, δεν εμπίπτει εννοιολογικά καν στην πράξη της ανθρωποκτονίας, αφού εδώ δεν Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 12

προκαλείται ο θάνατος του ασθενή από την πράξη του ιατρού και με αυτή την έννοια τούτος είναι ποινικά αδιάφορος. Το ενδιαφέρον το ποινικού δικαίου αφυπνίζεται από τη στιγμή που τα χορηγούμενα στον ασθενή αναλγητικά έχουν είτε ως ευθεία συνέπεια, είτε ως ενδεχόμενη παρενέργεια την πρόκληση θανάτου. Και εδώ θα πρέπει να διακρίνουμε: Αν τα χορηγούμενα αναλγητικά έχουν ως βέβαιο αποτέλεσμα την πρόκληση θανάτου, έστω και αν μειώνουν για κάποιο διάστημα τον πόνο και μάλιστα ακόμη και αν η πράξη το ιατρού γίνεται μετά από σπουδαία και επίμονη απαίτηση του ασθενή και από οίκτο προς αυτόν, η πράξη τούτη, δηλαδή η ευθεία ενεργητική ευθανασία, είναι άδικη και τιμωρείται κατά νόμο ως ανθρωποκτονία από πρόθεση, έστω και αν προβλέπεται γι αυτήν υπό τους παραπάνω όρους ηπιότερη ποινή από την κανονική δόλια ανθρωποκτονία (άρθρα 299 και 300 ΠΚ). Αν αντίθετα τα χορηγούμενα αναλγητικά έχουν απλώς ως ενδεχόμενη παρενέργεια, που δεν μπορεί να εκτιμηθεί πλήρως, την πρόκληση θανάτου ή από μια μακροχρόνια φαρμακευτική αγωγή δεν μπορεί να αποκλειστεί η βλάβη που οδηγεί στο θάνατο, τότε η πράξη του γιατρού ως έμμεση ενεργητική ευθανασία όπως ονομάζεται, θα μπορούσε να μη θεωρηθεί άδικη υπό ορισμένες προϋποθέσεις, δηλαδή εφόσον εμφανίζεται ως επιτρεπόμενη επικίνδυνη δράση, που είναι και από άλλες περιπτώσεις ιατρικής δραστηριότητας γνωστή και υπάρχει προηγουμένως ενημέρωση και συναίνεση του ασθενή και ιατρικά ενδεδειγμένη λειτουργία του ιατρού. Αδιάφορη ποινικά είναι επίσης και η μη έναρξη ή διακοπή μιας θεραπευτικής αγωγής που θα μπορούσε να παρατείνει τη ζωή του επώδυνα θνήσκοντος καρκινοπαθούς, δηλαδή η λεγόμενη παθητική ευθανασία, εφόσον όμως ο ασθενής θέλει ή απαιτεί κάτι τέτοιο μετά από ενημέρωσή του από τον ιατρό για τα υπάρχοντα μέσα παράτασης της ζωής του και με τη δήλωση της σχετικής του βούλησης, που πρέπει να γίνεται εν όψει της ασθένειας που οδηγεί με επώδυνο τρόπο στον θάνατο. Αν αντίθετα ο ασθενής επιθυμεί την παράταση της ζωής του παρά το επώδυνο της νόσου, όσο και αν τούτο θεωρείται μάταιο από τον ιατρό, αυτός έχει υποχρέωση να εφαρμόσει όλα τα υπάρχοντα μέσα για την παράταση της ζωής του ασθενή, γιατί διαφορετικά διαπράττει άδικη πράξη δόλιας ανθρωποκτονίας με παράλειψη. Για τις περιπτώσεις τέλος, που ο ασθενής δεν είναι σε θέση να αποφασίσει έγκυρα ή να εκφράσει τη βούλησή του, αντίστοιχη υποχρέωση και ευθύνη του ιατρού υπάρχει, μόνο αν είναι εφικτή η διατήρηση της φυσιολογικής-βιολογικής λειτουργίας του οργανισμού του. Αντίθετα, αν είναι εφικτή μόνο μια τεχνητή παράταση της ζωής, ενώ Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 13

παράλληλα ο ασθενής έχει χάσει αμετάκλητα τις αισθήσεις του, η αποχή του ιατρού από τη λήψη μέτρων τεχνητής παράτασης της ζωής δεν είναι άδικη πράξη. V. Επίμετρο Στην παραπάνω παρουσίαση σκιαγραφούνται σε αδρές γραμμές τα σημεία όπου η δραστηριότητα των ιατρών κατά τη θεραπευτική αντιμετώπιση των ασθενών μπορεί να θεμελιώσει ποινική ευθύνη. Κλείνοντας θα ήθελα να επισημάνω ωστόσο το εξής: το ποινικό δίκαιο αποτελεί σε μια δημοκρατική πολιτεία το έσχατο μέσο παρέμβασης για την προστασία σημαντικών εννόμων αγαθών, όπως η ζωή ή η σωματική ακεραιότητα. Πριν από αυτό υπάρχουν και άλλα μέσα διευθέτησης των κοινωνικών προβλημάτων με πολύ σημαντικό ρόλο. Στο κοινωνικό πρόβλημα που σκιαγραφήθηκε παραπάνω και συνδέεται με τις θεραπευτικές παρεμβάσεις επί καρκινοπαθών, ένα τέτοιο αποφασιστικής σημασίας μέσο είναι η καλλιέργεια της απαιτούμενης συνείδησης για τη σημασία της τήρησης της ιατρικής δεοντολογίας απέναντι στον ασθενή και το ήθος που απαιτεί η άσκηση ενός λειτουργήματος και όχι απλά ενός επαγγέλματος, όπως εξάλλου λειτούργημα είναι και η ιατρική δραστηριότητα. Με βάση αυτές τις προϋποθέσεις μπορεί κανείς να είναι βέβαιος ότι το ποινικό δίκαιο δεν επεμβαίνει εκεί που ο ιατρός κάνει σωστά την δουλειά του και σέβεται όπως πρέπει τον ασθενή. Βιβλιογραφικές αναφορές 1. Βλ. Ιατρική ευθύνη και δεοντολογία, 1993, σ. 12 επ. και ιδίων σ. 15-16, 2. Βλ. σχετικά Ανδρουλάκη, Ποινικό δίκαιο, Γενικό Μέρος τευχ. Γ, σ. 20 επ. Καϊάφα - Γκμπάντι. Εξωτερική και εσωτερική αμέλεια στο ποινικό δίκαιο, σ. 44 επ. και σ. 70 επ. Αλεξ. Μαγκάκη, Ποινικό δίκαιο, Διάγραμμα, σ. 313 επ., Μυλωνοπούλου, Τα εκ του αποτελέσματος διακρινόμενα εγκλήματα, σ. 195 επ, αλλά και από τη νομολογία ΑΠ1416/1997. Υπεράσπιση 1998, σ. 1049 επ., 3. Βλ. ενδεικτικά Ανδρουλάκη, οπ. σ. 24-25 και σημ. 7, 4. Βλ. σχετικά Κωσταρά, Θεμελιώνει ιδιαίτερη νομική υποχρέωση μόνο η ιδιότητα του ιατρού; Υπεράσπιση 1994, σ. 1211 και Συμεωνίδου - Καστανίδου, Εγκλήματα κατά ζωής, σ. 329-330, 5. Βλ. αναλυτικά Καϊάφα - Γκμπάντι, ο.π. σ. 44 επ., όπου και κριτική παρουσίαση των απόψεων που εκφράστηκαν σχετικά, Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 14

6. Βλ. ενδεικτικά H.L.Scheiber, Rechttiche Mabstabe dew medizinischen Standards. Deutsche Medizinische Wochenschrift 1984, σ. 1458, 7. Βλ. σχετικά Καϊάφα - Γκμπάντι, ο.π. σ. 33 επ., σ. 44 και ιδίως σ. 60 επ., 8. Βλ. Ανδρουλάκη, ο.π. 20 πρβλ. και Χαραλαμπάκη, ο.π. σ. 16, 9. Βλ. σχετικά Καϊάφα - Γκμπάντι, ο.π. σ. 75 επ. Προβλ. Επίσης ΣυμβΠλημΚω54/1998, ΕλλΔικ 1990, 451-453, με παρατηρήσεις Α. Κωνσταντινίδη (ο.π. σ. 454), 10. Για διεξοδικότερη ανάλυση για το υποκειμενικό στοιχείο της αμέλειας σε περιπτώσεις ιατρικών λαθών βλ. Καϊάφα - Γκμπάντι. Η ποινική ευθύνη του αναισθησιολόγου στις ιατροχειρουργικές επεμβάσεις σε θέματα αναισθησιολογίας και Εντατικής Ιατρικής, τευχ. 17 (Νοέμβριος 1998), σ. 37, 11. Βλ. ενδεικτικά Αλεξ. Μαγκάκη, ο.π. σ. 320, 12. Βλ. σχετικά Κατσαντώνη, Αι ιατρικαί θεραπευτικαί επεμβάσεις και η σημασία της συναινέσεως του ασθενούς ΠΧρ 1969, σ. 65, Μπενάκη, Παρατηρήσεις στην Εφ Θες 19/1972. ΠΧρ1972, σ. 315, Χωραφά, Ποινικόν δίκαιον, 8 η εκδ. σ. 225 επ. Γιαννίδη/Μπιτσαξή, Ιδιωτική Γνωμοδότηση, ΠΧρ. 1991, σ. 608 και Ιωάν. Μανωλεδάκη, Η νομική φύσις των ιατροχειρουργικών επεμβάσεων, Αρμ 1972, σ. 109, 13. Βλ. πέρα από το άρθρο 8 του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας και την Οδηγία 779 του Συμβουλίου της Ευρώπης αριθμ. 4, 14. Βλ. Αλεξιάδη. Προβλήματα αντιμετωπίσεων ψυχοπαθητικών ατόμων, Νευροψυχιατρικά Χρονικά 197, σ. 35, Βάρκα - Αδάμη. Η συμμετοχή του ασθενούς και του περιβάλλοντός του στη λήψη αποφάσεων για τη συνέχιση η μη της θεραπείας, ΕλλΔικ 1997, σ. 1976 επ. Καράμπελα, Η σημασία και η αξία της συναίνεσης στην ιατρική πράξη, ΠΧρ 1988, σ. 337-339, Παρασκευοπούλου, Μεταξύ θεραπείας και τιμωρίας, Μνήμη Ι, τομ. ΙΙ, σ. 245, Σταμάτη, Εισ. Προτ. Στο ΣυμΠλημΘες 161/1970, ΠΧρ 1970, σ. 301, Συμεωνίδου-Κωνσταντινίδου, Εγκλήματα κατά της ζωής, σ. 329 επ. και ιδίως σ. 333-335, 15. Βλ. αντί άλλων Μπενάκη, Το ιατρικό καθήκον διαφωτίσεως του ασθενούς ΠΧρ. 1974, σ. 644, 16. Βλ. ενδεικτικά Κότσιανου, Παρατηρήσεις στην ΑΠ 541/1958, Νο Β7, σ. 65 επ., Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 15

17. Πρβλ. Καράμπελα, Η σημασία και η αξία της συναίνεσης στην ιατρική πράξη, ΠΧρ 1988, σ. 22 επ., Μπενάκη, ΠΧρ 1974, σ. 648, Χαραλαμπάκη, ο.π. σ. 17-18 αλλά και Schreiber, Kontraindikation und Verzicht bei der Artziichem aufklarung aus der Sicht des Juristen, σε Rechtsophtalmologiew 1985, σ. 22 επ. (σ. 26-27), 18. Σχετικά με την γενικότερη αυτή προβληματική βλ. Ομοιοπαθητικής συνέχεια.. Επιστολή του Κ. Βυθούλκα και τη απάντηση της Ελληνικής Αντικαρκινικής Εταιρείας, στο "Μ' Ενδιαφέρει" τευχ. Νομεβρίου - Δεκεμβρίου 1998, σ. 18 επ., Ανορθόδοξες θεραπευτικές μέθοδοι, Παρουσίαση από το βιβλίο του Α. Αβραμίδη, στο "Μ' Ενδιαφέρει", τευχ. Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 1998, επ, Τ. Βαρθολομαίου, Η εναλλακτική θεραπευτική του καρκίνου, Εφημερίδα "Μακεδονία" (27/6/1999, σ. 74) Π. Παρασκευοπούλου, Η συναισθηματική φόρτιση του καρκίνου οδηγεί στην εκμετάλλευση, Εφημερίδα "Μακεδονία" (13/8/1998) αλλά και D. Eskenazi, factors that shape Alternative Medicine, JAMA, November 1998, σ. 1621 επ., J. Sugaman - L. Burk, Physicians Ethical Obligations Regarding Alternative, Medicine, JAMA November 1998, σ. 1623 επ και ιδίως J. Jacobs, Unproven Alternative Methods of Cancer Treatment, σε Cancer: Principles of Oncology, 5 th Ed. 1997, σ. 2993 επ., D. Student-D.Eisenberg - F. Miller - D.Curto - T.Kaptckuk - T. Brennan, Medical Malpractice implications of Alternative Medicine σε JAVA November 1998, σ. 1610 επ. αλλά και P.Reinhold - B. Usseimann, Demichtbestimmungsgemabe Gebrauch zugelassener Medikamente in deranastehesie, σε Anasteheslology u. Intensivmedizin, 1999, σ. 701 επ., 19. Για το πρόβλημα βλ. Συμεωνίδου - Καστανίδου, ο.π. σ. 187 επ. όπου και παραπάνω παραπομπές. Δρ. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ Ν. ΠΑΣΧΟΣ, ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ Σελίδα 16