ΕΊΝΑΙ ΚΑΤΑΝΟΗΤΟ ότι ο άνθρωπος αισθάνεται το Σύμπαν εχθρικό και τον εαυτό του εξόριστο σε μια γωνιά του. Εξόριστο για δύο λόγους: Πρώτα, γιατί το Σύμπαν εμφανίζεται απέραντα μεγάλο και με άπειρη ποικιλία μορφών ύλης. Δεύτερο, γιατί το Σύμπαν δεν έχει κάποιον προφανή σκοπό. Ο πολύπλοκος μηχανισμός του, παρά τη θαυμαστή εσωτερική αλληλουχία του, φαίνεται να λειτουργεί ερήμην του ανθρώπου. Η προσεκτική, όμως, μελέτη και παρατήρηση του Σύμπαντος αποκαλύπτει, πιθανόν, κάποια επιδέξια κρυμμένη σκοπιμότητα. Υπάρχει, κατ' αρχήν, μια σειρά αξιοσημείωτων συμπτώσεων, ως προς τα μεγέθη. Φαίνεται, δηλαδή, ότι η ανθρώπινη κλίμακα συμπίπτει περίπου με τον γεωμετρικό μέσο όρο της αστρονομικής και της πυρηνικής κλίμακας. Ένα πρωτόνιο, για παράδειγμα, έχει μάζα 2x10-24 gr, ενώ ένα συνηθισμένο αστέρι γύρω στα 2 x10 33 gr. Ο γεωμετρικός μέσος όρος είναι 6x10 4 gr, ή 60 κιλά- η τυπική, συνεπώς, μάζα του ανθρώπινου σώματος. Οι γραμμικές, εξάλλου, διαστάσεις του ανθρώπου, που είναι γύρω στα 2 μέτρα, δεν απέχουν πολύ από τον γεωμετρικό μέσο όρο των διαστάσεων του ατομικού πυρήνα (10-13 cm) και της αποστάσεως μεταξύ των αστέρων (10 18 cm, δηλαδή ένα έτος φωτός). Ο άνθρωπος συνεπώς, βρίσκεται στο μέσον της τεράστιας κλίμακας που συνδέει με κατάλληλο τρόπο τον μικρόκοσμο με τον μεγάκοσμο. Αυτές και άλλες συμπτώσεις υποδεικνύουν, ότι η ανθρώπινη παρουσία στο Σύμπαν έχει ίσως κάποια ιδιαίτερη σημασία. Και, βάσει αυτών, διατυπώθηκε το περίφημο «ανθρωπικό αξίωμα», που έχει διάφορες παραλλαγές. Όπως παρατηρεί ο Β. Carter, «παρ' όλο που ο Κοπέρνικος έδειξε ότι δεν κατέχουμε κάποια προνομιακή θέση στο Σύμπαν, η θέση του ανθρώπινου παρατηρητή είναι αναγκαστικά ιδιαίτερη. Τουλάχιστον από το γεγονός ότι ορισμένες συνθήκες θερμοκρασίας και χημικού ή φυσικού περιβάλλοντος είναι προϋποθέσεις για την ύπαρξή του». Η ανθρωπική αρχή αλλάζει την οπτική γωνία μας ως προς το Σύμπαν. Δεν είναι ότι στη μακραίωνη εξέλιξή του το Σύμπαν δημιούργησε τυχαία τις κατάλληλες συνθήκες για να υπάρξει ανθρώπινη ζωή σ' αυτόν εδώ, ή άλλους πλανήτες αλλά, ίσα ίσα, η ύπαρξη του ανθρώπου προϋποθέτει ένα συγκεκριμένο Σύμπαν, από τα πολλά δυνατά. Προς την εκπλήρωση του σκοπού αυτού, όσον αφορά στις τιμές των φυσικών σταθερών ή άλλων χαρακτηριστικών μεγεθών, δεν υπήρχαν μεγάλα περιθώρια επιλογής. Πράγματι, ας θυμηθούμε τα πρώτα λεπτά της δημιουργίας του Σύμπαντος τότε που στην αρχέγονη υπέρθερμη σφαίρα το ήλιο συντίθεται από το υδρογόνο. Υπολογισμοί δείχνουν ότι μια πολύ μικρή μεταβολή στους παράγοντες που ρυθμίζουν την πυρηνοσύνθεση -κυρίως όσον αφορά τη λεγόμενη «σταθερά λεπτής υφής» της Πυρηνικής Φυσικής- αρκεί για να παραχθεί ένα τελείως διάφορο Σύμπαν. Που θα περιείχε, δηλαδή, πολύ λίγο ήλιο ή πολύ λίγο υδρογόνο. Αστέρια όμως, τουλάχιστον όπως τα ξέρομε, θα ήταν αδύνατο τότε να υπάρχουν και η ζωή θα ήταν ανέφικτη. Ανάλογα ισχύουν και για τη σταθερά βαρύτητας, που είναι η ίδια σε όλο το Σύμπαν και ρυθμίζει τη βαρυτική έλξη ανάμεσα στα σώματα. Είδαμε ότι τα αστέρια παράγουν ενέργεια, επειδή διαρκώς αγωνίζονται να εξουδετερώσουν τη βαρύτητα. Αν η ένταση της βαρύτητας ήταν, για παράδειγμα, μερικές φορές μεγαλύτερη, η ενέργεια θα έπρεπε να παράγεται με εντατικότερο ρυθμό. Τα περισσότερα αστέρια θα ήσαν τότε «μπλε γίγαντες», αστέρια δηλαδή που δεν ζουν αρκετά για να έχουν τη χρονική άνεση οι οργανισμοί να αναπτυχθούν. Το ίδιο αν η ένταση της βαρύτητας ήταν μια τάξη μεγέθους μικρότερη. Πολλά αστέρια θα ανήκαν τότε στην κατηγορία των «ερυθρών νάνων», που εκπέμπουν λίγη ακτινοβολία. Η πιθανότητα να βρεθεί ένας πλανήτης στη στενή περιοχή αυτής της ακτινοβολίας θα ήταν ελάχιστη. Ανάλογες παρατηρήσεις μπορεί να διατυπωθούν και για την ηλεκτρομαγνητική δύναμη. Αν η ένταση της ηλεκτρομαγνητικής δυνάμεως ήταν μικρότερη, ο σχηματισμός ατόμων ή μορίων θα ήταν αδύνατος. Διότι, η ηλεκτρομαγνητική δύναμη συγκρατεί τα ηλεκτρόνια σε τροχιές γύρω από τον πυρήνα και είναι αυτή που επιτρέπει, με κατάλληλους δεσμούς, τον σχηματισμό μορίων. Η μικρότερη ένταση συνεπάγεται ένα Σύμπαν εξαιρετικά απλό: Με ηλεκτρόνια μόνον και πυρήνες, χωρίς τα πολύπλοκα οργανικά μόρια, και, συνεπώς, χωρίς ζωή. Ισχυρότερες ηλεκτρομαγνητικές δυνάμεις θα σήμαιναν, αντίθετα, παντοτινή δέσμευση των ηλεκτρονίων από τους πυρήνες και αδυναμία χημικών αντιδράσεων. Ο τριπλασιασμός, για παράδειγμα, της εντάσεως θα υποχρέωνε το νερό, τη βάση των βιολογικών οργανισμών, να είναι στερεό σ' όλες τις θερμοκρασίες. Σύμφωνα με τον Στ. Τραχανά, που έχει διατυπώσει μια ενδιαφέρουσα παραλλαγή του ανθρωπικού αξιώματος: «Όλοι οι φυσικοί νόμοι, χωρίς εξαίρεση, είναι βιολογικά αναγκαίοι. Κανένας τους δεν είναι βιολογικά περιττός. Όλοι επιτελούν μια βιολογικά ζωτική λειτουργία». Μπορεί κανείς να συνεχίσει επί πολύ. Η παρουσία του ανθρώπου και ο κόσμος γύρω του «ερμηνεύονται» με συνέπεια, ως αποτέλεσμα της κατάλληλης εκλογής των φυσικών νόμων και των φυσικών σταθερών. Με τον ίδιο τρόπο μπορεί να διερευνηθούν και μεγέθη των οποίων η συγκεκριμένη τιμή απετέλεσε πάντα ένα βαθύτατο αίνιγμα για τη Φυσική η μάζα, για παράδειγμα, ή το φορτίο του ηλεκτρονίου. Δεκαπλασιασμός της μάζας θα απαιτούσε δεκαπλάσιες ενέργειες για τις οργανικές αντιδράσεις. Θα τις καθιστούσε, συνεπώς, σπάνιες. Ενώ
μεταβολή στο φορτίο του ηλεκτρονίου θα κλόνιζε τη σταθερότητα των οργανικών χημικών ενώσεων επίσης, τις διαδικασίες των πυρηνικών αντιδράσεων στο εσωτερικό των αστέρων. Ακόμη και αριθμητικά μεγέθη που δεν αποτελούν θεμελιώδεις σταθερές, αλλά είναι αποτέλεσμα της πολύπλοκης διαδικασίας που ακολούθησε τη Μεγάλη Έκρηξη, μπορούν να ερμηνευθούν ως υπακούοντα στη σκοπιμότητα παραγωγής ζωής. Ο λόγος της ποσότητας ακτινοβολίας προς την ποσότητα ύλης, που υπολογίζεται, όπως αναφέρθηκε, σε 109 φωτόνια ανά νουκλεόνιο, αποτελεί ένα παράδειγμα. Αν η ακτινοβολία ήταν περισσότερη, θα υπερίσχυε της ύλης και θα έκανε αδύνατο τον σχηματισμό γαλαξιών. Αντίθετα, σημαντικά μικρότερος αριθμός φωτονίων ανά νουκλεόνιο θα είχε οδηγήσει σε μετατροπή της ύλης σε βαριά στοιχεία. Η παρουσία της ακτινοβολίας δυσχεραίνει, ακριβώς, την παραγωγή των στοιχείων αυτών. Το ανθρωπικό αξίωμα είναι, λοιπόν, ένας τρόπος να ερμηνεύονται γεγονότα, ακόμα και στα αρχικά στάδια του Σύμπαντος, από μια μεταγενέστερη, αναμφισβήτητη παρουσία: Αυτήν του ανθρώπου ως παρατηρητή. Και δίδει, το ανθρωπικό αξίωμα, τη μεταφυσική αλλά και την επιστημονική ικανοποίηση της διερευνήσεως πολλών φαινομένων ή μεγεθών, με αφετηρία αυτό και μόνον το «εξαιρετικό» γεγονός. Η εύστοχη φράση του Αϊνστάιν, ότι «το πιο ακατανόητο γεγονός, σχετικά με το Σύμπαν, είναι ότι είναι κατανοητό», αποκτά έτσι μιαν άλλη διάσταση. Το Σύμπαν είναι κατανοητό από τη στιγμή που ως σκοπό του θεωρήσομε τη δημιουργία σκεπτόμενων όντων. Μια όμως που η τόλμη δεν μας εγκαταλείπει, μπορούμε να θέσουμε ένα ακόμα ριζικότερο ερώτημα: Υπάρχει, άραγε, κάποιος επιστημονικός και όχι θεολογικός ή μεταφυσικός λόγος που το Σύμπαν έχει αυτή τη σκοπιμότητα; Σύμφωνα με τον J. Wheeller, που διατύπωσε μιαν ακραία παραλλαγή της ανθρωπικής αρχής, το Σύμπαν είναι ανάγκη να δημιουργήσει τον άνθρωπο, για να υπάρξει το ίδιο! Η άποψη αυτή στηρίζεται σε μια ερμηνεία της Κβαντομηχανικής, της θεωρίας που όπως είδαμε περιγράφει πιθανοκρατικά τον ατομικό κόσμο. Ένα γεγονός του μικρόκοσμου, σύμφωνα μ' αυτήν την ερμηνεία, υπάρχει, μόνο αν παρατηρηθεί. Τότε, και μόνο τότε, αναδύεται στην πραγματικότητα μια από τις δυνατές καταστάσεις του. Η περίφημη γάτα του Schrodinger θεμελιωτή της Κβαντομηχανικής η έγκλειστη σ' ένα αδιαφανές κουτί, και απειλούμενη από την τυχαία εκπυρσοκρότηση ενός όπλου, δεν είναι ούτε νεκρή ούτε ζωντανή. Είναι εν δυνάμει και τα δύο. Και μόνον το άνοιγμα του κουτιού η παρατήρηση την τοποθετούν οριστικά σ' έναν από τους δύο κόσμους. Έτσι και το Σύμπαν: Για να είναι πραγματικό, πρέπει να εξελιχθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να υπάρξουν οι παρατηρητές του. «Ο παρατηρητής», λέει ο Wheeler, «είναι απαραίτητος για τη δημιουργία του Σύμπαντος όσο και το Σύμπαν για τη δημιουργία του παρατηρητή». Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι, παρά την έλξη που ασκούν παρόμοιες νοητικές ακροβασίες, ελάχιστα γίνονται αποδεκτές από τον επιστημονικό κόσμο. Αν, όμως, ελάχιστες μεταβολές των φυσικών σταθερών αρκούν για να παραγάγουν ένα σύμπαν τελείως διαφορετικό, είναι, άραγε, το δικό μας το μόνο «Σύμπαν» σήμερα, ή ακόμη περισσότερο, το μόνο που υπήρξε ποτέ; Μια ριζοσπαστική ιδέα είναι ότι το Σύμπαν μας είναι ένα από τα πολλά, μπορεί και άπειρα, άλλα σύμπαντα. Το καθένα έχει τις δικές του τιμές των φυσικών σταθερών και εξελίσσεται με ανάλογους ή τους ίδιους νόμους. Τα περισσότερα από αυτά τα σύμπαντα δεν είναι ικανά να φιλοξενήσουν την ανθρώπινη ζωή. Παρ' όλο που δεν αποκλείεται να έχουν, λοιπόν, μεγάλη ομορφιά και μεγαλοπρέπεια, δεν υπάρχει κανείς να το βεβαιώσει. Υπάρχουν τα σύμπαντα αυτά, απλώς, παράλληλα με το δικό μας ή υπήρξαν ως αποτέλεσμα κάποιας άλλης αρχικής εκρήξεως, ενός άλλου συμπαντικού κύκλου με τις δικές του τιμές φυσικών σταθερών. Από όλες αυτές τις προσπάθειες για αυτογνωσία, λίγες ίσως είχαν την ικανοποίηση της επιτυχίας με τη δημιουργία παρατηρητών. Πιθανόν, ακόμη, αυτό που εμείς εννοούμε ως Σύμπαν να είναι απλώς μια μικρή γωνιά ενός πολύ μεγαλύτερου Όλου. Μακριά από αυτήν τη γωνιά κυριαρχούν άλλοι φυσικοί νόμοι και δεν υπάρχει ούτε στο ελάχιστο η πιθανότητα κάποιας μορφής ζωής. Εδώ, όμως, έχει τη θέση της μια τολμηρή παρατήρηση. Αν δεχθεί κανείς την ανθρωπική αρχή, το Σύμπαν φαίνεται εξαιρετικά σπάταλο. Γιατί, απειροελάχιστη μόνο από την ύλη ή τις διαδικασίες του χρησιμοποιούνται για τον τελικό σκοπό. Θ' αρκούσε, προς τούτο, ένας κατάλληλος πλανήτης και ένα κατάλληλο αστέρι ή, έστω, ένας γαλαξίας. Τα δισεκατομμύρια των γαλαξιών και η ποικιλία των αστρικών σωμάτων φαίνονται αδιάφορα ή και εχθρικά στη δημιουργία ζωής. Εκτός εάν το σχέδιο υπήρξε πολύ πιο φιλόδοξο: Και υπάρχουν, συνεπώς, δισεκατομμύρια πλανήτες που φιλοξενούν «ζωή»- και αυτή πάλι η ζωή εμφανίζεται σε μεγάλη ποικιλία μορφών, που κάποιες δεν θα έχουν τις δικές μας αδυναμίες ή περιορισμούς στη νόηση. Κατά τη γνώμη του συγγραφέα του παρόντος βιβλίου, η αποδοχή της ανθρωπικής αρχής συνεπάγεται ένα Σύμπαν διάσπαρτο από νοήμονα όντα. Στα περί το ανθρωπικό αξίωμα, ο αναγνώστης θα διακρίνει στοιχεία μεταφυσικά, ή και ενδόμυχες ανθρώπινες επιθυμίες. Αν όμως αυτό αποτελεί μια βάσιμη αιτία κριτικής, το ανθρωπικό αξίωμα έχει, πέρα από το
αναμφισβήτητο επιστημονικό του ενδιαφέρον, μια ηθική δικαίωση. Ανασύρει και πάλι τον άνθρωπο από την ασημαντότητα και τον τοποθετεί σε θέση περίοπτη. Ακριβώς όπως κάθε μεγάλη μορφή τέχνης, το ανθρωπικό αξίωμα ανυψώνει, χωρίς να ωραιοποιεί ή να διεκδικεί την αποκλειστικότητα. Σύμφωνα με αυτή τη σκέψη, οι παράμετροι οφείλουν να είναι ως έχουν, διαφορετικά, δεν θα υπήρχαμε. Συμπεράσματα σαν και αυτό χαρακτηριστήκαν ανθρωπικά ή anthropic, διότι η συλλογιστική τους βασιζόταν, μεταξύ άλλων, στο γεγονός της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι σύγχρονες κοσμολογικές θεωρίες τύπου Μεγάλης Έκρηξης συνοδεύονται από ορισμένες ελεύθερες παραμέτρους, δηλαδή ορισμένες θεμελιώδεις μαθηματικές παραμέτρους του μοντέλου, οι οποίες καθορίζουν την εξέλιξη και τις φυσικές ιδιότητες του σύμπαντος που περιγράφει το μοντέλο. Για παράδειγμα, τέτοιες παράμετροι μοντέλων μπορεί να είναι η κοσμολογική σταθερά, ο λόγος φωτονίων-βαρυονίων και η καμπυλότητα. Μπορεί ακόμη να αφορούν σε θεμελιώδεις φυσικές σταθερές, όπως ο λόγος των μαζών του ηλεκτρονίου και του πρωτονίου καθώς και τα σχετικά μέτρα των τεσσάρων θεμελιωδών δυνάμεων. Οι μέχρι τώρα θεωρίες αυτές αδυνατούν να προβλέψουν συγκεκριμένες, μοναδικές τιμές για τις θεμελιώδεις παραμέτρους τους. Αντ αυτού, παρέχουν κατανομές πιθανότητας για τις τιμές των παραμέτρων. Από τη μια μεριά οι επιστήμονες γνωρίζουν πως οι παράμετροι πρέπει να λάβουν καθορισμένες τιμές, από την άλλη όμως οι θεωρίες που έχουν στα χέρια τους δεν μπορούν να καταλήξουν εξ ανάγκης σε αυτές τις τιμές παρέχουν για κάθε παράμετρο ένα εύρος τιμών το οποίο χαρακτηρίζεται από κάποια κατανομή πιθανότητας. Βρισκόμαστε σε βαθιά άγνοια για τις προϋποθέσεις ύπαρξης ζωής. Γνωρίζουμε μόνο πως υπάρχουμε, σε ένα φιλόξενο πλανήτη για τη ζωή, ο οποίος βρίσκεται σε κάποια ευνοϊκή απόσταση από ένα μικρό ευσταθές άστρο. Είμαστε το μοναδικό δείγμα έλλογων όντων που γνωρίζουμε στο Σύμπαν, και είναι άγνωστο εάν η ζωή εμφανίζεται και σε άλλες περιοχές του σύμπαντος, ολότελα απομακρυσμένες από τη δική μας ασήμαντη γειτονιά. Ούτε γνωρίζουμε εάν μπορεί να υπάρξει ζωή βασισμένη σε μια εντελώς διαφορετική χημεία. Δεν γνωρίζουμε καν εάν μπορεί να υπάρξει ζωή σε ένα σύμπαν με κάπως διαφορετικούς φυσικούς νόμους και σε ποιο βαθμό. Αυτή η άγνοια λοιπόν των διαμορφωτικών συνθηκών για την ύπαρξη ζωής, είναι και η πραγματική αιτία που η εφαρμογή της Ανθρωπικής Αρχής στην κοσμολογία είναι στις πλείστες περιπτώσεις προβληματική. Η πραγματικότητα όμως είναι πως εμπίπτουν στη σφαίρα της μεταφυσικής, με την έννοια της φιλοσοφικής αναζήτησης ενός χαρακτήρα που δεν επιδέχεται εμπειρικής (πειραματικής) επιβεβαίωσης. Ειρωνικά, παρόλο που βρίσκονται σε αντιπαράθεση, δεν είναι καν ασύμβατες μεταξύ τους. Το σύμπαν έπρεπε να έχει παραμέτρους αναγκαίες γι' αυτό το είδος σταθερότητας, αλλιώς δε θα είμαστε εδώ να κάνουμε σχόλια. Αυτό το γενικό συμπέρασμα αναφέρεται σαν η Ανθρωπική ή Ανθρωπολογική Αρχή: η ιδέα ότι το σύμπαν μας είναι μοναδικό ρυθμισμένο για να γεννήσει ανθρώπους. Αυτό απετέλεσε πηγή μεγάλου θαυμασμού αλλά και εικασιών, αφότου εκτιμήθηκε πλήρως, εδώ και λίγες δεκαετίες. Βασικά υπάρχουν τρεις δυνατές απαντήσεις στην ανθρωπική αρχή: 1) Μπορεί να υπάρχει ένας ουσιαστικά άπειρος αριθμός από σύμπαντα, που εμφανίσθηκαν είτε συγχρόνως είτε διαδοχικά, με διαφορετικές τιμές των φυσικών σταθερών και ακόμη ίσως με διαφορετικούς φυσικούς νόμους. Εντούτοις δεν έχουμε τη δυνατότητα να παρατηρήσουμε τα άλλα σύμπαντα. Μπορούμε να υπάρχουμε μόνο σ' ένα σύμπαν όπου όλες οι φυσικές ιδιότητες συνεργάζονται για να επιτρέπουν τη ζωή και την αυτοσυνειδησία. Το δικό μας δεν είναι θαυματουργικό, είναι απλά ένα αποτέλεσμα δοκιμής και λάθους. Αυτή λέγεται η «πολυσυμπαντική» υπόθεση. 2) Υπάρχει μόνο ένα σύμπαν και είναι αυτό μόνο που συνέβη να έχει όλα τα χαρακτηριστικά για να δώσει γένεση σε νοήμονα ζωή. Αν δεν τα είχε, δε θα ήμασταν εδώ για να συζητάμε. Απλώς είμαστε πολύ πολύ τυχεροί. 3) Υπάρχει μόνο ένα σύμπαν και είναι αυτό. Η ακριβής ρύθμιση όλων των φυσικών σταθερών και φυσικών νόμων για να κάνουν δυνατή τη νοήμονα ζωή δεν είναι κάτι τυχαίο, αλλά δείχνει την ενέργεια Εκείνου που δημιούργησε το σύμπαν αρχικό. Άσχετα με την προτίμηση του καθενός για την περίπτωση (1), (2) ή (3), δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό είναι, ενδεχόμενα, ένα θεολογικό ζήτημα. Ο Hawking αναφέρει ο Ian Barbour, γράφει: «οι πιθανότητες εναντίον ενός σύμπαντος όπως το δικό μας να έχει προέλθει από κάτι σαν το Big Bang είναι τεράστιες. Νομίζω ότι υπάρχουν καθαρά θρησκευτικές συνέπειες».(i.g. Barbour-When science meets religion, New York 2000). Πηγαίνοντας ακόμη μακρύτερα στο Χρονικό του Χρόνου (Α Brief History of Time) ο Hawking αναφέρει: «Είναι δύσκολο να εξηγήσουμε γιατί το σύμπαν άρχισε μ' αυτόν ακριβώς τον τρόπο, παρά μόνο εάν το αποδεχθούμε σαν ενέργεια ενός Θεού που σκόπευε να δημιουργήσει όντα σαν εμάς».(hawking,brief history of time,144) Ένας άλλος διακεκριμένος Φυσικός, ο Freeman Dyson, αφού ανασκοπήσει αυτή τη σειρά των «αριθμητικών τυχαίων συμπτώσεων» (numerical accidents) συμπεραίνει: «Όσο πιο πολύ εξετάζω το σύμπαν και τις λεπτομέρειες της αρχιτεκτονικής του, τόσο περισσότερες ενδείξεις βρίσκω ότι το σύμπαν κατά κάποιον τρόπο
γνώριζε ότι θα έλθουμε».( F. Dyson cited in Barrow and Tipler, Principle, 318.) Και ο Arno Penzias, ο νομπελίστας επιστήμονας που ανακάλυψε την κοσμική μικροκυματική ακτινοβολία υποβάθρου, η οποία από νωρίς πρόσφερε ισχυρή υποστήριξη για το Big Bang αναφέρει: «Τα καλύτερα δεδομένα που έχουμε είναι ακριβώς αυτά που θα είχα προείπει, αν δεν είχα τίποτε άλλο για να προχωρήσω, από τα πέντε βιβλία του Μωϋσή, τους Ψαλμούς και τη Βίβλο ολόκληρη».( A. Penzias quoted in M. Browne, "Clues to the Universe's Origin Expected," New York Times, March 12,1978.) Ίσως ο Penzias σκεπτόταν τα λόγια του Δαυίδ στον Ψαλμό 8, ότι «όψομαι τους ουρανούς, έργα των δακτύλων Σου, σελήνην και αστέρας α Συ εθεμελίωσας. Τι εστίν άνθρωπος ότι μιμνήσκη αυτού;». Πού να καταλήξουμε, λοιπόν, από τις τρεις εκδοχές που απαριθμήσαμε παραπάνω; Ας το προσεγγίσουμε λογικά. Κατ' αρχήν έχουμε την παρατήρηση του σύμπαντος όπως το ξέρουμε, το οποίο περιλαμβάνει και εμάς. Θέλουμε τώρα να υπολογίσουμε ποια από αυτές τις τρεις εκδοχές είναι η πιο πιθανή. Το πρόβλημα είναι ότι δεν έχουμε έναν καλό τρόπο για να χρησιμοποιήσουμε τη θεωρία των πιθανοτήτων παρά μόνο στην εκδοχή (2). Για την εκδοχή (1), καθώς ο αριθμός των παράλληλων συμπάντων πλησιάζει την απειρία, η πιθανότητα ένα τουλάχιστον από αυτά να έχει τις φυσικές ιδιότητες για ζωή θα ήταν αξιόλογη. Για την εκδοχή (2), όμως, η πιθανότητα θα είναι απειροελάχιστη. Η πιθανότητα της εκδοχής (3) εξαρτάται από την ύπαρξη ενός υπερφυσικού Δημιουργού που φροντίζει για ένα όχι άγονο σύμπαν. Με βάση τις πιθανότητες, η εκδοχή (2) είναι η λιγότερο εύλογη. Αυτό μας αφήνει με τις εκδοχές (1) και (3). Η πρώτη είναι λογικά υπερασπίσιμη, αλλά αυτός ο σχεδόν άπειρος αριθμός μη παρατηρήσιμων συμπάντων απαιτεί ευπιστία. Ασφαλώς δε συμβιβάζεται με το Ξυράφι του Occam (Occam's Razor). Αυτοί που είναι κατηγορηματικά απρόθυμοι να δεχθούν ένα νοήμονα Δημιουργό, θα υποστηρίζουν εντούτοις ότι η εκδοχή (3) δεν είναι καθόλου απλούστερη, γιατί απαιτεί την παρέμβαση ενός υπερφυσικού όντος. Μπορεί όμως να δοθεί η απάντηση ότι το ίδιο το Βig Βang φαίνεται να δείχνει έντονα ένα Δημιουργό, γιατί αλλιώς το ερώτημα τι υπήρχε πριν αφήνεται μετέωρο. Εάν κανείς είναι διατεθειμένος να δεχθεί το επιχείρημα ότι το Βig Βang απαιτεί ένα Δημιουργό, τότε δεν είναι μεγάλο άλμα να συμπεράνει ότι ο Δημιουργός θα μπορούσε να καθορίσει τις παραμέτρους (φυσικές σταθερές, φυσικούς νόμους, κλπ.) για να επιτύχει έναν ορισμένο σκοπό. Εάν ο σκοπός συμβαίνει να περιλαμβάνει ένα σύμπαν που θα ήταν κάτι περισσότερο από ένα κενό χωρίς χαρακτηριστικά, τότε έχουμε φθάσει στην επιλογή (3). Προσπαθώντας να κρίνουμε ανάμεσα στις επιλογές (1) και (3), έρχεται στο νου μου μια χαρακτηριστική παραβολή από το φιλόσοφο John Leslie.( J. Leslie, Universes -New York: Routledge, 1989). Σ' αυτήν την παραβολή ένα άτομο αντιμετωπίζει το εκτελεστικό απόσπασμα, και πενήντα έμπειροι σκοπευτές σημαδεύουν για να τελειώσουν το έργο τους. Η διαταγή δίνεται, οι πυροβολισμοί ηχούν και εντούτοις, με κάποιον τρόπο, όλες οι σφαίρες αστοχούν και ο κατάδικος φεύγει άθικτος. Πώς μπορεί να εξηγηθεί ένα τόσο αξιοσημείωτο γεγονός; Ο Leslie προτείνει δύο εναλλακτικά ενδεχόμενα, που αντιστοιχούν σας επιλογές μας (1) και (3). Εν πρώτοις, μπορεί να είχαν κάνει την ίδια ημέρα χιλιάδες εκτελέσεις, και αυτοί ακόμη οι καλύτεροι σκοπευτές μπορεί κάποιες φορές να αστοχούν. Οπότε φαίνεται ότι σ' αυτό το ένα άτομο είχε την τύχη να συμβεί συγχρόνως η αστοχία και των πενήντα. Η άλλη επιλογή είναι ότι μάλλον κάτι κατευθυνόμενο συμβαίνει και ότι η φαινομενικά κακή σκόπευση των πενήντα πεπειραμένων σκοπευτών ήταν στην πραγματικότητα από πρόθεσή. Ποιο φαίνεται πιο αληθοφανές; Πρέπει κανείς να αφήσει ανοικτή τη δυνατότητα ότι η μελλοντική έρευνα στη θεωρητική φυσική θα αποδείξει ότι κάποιες από τις δεκαπέντε φυσικές σταθερές, που μέχρι σήμερα έχουν απλώς προσδιοριστεί από την πειραματική παρατήρηση θα μπορούσαν να περιορισθούν ως προς τη δυνατή αριθμητική τιμή τους από κάτι πιο σημαντικό, αλλά μια τέτοια αποκάλυψη δε φαίνεται προς το παρόν στον ορίζοντα. Επιπλέον, όπως και με άλλα επιχειρήματα σ' αυτό το κεφάλαιο που προηγούνται ή ακολουθούν, καμία επιστημονική παρατήρηση δεν μπορεί να φθάσει στο επίπεδο απόλυτης απόδειξης της ύπαρξης του Θεού. Αλλά γι' αυτούς που είναι διατεθειμένοι να θεωρήσουν μια θεϊστική άποψη, η Ανθρωπική Αρχή ασφαλώς προσφέρει ένα ενδιαφέρον επιχείρημα υπέρ της ύπαρξης ενός Δημιουργού. Για να έχει βάση ο λόγος τού Α. Einstein 1 ότι το μόνο ακατανόητο πράγμα στο σύμπαν είναι ότι αυτό είναι κατανοητό, προϋποτίθεται ότι αυτό το σύμπαν διαθέτει λογικότητά αν το σύμπαν διέπεται από τυφλή τυχαιότητα, πώς είναι δυνατόν ο ανθρώπινος νους να το κατανοήσει 2 ; Και γιατί, άραγε, ο άνθρωπος να θέλει να το κατανοήσει, και μάλιστα «ανθρωπομορφικά», αφού, άλλωστε, διαφορετικά (δηλ. μη ανθρώπινα) κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό; Από πού απορρέει αυτή η ανάγκη κατανόησης του σύμπαντος; Πώς προέκυψε σε ένα είδος, όπως το «ανθρώπινο», που εξελίχθηκε από την ά-λογη Ύλη; Πώς και γιατί η ανθρώπινη λογική έφθασε στο συμπέρασμα να «πιστεύει» ότι το σύμπαν διαθέτει «λογικές» (ανθρωπίνως) δομές, ώστε να είναι λογικά κατανοήσιμο; Γιατί, αν δεν είναι λογικά κατανοήσιμο, α) δεν θα εγειρόταν από τη μεριά του ανθρώπου ερώτημα
για το νόημα και τη σκοπιμότητα του σύμπαντος 3 και β) δεν θα μπορούσε εκ των προτέρων (a priori) να απαντήσει σε μία τέτοιου είδους υποθετική ερώτηση. Η τάση να ορίζουμε αιτίες και να περιμένουμε αποτελέσματα, ή από τα αποτελέσματα να ανατρέχουμε σε αιτίες εμφανίζεται ως μία από τα βάθη των αιώνων διάθεση να προβάλλουμε τον ψυχικό μας κόσμο πάνω στα φυσικά γεγονότα. Η Φυσική επιστήμη ανέκαθεν εισέρχεται στη Φύση ως ένα αξίωμα τάξης με τη συστηματική έρευνα, ο νόμος της Αιτιότητας αξιώνει να ανάγουμε το χάος σε τάξη, δηλ. να διοχετεύουμε το φυσικό «γίγνεσθαι» μέσα σε νόμους. Με άλλα λόγια, το «γίγνεσθαι» εφαρμόζει σχέδιο διανοητικής Αρχής, ότι οι δυνάμεις και τα γεγονότα είναι εκφράσεις μιας βούλησης. Έτσι, η Αιτιότητα φαίνεται ότι αποκτά νόημα, μόνο όταν παρεμβληθεί στη Φύση ο (νοήμων) άνθρωπος. Ο άνθρωπος, ως σώμα (ύλη) και ψυχή (λόγος), λοιπόν, δεν είναι μόνο ο σκοπός της Φύσης, αλλά και ο «αιτιώδης» κρίκος των φυσικών φαινομένων 4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -Γιώργος Γραμματικάκης Η Κόμη της Βερενίκης,Δέκατη έβδομη έκδοση Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης,Ηράκλειο 1999-ISBN 960-7309-24-3 -Ομιλία του κ. Δακάναλη στο Α συνέδριο «Φιλοσοφία και Κοσμολογία», που πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα της Ελληνικής Εταιρείας Φιλοσοφικών Μελετών, της Διεθνούς Επιστημονικής Εταιρείας Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας και της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών(7-8 Μαρτίου 2012, Κεντρικό Κτίριο Πανεπιστημίου Αθηνών). -Francis S. Collins -Η Γλώσσα του Θεού: ένας επιστήμονας δίνει μαρτυρία για την πίστη-εκδ.παπαζήση, Αθήνα 2009- ISBN: 978-960-02-2268-5 -Σπυρίδωνος Κ. Τσιτσίγκου Θρησκεία και Επιστήμη - εκδ. Tremendum - Κωνσταντίνος Βουτζουλίδης 2010- ISBN 978-960-98282-2-2 1 -A. Einstein, "Physics and Reality", FIJ221 (1936) 349. 2_ V. S. Olkhovsky, "How science correlates to Christianity, atheistic scientism, and New Age mysticism", Scientific Centre Institute for Nuclear Research, http://www.ldolphin.org/olkhov.html 3 -A. Peacocke, Theology for a Scientific Age. Being and Becoming, p. 83. 4 -Σ. Δ. Κυριαζόπουλου, Η παρουσία της Φυσικής Επιστήμης, σ. 131,210, 214,219, 229.