Διαχείριση ελεύθερου χρόνου - Ψυχαγωγία πελατών 2 η & 3 η διάλεξη Υπαίθριες Δραστηριότητες Αναψυχής και Περιπέτειας Εισηγητής: Μπακιρτζόγλου Παντελεήμων Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Κατεύθυνση Διοίκησης Τουριστικών Επιχειρήσεων & Επιχειρήσεων Φιλοξενίας
Tουρισμός περιπέτειας Ο τουρισμός περιπέτειας άρχισε να αναπτύσσεται στο εξωτερικό τη δεκαετία του 1950. Το πρώτο οργανωμένο πρόγραμμα αναψυχής εξωτερικού χώρου στην Ελλάδα έγινε στα τέλη της δεκαετίας του 80, με δραστηριότητες κυρίως ράφτινγκ, πεζοπορίες και καγιάκ. Από εκείνο το σημείο και έπειτα αρχίζει να εμφανίζεται στην χώρα μας και ο τουρισμός περιπέτειας.
Tουρισμός περιπέτειας Εκείνο το χρονικό διάστημα το μάρκετινγκ των συγκεκριμένων προγραμμάτων ήταν πολύ περιορισμένο, αλλά περιορισμένες ήταν και οι προσπάθειες να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των ξένων τουριστών για ενεργητικές διακοπές. Από το 1990 και μετέπειτα η βιομηχανία του τουρισμός περιπέτειας δραστηριοποιήθηκε ακόμη περισσότερο.
Tουρισμός περιπέτειας Η οργανωμένη μετακίνηση μιας ή περισσοτέρων ομάδων από τον τόπο μόνιμης κατοικίας του σε ένα άλλο τόπο (συνήθως βουνά, ποτάμια, φαράγγια) με σκοπό την ψυχαγωγία, τη διασκέδαση αλλά και άσκηση διαφόρων δραστηριοτήτων που έχουν πιο επικίνδυνο χαρακτήρα.
Εταιρίες Αθλημάτων Περιπέτειας Είναι οι επιχειρήσεις που προγραμματίζουν εκδρομές στη φύση για διάφορες ομάδες ατόμων με τη συνοδεία ενός τουλάχιστον επικεφαλή που είναι γνώστης των αθλημάτων αυτών συνδυασμένες με αθλήματα περιπέτειας.
Νέοι ιδιωτικοί οργανισμοί αναπτύχθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 90 στην αγορά και κάποιοι από αυτούς ακολούθησαν τη μέθοδο της δικαιόχρησης (franchising). Εταιρίες Αθλημάτων Περιπέτειας Ως αποτέλεσμα της κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης αλλά και της εξέλιξης του τρόπου ζωής, η αγορά αυξήθηκε σημαντικά. Η συμμετοχή σε δραστηριότητες εξωτερικού χώρου προβλήθηκαν ως ένας μοντέρνος τρόπος ζωής και ως εναλλακτικές διακοπές για όλους.
Υπαίθριες δραστηριότητες Αναψυχής Οι οργανωμένες δράσεις με συγκεκριμένο πρόγραμμα στο οποίο ορίζονται: 1. η ημερομηνία, 2. η τοποθεσία και η ώρα συνάντησης των πελατών με τους εκπροσώπους της διοργανώτριας εταιρείας, 3. η φύση, 4. η διάρκεια και 5. το επίπεδο δυσκολίας της δραστηριότητας.
Κριτήρια επιλογής χώρου δραστηριοτήτων 1 2 3 4 εξασφάλιση ασφάλειας εύκολη πρόσβαση φυσική ομορφιά επίπεδο συμμετεχόντων
Ημέρες πραγματοποίησης εκδηλώσεων Κάθε Σαβ/κο Αργίες Σπάνια τις καθημερινές
Αξιολόγηση καταλληλότητας χώρου Τρόπος προσέγγισης και ποιότητα δρόμων. Απόσταση της διαδρομής. Είδος ανέσεων που προσφέρονται. Βαθμός άνεσης και ασφάλειας επισκεπτών. Φυσική ομορφιά-βλάστηση και τοπίο. Αριθμός δραστηριοτήτων που μπορούν να πραγματοποιηθούν.
Επιδιώξεις κατά τη λειτουργία του σχεδιασμού Στόχος στη λειτουργία του «σχεδιασμού» είναι η «κατασκευή» του προγράμματος. Το «πρόγραμμα» είναι αποτέλεσμα λεπτομερούς έρευνας, εύρεσης πληροφορίας, επεξεργασίας αυτής και μετατροπής της σε στοιχεία που να καλύπτουν τις επιθυμίες και τις προσδοκίες συγκεκριμένων ομάδων υποψήφιων συμμετεχόντων. Κάθε έτοιμο πρόγραμμα απαιτεί στη συνέχεια αυστηρή εφαρμογή του περιεχομένου του και από αυτούς που το υλοποιούν αλλά και από αυτούς που συμμετέχουν.
Τα στάδια του σχεδιασμού Τα στάδια στη λειτουργία του σχεδιασμού ενός προγράμματος είναι τέσσερα: Εφαρμογή της φιλοσοφίας και των αντικειμενικών στόχων. Προσδιορισμός του χαρακτήρα του προγράμματος. Συγκέντρωση όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία για τους συμμετέχοντες. Κατασκευή «προσχεδίου» της δράσης.
Εφαρμογή της φιλοσοφίας και των αντικειμενικών στόχων Κάθε οργανισμός παροχής προγραμμάτων και υπηρεσιών διαφοροποιείται από τον ανταγωνισμό, λόγω της φιλοσοφίας του, η οποία στη συνέχεια εκφράζεται από επί μέρους αντικειμενικούς στόχους. Οι στόχοι αυτοί πρέπει να είναι μετρήσιμοι, σαφείς, επιτεύξιμοι, ρεαλιστικοί και ενταγμένοι σ ένα χρονοδιάγραμμα.
Προσδιορισμός του χαρακτήρα του προγράμματος Ο χαρακτήρας των προγραμμάτων υπαίθριας αναψυχής μπορεί να είναι: Εκπαιδευτικός Περιπέτειας Αναψυχής Άσκησης/Άθλησης Διασκέδασης Επικοινωνίας Παιχνιδιού Μεικτού περιεχομένου (τα περισσότερα)
Συγκέντρωση όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία για τους συμμετέχοντες. Συγκέντρωση στοιχείων αναφορικά με το προφίλ και τα ιδιαίτερα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων (φύλο, ηλικία, εθνικότητα, κουλτούρα κ.α.). Πιθανός αριθμός συμμετεχόντων. Σχέση που έχουν οι συμμετέχοντες μεταξύ τους. Καθορισμός της σχέσης των συμμετεχόντων με τους συνοδούς της δράσης. Αρχική επιλογή του προορισμού υλοποίησης της εκδήλωσης. Καθορισμός πιθανής ημερομηνίας και χρονικής διάρκειας της δράσης (ημέρες, χρόνος).
Συγκέντρωση όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία για τους συμμετέχοντες. Καθορισμός περιεχομένου του προγράμματος, σε σχέση με τους στόχους και το χαρακτήρα της δράσης. Επιλογή των υπαίθριων δραστηριοτήτων που θα διεξαχθούν κατά την εκδήλωση. Έρευνα για τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα της εκδήλωσης. Άλλες παροχές (ύπνος, εστίαση). Ασφάλεια στη διάρκεια της εκδήλωσης. Ασφάλιση σε ασφαλιστική εταιρία.
Κατασκευή «προσχεδίου» της δράσης. Το «προσχέδιο» αποτελεί την τελική πρόταση του φορέα υλοποίησης προς τον εκπρόσωπο των πελατών. Περιλαμβάνει: Το πρόγραμμα των υπαίθριων δράσεων. Τις προϋποθέσεις συμμετοχής. Την περιγραφή και τα στοιχεία για την τοποθεσία υλοποίησης. Τον αριθμό των συνοδών. Τον απαραίτητα ατομικό εξοπλισμό. Τον ομαδικό εξοπλισμό και τα εφόδια που παρέχει η εταιρία υλοποίησης.
Κατασκευή «προσχεδίου» της δράσης. Περιλαμβάνει: Όλες τις απαραίτητες μετακινήσεις των ομάδων. Τη συμμετοχή στις δράσεις ανά μέρα και ώρα στο σύνολο της εκδήλωσης. Το συνολικό κόστος του προγράμματος. Τον τρόπος πληρωμής. Παρουσίαση εναλλακτικών λύσεων σε περίπτωση έκτακτων αναγκών π.χ. καιρικές συνθήκες.
Υπάρχουν πολλά εμπόδια στη σημερινή κοινωνία που επηρεάζουν τη συμμετοχή σε δραστηριότητες υπαιθρίων δραστηριοτήτων. Η διεθνής αλλά και η ελληνική βιβλιογραφία έχει ασχοληθεί αρκετά με τους ανασταλτικούς παράγοντες. Στη Ελλάδα, ο Αλεξανδρής (Alexandris, 2009; Αλεξανδρής, 2011) και οι συνεργάτες του έχουν δημοσιεύσει εργασίες που επικεντρώνονται στο θέμα των ανασταλτικών παραγόντων, δηλαδή των λόγων εκείνων που εμποδίζουν κάποιον να συμμετάσχει σε μία δραστηριότητα (υπαίθριας) δραστηριότητας.
Ανασταλτικοί παράγοντες σε δραστηριότητες υπαιθρίων δραστηριοτήτων Έλλειψη χρόνου. Η έλλειψη χρόνου είναι ίσως ο σημαντικότερος παράγοντας παγκοσμίως που φαίνεται ότι αποτρέπει άτομα και οικογένειες να συμμετάσχουν σε υπαίθριες δραστηριότητες. Οικονομικό πρόβλημα. Σε εποχές οικονομικής κρίσης, και όχι μόνο, τα θέματα οικονομικής διαχείρισης της αναψυχής προβληματίζουν τον οικογενειακό προϋπολογισμό.
Ανασταλτικοί παράγοντες σε δραστηριότητες υπαιθρίων δραστηριοτήτων Ψυχολογικοί παράγοντες. Πολλές φορές αποτρεπτικός παράγοντας συμμετοχής είναι το πώς βλέπει κάποιος ή κάποια τον εαυτό του/της. Χαμηλή αυτοεκτίμηση, φόβος για το άγνωστο, παχυσαρκία, παλιοί τραυματισμοί ή φόβος για πιθανό τραυματισμό, είναι σοβαροί λόγοι για τη μη συμμετοχή σε υπαίθριες δραστηριότητες (Theodorakis, Tsiggilis & Alexandris, 2009). Πρόβλημα προσβασιμότητας. Πολλοί εξαιρετικοί προορισμοί είναι δυσπρόσιτοι. Είτε λόγω γεωγραφίας, είτε λόγω έλλειψη υποδομών, είτε γιατί κάποιοι προορισμοί προστατεύονται από ειδικό καθεστώς που απαγορεύει τη βελτίωση των οδικών δικτύων.
Ανασταλτικοί παράγοντες σε δραστηριότητες υπαιθρίων δραστηριοτήτων Απουσία ή κακές εγκαταστάσεις. Οι εγκαταστάσεις των εταιρειών υπαιθρίων δραστηριοτήτων, αλλά και οι δημοτικές εγκαταστάσεις είναι συχνά χαμηλού επιπέδου. Πολλές φορές η έλλειψη ακόμη και τουαλέτας είναι λόγος μη συμμετοχής σε υπαίθριες δραστηριότητες. Έλλειψη ενδιαφέροντος. Πολλές φορές, μια αρνητική εμπειρία του ιδίου ή κάποιου γνωστού/κοντινού προσώπου, η έλλειψη ενδιαφέροντος ή η φοβία μπορεί να αναστείλει τη διάθεση κάποιου/κάποιας να συμμετάσχει σε δραστηριότητες υπαίθριας αθλητικής αναψυχής (Pelletier, 1995).
Ανασταλτικοί παράγοντες σε δραστηριότητες υπαιθρίων δραστηριοτήτων Η έλλειψη παρέας. Έρευνες αποδεικνύουν ότι η απουσία συντροφιάς αποτελεί έναν από τους πλέον σημαντικούς λόγους για τον οποίο κάποιος αναβάλει ή αναστέλλει ολοκληρωτικά την απόφασή του να συμμετάσχει σε μία (υπαίθρια) δραστηριότητα αθλητικής αναψυχής. Αυτός είναι ο λόγος που πολλές εταιρείες υπαιθρίων δραστηριοτήτων αλλά και ορειβατικοί σύλλογοι προσπαθούν να προσελκύσουν γυμναστήρια, σχολεία, εταιρείες, για να συμμετάσχουν σε δραστηριότητες γνωριμίας, αρχικώς σαν ομάδες και, στην πορεία πιθανά, ως μεμονωμένα μέλη.
Πεζοπορία
Πεζοπορία Η πεζοπορία ως ανθρώπινη κινητική δραστηριότητα αναψυχής αναφέρεται στην κάλυψη με έντονο περπάτημα μιας σχετικά μεγάλης απόστασης σε ελεύθερο ανοιχτό χώρο.
Ορεινή Πεζοπορία Ορεινή πεζοπορία (Hiking) ορίζουμε το περπάτημα που γίνεται κυρίως για λόγους άσκησης και ευχαρίστησης, καλύπτοντας μια απόσταση μέσα σε ορεινό περιβάλλον που διαρκεί από λίγες ώρες έως τη διάρκεια μιας ημέρας.
Η απλή πεζοπορία μπορεί να γίνει οπουδήποτε και από οποιονδήποτε. Οφέλη από την πεζοπορία Ενδείκνυται για αποκατάσταση των καρδιοαναπνευστικών δυσλειτουργιών, ενώ δεν αποκλείει άτομα που αντιμετωπίζουν χρόνια προβλήματα υγείας. Είναι ευεργετική σωματικά, ψυχικά και πνευματικά.
Οφέλη από την ορεινή πεζοπορία Η ορεινή πεζοπορία είναι θεμελιώδης υπαίθρια δραστηριότητα που δίνει την ευκαιρία στο συμμετέχοντα να έρθει σε επαφή με το φυσικό περιβάλλον και τη δυνατότητα να αποκτήσει προοδευτικά όλες τις απαραίτητες γνώσεις ώστε να συνεχίσει με ασφάλεια τη συμμετοχή του και σε άλλες δυσκολότερες υπαίθριες δράσεις.
Επίπεδα δυσκολίας διαδρομών ορεινής πεζοπορίας Το επίπεδο δυσκολίας των διαδρομών στη δραστηριότητα της ορεινής πεζοπορίας εξαρτάται κυρίως από το συνδυασμό της χιλιομετρικής απόστασης της διαδρομής και της συνολικής υψομετρικής διαφοράς μεταξύ του σημείου έναρξης και τερματισμού. Εξαρτάται άμεσα από το εκάστοτε επίπεδο ικανότητας και φυσικής κατάστασης των συμμετεχόντων και τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν κατά τη διάρκεια της δράσης.
1 ο επίπεδο- Εύκολη Διαδρομή 2 ο επίπεδο- Μεσαίας Δυσκολίας Διαδρομή 3 ο επίπεδο- Δύσκολη Διαδρομή Επίπεδα δυσκολίας διαδρομών ορεινής πεζοπορίας Υπάρχουν τρία επίπεδα στην Ορεινή πεζοπορία:
1 ο επίπεδο- Εύκολη Διαδρομή Προϋποθέσεις: Το συνολικό μήκος της απόστασης να είναι μεταξύ 5 έως 10 χιλιομέτρων. Η υψομετρική διαφορά νε είναι έως 400 μέτρα. Η χρονική διάρκεια της διαδρομής 2 έως 5 ώρες. Να υπάρχει ευδιάκριτο μονοπάτι με διαρκή σήμανση. Η μορφολογία του εδάφους να μην παρουσιάζει δυσκολίες. Να υπάρχουν προκατασκευασμένα σημεία ανάπαυσης με πρόσβαση σε πόσιμο νερό. Να υπάρχει υπεύθυνος φορέας που να ελέγχει περιοδικά την όλη κατάσταση του μονοπατιού. Επίπεδα δυσκολίας διαδρομών ορεινής πεζοπορίας
2 ο επίπεδο- Μεσαίας Δυσκολίας Διαδρομή Προϋποθέσεις: Το συνολικό μήκος της απόστασης να είναι μεταξύ 10 έως 20 χιλιομέτρων. Η υψομετρική διαφορά να είναι 600 έως 1.000 μέτρα. Η χρονική διάρκεια της διαδρομής να είναι 4 έως 8 ώρες. Η διαδρομή να βρίσκεται σε μονοπάτι σήμανση. Η μορφολογία του εδάφους να μην απαιτεί αναρριχητικές τεχνικές/εξοπλισμό η περάσματα από απότομες κλίσεις ή κόψεις. Να υπάρχουν καθορισμένα σημεία για δυνατότητα επικοινωνίας με άλλους. Να υπάρχει χάρτης με χαρτογράφηση του μονοπατιού. Να υπάρχει υπεύθυνος φορέας που να ελέγχει περιοδικά την όλη κατάσταση του μονοπατιού. Επίπεδα δυσκολίας διαδρομών ορεινής πεζοπορίας
3 ο επίπεδο- Δύσκολη Διαδρομή Προϋποθέσεις: Άτομα με υψηλή εμπειρία ή μέλη συλλόγων με κατάλληλο εξοπλισμό. Μεγάλη συνολική απόσταση 20 έως 40 χιλιόμετρα, με κομμάτια διαδρομής διαφορετικού βαθμού δυσκολίας. Η διαδρομή περιλαμβάνει βατά δασοσκέπαστα μονοπάτια, επίπονες διαδρομές με μεγάλη υψομετρική διαφορά, διάσχιση κόψεων, δύσκολες καταβάσεις, ανάβαση σε λούκια, κατάκτηση κορυφής. Η διαδρομή αγγίζει τα όρια της «πρόκλησης» ή της «περιπέτειας». Απαραίτητη προϋπόθεση τουλάχιστον ένας οδηγός βουνού. Μέγιστη χρονική διάρκεια το εύρος μιας μέρας. Επίπεδα δυσκολίας διαδρομών ορεινής πεζοπορίας
Σχεδιασμός της δραστηριότητας Ο οργανωτής για την επιλογή της κατάλληλης διαδρομής ορεινής πεζοπορίας πρέπει να λάβει υπ όψιν του τα προσόντα, τις ικανότητες και την πρότερη εμπειρία των συμμετεχόντων, ώστε η όλη δράση να παραμένει σε εφικτά για την πραγμάτωση επίπεδα και σε ασφαλή πλαίσια. Επίσης ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της διαδρομής αλλά και τους στόχους των συμμετεχόντων θα πρέπει να εντοπιστούν και τα συγκεκριμένα σημεία.
Σχεδιασμός της δραστηριότητας Οι στόχοι των συμμετεχόντων σε μία ορεινή πεζοπορία μπορεί να είναι: Η απόλαυση της πεζοπορίας. Η άσκηση. Η γνώση του περπατήματος με σταθερό ρυθμό. Η γνώση της σωστής τεχνικής βαδίσματος. Η κίνηση τους ως ομάδα στο μονοπάτι. Η ευαισθητοποίηση σχετικά με το φυσικό περιβάλλον. Η επιλογή του κατάλληλου εξοπλισμού και ρουχισμού ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες. Η εφαρμογή βασικών κανόνων επιβίωσης. Η κατάκτηση της κορυφής. Η επιτυχία της κάλυψης της διαδρομής κ.α.
Σχεδιασμός της δραστηριότητας Βασικοί κανόνες για τη σωστή οργάνωση μιας ορεινής πεζοπορίας: Να υπάρχει ο «πρώτος» συνοδός που οδηγεί τη δράση και που απαγορεύεται να τον προσπεράσουν οι άλλοι. Να υπάρχει ο «τελευταίος» συνοδός (σκούπα) που πίσω από αυτόν δεν θα ακολουθεί κανείς άλλος. Οι συμμετέχοντες να περπατούν ο ένας πίσω από τον άλλο σε απόσταση όχι μικρότερη 2 μέτρων και όχι σε ζευγάρια. Να υπάρχει συνεχής επικοινωνία μεταξύ πρώτου και τελευταίου συνοδού. Για κάθε 10 έως12 άτομα να προβλέπεται ένας συνοδός. Για κάθε μία ώρα πεζοπορίας περίπου στάση ξεκούρασης διάρκειας 5 έως 10 λεπτών.
Καθοδήγηση της δραστηριότητας της ορεινής πεζοπορίας Οδηγίες στην ομάδα ΠΡΙΝ από την έναρξη της δράσης Ο αρχηγός: Να κάνει περιγραφή της διαδρομής στους συμμετέχοντες και να ανακοινώνει στοιχεία για τις προγραμματισμένες στάσεις. Να γνωρίσει στους συμμετέχοντες τους συνοδούς. Να εξηγήσει τον επιθυμητό τρόπο συμπεριφοράς από τους συμμετέχοντες προς τους συνοδούς και το αντίθετο. Να εστιάσει την προσοχή όλων των συμμετεχόντων στο φυσικό περιβάλλον και να αναφέρει τους κανόνες συμπεριφοράς έναντι του περιβάλλοντα χώρου. Να αριθμήσει τα μέλη της ομάδας. Να κάνει έλεγχο στα σακίδια για να γνωρίζει τον ατομικό εξοπλισμό κάθε συμμετέχοντα. Να αναφερθεί σε πιθανές καταστάσεις που θα μπορούσαν να συμβούν στη διάρκεια της πορείας και τους αντίστοιχους τρόπους αντιμετώπισης.
Απαραίτητος εξοπλισμός ορεινής πεζοπορίας Ατομικός εξοπλισμός Παπούτσια Το είδος του παπουτσιού εξαρτάται κυρίως από την εποχή του έτους και τις υπάρχουσες καιρικές συνθήκες. Κάλτσες Οι κάλτσες πρέπει να είναι απορροφητικές για να διατηρούν το πόδι στεγνό και δροσερό. Ρουχισμός Τα ρούχα δεν πρέπει να είναι πολύ εφαρμοστά για να επιτρέπουν ελευθερία κινήσεων. Ιδανικά υλικά είναι τα σύγχρονα τεχνητής μορφής υφάσματα διότι λειτουργούν ως μονωτικό αποβάλλοντας τον ιδρώτα προς τα έξω, διατηρούν το σώμα ζεστό και στεγνώνουν γρήγορα.
Απαραίτητος εξοπλισμός ορεινής πεζοπορίας Ατομικός εξοπλισμός Σακίδιο πλάτης Σκουφί, γάντια, καπέλο, γυαλιά ηλίου (ανάλογα με την εποχή) Ρολόι Σφυρίχτρα Πυξίδα Πολυσουγιάς Τροφή-Νερό
Απαραίτητος εξοπλισμός ορεινής πεζοπορίας Ομαδικός εξοπλισμός Ασύρματος Σύστημα ενδοεπικοινωνίας συνοδών Ενισχυμένο φαρμακείο
Όλυμπος φαράγγι της Σαμαριάς Ταΰγετος Ορεινές διαδρομές για πεζοπορία Μετέωρα Υμηττός Παρνασσός Ζαγοροχώρια
Βιβλιογραφία Alexandris, K., Kouthouris, C., Funk, D. & Giovani, C. (2009). Segmenting Winter Sport Tourists by Motivation: The Case of Recreational Skiers. Journal of Hospitality Marketing & Management, 18(5), 480-499. Pelletier, L.G., Fortier, M.S., Vallerand, R.J., Tuson, K.M., & Blais, M.R. (1995). Toward a new measure of intrinsic motivation, extrinsic motivation, and amotivation in sports: The Sport Motivation Scale (SMS). Journal of Sport & Exercise Psychology, 17: 35-53. Theodorakis, N.D., Tsigilis, N. & Alexandris, K. (2009). The mediating role of place attachment on the relationship between service quality and loyalty in the context of skiing. International Journal of Sport Management & Marketing, 6(3): 277-291. Αλεξανδρής Κ. (2011). Αρχές Μάνατζμεντ και Μάρκετινγκ Οργανισμών & Επιχειρήσεων Αθλητισμού & Αναψυχής. 2η Έκδοση. Εκδόσεις Χριστοδουλίδη, Θεσσαλονίκη. Αλεξανδρής, Κ. (2011). Μάνατζμεντ και Μάρκετινγκ, Οργανισμών και Επιχειρήσεων Αθλητισμού και Αναψυχής. Εκδόσεις Χριστοδουλίδη. Θεσσαλονίκη. Θεοδωράκης Ν. (2014). Υπαίθριες Δραστηριότητες Αναψυχής. Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα. Θεσσαλονίκη. Κουθούρης, Χ. (2009). Υπαίθριες Δραστηριότητες Αναψυχής, Ακραία Αθλήματα. Εκδόσεις Χριστοδουλίδη. Θεσσαλονίκη.