Νεοελληνικού Διαφωτισμού

2

O Θούριος του Ρήγα είναι ο πιο διαδεδομένος προεπαναστατικός πατριωτικός ύμνος και τραγουδήθηκε σε συγκεντρώσεις, με σκοπό να ξεσηκώσει τους Έλληνες. Είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Γράφτηκε το 1797 και αποτελούσε το τρίτο μέρος του επαναστατικού πολιτικού φυλλαδίου «Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας». Όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει ο Λέανδρος Βρανούσης, «Ο Θούριος δεν ήταν ένα απλό πατριωτικό τραγούδι, αλλ' ανοικτή προκήρυξη, προσκλητήριο δυνάμεων και πρόγραμμα ενεργείας, σύνθημα επαναστατικού συναγερμού για όλη την τουρκοκρατούμενη Βαλκανική και Εγγύς Ανατολή». Η σημασία του έγκειται στο ότι ο Ρήγας καλεί σε επανάσταση όχι μόνο τους Έλληνες κατοίκους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και τους υπόλοιπους λαούς της Βαλκανικής Χερσονήσου που βρίσκονταν κάτω από τον τουρκικό ζυγό και υπεφέραν από τις εχθρικές του διαθέσεις. 3

Ο Ρήγας Φεραίος γεννήθηκε σ ένα χωριό της Θεσσαλίας, το Βελεστίνο, ίσως στα 1757, από εύπορη οικογένεια. Το όνομα του πατέρα του ήταν Κυρίτζης και της μητέρας του Μαρία και είχε έναν αδελφό με το όνομα Κώστας. Η σταδιοδρομία του, ύστερα από τα πρώτα παιδικά του χρόνια, είναι η τυπική σταδιοδρομία, την οποία ακολουθούσαν τα ελληνόπουλα όσα είχαν φιλομάθεια, φιλοδοξία και λαχτάρα της για ζωή. Σπουδάζει τα πρώτα γράμματα σε ένα γειτονικό χωριό, τη Ζαγορά, που είχε τότε αρκετά καλό σχολείο, περνάει ύστερα στην Πόλη, και κατορθώνει να μπει στο φαναριώτικο περιβάλλον. Έτσι φθάνει στις παρίστριες ηγεμονίες, γύρω στα 1786, όπου συμπληρώνει τη μόρφωσή του και συνδυάζει μικρές διοικητικές και άλλες θέσεις κοντά στους ηγεμόνες, με εμπορικές επιχειρήσεις. Η δεκαετία του 1780 είναι αποφασιστικής σημασίας για τη διαμόρφωση του ιδεολογικού προσανατολισμού του Ρήγα. Οι ιδέες του ωρίμασαν υπό την επίδραση του γαλλικού φιλοσοφικού εγκυκλοπαιδισμού, ο οποίος δέσποζε στην όψιμη φαναριώτικη παιδεία των παρίστριων ηγεμονιών. Επίσης ο Ρήγας βρέθηκε στο Βουκουρέστι στην πνευματική τροχιά της φαναριώτικης λογιοσύνης που περιέβαλλε τον μεγάλο κλουτζιάρη Δημήτριο Καταρτζή, την πιο επιβλητική πνευματική φυσιογνωμία της εποχής, γνήσιο φορέα του εγκυκλοπαιδισμού. Γραμματόσημο με τη μορφή του Ρήγα Ο ανδριάντας του Ρήγα στην είσοδο του Πανεπιστημίου [πηγή: hellenica.de] 4 Αθηνών (Ι. Κόσσος, 1871) [πηγή: Βικιπαίδεια]

Στο πνευματικό αυτό περιβάλλον ο Ρήγας φαίνεται ότι συνδέθηκε ιδιαίτερα με τον ριζοσπαστικότερο εκπρόσωπο του Διαφωτισμού στη Βλαχία, τον Ιώσηπο Μοισιόδακα. Γνωρίστηκε επίσης και συνδέθηκε φιλικά με τους πιο αξιόλογους Έλληνες λογίους στον κύκλο του Καταρτζή, που απάρτιζαν τη γενεά της ωριμότητας του ελληνικού Διαφωτισμού. Ο Ρήγας ανέπτυξε επίσης δεσμούς με φιλελεύθερους Γάλλους διανοουμένους και διπλωμάτες. Όλα αυτά τον ώθησαν να πιστέψει βαθιά στην ανάγκη της επαφής των Ελλήνων με τις νέες ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, που σάρωναν εκείνη την εποχή την Ευρώπη. Έτσι κατέστρωσε το διαφωτιστικό του πρόγραμμα, το οποίο προσπάθησε να θέσει σε εφαρμογή μέσω των εκδοτικών του δραστηριοτήτων. Κατά τη διάρκεια δύο τουλάχιστον επισκέψεών του στη Βιέννη, στη δεκαετία του 1790, συγκρότησε ένα εντυπωσιακό corpus έργων, που έθεταν τον Διαφωτισμό σε πράξη. Οι στενοί συνεργάτες του και τυπογράφοι αδελφοί Πούλιου υλοποίησαν τις εκδοτικές του δραστηριότητες, αφού τύπωσαν τα έργα του: τον Θούριο, την Χάρτα, το Σχολείον των ντελικάτων Εραστών, το Φυσικής απάνθισμα, το Ηθικός Τρίπους, Το Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας, Τα Δίκαια του ανθρώπου, καθώς και το Νέος Ανάχαρσις. Από τη Βιέννη, τραβώντας για την Ελλάδα, κατεβαίνει στο Τριέστι, όπου μια κατάδοση τον παραδίδει στα χέρια της αυστριακής αστυνομίας. Η Αυστρία, πρόθυμη τότε να εξυπηρετήσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τον εκδίδει, και οι Τούρκοι τον εκτελούν τον Ιούνιο του 1798.. 5

Ο Θούριος είναι ένα έμμετρο κείμενο με πολλά στοιχεία αφηγηματικότητας, μέσω του οποίου ο Ρήγας αποβλέπει να μεταφέρει και να καταστήσει κατανοητές τις αφηρημένες ιδέες των «Δικαίων του Ανθρώπου» και της «Νομοθετικής Πράξεως». Αποτελείται από 126 δεκατρισύλλαβους στίχους (βλέπε παράρτημα) και ήταν μια «επαναστατική προκήρυξη και κατήχηση, γραμμένη σε στίχους, για να μπορούν να την αποστηθίζουν εύκολα κι οι πιο αμόρφωτοι κι αγράμματοι». Είναι ιδιαιτέρα σημαντικό το γεγονός ότι ο Ρήγας Φεραίος επέλεξε να γράψει το επαναστατικό του μανιφέστο στη λαϊκή γλώσσα, για να μπορέσουν να το διαβάσουν και να το αποστηθίσουν και τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα που εν πολλοίς αποτέλεσαν τη βάση του ελληνικού επαναστατικού αγώνα. Το πομπώδες, απλό και άκρως ορμητικό ύφος του κειμένου διεγείρει την επαναστατικότητα ακόμη και των απλών αναγνωστών που το διαβάζουν σήμερα και βλέπουν τα γεγονότα από απόσταση χρόνου. Στους σαράντα πρώτους στίχους του εξαίρεται η ιδέα της ελεύθερης ζωής και αντηχεί το προσκλητήριο της επανάστασης σε όλους τους βαλκανικούς λαούς και ιδιαίτερα στους Έλληνες, οι οποίοι δεσμεύονται με ιερό όρκο ότι θα αγωνιστούν, για να ελευθερώσουν το σκλαβωμένο γένος τους. Το φλογερό όραμα του Ρήγα μάς δείχνει τον δρόμο που θα πρέπει να επιλέξουμε όταν η ελευθερία και η βούλησή μας υποχωρούν κάτω από τον κατακτητή. 6

Οι στίχοι του ποιήματος καταδεικνύουν με σκληρές αλλά απόλυτα ρεαλιστικές εικόνες την κατάντια των ραγιάδων, που δεν ορίζουν πατρίδα, οικογένεια, προσωπική ζωή, καθώς έχουν μεταβληθεί σε έρμαια των διαθέσεων και της βούλησης του σουλτάνου που δεν ικανοποιείται με τίποτα και συνεχώς απαιτεί αιματηρότερες θυσίες από αυτούς. Το συγκλονιστικό που απηχεί την πραγματικότητα της εποχής, όπως δηλώνει κι ο ποιητής, είναι ότι κάτω απ αυτές τις συνθήκες διαβίωσης, καλύτερος είναι ο θάνατος: "Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή." Οι υπόδουλοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αν θέλουν να αλλάξουν τη θλιβερή πραγματικότητά τους δεν έχουν τίποτα άλλο να κάνουν, παρά να επαναστατήσουν οραματιζόμενοι την απόκτηση της πολυπόθητης ελευθερίας. Ο "Θούριος" αποτέλεσε πατριωτικό ύμνο που ξεσήκωσε τους Έλληνες, ενώνοντάς τους σε ένα κοινό σκοπό, εμψυχώνοντάς τους να μη δειλιάσουν ούτε λεπτό να διεκδικήσουν την αυτονομία και την αυτοδιάθεσή τους. Πράγματι, όσοι "ραγιάδες" έκτοτε άκουγαν τον Θούριο του Ρήγα ένιωθαν ν' αλλάζει για αγώνα και θυσία η ψυχή τους. Ο Κολοκοτρώνης, ο Γέρος του Μοριά, χαρακτηριστικά ομολογεί: «Εφύλαξα πίστιν εις την παραγγελίαν του Ρήγα, και ο Θεός με αξίωσεν και εκρέμασα φούντα εις το Γένος μου, ως στρατιώτης του. Χρυσή φούντα δεν εστόλισε ποτέ το σπαθί μου, όταν έπαιρνα δούλευσιν εις ξένα κράτη». Ακολουθώντας ο Κολοκοτρώνης κατά γράμμα τη διακήρυξη του Ρήγα, «Κάλλιο για την πατρίδα κανένας να χαθή ή να κρεμάση φούντα για ξένον στο σπαθί», Θούριος, στίχ. 57-58. Ακόμη, οι επαναστάτες του Αλέξανδρου Υψηλάντη (1792-1828) τραγουδώντας τον Θούριο ξεκίνησαν την επανάστασή τους το 1821. Και οι Σουλιώτες του Μπότσαρη με τους ήχους των ασμάτων του Ρήγα στις μάχες εφορμούσαν. Παρόμοια, ο Ανθιμος Γαζής στη διακήρυξή του προς τον λαό της Θετταλομαγνησίας το 1821, παραθέτει στίχους από τον Θούριο, τονίζοντας επίπλέον πως θα πρέπει σύμφωνα με τις «Διδαχές» του Ρήγα, δηλ. το Σύνταγμά του, να συγκροτηθεί το κράτος 7 μετά την Επανάσταση

Είδος : πατριωτικό, επαναστατικό άσμα Θέμα : Η προτροπή του ποιητή προς τους σκλαβωμένους Έλληνες για επανάσταση κατά των Τούρκων (Οθωμανών). Γλώσσα : Δημοτική ( φαναριώτικη ) με ιδιωματισμούς ( πχ ψένουν ), τουρκικές λέξεις και λόγιες (πχ. να ζούμεν). Ύφος : απλό, ζωντανό, γιατί παρουσιάζει το φλογερό κήρυγμα του Ρήγα. Στίχος : ιαμβικός, οξύτονος 13 σύλλαβος ( κάθε στίχος αποτελείται από έναν 7σύλλαβο και από έναν 6σύλλαβο ), με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία. Συναισθήματα : Πατριωτικός ενθουσιασμός Αγάπη για ελευθερία Δομή : 1 η ενότητα: στ. 1-8: Προοίμιο- δυσκολίες των κλεφτών από τη σκλαβιά (τα δεινά της σκλαβιάς). 2 η ενότητα: στ. 9-20: Αποτελέσματα δουλείας. 3 η ενότητα: στ. 21-30: Προτροπή σε απελευθερωτικό αγώνα. 4 η ενότητα: στ. 31-40: Όρκος για κοινό αγώνα και συνέπειες παράβασης του όρκου. 8

Ανάλυση 1 ης ενότητας Στ. 1 «ως πότε παλικάρια»: ξέσπασμα απελπισίας, αγανάκτησης, οργής του ποιητή για τις άθλιες συνθήκες των σκλαβωμένων Ελλήνων. Παρουσίαση δυσκολιών των κλεφτών ( στ. 1-8 ) : 1) ζουν σε στενότητα ( στα στενά ) = ανασφάλεια ( μεταφορικά ) 2) σα λιοντάρια ( παρομοίωση ) = μοναχικά, σε μέρη δύσβατα, σε ορεινές περιοχές 3) σε σπηλιές και όχι σε σπίτια, όπως οι άλλοι άνθρωποι 4) στερούνται την κοινωνική ζωή, βλέποντας «κλαδιά» ( δάση ) αντί για ανθρώπους 5) ζουν μακριά από τους δικούς τους 6) σε μια σκλαβωμένη Πατρίδα Χρησιμοποιεί α πληθυντικό πρόσωπο, απευθυνόμενος στους κλέφτες, αλλά τοποθετώντας και τον εαυτό του μέσα σε αυτούς ( πιθανόν και από προσωπική εμπειρία ) Οι ερωτήσεις είναι ρητορικές και με αυτές καλεί όλους τους Έλληνες ( Ρωμιούς ) να επαναστατήσουν για την ελευθερία τους Γνωμικό: διατυπώνει την προτίμηση για μια ώρα ελεύθερης ζωής παρά για μακροχρόνια δουλεία που ισοδυναμεί με φυλακή ( έμμεση προτροπή για αγώνα και επανάσταση ). Έμμεσα καταγράφει τις εμπειρίες των Ελλήνων ( φυλακίσεις, καταπίεση ) στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Σχήματα λόγου : Παρομοίωση: στ. 2 «σα λιοντάρια» Ασύνδετο: στ. 1-2, 3-4. Μεταφορά: «πικρή σκλαβιά», «χάνουμε αδέρφια», «παρά σκλαβιά και φυλακή». Αντίθεση: «ελεύθερη ζωή- σκλαβιά». 9

Ανάλυση 2 ης ενότητας Χρησιμοποιεί β ενικό πρόσωπο γιατί απευθύνεται σε όλους τους σκλαβωμένους (αμεσότητα) Στ. 9: ρητορική ερώτηση ( η ζωή χωρίς ελευθερία δεν έχει αξία ) Στ. 10: καλεί κάθε σκλαβωμένο Ρωμιό να σκεφτεί τα αποτελέσματα, τις συνέπειες της δουλείας: Α) απώλεια ζωής ή ισόβια βάσανα ( ψένουν στη φωτιά ) Β) απόλυτη υποταγή στον τύραννο ( Σουλτάνο ) και εκμετάλλευση από αυτόν ( στ.12-14 ) Γ) Ο τύραννος κοιτά το συμφέρον του και την εξουσία του και θανατώνει/τιμωρεί όλους ανεξάρτητα από αξιώματα, τίτλους, εθνικότητες, φυλές, κοινωνικές τάξεις ( παραδείγματα επωνύμων Φαναριωτών που θανατώθηκαν ) Δ) Καμία πρόοδος δε σημειώνεται ( στασιμότητα, στ. 20 ) Υπάρχει ιεραρχική κλιμάκωση των δεινών της δουλείας που ξεκινά από την καταπίεση ( στ 11-16 ) και φτάνει μέχρι τη θανάτωση ( στ. 17-20 ) δραματική ατμόσφαιρα: άρα απευθύνεται όχι μόνο στους Έλληνες - Ρωμιούς και στους άλλους λαούς των Βαλκανίων αλλά και στους καταπιεσμένους Τούρκους. Σχήματα λόγου : Μεταφορά: ( ψένουν φωτιά, το αίμα σου να πιει, καθρέπτης είν να ιδής ). 10

Ανάλυση 3 ης ενότητας Αποτελεί παραινετική στροφή Χρήση β ενικού, α πληθυντικού (ελάτε, ας κάμωμεν, να βάλωμεν, προτρεπτική προστακτική και υποτακτική). Στ.22: Η απόφαση για Αγώνα (επανάσταση) πρέπει να επισφραγιστεί με όρκο στον σταυρό. Στ. 23: Όραμα για ίδρυση ενός κράτος με ικανούς, άξιους ηγέτες που διαπνέονται από πατριωτισμό. Στ. 25: Οι νόμοι ορίζουν το «κράτος δικαίου», απαραίτητη η υπακοή στους νόμους, ενώ η αναρχία θεωρείται δουλεία, αφού δεν υπάρχουν νόμοι για να περιφρουρούν τα δικαιώματα των ανθρώπων (στ. 27). Σχήματα λόγου: Προσωποποίηση: «οι Νόμοι», «η Πατρίδα» Παρομοίωση: (η αναρχία ομοιάζει την σκλαβιά, σαν θηρία ) Μεταφορά: (σκληρή φωτιά) Αντίθεση: αρχηγός- αναρχία 11

Ανάλυση 4 ης ενότητας Προηγείται η αφήγηση: ορκίζεται στον Ουρανό και όχι στον σταυρό, ίσως για να δείξει έναν υπερεθνικό χαρακτήρα της επανάστασης. Σε α πρόσωπο, αρχίζει με την επίκληση του Θεού. Δεσμεύσεις όρκου: α) δε θα γίνει όργανο του κατακτητή, στ. 32. β) δε θα δουλέψει για τα συμφέροντά τους και δε θα παρασυρθεί από τις υποσχέσεις τους στ. 33-34. γ) μόνος σκοπός : ο αφανισμός των εχθρών ( τυράννων ) στ.35-36. δ) πίστη στη πατρίδα στ. 37. ε) απόλυτη υπακοή στους άρχοντες ( στρατηγό ) στ.38. στ) τιμωρία στους επίορκους σκληρή τιμωρία από την παράβαση του όρκου. (εικόνα- παρομοίωση: σαν καπνός, μεταφορά: συντρίβω τον ζυγόν και υπερβολή : «ν αστράψει καπνός»). 12

Η λέξη «Θούριος» είναι επίθετο και σημαίνει ορμητικός, μαινόμενος, πολεμικός. Χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τους Αττικούς ποιητές, ιδίως από τον Αισχύλο και τον Αριστοφάνη. Ακόμη και ο Όμηρος χρησιμοποιεί το «θούρος» ως επίθετο για τον Άρη, στην Ιλιάδα. Η ετυμολογία της λέξης ανάγεται στο ρήμα θρώσκω. (Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon: θούριος, θοῦρος) Δημήτριος Καραμπερόπουλος, «Η επαναστατική μορφή του Ρήγα», στο: Επιστημονικό Συμπόσιο, Ρήγας Βελεστινλής - 200 χρόνια από τον θάνατό του. Στην εποχή του Ρήγα δεν ήταν σε χρήση ο όρος «θούριος». Ο Ρήγας το 1796 χρησιμοποίησε τον όρο, δείγμα και αυτό της γνώσις που είχε για τα αρχαία κλασικά κείμενα. Έτσι η λέξη «θούριος» εισάγεται πλέον στο νεοελληνικό λεξιλόγιο και γίνεται συνώνυμη με την επανάσταση. 13

Αν και υπήρξε ένα από τα πιο πολυτραγουδισμένα και πιο διαδεδομένα άσματα του νεότερου Ελληνισμού, η γνώση της μελωδίας του μας είναι άγνωστη. Για να τραγουδηθεί ο Θούριός του, «Ως πότε παλληκάρια», ο Ρήγας δεν έβαλε μουσικά σύμβολα, νότες. Όμως, ως ηγέτης αποτελεσματικός και προνοητικός που ήταν, για να διαδοθεί πλατιά, γράφει να το τραγουδούν στον σκοπό ενός πολύ γνωστού και διαδεδομένου τραγουδιού της εποχής του «Μια προσταγή μεγάλη», τον τίτλο του οποίου είχε τοποθετήσει κάτω από τον τίτλο του Θούριου. Το τραγούδι «Μια προσταγή μεγάλη» ήταν δημοτικό και τραγουδιόταν τέσσερα χρόνια μετά το τέλος της δράσης του Λάμπρου Κατσώνη και υμνούσε τα κατορθώματά του στο Αιγαίο Πέλαγος και στη Ναυμαχία της Άνδρου, που εκείνα τα χρόνια είχε αναθερμάνει τις ελπίδες των σκλαβωμένων για την απόκτηση της ελευθερίας τους με τη βοήθεια της Ρωσίας. Για τον Σίμωνα Καρά και τον Βρανούση, ο Θούριος ήταν προσαρμοσμένος στον ελληνικό χορό Συρτό. Στον επαναστατικό του παιάνα ο Ρήγας συνδύασε ακόμη το τραγούδι με το χορό. Ο Θούριος χορεύεται στον συρτό χορό της γενέτειράς του. Ταιριασμένα μαζί, χορός και τραγούδι, ωθούν τους σκλαβωμένους στη μέθεξη της επανάστασης. Ο ίδιος άλλωστε, στις συγκεντρώσεις των συντρόφων του στα σπίτια της Βιέννης, συνήθιζε μετά το φαγητό να τραγουδάει τον Θούριο με την φλογέρα του και συνάμα χόρευε. Σημειώνεται χαρακτηριστικά στα ανακριτικά έγγραφα: «Κατά τον Σεπτέμβριον του έτους τούτου (του 1797) ο Ρήγας Βελεστινλής έψαλεν εν τη οικία του Αργέντη, παρισταμένου τούτου και του Έλληνος Θεοχάρη, ύμνον ελευθερίας και δή χορεύων περί την τράπεζαν». Ο Ρήγας γνώριζε πολύ καλά πως επανάσταση ενάντια στην τυραννία του Σουλτάνου δε γίνεται με στιχουργήματα. Μόνο με παιάνες, με επαναστατικά ορμητικά τραγούδια επιτυγχάνεται το ξεσήκωμα του λαού. 14

Αρχικά φαίνεται ότι ο Ρήγας και οι συνεργάτες του κυκλοφορούσαν τον Θούριο σε χειρόγραφη μορφή σε όλα τα Βαλκάνια. Αργότερα, τον Οκτώβριο του 1797 τυπώθηκε συμπεριλαμβανόμενος στην Επαναστατική του προκήρυξη. Πιστεύεται ότι γράφτηκε στο Βουκουρέστι και πιθανότατα βελτιώθηκε ή και ολοκληρώθηκε αμέσως μετά την άφιξή του Ρήγα στη Βιέννη. Είχαν εκδοθεί περίπου 3.000 αντίτυπα, αλλά 200 μόνο γλίτωσαν από την κατάσχεση της Αυστριακής Αστυνομίας, επειδή είχαν διανεμηθεί κρυφά ή είχαν σταλεί λαθραία σε πρόσωπα μυημένα στην Ελλάδα ή στην Μολδοβλαχία. Από αυτά, κανένα δεν έχει σωθεί, ενώ το πρωτότυπο μας έχει μείνει άγνωστο. Τα περισσότερα από τα αντίτυπα που κυκλοφόρησαν πρέπει να καταστράφηκαν από τους κατόχους τους μετά την αποκάλυψη της συνομωσίας. Επανέκδοση της πρωτότυπης και λαθρότυπης πρώτης έκδοσης της Βιέννης έχουμε μετά από ένα χρόνο στα 1798 στην Κέρκυρα, από τον Χριστόφορο Περραιβό. Επόμενη έκδοση είναι εκείνη του 1809 της βιβλιοθήκης του Βουκουρεστίου. Αντιγραφέας είναι κάποιος Δημήτριος Αναγνώστης, ο οποίος ζούσε τότε στο Ιάσιο. Βρίθει ορθογραφικών λαθών, οπτικών παρανοήσεων και παραδρομών. Επίσης υπάρχει και η εκδοχή του Θούριου που σώζεται σε ένα χειρόγραφο, στο Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας και είναι γραμμένο από τον Παναγή Κεφαλά στα χρόνια της Επανάστασης, διαφοροποιημένο όχι πολύ σημαντικά από τις παραπάνω εκδόσεις με ίσως σκόπιμες διασκευές ή παραλείψεις (μη μνεία σε Βούλγαρους και Αρβανίτες ή στην αποστροφή προς τον Πασβάνογλου). 15

Είναι συγκινητικός ο τρόπος με τον οποίο διαδίδονταν ο Θούριος. O Ρήγας καλούσε τους φίλους του στο δωμάτιό του, τους έπαιζε το σκοπό σε φλογέρα και τους μάθαινε να τον τραγουδούν ή στη Βιέννη στα καφενεία αποζητούσε τους Έλληνες και τους μοίραζε κρυφά το κείμενο, κι αυτοί, έμποροι οι πιο πολλοί από τη Βιέννη, το Σεμλίνο, το Τριέστι, το διέδιδαν ύστερα στα Εφτάνησα και σ όλη την Ελλάδα. Ο μαρτυρικός θάνατος του ποιητή έδωσε στο Θούριο την καθιέρωση της θυσίας. Έχει βρεθεί σε πέντε παραδοσιακές μουσικές παραλλαγές, δηλωτικό πως πλατιά διαδόθηκε σε διάφορα μέρη του ελληνικού χώρου και οι μελωδίες του προσαρμόζονταν στα μουσικά ιδιώματα της κάθε περιοχής. Ένα χαρακτηριστικό γεγονός διαδραματίσθηκε το 1815 σε χάνι της Ηπείρου. Ένα παλικάρι από το χάνι πλησιάζει τον ταξιδευτή, που είχε καταφθάσει. Βγάζει από τον κόρφο του ένα χειρόγραφο και τον παρακαλεί παράμερα να του το διαβάσει. Κι όσο ο ταξιδιώτης διάβαζε το χειρόγραφο, τόσο η όψη του παλικαριού μεταμορφωνόταν, μεταρσιωνόταν, φούντωνε, βούρκωνε και δάκρυα κυλούσαν από τα μάτια του. Άκουγε τον Θούριο. Κι όταν ρωτήθηκε αν για πρώτη φορά ακούει το «Ως πότε παλληκάρια», απάντησε, ότι κάθε φορά, που άνθρωπος γραμματισμένος περνά από το χάνι, το χειρόγραφο από τον κόρφο του βγάζει για να ακούσει του Θουρίου τις προσταγές. 16

Σύμφωνα με τον Λαρισαίο δάσκαλο του Γένους, Κων. Κούμα «Μικροί και μεγάλοι και αυταί αι γυναίκες έψαλλαν την του Ρήγα ωδήν εις πάν συμπόσιον και εις πάσαν συντροφίαν. Μ όλον ότι κατ' αρχάς εψάλλετο ως εύμορφον τραγούδι, ήρχισεν όμως κατ ολίγον να ενεργή ψυχικώς». Ο Γεώργιος Τερτσέτης, γραμματέας του Κολοκοτρώνη, χαρακτήρισε τον Θούριο ως «το ιερότερον άσμα της φυλής μας». Μάλιστα τόνιζε ότι τα τραγούδια του Ρήγα «Ως σάλπιγγες εις την Ιεριχώ εγκρέμισαν τα τείχη της Τριπολιτσάς, ετίναξαν εις τον αέρα με τους αλλοφύλους τα φρούρια της Μονεμβασιάς, του Ναυπλίου, των Αθηνών και τα τρικάταρτα του εχθρού». Ο λόγιος ιατρός και συγγραφέας Στέφανος Κανέλλος μαζί με τους φίλους του, τραγουδώντας τον Θούριο σε οικογενειακή σύναξη στην Κωνσταντινούπολη, ορκίζονται στο όνομα του εθνεγέρτη Ρήγα για αγώνα κατά των τυράννων: «Στην γνώμη των τυράννων να μήν ελθώ ποτέ Μήτε να τους δουλεύω, μήτε να πλανηθώ Εις τα ταξιματά τους, για να παραδοθώ. Εν όσω ζώ στον κόσμον, ο μόνος μου σκοπός, Για να τους αφανίσω, θε να' ναι σταθερός», Θούριος, στίχ. 32-36. 17

Ο Θούριος έγινε γνωστός στην Ευρώπη με τη δημοσίευση που πραγματοποίησε με εισαγωγή και γαλλική μετάφραση ο Κλοντ Φοριέλ στο έργο του Chants populaires de la Grece moderne (Paris 1825,τομ.2,σελ.20 κ.εξ). Ο Γάλλος φιλέλληνας Φοριέλ, στα χρόνια του Αγώνα, το 1824, κυκλοφόρησε στο Παρίσι το βιβλίο του με τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Σ' αυτά εντάσσει και τον Θούριο, ενώ δεν είναι δημοτικό τραγούδι, διότι δημιουργός του ήταν ο Ρήγας. Τον συμπεριέλαβε στα δημοτικά, λόγω της πλατιάς διάδοσής του, που είχε γίνει κτήμα του λαού. Επίπλέον μνημονεύει και την επίδραση που ο Θούριος ασκούσε στον λαό. Κλοντ Φοριέλ Φυλλάδιο του Θούριου από το 1798, Βιβλιοθήκη Ακαδημίας Αθηνών18

Με τον Θούριο, ο Ρήγας επιδιώκει τη διαπαιδαγώγηση και αφύπνιση των σκλαβωμένων Ελλήνων, με σκοπό τη συνειδητοποίηση της κατάστασής τους και δια της αυτογνωσίας της αναζήτησης των κατάλληλων μέσων, για την ανάκτηση της ελευθερίας τους. Οι πρώτες απόψεις του Ρήγα για διαβαλκανική συνεργασία εντοπίζονται στον Θούριο. Καλεί σε συμμαχική συνεξέγερση όχι μόνο όλους τους Βαλκάνιους υπηκόους του Σουλτάνου αλλά και όλους τους κατοίκους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ανεξάρτητα από θρησκεία και φυλή. Τους καλεί σε επανάσταση για να ζουν ο καθένας στον τόπο του ελεύθερα με αμοιβαίο σεβασμό πίστης και λατρείας: [...]Σ' Aνατολή και Δύσι, και Nότον και Bοριά,/Για την Πατρίδα όλοι, νάχωμεν μια καρδιά./στην πίστιν του καθ' ένας, ελεύθερος να ζη,/ Στην δόξαν του πολέμου, να τρέξωμεν μαζύ./βουλγάροι, κι' Αρβανήτες, Αρμένοι και Ρωμιοί,/Aράπιδες, και άσπροι, με μια κοινή ορμή./για την ελευθερίαν, να ζώσωμεν σπαθί[...] Έτσι τα ανθρώπινα δικαιώματα όπως προβάλλονται στον Θούριο υπερβαίνουν κάθε ατομικό πλαίσιο όπως αυτά προσδιορίζονται στις γαλλικές διακηρύξεις, αλλά αποκτούν κοινωνικότερο και πανανθρώπινο περιεχόμενο. Το μήνυμά του είναι ανεξίθρησκο, όμως η αναφορά στο πού θα κάνουν όρκο: Nα κάμωμεν τον όρκον, επάνω στον Σταυρόν και πιο κάτω Ψηλά στα μπαϊράκια, συκώστε τον Σταυρόν ή Στεργιάς, και του πελάγου, να λάμψη ο Σταυρός σχετίζεται με τη θρησκεία στην οποία πιστεύει η μεγάλη πλειοψηφία που απαρτίζει τους ανθρώπους στους οποίους απευθύνεται. 19

Ο Ρήγας γνωρίζει πως η συντηρητική Ευρώπη δε θα βοηθήσει την επανάσταση, γι' αυτό δεν επικαλείται τη βοήθεια καμίας μεγάλης ευρωπαϊκής δύναμης, ενώ αποκρύπτει την συμπάθειά του προς τη Γαλλία για να μην εμφανισθεί η κίνησή του προσδεμένη σε αυτήν. Όμως επικαλείται την εξωτερική αλληλεγγύη μια μικρής χώρας της Μάλτας: [...]Μ' εμάς κ' εσείς Μαλτέζοι, γεννήτ' ένα κορμί,/kατά της τυραννίας, ριχθήτε με ορμή. Η απήχηση του Θούριου και του Ρήγα επεκτείνεται στα Βαλκάνια και σε όλη την Ευρώπη. Ο Θούριος μεταφράζεται στα γαλλικά, ενώ στα αγγλικά τον αποδίδει ο λόρδος Μπάυρον. Ο Βούλγαρος επαναστάτης Ρακόφσκι γράφει Θούριο για τη Βουλγάρικη επανάσταση και ο μεγάλος Ρώσος ποιητής Πούσκιν υμνεί τον Ρήγα στο ποίημά του «Εμπρός Ελλάδα, Επαναστάτισσα». Στο Βελιγράδι οι Σέρβοι έχουν αναγείρει μνημείο προς τιμή του Ρήγα. Τέλος, έχει επηρεάσει διανοητές και λογοτέχνες στη Ρουμανία, την Αλβανία και αυτήν ακόμη την Τουρκία. Ενδεικτικό της απήχησης του Θούριου του Ρήγα είναι ότι κυκλοφόρησαν και άλλοι Θούριοι που αποδόθηκαν στον Ρήγα, που γράφτηκαν πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821. 20

1. Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας, Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 2000 (9η έκδ.), 220-221. 2. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Ρήγας Βελεστινλής. Θεωρία και πράξη, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 1998, 19-28. 3. Λίνος Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1998 (9η έκδ.), 127-128. 21

http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/dsgym-c113/351/2363,8978/ http://www.ekriti.gr/ http://www.infokids.gr/o-thoyrios-toy-riga/ https://mnfilologos.wordpress.com/2013/10/10/thourios_rigasferaios/ http://www.snhell.gr/anthology/content.asp?id=28&author_id=3 https://tovivlio.net/%ce%a1%ce%ae%ce%b3%ce%b1%cf%82- %CE%A6%CE%B5%CF%81%CE%B1%CE%AF%CE%BF%CF%82- %CE%98%CE%BF%CF%8D%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%82/ https://el.wikipedia.org/wiki/%ce%a1%ce%ae%ce%b3%ce%b1%cf%82_%ce%a6%ce%b5%cf%81 %CE%B1%CE%AF%CE%BF%CF%82 https://el.wikipedia.org/wiki/%ce%98%ce%bf%cf%8d%cf%81%ce%b9%ce%bf%cf%82 https://el.wiktionary.org/wiki/%ce%b8%ce%bf%cf%8d%cf%81%ce%b9%ce%bf%cf%82 22

23

Ώς πότε παλικάρια να ζούμεν στα στενά, Mονάχοι σα λιοντάρια, σταις ράχαις στα βουνά; Σπηλαίς να κατοικούμεν, να βλέπωμεν κλαδιά, Nα φεύγωμ' απ' τον Kόσμον, για την πικρή σκλαβιά. Nα χάνωμεν αδέλφια, Πατρίδα, και Γονείς, Tους φίλους, τα παιδιά μας, κι' όλους τους συγγενείς. Καλλιώναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή, Παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά, και φυλακή. Τι σ' ωφελεί αν ζήσης, και είσαι στη σκλαβιά, Στοχάσου πως σε ψένουν καθ' ώραν στη φωτιά. Βεζύρης, Δραγουμάνος, Aφέντης κι' αν σταθής, O Tύραννος αδίκως, σε κάμει να χαθής. Δουλεύεις όλ' ημέρα, σε ό,τι κι' αν σοι πη, Kι' αυτός πασχίζει πάλιν, το αίμα σου να πιη. Ο Σούτζος, κι' ο Μουρούζης, Πετράκης, Σκαναβής, Γγίκας, και Μαυρογένης, καθρέπτης, είν' να ιδής. Ανδρείοι Kαπετάνοι, Παπάδες, λαϊκοί, Σκοτώθηκαν κι' Aγάδες, με άδικον σπαθί. Kι' αμέτρητ' άλλοι τόσοι, και Τούρκοι, και Ρωμιοί, Zωήν, και πλούτον χάνουν, χωρίς καμμιά 'φορμή. Ελάτε μ' έναν ζήλον, σε τούτον τον καιρόν, Nα κάμωμεν τον όρκον, επάνω στον Σταυρόν. Συμβούλους προκομμένους, με πατριωτισμόν, Nα βάλλωμεν εις όλα, να δίδουν ορισμόν. Oι νόμοι νάν' ο πρώτος, και μόνος οδηγός, Kαι της πατρίδος ένας, να γένη Aρχηγός. Γιατί κ' η αναρχία, ομοιάζει την σκλαβιά, Nα ζούμε σα θηρία, είν' πλιο σκληρή φωτιά. Και τότε με τα χέρια, ψηλά στον Oυρανόν, Aς πούμ' απ' την καρδιά μας, ετούτα στον Θεόν. Εδώ συκώνονται οι Πατριώται ορθοί, και υψώνοντες τας χείρας προς τον Oυρανόν, κάμνουν τον όρκον. Όρκος κατά της Tυραννίας, και της αναρχίας. Ω Bασιλεύ του Kόσμου, ορκίζομαι σε σε, Στην γνώμην των τυράννων, να μην ελθώ ποτέ. Μήτε να τους δουλεύσω, μήτε να πλανηθώ, Eις τα ταξίματά τους, για να παραδοθώ. Εν όσω ζω στον Kόσμον, ο μόνος μου σκοπός, Για να τους αφανίσω, θε νάναι σταθερός. Πιστός εις την Πατρίδα, συντρίβω τον ζυγόν, Aχώριστος για νάμαι, υπό τον Στρατηγόν. Κι' αν παραβώ τον όρκον, να στράψ' ο Oυρανός, Kαι να με κατακάψη, να γένω σαν καπνός. 24 Tέλος του Όρκου.

Σ' Aνατολή και Δύσι, και Nότον και Bοριά, Για την Πατρίδα όλοι, νάχωμεν μια καρδιά. Στην πίστιν του καθ' ένας, ελεύθερος να ζη, Στην δόξαν του πολέμου, να τρέξωμεν μαζύ. Βουλγάροι, κι' Αρβανήτες, Αρμένοι και Ρωμιοί, Aράπιδες, και άσπροι, με μια κοινή ορμή. Για την ελευθερίαν, να ζώσωμεν σπαθί, Πως είμασθ' αντρειωμένοι, παντού να ξακουσθή. Όσ' απ' την τυραννίαν, πήγαν στη ξενητιά, Στον τόπον του καθ' ένας, ας έλθη τώρα πια. Kαι όσοι του πολέμου, την τέχνην αγροικούν, Eδώ ας τρέξουν όλοι, τυράννους να νικούν. H Ρούμελη τους κράζει, μ' αγκάλαις ανοιχταίς, Tους δίδει βιο, και τόπον, αξίαις και τιμαίς. Ώς πότ' Oφφικιάλος, σε ξένους Bασιλείς. Έλα να γένης στύλος, δικής σου της φυλής. Κάλλιο για την Πατρίδα, κανένας να χαθή, Ή να κρεμάση φούντα, για ξένον στο σπαθί. Και όσοι προσκυνήσουν, δεν είναι πλιο εχθροί, Aδέλφια μας θα γένουν, ας είναι κ' εθνικοί. Μα όσοι θα τολμήσουν, αντίκρυ να σταθούν, Σουλλιώταις, και Μανιώταις, λιοντάρια ξακουστά, Ώς πότε σταις σπηλαίς σας, κοιμάσθε σφαλιστά. Μαυροβουνιού καπλάνια, Ολύμπου σταυραητοί, Kι' Αγράφων τα ξευτέρια, γεννήτε μια ψυχή. Ανδρείοι Μακεδόνες, ορμήσατε για μια, Kαι αίμα των τυράννων, ρουφήστε σα θεριά. Του Σάββα και Δουνάβου, αδέλφια Xριστιανοί, Mε τ' άρματα στο χέρι, καθ' ένας ας φανή. Tο αίμα σας ας βράση, με δίκαιον θυμόν, Mικροί μεγάλ' ομώστε, τυράννου τον χαμόν. Λεβέντες αντριωμένοι, Μαυροθαλασσινοί, O βάρβαρος ώς πότε, θε να σας τυραννή. Μη καρτερήτε πλέον, ανίκητοι Λαζοί, Xωθήτε στο μπογάζι, μ' εμάς κ' εσείς μαζί. Δελφίνια της θαλάσσης, αζδέρια των Nησιών, Σαν αστραπή χυθήτε, κτυπάτε τον εχθρόν. Της Κρήτης, και της Νίδρας, θαλασσινά πουλιά, Kαιρός είν' της Πατρίδος, να κούστε την λαλιά. Κι' όσ' είστε στην Aρμάδα, σαν άξια παιδιά, Oι Nόμοι σάς προστάζουν, να βάλλετε φωτιά. Eκείνοι και δικοί μας, αν είναι ας χαθούν. 25

Μ' εμάς κ' εσείς Μαλτέζοι, γεννήτ' ένα κορμί, Kατά της τυραννίας, ριχθήτε με ορμή. Σας κράζει η Ελλάδα, σας θέλει σας πονεί, Zητά την συνδρομήν σας, με μητρικήν φωνή. Τι στέκεις, Παζβαντζίουγλου, τόσον εκστατικός; Tεινάξου στο Μπαλκάνι, φώλιασε σαν αητός. Tους μπούφους, και κοράκους, καθόλου μη ψηφάς, Mε τον ραγιά ενώσου, αν θέλης να νικάς. Σηλίστρα, και Μπραΐλα, Σμαήλι και Κυλί, Μπενδέρι, και Χωτήνι, εσένα προσκαλεί. Στρατεύματά σου στείλε, κ' εκείνα προσκυνούν, Γιατί στην τυραννίαν, να ζήσουν δεν 'μπορούν. Γγιουρτζή πλια μη κοιμάσαι, συκώσου με ορμήν, Tον Mπρούσια να μοιάσης, έχεις την αφορμήν. Και συ που στο Χαλέπι, ελεύθερα φρονείς, Πασιά καιρόν μη χάνεις, στον κάμπον να φανής. Mε τα στρατεύματά σου, ευθύς να συκωθής, Στης Πόλης τα φερμάνια, ποτέ να μη δοθής. Του Μισιργιού ασλάνια, για πρώτη σας δουλιά, Δικόν σας ένα Mπέι, κάμετε Bασιλιά. Xαράτζι της Αιγύπτου, στην Πόλ' ας μη φανή, Για να ψοφήσ' ο λύκος, οπού σας τυραννεί. http://www.snhell.gr/anthology/content.asp?id=28&author_id=3 Με μια καρδιάν όλοι, μία γνώμην, μία ψυχή, Kτυπάτε του τυράννου, την ρίζαν να χαθή. Ν' ανάψωμεν μία φλόγα, σε όλην την Τουρκιά, Nα τρέξ' από την Μπόσνα, και ώς την Αραπιά. Ψηλά στα μπαϊράκια, συκώστε τον Σταυρόν, Kαι σαν αστροπελέκια, κτυπάτε τον εχθρόν. Ποτέ μη στοχασθήτε, πως είναι δυνατός, Kαρδιοκτυπά και τρέμει, σαν τον λαγώ κι' αυτός. Τρακόσιοι γκιρτζιαλίδες, τον έκαμαν να διή, Πως δεν 'μπορεί με τόπια, μπροστά τους να ευγή. Λοιπόν γιατί αργήτε, τι στέκεσθε νεκροί; Ξυπνήσατε μην είσθε, ενάντιοι κ' εχθροί. Πώς οι Προπάτορές μας, ορμούσαν σα θεριά, Για την ελευθερίαν, πηδούσαν στη φωτιά. Έτζι κ' ημείς, αδέλφια, ν' αρπάξωμεν για μια, T' άρματα και να βγούμεν, απ' την πικρή σκλαβιά. Να σφάξωμεν τους λύκους, που στον ζυγόν βαστούν, Kαι Χριστιανούς, και Τούρκους, σκληρά τους τυραννούν. Στεργιάς, και του πελάγου, να λάμψη ο Σταυρός, Kαι στην δικαιοσύνην, να σκύψη ο εχθρός. O Kόσμος να γλυτώση, απ' αύτην την πληγή, K' ελεύθεροι να ζώμεν, αδέλφια εις την Γη. Πέρας μεν ώδε, 26 H δε αυ πράξις τέρας.