ΚΕΦ. 2. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ, ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΠΑΡΚΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ : ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

ΚΕΦ. 2. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ, ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΠΑΡΚΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ : ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 2.1. Η Ευρωπαϊκή εµπειρία Τα βιοµηχανικά µνηµεία, η ενεργή βιοµηχανία και τα βιοµηχανικά τοπία αποτελούν τουριστικό προϊόν στην Ευρώπη από τη δεκαετία του 1970. Η βιοµηχανική αρχαιολογία είναι ο επιστηµονικός κλάδος που προκάλεσε την ανάπτυξη αυτής της τάσης. Η βιοµηχανική αρχαιολογία ως επιστηµονικός και ερευνητικός κλάδος έχει ανάγκη συστάσεων. Φαίνεται ως ιδιαίτερα νέος για τα ελληνικά δεδοµένα, εδώ όπου η κλασσική αρχαιολογία πλησιάζει τους δύο αιώνες ζωής. εν είναι τόσο νέος για τα ευρωπαϊκά δεδοµένα. Μία µακρά προϊστορία έχει παίξει ρόλο στη διαµόρφωση συνειδήσεων και κουλτούρας για όσους είχαν έρθει µε κάποιο τρόπο σε επαφή µε αυτόν. Oι Γάλλοι, από τις αρχές του 19ου αιώνα, µε το Conservatoire Nationale des Arts et Metiers, είχαν αρχίσει την καταγραφή και τη διάσωση του τεχνικού πολιτισµού. Στο τέλος του 19ου αιώνα στη Γερµανία, επιχειρήθηκε για πρώτη φορά η ένταξη των µνηµείων της «τεχνικής πολιτιστικής εξέλιξης» δίπλα στα εθνικά µνηµεία, ενώ στην Κεντρική Ευρώπη υπάρχουν αναφορές στην «αρχαιολογία των ορυχείων» και, µέσα από αυτή, στην ιστορία των τεχνικών. Η πατρότητα του ίδιου του όρου «Βιοµηχανική Αρχαιολογία», διεθνώς πλέον θεωρείται αγγλική, µιας και πρωτοεµφανίστηκε το 1955 στα αγγλικά πανεπιστήµια. Συνοπτικά µπορούµε να προσδιορίσουµε τη βιοµηχανική αρχαιολογία, ως έναν κλάδο ο οποίος µελετά το βιοµηχανικό πολιτισµό, την εποχή του, αλλά και την εποχή που τον προετοίµασε, θεωρώντας το ίδιο το βιοµηχανικό ή τεχνικό µνηµείο ως έναν έγκυρο φορέα ιστορικών πληροφοριών. Η καθιέρωση της βιοµηχανικής αρχαιολογίας και της µελέτης του τεχνικού πολιτισµού ως έγκυρων επιστηµονικών περιοχών είχε ως αποτέλεσµα την αναγνώριση της ανάγκης δηµιουργίας ανάλογων µουσείων για την ανάδειξη των τεκµηρίων και των µεθόδων τους. Τα τεχνικά µουσεία και τα βιοµηχανικά µουσεία αποτελούν άµεσα, δηµιουργήµατα αυτής της παράδοσης. Η ανάδειξη συνόλων και τοπίων µε τη µορφή "open air museum" ή

πάρκων βιοµηχανικού τουρισµού, αποτελεί νεωτερισµό των τελευταίων χρόνων. Ιδιαίτερα η µεταλλευτική βιοµηχανία µε τις µεγάλες εκτάσεις των ορυχείων, των αποθέσεων, τα δίκτυα µεταφοράς στην ύπαιθρο και τις διάσπαρτες ή συγκεντρωµένες κτιριακές βιοµηχανικές της εγκαταστάσεις δηµιούργησε τοπία µε ιδιαίτερη ταυτότητα, τα οποία, µετά τη διακοπή της εκµετάλλευσης και σπανιότερα κατά τη διάρκειά της, λειτούργησαν ως πάρκα µε ιστορικό, πολιτιστικό, περιβαλλοντικό ή τεχνολογικό χαρακτήρα. Εικόνα 2.1. Γέφυρα Ironbridge στα ορυχεία Shropshire, 1779 Τα δύο πρώτα τέτοια πάρκα, του Ironbridge στο Shropshire της Μεγάλης Βρετανίας και του Le Creusot Montceau les Μines στη Γαλλία, αποτέλεσαν µοντέλα για την περαιτέρω ανάπτυξη τέτοιων εγχειρηµάτων και σε άλλες περιοχές της Ευρώπης. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 30 χρόνων, δηµιουργήθηκαν δεκάδες επιτυχηµένα βιοµηχανικά µουσεία ή πάρκα ιστορικού βιοµηχανικού τουρισµού. Εκτός από τις χώρες απ όπου ξεκίνησε η Βιοµηχανική Επανάσταση, όπως η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία και η Γερµανία, σε χώρες του Μεσογειακού Νότου όπως η Πορτογαλία, η Ισπανία, η Ιταλία, αλλά και σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, όπως η Ρωσία και η Ουγγαρία, έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερα αυτός ο τοµέας. Σηµαντικό χαρακτηριστικό αυτών των πάρκων και των δικτύων είναι η έντονη διαφοροποίηση της κάθε περίπτωσης και η προσαρµογή της στα τοπικά δεδοµένα. Σε αντίθεση µε τα κλασικά µουσεία ή µε τα θεµατικά πάρκα, στα πάρκα βιοµηχανικού τουρισµού συναντάται ένα πολύ µεγάλο φάσµα διαφορετικών δοµών και χρήσεων, προσαρµοσµένων στην περιοχή και τις συνθήκες. Πολλές χρήσεις, από τεχνολογία και παραγωγή, έως πολιτισµός και αναψυχή στεγάζονται σε αυτά. Αντίστοιχα οι λειτουργικές δοµές διαφέρουν. Αµιγώς κρατικοί φορείς, φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης, ιδιωτικοί µη κερδοσκοπικοί φορείς, ενώσεις πολιτών και ιδρύµατα, 2

ιδιωτικές εταιρείες, όπως και συνδυασµοί των πιο πάνω λειτουργούν τα ευρωπαϊκά πάρκα. Ίσως το µόνο κοινό και αναγκαίο χαρακτηριστικό για την ύπαρξη τους, σε όλο το ευρωπαϊκό φάσµα, από το Μουσείο των Ορυχείων του Cercs στην Καταλωνία µέχρι το Ανοιχτό Υπαίθριο Μουσείο της Μεταλλουργίας του Nizhny-Tagil στα Ουράλια, είναι ο συνδυασµός των πάρκων µε τη λειτουργία τεχνικών ή βιοµηχανικών µουσείων, καθώς επίσης και µε τη διατήρηση των ιστορικών βιοµηχανικών εγκαταστάσεων, των κτιρίων, του εξοπλισµού και των ευρύτερων τοπίων. Κορυφαία παραδείγµατα στην Ευρώπη, τα οποία θα παρουσιασθούν διεξοδικά, αποτελούν το Πάρκο Duisburg-Nord του Ruhr στην περιοχή την ανθρακωρυχείων και το δίκτυο του Μουσείου της Επιστήµης και της Τεχνικής της Καταλωνίας. Εικόνα 2.2. Μεταλλουργία στο Le Creusot, 1870 1 Η πρώτη αναγνωρισµένη περίπτωση ανάδειξης βιοµηχανικού µνηµείου σε ανοιχτό (open-air) µουσείο είναι αυτή του Ironbridge στο Shropshire της Αγγλίας. Η γέφυρα των µεταλλείων στον ποταµό Severn που κατασκευάστηκε το 1779, αποτέλεσε, µαζί µε τις στοές, τα εργαστήρια και τους οικισµούς των µεταλλωρύχων, το πάρκο-µουσείο και ένα από τα παραδείγµατα που στη συνέχεια βρήκαν µιµητές σε ολόκληρο τον κόσµο. To Ironbridge ανακηρύχθηκε Τόπος Παγκόσµιας Κληρονοµιάς από την UNESCO το 1986. Την ίδια περίπου εποχή, στη Γαλλία, προχώρησε η δηµιουργία ενός µεγάλου Οικοµουσείου στο Le Creusot Montceau les Μines, το οποίο κάλυψε µε τις δραστηριότητές του µία µεγάλη επαρχία µε πλούσιο µεταλλευτικό και µεταλλουργικό παρελθόν. 1 Πηγή: Ecomusee Le Creusot Montceau les Mines 3

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς τις χωρικές διατάξεις και τη διαχειριστική του δοµή παρουσιάζει το ίκτυο των Ιστορικών Τόπων Κορνουάλης στη Μεγάλη Βρετανία. Συγκεκριµένα, στη Νοτιοδυτική Αγγλία, κατά µήκος της µεγάλης χερσονήσου, µετά την αποκατάσταση και ανάδειξη των τόπων ιστορικού, βιοµηχανικού και οικολογικού ενδιαφέροντος, έχει αναπτυχθεί ένα δίκτυο ενιαίας προβολής. Το δίκτυο παρέχει στα µέλη του, υπό την εποπτεία του κρατικού Γραφείου Τουρισµού, πιστοποιητικό ποιότητας χώρου και υπηρεσιών. Το δίκτυο αυτό περιλαµβάνει σήµερα 39 σηµεία, έξι κατηγοριών µε ποικίλα διαχειριστικά σχήµατα µεταξύ φορέων δηµόσιων και ιδιωτικών, καθώς και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Εικόνα 2.3. ίκτυο Ιστορικών Τόπων Κορνουάλης 2 Στο δίκτυο αρθρώνονται µνηµεία βιοµηχανικά, ναυτικά, εθνικής κληρονοµιάς, τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, τόποι προστατευµένης άγριας ζωής και θεµατικά πάρκα. Στην ίδρυση και λειτουργία των βιοµηχανικών µνηµείων και µουσείων έχει πρωτοστατήσει ένας µη κερδοσκοπικός ιδιωτικός οργανισµός, το Trevithick Society. Σηµαντικά σηµεία βιοµηχανικής και ναυτικής ιστορίας τα οποία έχουν ενταχθεί στο δίκτυο είναι το Μουσείο του Υποβρύχιου Τηλεγράφου στο Porthcurno, όπου σώζονται οι εγκαταστάσεις βύθισης του πρώτου υποβρυχίου τηλεγραφικού καλωδίου που ένωσε την Ευρώπη µε την Αµερική, το Μεταλλείο του Geevor, το Μουσείο Πηλού, το Εθνικό 2 Πηγή: Cornwall Tourist Board 4

Ναυτικό Μουσείο του Falmouth, το Κέντρο Ναυαγίων του Charlestown, o Σιδηρόδροµος της κοιλάδας Lappa. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην περίπτωση της Κορνουάλης έγκειται στο ότι, ενώ δεν διαθέτει πλούσια βιοµηχανική ιστορία όπως η Κεντρική Αγγλία, κατόρθωσε να εντάξει, ασύνδετα εκ πρώτης όψεως µεταξύ τους µνηµεία και πάρκα, σε ένα ενιαίο δίκτυο µε στόχο την ανάπτυξη ειδικών µορφών τουρισµού που αφορούν την αναζήτηση ιστορικών τόπων και φυσικών τόπων υψηλής πολιτιστικής και οικολογικής αξίας. Εικόνα 2.4. Επισκέψιµη υπόγεια στοά στο αλατωρυχείο Glückauf της Θουριγγίας Η περίπτωση του πάρκου αλατωρυχείων Erlebnisbergwerk «Glückauf» 3 στην πόλη Sondershausen της Θουριγγίας στη Γερµανία, είναι άλλη µια περίπτωση χρήσης ορυχείων µε ιδιαίτερα επιβαρηµένο περιβάλλον. Πρόκειται για µια εξαιρετικά µεγάλη έκταση 125 τ.χλµ. µε 50 εκατοµµύρια τ.µ. στοών και περισσότερα από 400 χλµ. υπόγειων σηράγγων. Οι υπόγειες εγκαταστάσεις έχουν µέγεθος ολόκληρης υπόγειας πόλης. Τόσο οι υπόγειες, όσο και οι υπέργειες εγκαταστάσεις οι οποίες λειτούργησαν εντατικά από το 1891 έως το 1989, χρησιµεύουν για δράσεις πολιτισµού και αναψυχής. Συγκεκριµένα, στο εσωτερικό του ορυχείου έχουν δηµιουργηθεί χώροι εκδηλώσεων και συναυλιών. ιατηρούνται επισκέψιµες οι στοές της εξόρυξης, λειτουργεί ο µικρός υπόγειος σιδηρόδροµος και διατηρούνται ως εκθέµατα in situ ο πύργος µε το φρέαρ και τµήµατα του εξοπλισµού εξόρυξης και µεταφοράς. Γύρω από το ορυχείο έχουν δηµιουργηθεί χώροι διοίκησης, τεχνολογικό µουσείο και έχουν οργανωθεί υπαίθριοι χώροι αναψυχής µε αθλητισµό, αγώνες δρόµου, mountain bike, canoe κ.ά. Η περίπτωση του Glückauf αποτελεί ακραίο µεν παράδειγµα ως προς την ένταση της εκµετάλλευσης του τοπίου ιδιαίτερα για χρήσεις αναψυχής, αποδεικνύει όµως τις πολλαπλές δυνατότητες εκµετάλλευσης ανάλογων εγκαταστάσεων. 3 Βλ. και http://www.erlebnisbergwerk.com 5

2.2. Η Ελληνική εµπειρία Στην Ελλάδα, τα πρώτα «ανεπίσηµα» βήµατα στην κατεύθυνση της αναγνώρισης, της έρευνας και της διάσωσης των βιοµηχανικών µνηµείων, τοποθετούνται γύρω στα 1982 και πυκνώνουν µετά το 1985. Επιστήµονες, κυρίως από τον χώρο της αρχιτεκτονικής και της ιστορίας, άρχισαν να εµφανίζονται µε άρθρα, περιορισµένες δράσεις και έρευνα σε ακαδηµαϊκούς χώρους. Σήµερα, σχεδόν είκοσι χρόνια µετά, η βιοµηχανική αρχαιολογία και η υπόθεση της προστασίας της βιοµηχανικής κληρονοµιάς µεταβαίνουν σε µια πιο ώριµη φάση. Συνέβη αυτό χάρη στην άµεση επαφή ελλήνων επιστηµόνων µε τις διεθνείς εξελίξεις µέσω των επιστηµονικών φορέων, όπως και χάρη στην ήδη πλούσια ελληνική εµπειρία, στην έρευνα, τη διάσωση και την ανάδειξη-επανάχρηση των βιοµηχανικών τόπων. Στην ανάπτυξη του συγκεκριµένου κλάδου και στην υπόθεση της διάσωσης των καταλοίπων του βιοµηχανικού πολιτισµού, σηµαντική ώθηση δόθηκε, τον Μάρτιο του 1992, µε την ίδρυση του Ελληνικού Τµήµατος της ιεθνούς Επιτροπής για τη ιατήρηση της Βιοµηχανικής Κληρονοµιάς (TICCIH). Πέρα από την έρευνα και τη µελέτη, για πρώτη φορά εισήχθη η έννοια της βιοµηχανικής κληρονοµιάς ως κοινού αγαθού, το οποίο χρήζει προστασίας. Στους σκοπούς της Επιτροπής προσδιορίζεται ότι η βιοµηχανική κληρονοµιά περιλαµβάνει τόπους, κατασκευές, βιοµηχανικούς και βιοτεχνικούς εξοπλισµούς, µέσα µεταφοράς, προϊόντα, κάθε είδους εγκαταστάσεις και, παράλληλα, την επιστηµονική τεκµηρίωσή τους από γραπτές και προφορικές µαρτυρίες που σχετίζονται µε αυτά. Το Ελληνικό Τµήµα σε πολύ σύντοµο διάστηµα βοήθησε στην ενεργοποίηση και το συντονισµό δυνάµεων που ήταν ώριµες να καλύψουν το µέχρι τότε επιστηµονικό κενό. Από το 1994, η επιτάχυνση σε αυτή την κατεύθυνση ήταν σηµαντική. Το ΕΜΠ, µε τη συνδροµή του Υπουργείου Πολιτισµού, ανέλαβε να σχεδιάσει και να υλοποιήσει την ανάπλαση του µεταλλευτικού-µεταλλουργικού συγκροτήµατος της Γαλλικής Εταιρείας στο Λαύριο. Οι ιστορικοί του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών / ΕΙΕ ανέλαβαν σηµαντικές πρωτοβουλίες για την προστασία βιοµηχανικών κτιρίων και τη συλλογή και καταγραφή ιστορικού εξοπλισµού στην Ερµούπολη. Παράλληλα, προχώρησαν στη διάσωση δύο µεγάλων βιοµηχανικών αρχείων του Πειραιά, του µηχανουργείου Κούπα και της κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα. Στη Λέσβο, µε πρωτοβουλία της νοµαρχιακής και 6

της δηµοτικής τοπικής αυτοδιοίκησης, προστατεύθηκαν και σε κάποιες περιπτώσεις επαναχρησιµοποιήθηκαν ελαιοτριβεία και σαπωνοποιεία. Μία συστηµατική δουλειά στα προβιοµηχανικά και βιοµηχανικά µνηµεία ξεκίνησε την ίδια περίοδο από το Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυµα ΕΤΒΑ και συνεχίζεται µέχρι σήµερα από το Πολιτιστικό Ίδρυµα Οµίλου Πειραιώς µε τη δηµιουργία του δικτύου προβιοµηχανικών και βιοµηχανικών µουσείων σε όλη την Ελλάδα. Στα πανεπιστήµια, κυρίως στις αρχιτεκτονικές σχολές και στα ιστορικά τµήµατα, η βιοµηχανική ιστορία και η αρχιτεκτονική της ιστορικής ελληνικής βιοµηχανίας, αποτελούν πλέον ερευνητικό και εκπαιδευτικό αντικείµενο. Εικόνα 2.5. Σκάλα φόρτωσης και µεταλλεία σιδήρου στο Μέγα Λειβάδι Σερίφου 7

Τα τελευταία χρόνια ένας µεγάλος αριθµός βιοµηχανικών και προβιοµηχανικών εγκαταστάσεων σε όλη την Ελλάδα έχει διασωθεί και αναδειχθεί. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα, το εργοστάσιο φωταερίου, το γνωστό Γκάζι της Αθήνας, ο Ατµοηλεκτρικός Σταθµός του Νέου Φαλήρου, η Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου, τα δεκάδες ελαιοτριβεία και σαπωνοποιεία της Μυτιλήνης, η βιοµηχανική ζώνη της Ερµούπολης, πολλά εργοστάσια στο Βόλο, τα κτίρια των σιδηροδροµικών σταθµών ανά την Ελλάδα, οι προβιοµηχανικοί νερόµυλοι της ηµητσάνας ή της υτικής Μακεδονίας, οι εγκαταστάσεις αποξήρανσης της Κωπαϊδας, οι αλευρόµυλοι Αλλατίνη, οι εγκαταστάσεις του Οργανισµού Υδρευσης Θεσσαλονίκης (ΟΥΘ), η κλωστοϋφαντουργία ΥΦΑΝΕΤ και οι λιµενικές αποθήκες της Θεσσαλονίκης. Η καταγραφή και η τεκµηρίωση των βιοµηχανικών και προβιοµηχανικών καταλοίπων στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια έχει εξαπλωθεί και έχουν δηµοσιευθεί δεκάδες επιστηµονικές µελέτες. Έχει επίσης δηµιουργηθεί µία παράδοση επιστηµονικών συναντήσεων και συνεδρίων, καθώς και συνεργασιών µε διεθνείς φορείς που δραστηριοποιούνται στον ίδιο τοµέα. Οι προσπάθειες των τελευταίων χρόνων δηµιούργησαν µια νέα γενιά θεµατικών µουσείων, σχετικών µε το αντικείµενο, σύγχρονων και πρωτότυπων. Σήµερα η Ελλάδα διαθέτει µία σειρά µουσεία και πάρκα µε αντικείµενο τεχνολογικού ή βιοµηχανικού χαρακτήρα. Είναι το Κέντρο ιάδοσης Επιστηµών και Μουσείο Τεχνολογίας της Θεσσαλονίκης (Κ Ε & ΜΤ) και το Μουσείο Ύδρευσης Θεσσαλονίκης, το Σιδηροδροµικό Μουσείο ΟΣΕ και το Μουσείο Τηλεπικοινωνιών ΟΤΕ, το Μουσείο Μεταξιού στο Σουφλί, το Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης στη ηµητσάνα, το Μουσείο της Ελιάς και του Ελληνικού Λαδιού στη Σπάρτη, το Μουσείο Σαπωνοποιίας στο Πλωµάρι, το Κέντρο Τεχνικού Πολιτισµού - Βιοµηχανικό Μουσείο Ερµούπολης, το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, το Μεταλλευτικό Μουσείο Μήλου. Υπό κατασκευή βρίσκεται το Μουσείο Κεραµοποιίας Τσαλαπάτα. Στο στάδιο του σχεδιασµού το Υπαίθριο Μουσείο Μεταλλευτικών ραστηριοτήτων και Ορυκτού Πλούτου Σερίφου, το Μουσείο Μαρµαροτεχνίας στην Τήνο, ενώ δεν προχώρησε η υλοποίηση της ανάδειξης και αξιοποίησης για πολιτιστικό τουρισµό των Μεταλλείων και Εργοστάσιου Αντιµονίου στην Κέραµο Χίου και του Εναέριου Συστήµατος Μεταφοράς των Σµυριδωρυχείων στην Απείραθο και Κόρωνο της Νάξου. Το µοναδικό ελληνικό έργο το οποίο πραγµατοποιήθηκε σε περιοχή ορυχείων και ταυτόχρονα αποτελεί τεχνολογικό πάρκο και τουριστικό πόλο είναι το Τεχνολογικό - 8

Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου του ΕΜΠ. Σε ανάλογη κατεύθυνση, και µάλιστα στα πλαίσια ενεργής βιοµηχανίας, δηµιουργήθηκε και λειτουργεί το Μεταλλευτικό Μουσείο Μήλου της "S&B" (πρώην "Αργυροµεταλλευµάτων και Βαρυτίνης") σε συνδυασµό µε το Συνεδριακό Κέντρο "Γ. Ηλιόπουλος". Η κλίµακα όµως του συγκεκριµένου έργου είναι ιδιαίτερα µικρή. Τέλος προς την ίδια κατεύθυνση σχεδιάστηκαν τα µεταλλευτικά µουσεία και πάρκα, στη Σέριφο, τη Νάξο και τη Χίο, όµως τα έργα δεν έχουν υλοποιηθεί ακόµη λόγω ολιγωρίας των ΟΤΑ. 2.2.1. Τεχνικά και βιοµηχανικά µουσεία (σχεδιασµός, διαχείριση, εξέλιξη) Εδώ παρουσιάζονται αναλυτικά τρία από τα ελληνικά παραδείγµατα δηµιουργίας βιοµηχανικών µουσείων σε µεγάλη κλίµακα υπό µορφή πάρκου ή δικτύου. Πρόκειται για το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, το Κέντρο Τεχνικού Πολιτισµού Βιοµηχανικό Μουσείο Ερµούπολης και το ίκτυο Μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύµατος Οµίλου Πειραιώς. 2.2.1.1. Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου Η περίπτωση του Λαυρίου ενδιαφέρει ιδιαίτερα στη συγκεκριµένη µελέτη διότι αποτελεί το µόνο ελληνικό παράδειγµα το οποίο έχει σχέση ως προς τα µεγέθη, την προηγούµενη χρήση και το χαρακτήρα µε τα εξεταζόµενα σενάρια που αφορούν το προτεινόµενο Ενεργειακό Τεχνολογικό Πάρκο στην περιοχή Πτολεµαϊδας-Αµυνταίου. Στο Λαύριο, άρχισε το 1995 η κατασκευή του Τεχνολογικού Πολιτιστικού Πάρκου (ΤΠΠΛ). Το Πάρκο δηµιουργήθηκε στο κεντρικό βιοµηχανικό συγκρότηµα της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου και λειτούργησε το 2001. Το βιοµηχανικό µεταλλευτικό-µεταλλουργικό συγκρότηµα, µετά τη διακοπή της παραγωγής το 1990, βρέθηκε υπό καθεστώς εκκαθάρισης. Μετά από αίτηµα του ήµου Λαυρεωτικής, του ΕΜΠ και επιστηµονικών φορέων, διεθνών και ελληνικών, ο χώρος αγοράστηκε από το ΥΠΠΟ. Στη συνέχεια πέρασε στο ΕΜΠ, µε µοναδικό σκοπό τη 9

δηµιουργία Τεχνολογικού Πάρκου και Βιοµηχανικού Μουσείου. Ο χώρος κηρύχτηκε διατηρητέο µνηµείο σε όλη του την έκταση µε τα κτίρια και τον εξοπλισµό του in situ. Εικόνα 2.6. Φίλτρα και θυρίδες αποθήκευσης µεταλλεύµατος στο ΤΠΠΛ, 1996 4 Το συγκρότηµα της Γαλλικής Εταιρείας καλύπτει επιφάνεια 250 στρεµµάτων και περιλαµβάνει 41 κτίρια κτισµένα στις διάφορες φάσεις λειτουργίας των µεταλλείων από το 1875 έως το 1982. Το έργο χρηµατοδοτήθηκε από το ΠΕΠ Ανατολικής Αττικής (Β ΚΠΣ), ενώ παράλληλες δράσεις χρηµατοδοτήθηκαν από τα προγράµµατα Τhermie και Life. Το συνολικό κόστος των έργων ανήλθε στο ποσό των 12,2 εκατοµµυρίων (περίπου 4,1 δις δρχ). 4 Πηγή: Αρχείο Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ 10

Εικόνα 2.7. Φάσεις ανάπτυξης των έργων στο ΤΠΠΛ, 1995 5 Τα έργα επόπτευσαν το Υπουργείο Ανάπτυξης και το ΥΠΠΟ. O µετασχηµατισµός του ιστορικού βιοµηχανικού συγκροτήµατος της πρώην Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου σε Tεχνολογικό-Πολιτιστικό Πάρκο αποτέλεσε ένα πρωτοποριακό εγχείρηµα ευρωπαϊκής εµβέλειας, και είχε ως στόχο να συνδυάσει την τεχνολογική και οικονοµική πρόοδο µε το σεβασµό της Ιστορίας και την ανάπτυξη του πολιτισµού. Το Tεχνολογικό-Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου είναι ένας χώρος υποστήριξης καινοτοµιών, πρωτότυπης τεχνολογικής έρευνας διεθνών προδιαγραφών και ανάπτυξης νέων βιοµηχανικών εφαρµογών, δηµιουργώντας έτσι ευνοϊκό περιβάλλον για τη δυναµική ανάπτυξη των επιχειρήσεων που πρόκειται να εγκατασταθούν σ αυτό. Παράλληλα είναι ένας χώρος πολιτιστικών δράσεων και ανάδειξης της βιοµηχανικής ιστορίας του ίδιου του χώρου. Μία σειρά έργα που υλοποιήθηκαν ή βρίσκονται σε εξέλιξη έδωσαν ιδιαίτερη ώθηση στην ανάπτυξη του Πάρκου σε συνδυασµό µε την ανάπτυξη της πόλης του Λαυρίου. Tο ιεθνές Aεροδρόµιο «Ελ. Βενιζέλος», το νέο λιµάνι Λαυρίου, η «Αττική Οδός», ο Προαστιακός Σιδηρόδροµος, καθώς και η ένταξη της περιοχής σε ζώνη κινήτρων, κατέστησαν το Πάρκο ιδανική τοποθεσία προσέλευσης δραστηριοτήτων σύγχρονης 5 Πηγή: Αρχείο Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ 11

τεχνολογίας αφενός, αφετέρου βελτίωσαν την προσπελασιµότητα του Λαυρίου, οδηγώντας εκεί χιλιάδες νέους επισκέπτες. Εικόνα 2.8. Βιοµηχανικό κτίριο µετά την αποκατάστασή του στο ΤΠΠΛ. Στεγάζει εργαστήρια επιχειρήσεων, 2001 6 H στρατηγική της παρέµβασης του EMΠ για το Πάρκο στηρίχθηκε σε τέσσερα κριτήρια που αποτελούν, ταυτόχρονα, και αρχές για τη λειτουργία του. Πρόκειται για κριτήρια ευαισθησίας, τα οποία αναδεικνύουν συγχρόνως και τα προβλήµατα που θέτει το πρωτοποριακό αυτό εγχείρηµα: Οικονοµικά και επιχειρησιακά κριτήρια, που καθορίζουν την αυτοδυναµία και τη βιωσιµότητα του Πάρκου. Κριτήρια του χειρισµού των χώρων, που σχετίζονται µε τη χωροθέτηση νέων λειτουργιών υψηλών απαιτήσεων στα ιστορικά κτίρια. Κοινωνικό κριτήριο, που στοχεύει στη δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας. Περιβαλλοντικό κριτήριο, που αφορά στην απορρύπανση και την αδρανοποίηση των µολυσµένων εδαφών, τόσο στην άµεση, όσο και στην ευρύτερη περιοχή του Πάρκου. 6 Πηγή: Αρχείο Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ 12

Aξίζει να σηµειωθεί ότι στην Eλλάδα δεν υπήρχε ανάλογη εµπειρία επανάχρησης βιοµηχανικού µνηµείου τέτοιας έκτασης. Στην Eυρώπη, ανάλογα εγχειρήµατα έχουν προχωρήσει, αλλά µε αµιγείς προσανατολισµούς είτε ως µουσειακοί χώροι, είτε ως χώροι εγκατάστασης απολύτως νέων χρήσεων. H διττή επανάχρηση (η ανάπτυξη, δηλαδή µουσειακών χώρων σε συνύπαρξη µε νέες εργαστηριακές ερευνητικές δραστηριότητες) αποτέλεσε την κεντρική ιδέα του σχεδιασµού. Aυτή η ιδέα οδήγησε στον επανασχεδιασµό των ιστορικών κελυφών, έχοντας ως δεδοµένη την ανάγκη διατήρησης και ανάδειξης του παλαιού µηχανολογικού εξοπλισµού. Tαυτόχρονα, εγκαταλείφθηκαν οι πρώτες σκέψεις για µη επέµβαση στα προβληµατικά ιστορικά κτίρια και κατασκευή πιο «εύκολων» (οικονοµικά, κατασκευαστικά και χρηστικά) νέων κτιρίων γραφείων ή εργαστηρίων στους ελεύθερους χώρους του Πάρκου. Εικόνα 2.9. Β και Γ Φάση αδρανοποίησης µολυσµένων εδαφών στο ΤΠΠΛ, 1996 7 O χαρακτήρας του Tεχνολογικού-Πολιτιστικού Πάρκου Λαυρίου είναι δισυπόστατος: Έρευνα, Tεχνολογική Aνάπτυξη και Παραγωγή από τη µια, Πολιτισµός και Eκπαίδευση από την άλλη. Το ΕΜΠ σχεδιάζοντας το Πάρκο οργάνωσε τη στρατηγική του προς δύο αναπτυξιακές κατευθύνσεις: Μεταφορά τεχνολογίας από τα ερευνητικά Eργαστήρια προς τις επιχειρήσεις, µε στόχο την τεχνολογική αναβάθµιση του παραγωγικού ιστού της µητροπολιτικής περιφέρειας της πρωτεύουσας και τη συνολική οικονοµική ανάπτυξη της χώρας εν όψει των διεθνών εξελίξεων. ηµιουργία ενός τεχνολογικού και πολιτιστικού πόλου εθνικής εµβέλειας, που θα συνθέτει τις ιστορικές µνήµες του παρελθόντος µε τις αναπτυξιακές προοπτικές τού µέλλοντος. Oλόκληρη η Λαυρεωτική αποτελεί ένα ανοικτό µουσείο µεταλλευτικών εγκαταστάσεων, µε στοές, φρέατα, θαλάσσιες σκάλες φόρτωσης, σιδηροδροµικό δίκτυο και οικισµούς 7 Πηγή: Αρχείο Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ 13

των µεταλλωρύχων, όπου τα ιστορικά ίχνη της µεταλλευτικής δραστηριότητας του 19ου και του 20ού αιώνα συνυπάρχουν µε τα ίχνη της κλασικής αρχαιότητας. Το Πάρκο βρίσκεται στη µέση αυτού του δικτύου τόπων και αρχαίων ή νεώτερων µνηµείων. Ο πυρήνας αυτού του δικτύου σε πρώτη φάση συγκροτείται από το Mηχανουργείο, το οποίο διατηρείται σχεδόν ανέπαφο στη µεσοπολεµική του µορφή και στο οποίο πρόκειται να εγκατασταθεί το κυρίως Mουσείο της Mεταλλευτικής- Mεταλλουργικής Tεχνολογίας. Aναπόσπαστο τµήµα αυτού του πυρήνα αποτελεί επίσης το Iστορικό Aρχείο, µε τα χιλιάδες έγγραφα, σχέδια και χάρτες, τεκµήρια 120 χρόνων τεχνικής, οικονοµικής και κοινωνικής ιστορίας του Λαυρίου. Eπιπλέον, τα ιστορικά του κτίρια και ο διατηρητέος βιοµηχανικός εξοπλισµός του, που συντηρούνται, ανακαινίζονται και αναδεικνύονται µέσα από τις νέες χρήσεις, παρουσιάζουν µια νέα σχέση πολιτισµού, όπου η σύγχρονη τεχνολογία δεν καταστρέφει, αλλά συµβιώνει µε τις µνήµες της παλαιότερης. Tέλος, το Συνεδριακό Kέντρο, οι Eκθεσιακοί Xώροι και το Kέντρο Συνεχιζόµενης Eκπαίδευσης στοχεύουν στο να καλύψουν τις ανάγκες εκπαίδευσης και ανταλλαγής γνώσεων που εκ των πραγµάτων προκύπτουν, παρέχοντας τις υπηρεσίες τους, τόσο στους εγκατεστηµένους στο Πάρκο φορείς, όσο και στους φορείς της εκπαίδευσης, της έρευνας και του πολιτισµού από ολόκληρη την Aττική. Η παράλληλη ανάπτυξη δράσεων πολιτισµού, όπως φεστιβάλ µουσικής, εκθέσεις και το πρωτότυπο πρόγραµµα "Παιδικού Μουσείου" µε µικρούς επισκέπτες, οδήγησε σε κατακόρυφη αύξηση του αριθµού των επισκεπτών. Πέραν των επεµβάσεων στα κτίρια και το µηχανολογικό εξοπλισµό, το πρώτο έργο που υλοποιήθηκε στο Πάρκο, ήταν αυτό της Aδρανοποίησης Mολυσµένων Eδαφών. H παλαιά Λεκάνη Aποβλήτων, έκτασης 25 στρεµµάτων, αδρανοποιήθηκε και αποδόθηκε στους υπαίθριους χώρους. H πρότυπη µελέτη για την αδρανοποίηση εκπονήθηκε την άνοιξη του 1995, και το έργο υλοποιήθηκε την άνοιξη του 1996, µε τη συνεργασία της ηµοτικής Eπιχείρησης Aνάπτυξης Λαυρεωτικής ( EAΛ). H εµπλοκή των Λαυρεωτών στην πορεία του έργου, ήταν άµεση και θετική, ιδιαίτερα στην τριετία 1995-97, µε την ενεργό συµµετοχή του ήµου και του Eργατικού Kέντρου, στα πλαίσια της λειτουργίας της Eπιστηµονικής Eπιτροπής Συγκλήτου για το Λαύριο. Σε κάθε βήµα του σχεδιασµού και της εκτέλεσης των έργων ο διάλογος µε την τοπική 14

κοινωνία αποτελούσε πυξίδα που απέτρεπε την αποµάκρυνση από τις δηλωµένες αρχές και προθέσεις που είχαν τεθεί για την ανάδειξη και την επανάχρηση του µνηµείου 8. Ο µηχανισµός υλοποίησης του έργου οργανώθηκε από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Την επιστηµονική εποπτεία ανέλαβε η Επιστηµονική Επιτροπή Συγκλήτου Λαυρίου. Στην Επιτροπή συµµετείχαν ο αρµόδιος Αντιπρύτανης ως πρόεδρος, οι εκπρόσωποι των 9 σχολών τού ΕΜΠ, εκπρόσωπος του Τεχνικού Επιµελητηρίου Ελλάδας, ο ήµαρχος Λαυρεωτικής και ο Πρόεδρος του Εργατικού Κέντρου Λαυρίου. Η Επιτροπή πλαισιώθηκε από στελέχη της Τεχνικής Υπηρεσίας και της Επιτροπής Ερευνών του ΕΜΠ. Το έργο της εκτέλεσης και του συντονισµού ανέλαβε η Γραµµατεία Λαυρίου η οποία συγκροτήθηκε γι αυτό τον σκοπό µε τη συµµετοχή δύο αρχιτεκτόνων, ενός µεταλλειολόγου, ενός οικονοµικού υπευθύνου και µίας γραµµατέως. Ο σχεδιασµός των 30 προµελετών και µελετών που χρειάστηκαν για τη δηµοπράτηση του έργου έγινε από µία οµάδα 150 περίπου µελών της πολυτεχνειακής κοινότητας (µελών ΕΠ, ερευνητών, µεταπτυχιακών και προπτυχιακών σπουδαστών καθώς στελεχών της διοίκησης). Με την ολοκλήρωση της φάσης των µελετών τα υποέργα δηµοπρατήθηκαν από την Τεχνική Υπηρεσία του ΕΜΠ. Το οικονοµικό-λογιστικό σκέλος του έργου διαχειρίστηκε το λογιστήριο της Επιτροπής Ερευνών του ΕΜΠ. Την επίβλεψη ανέλαβε η Τεχνική Υπηρεσία σε συνεργασία µε τη Γραµµατεία Λαυρίου και τους επιστηµονικούς υπευθύνους των µελετών. Για τη λειτουργία του ΤΠΠΛ συγκροτήθηκε στη συνέχεια αυτόνοµος φορέας διαχείρισης, η Εταιρεία Αξιοποίησης της Περιουσίας του ΕΜΠ. Ο φορέας έχει µορφή ΝΠΙ και τελεί υπό τον απόλυτο έλεγχο (100%) της Συγκλήτου του ΕΜΠ. ιοικείται από ιοικητικό Συµβούλιο, µε πρόεδρο τον αρµόδιο Αντιπρύτανη. Το Πάρκο έχει Γενικό ιευθυντή. Η Γραµµατεία Λαυρίου συνέχισε να είναι η βασική διοικητική υπηρεσία του ΤΠΠΛ διευρυµένη µε Τοπικό Γραφείο στο Λαύριο το οποίο στελεχώθηκε µε άλλους δύο µηχανικούς και έναν λογιστή. Το Πάρκο φυλάσσεται από 10 φύλακες οι οποίοι πληρώνονται από τον τακτικό προϋπολογισµό του ΕΜΠ. 2.2.1.2. Κέντρο Τεχνικού Πολιτισµού Βιοµηχανικό Μουσείο Ερµούπολης Η περίπτωση της Ερµούπολης παρουσιάζει ενδιαφέρον σε δύο επίπεδα. Το πρώτο επίπεδο, αφορά στη λειτουργία ενός συστήµατος µουσείων µε τέσσερις αποµακρυσµένους µεταξύ 8 Βλ. σχετικά, αφιέρωµα Λαύριο, ελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, Αθήνα 1992, αφιέρωµα «Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου», Σύγχρονα Θέµατα, 58-59/1996, Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, Μελέτες και Έργα 1994-1997, Ε.Μ.Π., Αθήνα 1997 15

τους, κύριους λειτουργικούς πόλους και δεκάδες άλλους δευτερεύοντες επισκέψιµους πόλους. Το δεύτερο επίπεδο αφορά στη διαχείριση του δικτύου. Ο κύριος φορέας υλοποίησης και λειτουργίας είναι η τοπική αυτοδιοίκηση. Στη Σύρο, κατά την περίοδο της κρίσης της αποβιοµηχάνισης και του προσωρινού κλεισίµατος του ναυπηγείου του Νεωρίου, καλλιεργήθηκε η ιδέα της διατήρησης και επανάχρησης των κλειστών εργοστασίων µε στόχο την ανάπτυξη επιστηµονικού τουρισµού µε αντικείµενο τη βιοµηχανική ιστορία, αλλά και τη βιοµηχανική πραγµατικότητα του νησιού. Έτσι, στην παλαιά βιοµηχανική ζώνη της Ερµούπολης, µε παρέµβαση του ήµου Ερµούπολης, της Νοµαρχίας Κυκλάδων και των Υπουργείων Πολιτισµού και Αιγαίου, κατ αρχήν διασώθηκαν και στη συνέχεια αποκαταστάθηκαν τέσσερα εργοστάσια. Σε αυτά στεγάζεται το Κέντρο Τεχνικού Πολιτισµού Βιοµηχανικό Μουσείο Ερµούπολης. Το Κέντρο και το Μουσείο εγκαινιάστηκαν το Μάιο του 2000. Αναπτύχθηκαν σε µορφή δικτύου που απλώνεται κατά µήκος της γραµµικής παράκτιας βιοµηχανικής ζώνης της Σύρου. Πρόκειται για το Χρωµατουργείο Κατσιµαντή (κατασκευή 1885-1888), το Σκαγιοποιείο Αναιρούση (κατασκευή 1889), το Υφαντουργείο Βελισσαρόπουλου (κατασκευή 1905) και το Βυρσοδεψείο Κορνηλάκη (κατασκευή 1881). Όλα έχουν σταµατήσει να λειτουργούν εδώ και δεκαετίες και τα δύο εξ αυτών, συγκεκριµένα το Χρωµατουργείο Κατσιµαντή και το Βυρσοδεψείο Κορνηλάκη, είχαν υποστεί µερική κατάρρευση. Η ιδέα της ανάπτυξης ενός Μουσείου σε τέσσερις πόλους υπήρξε µία ιδιαίτερα πρωτότυπη σύλληψη για τα ελληνικά δεδοµένα. Ο σχεδιασµός του δικτύου των τεσσάρων πόλων επέτυχε λόγω της ένταξης του σε ένα ευρύτερο κύµα αναπλάσεων που ο ήµος Ερµούπολης κατηύθυνε προς την πλευρά της βιοµηχανικής ζώνης, εξισορροπώντας έτσι τον πολεοδοµικό σχεδιασµό. Η ιδέα της διπλής αξιοποίησης του νεοκλασικού κέντρου και της βιοµηχανικής ζώνης, έδωσε τη δυνατότητα στο δίκτυο των κτιρίων του Κέντρου Τεχνικού Πολιτισµού-Βιοµηχανικού Μουσείου Ερµούπολης να αναπτυχθεί, αξιοποιώντας και αυτό µε τη σειρά του το ιστορικό περιβάλλον της πόλης στα πλαίσια της δηµιουργίας του ικτύου Επισκέψιµων Χώρων για τους επισκέπτες του Μουσείου. 16

Εικόνα 2.10. Χρωµατουργείο Κατσιµαντή όπου στεγάζεται το Βιοµηχανικό Μουσείο Ερµούπολης, 2001 9 Οι επιφάνειες των κτισµένων χώρων του Κέντρου και του Μουσείου ανέρχονται σε περίπου 3.550 τ.µ., σε οικόπεδα επιφανείας 6.740 τ.µ. Τα οικόπεδα ανήκουν στο ήµο Ερµούπολης, που τα απέκτησε από παραχωρήσεις (Νεώριον Σύρου) ή αγορές (ΙΚΑ και Κτηµατική Τράπεζα) σταδιακά από το 1985 µέχρι το 2000. Τα έργα άρχισαν το 1998. Οι χρηµατοδοτήσεις των έργων έγιναν κυρίως από το Πρόγραµµα Urban Ι και το ΠΕΠ Νοτίου Αιγαίου (Β ΚΠΣ και Γ ΚΠΣ). Το κόστος των κτιριακών και µουσειολογικών έργων προσεγγίζει τα 5 εκατοµµύρια (περίπου 1,7 δις δρχ). Υπήρξαν και πολλά παράλληλα έργα (έρευνα και τεκµηρίωση, συλλογή και συντήρηση ιστορικού υλικού, εκδόσεις κ.ά.). Τα έργα επόπτευσαν το ΥΠΠΟ, το ΥΠΕΧΩ Ε και το Υπουργείο Αιγαίου. Στη δοµή του δικτύου του Κέντρου Τεχνικού Πολιτισµού περιλαµβάνονται: 1. το Βιοµηχανικό Μουσείο 2. η Μονάδα Τεκµηρίωσης 3. η Μονάδα Εργαστηρίων 4. η Μονάδα Υποδοχής Ερευνητικών και Εκπαιδευτικών ραστηριοτήτων 5. το ίκτυο των Επισκέψιµων Χώρων παραγωγής-εργασίας. 9 Πηγή: Αρχείο Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ 17

Εικόνα 2.11. Σκαγιοποιείο Αναιρούση µετά την αποκατάσταση, 2001 και Βυρσοδεψείο Κορνηλάκη πριν την αποκατάσταση, 1996. Ανήκουν στο δίκτυο του ΚεΤεΠο Βιοµηχανικό Μουσείο Ερµούπολης 10 Το εγχείρηµα του Κέντρου Τεχνικού Πολιτισµού Βιοµηχανικού Μουσείου Ερµούπολης συνδυάστηκε µε ένα εκτεταµένο πρόγραµµα αναπλάσεων της πόλης και εν τέλει ενσωµατώθηκε σε αυτό. Συγκεκριµένα, την τελευταία δεκαετία ολοκληρώθηκαν οι αποκαταστάσεις ιστορικών κτιρίων της πόλης ( ηµαρχείο, Θέατρο Απόλλων). Υλοποιήθηκαν έργα στους περισσότερους υπαίθριους χώρους της ιστορικής νεοκλασικής και βιοµηχανικής Ερµούπολης (ανακατασκευή λιθόστρωτων, πεζοδροµήσεις, πλατείες, χώροι στάθµευσης, υπογειοποίηση δικτύων) όπως και παράλληλα έργα κοινής ωφέλειας (βρεφονηπιακός σταθµός, πρόγραµµα «Βοήθεια στο Σπίτι», λεωφορειακή γραµµή mini bus για την αποσυµφόρηση του κέντρου, αλιευτικό καταφύγιο στην ακτή, αθλητικές εγκαταστάσεις). Αυτά τα έργα ενεργοποίησαν θετικά τον ιδιωτικό τοµέα µε αποτέλεσµα εκτεταµένες αποκαταστάσεις ιστορικών κτιρίων, µόνιµη συνεργασία της «Νεώριον Ναυπηγεία Σύρου» Α.Ε. µε το Βιοµηχανικό Μουσείο). Το τελικό αποτέλεσµα είναι η εντυπωσιακή αναβάθµιση της ποιότητας χώρου και υπηρεσιών, καθώς και η κατακόρυφη αύξηση του ρεύµατος του επιστηµονικού-συνεδριακού τουρισµού 11. 10 Πηγή: Αρχείο Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ 11 Βλ. σχετικά Χ. Αγριαντώνη, Ν. Μπελαβίλας, «Κέντρο Τεχνικού Πολιτισµού-Βιοµηχανικό Μουσείο Ερµούπολης», Τεχνολογία, ΠΤΙ ΕΤΒΑ, 9/1999, σελ. 67-68 και 1η Συνάντηση Πολιτισµού-Τουρισµού «Θεµατικά Μουσεία στο νησιωτικό χώρο του Αιγαίου», Οκτώβριος 2000, Υπουργείο Αιγαίου, Ερµούπολη. 18

Το Κέντρο Τεχνικού Πολιτισµού Βιοµηχανικό Μουσείο Ερµούπολης υλοποιήθηκε µέσω της συνεργασίας του ήµου Ερµούπολης µε το Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών. Ο επιχειρησιακός σχεδιασµός έγινε από το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών / Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών. Η οµάδα της Ερµούπολης του ΚΝΕ/ΕΙΕ περιέλαβε 3 ιστορικούς και 2 µηχανικούς (εξωτερικούς συνεργάτες). Με την ένταξη του έργου στα ευρωπαϊκά προγράµµατα τη διοίκησή του ανέλαβε η ηµοτική Επιχείρηση Ανάπτυξης Ερµούπολης σε συνεργασία µε το ΚΝΕ/ΕΙΕ η οποία ήταν στελεχωµένη µε 3 µέλη (πολιτικός µηχανικός, λογιστής και γραµµατέας). Για τις ανάγκες του έργου προσελήφθη τεχνικός σύµβουλος µε ανάλογη εµπειρία και αποκλειστικό αντικείµενο το Κέντρο Τεχνικού Πολιτισµού. Παράλληλα, για την παρακολούθηση του έργου συγκροτήθηκε Επιστηµονικό Συµβούλιο στο οποίο συµµετείχαν ο ήµαρχος, ο ιευθυντής της ΕΑΕ, ο ιευθυντής Ερευνών του ΚΝΕ/ΕΙΕ, ειδικοί επιστήµονες και προσωπικότητες της Ερµούπολης. Οι διαγωνισµοί για τις µελέτες, οι δηµοπρατήσεις των έργων και η επίβλεψη τους έγιναν από τη ΕΑΕ από κοινού µε την Τεχνική Υπηρεσία του ήµου Ερµούπολης. Στον µουσειολογικό σχεδιασµό συµµετείχαν άµεσα οι ερευνητές του ΚΝΕ/ΕΙΕ και οι επιστηµονικοί συνεργάτες. Η λειτουργία του Κέντρου Τεχνικού Πολιτισµού στηρίζεται σε Προγραµµατική Σύµβαση µε φορείς τον ήµο, τη ΕΑΕ και το ΥΠΠΟ. Το Επιστηµονικό Συµβούλιο διατηρήθηκε στη φάση της λειτουργίας. Το Κέντρο Τεχνικού Πολιτισµού σε αυτή τη φάση της λειτουργίας του είναι στελεχωµένο µε ιευθυντή, Επιµελητή Εκθέσεων, Έφορο Συλλογών και οµάδα συνεργατών. Στο δυναµικό του ανήκουν επίσης 3 φύλακες και µία καθαρίστρια. 2.2.1.3. ίκτυο Μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύµατος Οµίλου Πειραιώς Το ίκτυο Μουσείων ΠΙΟΠ έχει µία µοναδική ιδιαιτερότητα για τα ελληνικά δεδοµένα. Μία πρώην κρατική εταιρεία δηµιούργησε ένα κοινωφελές ίδρυµα το οποίο σε συνεργασία µε ΟΤΑ και άλλους φορείς υλοποίησε µία σειρά µουσείων. Το ίδρυµα µετά την ιδιωτικοποίηση της εταιρείας συνεχίζει να λειτουργεί µε επιτυχία. Συµπληρωµατικά αναφέρεται ότι το ΠΙΟΠ έχει αυτή την περίοδο, µάλλον την πλέον επιτυχηµένη πολιτική προσέλκυσης κοινού και διαχείρισης σε περιφερειακά µουσεία. 19

Το Πολιτιστικό Ίδρυµα Οµίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) έχει ως κύριο άξονα των δραστηριοτήτων του τη διάσωση, καταγραφή και ανάδειξη της παραδοσιακής τεχνολογίας και της προβιοµηχανικής κληρονοµιάς του τόπου, µέσω κυρίως της δηµιουργίας θεµατικών τεχνολογικών µουσείων. Το Ίδρυµα επίσης, δραστηριοποιείται γενικότερα στον τοµέα της προβολής της πολιτιστικής κληρονοµιάς και της ταυτότητας του ελληνικού πολιτισµού. Εικόνα 2.12. Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης, ηµητσάνα. ίκτυο Μουσείων του ΠΙΟΠ 12 Το ΠΙΟΠ οργανώνει και διαχειρίζεται ένα δίκτυο θεµατικών µουσείων που διασώζει και προβάλλει κυρίως την ιστορία της τεχνολογίας και της βιοµηχανικής κληρονοµιάς του τόπου µας. Τα µουσεία αυτά αποτελούν πρότυπα όσον αφορά στον τρόπο δηµιουργίας τους και µουσειογραφικής εκφοράς τους και προβάλλουν σε κάθε περίπτωση τον ειδικό παραγωγικό χαρακτήρα της περιοχής όπου βρίσκονται. Έως σήµερα λειτουργούν υπό την εποπτεία του ΠΙΟΠ µεταξύ άλλων, το Μουσείο Μετάξης στο Σουφλί, το Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης στη ηµητσάνα, το Μουσείο της Ελιάς και του Ελληνικού Λαδιού στη Σπάρτη και το Μουσείο Ελληνικών Μουσικών Οργάνων στη Θεσσαλονίκη. 12 Πηγή: Πολιτιστικό Ίδρυµα Οµίλου Πειραιώς 20

Εικόνα 2.13. Μουσείο Ελιάς στη Σπάρτη. ίκτυο Μουσείων του ΠΙΟΠ 13 Τα τρία πρώτα έχουν συµβάλει στη δηµιουργία εναλλακτικών µορφών τουρισµού σε υποβαθµισµένες περιοχές της χώρας, ενώ το τελευταίο εξελίσσεται σε σηµαντικό ποιοτικό πνευµατικό πόλο έλξης στην πόλη της Θεσσαλονίκης, απευθυνόµενο τόσο στους κατοίκους, όσο και στους επισκέπτες της. To κόστος κατασκευής του Υπαίθριου Μουσείου Υδροκίνησης στη ηµητσάνα ανήλθε στο ποσόν των 300.000.000 δρχ. (τιµές 1990). Το κόστος του Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού στη Σπάρτη ανήλθε στο ποσόν των 600.000.000 δρχ. (τιµές 2001). Στην παρούσα φάση κατασκευάζεται επίσης το Μουσείο Μαρµαροτεχνίας στην Τήνο, ενώ πρόκειται να ενταχθούν στο ίκτυο, το Μουσείο Βιοµηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου, το Μουσείο Πλινθοκεραµοποιείου Τσαλαπάτα στο Βόλο και το Μουσείο Παραδοσιακών Επαγγελµάτων και Περιβάλλοντος Στυµφαλίας. Το ΠΙΟΠ επιδιώκει τα Μουσεία, των οποίων αναλαµβάνει τη δηµιουργία και λειτουργία, να ανήκουν κατά κυριότητα στην τοπική αυτοδιοίκηση. Στη συνέχεια η χρήση τους παραχωρείται για 50 χρόνια στο ΠΙΟΠ, σύµφωνα µε τα προβλεπόµενα στο Καταστατικό του, κατ εφαρµογή του Α.Ν. 2039/39. Για το χρονικό αυτό διάστηµα το Ίδρυµα δεσµεύεται να καλύψει τα έξοδα και τη λειτουργία του µουσείου, εφ όσον βεβαίως έχουν εξασφαλιστεί 13 Πηγή: Πολιτιστικό Ίδρυµα Οµίλου Πειραιώς 21

εν τω µεταξύ οι οικονοµικοί πόροι για την κατασκευή του. Στο πλαίσιο αυτό, το ΠΙΟΠ έχει υιοθετήσει ένα διαχειριστικό µοντέλο, αναλαµβάνοντας τη διοικητική, λογιστική και γραµµατειακή κάλυψη των µουσείων του από το κέντρο, µεριµνώντας συγχρόνως για τη συντήρηση, την άψογη λειτουργία, την επίβλεψη των υπαλλήλων τους και την προβολή τους, µε την οργάνωση επί τόπου διαφόρων εκδηλώσεων. Αυτό το µοντέλο λειτουργίας εφαρµόζεται επιτυχώς µε την άµεση συνεργασία της τοπικής κοινωνίας και όλων των φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης και των περιφερειών της χώρας. Τα µουσεία του ικτύου σχεδιάζονται µε δυνατότητες δηµιουργίας αιθουσών πολλαπλών χρήσεων για να µετατραπούν σε ζωντανά πολιτιστικά κύτταρα, όπου λαµβάνουν χώρα εκπαιδευτικά προγράµµατα, εκθέσεις, διαλέξεις, σεµινάρια και άλλες εκδηλώσεις, που οργανώνονται και χρηµατοδοτούνται από το Ίδρυµα. 22