Τμήμα Οικονομικών Επιστημών Πανεπιστήμιο Πατρών Οικονομικά της Εκπαιδευσης Ακαδημαικό έτος 2013-2014 Διδάσκων: Νίκος Γιαννακόπουλος
Εισαγωγικά
Οικονομική επιστημη και εκπαίδευση Τα οικονομικά της εκπαίδευσης ως υπο-κλάδος της οικονομικής επιστημης θεμελιώθηκε κατά την διάρκεια της 10ετίας του 1960. H εκπαίδευση συμβάλλει θετικά στην οικονομική αναπτυξη (Dension, 1962). Θεμελίωση της θεωρίας του ανθρώπινου κεφαλαίου (Becker, 1964). Μέχρι το 1960 ο εκπαιδευτικός σχεδιασμός περιστρεφόταν γύρω από την προσέγγιση της κοινωνικής ζήτησης, των αναγκών σε εργατικό δυναμικό, και της ανάλυσης κόστους-οφέλους.
Οικονομική επιστημη και εκπαίδευση Ο ρόλος της εκπαίδευσης σε μια κοινωνία δεν αποτελεί αποκλειστική υπόθεση ενός παιδαγωγού αλλά, μεταξύ άλλων, και ενός οικονομολόγου (Ψαχαρόπουλος, 1999). Παιδαγωγός: μάθηση, διοικητικό-διαχειριστικό κόστος σχολείου, επιλογή μαθητών. Οικονομολόγος: κόστος και αποτελεσματικότητα στη μάθηση, κόστος και όφελος από την ένταξη στο σχολείο, επιπτώσεις από την επιλογή των μαθητών. Εκπαίδευση: διαδικασία μάθησης νέων δεξιοτήτων και απόκτησης προσόντων σχετικά με την αναζήτηση πληροφορίας και κατανόησης φαινομένων. Eκπαίδευση είναι ο τρόπος με τον οποίο το ανθρώπινο κεφάλαιο ενός ατόμου δημιουργείται, αποθηκεύεται και συντηρείται (Becker, 1993).
Η εκπαίδευση ως επιλογή Τα άτομα αποφασίζουν πως θα χρησιμοποιήσουν τους πόρους που διαθέτουν ώστε να επιλέξουν το καλύτερο δυνατό για τον εαυτό τους. Στο πλαίσιο αυτό η εκπαίδευση χωρίζεται σε τρεις φάσεις: 1. Συνθήκες και χαρακτηριστικά ενός ατόμου πριν την ένταξη του στο επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα. 2. Γεγονότα που λαμβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης. 3. Γεγονότα που παρατηρούνται μετά το σχολείο.
Η εκπαίδευση ως επιλογή Η εκπαίδευση αποτελεί επενδυτική δραστηριότητα Επειδή οι άνθρωποι κάνουν επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο (π.χ., μόρφωση) σε μικρές ηλικίες εξασφαλίζεται μιας μακρά χρονική περίοδο κατά τη διάρκεια της οποίας οι άνθρωποι μπορούν να συλλέξουν τις αποδόσεις αυτής της επένδυσης (Ben-Porath, 1967). Βέβαια, οι πόροι που απαιτούνται για την επίτευξη οποιουδήποτε στόχου είναι περιορισμένοι. Δηλαδή, η σπανιότητα επηρεάζει τη συμπεριφορά των ατόμων (γιατί ένα άτομο να επιλέξει να μορφωθεί; Πώς η μόρφωση μεταφέρεται σε ένα άτομο μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας;).
Η εκπαίδευση ως επιλογή Στην οικονομική επιστήμη η σπανιότητα αντιμετωπίζεται μέσω τη αποτελεσματικής κατανομής των διαθέσιμων πόρων, δηλαδή ένας στόχος μπορεί να επιτευχθεί αποτελεσματικά με τη μικρότερη ποσότητα εισροών και με την εξοικονόμηση πόρων, αυξάνεται η πιθανότητα ικανοποίησης επιπρόσθετων αναγκών. Συνεπώς, οι οικονομολόγοι της εκπαίδευσης συγκρίνουν το παρατηρούμενο εκπαιδευτικό σύστημα με τις εν-δυνάμει ευκαιρίες και τους διαθέσιμους πόρους αναγνωρίζοντας ότι όλοι οι πόροι έχουν εναλλακτικές χρήσεις (ή κόστος ευκαιρίας).
Οικονομική επιστημη και εκπαίδευση Γιατί ενδιαφέρει τους οικονομολόγους η ανάλυση της εκπαίδευσης; σχέση που υπάρχει μεταξύ εκπαίδευσης και αγοράς εργασίας. η εκπαίδευση συμβάλλει στην μεταβολή της συμπεριφοράς των ατόμων και μετατοπίζει τη δέσμη της διαθέσιμης πληροφορίας για κάθε άτομο σε όλους τους τομείς. οργάνωση της δομής των εκπαιδευτικών μονάδων. ανάλυση της δομής της αγοράς (ζήτηση και προσφορά εκπαίδευσης). χρηματο-οικονομική ανάλυση διαφόρων μεγεθών που σχετίζονται με τη λειτουργία εκπαιδευτικών μονάδων.
Η ένταξη στην εκπαίδευση Μεταπολεμικά: γενικευμένη αύξηση στην ένταξη και παρακολούθηση των επίσημων προγραμμάτων μόρφωσης σε παγκόσμιο επίπεδο. Μέτρηση ένταξης: Ακαθάριστο ποσοστό εγγραφών (Gross Enrollment Rate-GER) στατιστικό μέτρο που χρησιμοποιείται στον κλάδο της εκπαίδευσης και τον ΟΗΕ για την Στατιστική της Εκπαίδευσης. Για παράδειγμα, εάν η Περιοχή Α έχει 950.000 μαθητές εγγεγραμμένους στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση κατά το ακαδημαϊκό έτος 2012/13 ενω στην περιοχή αυτή βρίσκονται 1.000.000 άνθρωποι σχολικής ηλικίας (6-12 ετών), τότε GER = 100 (950.000/1.000.000) = 95.00
Σχήμα 1:
Σχήμα 2:
Σχήμα 3:
Σχήμα 4:
Αποτελεσματικότητα και εκπαίδευση Αποτελεσματικότητα: ο τρόπος βελτιστοποίησης της παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών με την όσο το δυνατόν μικρότερη χρήση των σπάνιων πόρων. Η αποτελεσματικότητα προσεγγίζεται με δύο εναλλακτικούς τρόπους: Αποτέλεσμα της παραγωγικής διαδικασίας. Χρησιμοποιούμενες εισροές. Η αποτελεσματικότητα βελτιώνεται: είτε μέσω της αύξησης του παραγόμενου προϊόντος κρατώντας σταθερή την ποσότητα των εισροών. είτε μέσω της διατήρησης του επιπέδου του παραγόμενου προϊόντος κάνοντας χρήση μικρότερων ποσοτήτων της εισροής.
Αποτελεσματικότητα και εκπαίδευση Η αποτελεσματικότητα στην εκπαίδευση μπορεί να προσδιοριστεί: εσωτερικά, σε όρους χρήσης συγκεκριμένων εισροών για την παραγωγή ενός συγκεκριμένου εκπαιδευτικού αποτελέσματος, εξωτερικά σε όρους πολλαπλών κοινωνικών αποτελεσμάτων από τη χρήση μιας δεδομένης ποσότητας εκπαίδευσης. Σύμφωνα με τον Behrman (1996), η εκπαίδευση ως παραγωγική διαδικασία απαιτεί την ύπαρξη συγκεκριμένων εισροών (π.χ.: ο χρόνος των μαθητών, ο χρόνος των δασκάλων, βιβλία και συναφές εκπαιδευτικό υλικό) για να παραχθεί το προϊόν (π.χ.: μαθησιακά επιτεύγματα).
Αποτελεσματικότητα και εκπαίδευση Η αποτελεσματικότητα στην εκπαίδευση αφορά στην: διάθεση των πόρων (allocative efficiency, εσωτερική μορφή): τρόπος κατανομης εισροών στην παραγωγή αποτελεσμάτων, διασφαλίζοντας ότι οι τιμές των οριακών προϊόντων για κάθε εισροή θα είναι κοινές σε όλες τις εναλλακτικές χρήσεις αυτών των εισροών. επιλογή των εισροών (input-choice efficiency): τρόπος επιλογής εισροών διασφαλίζοντας ότι η οριακή χρησιμότητα από την χρήση των εισροών θα ισούται με το οριακό κοινωνικό κόστος. φύση του προϊόντος (output efficiency, εξωτερική μορφή): οι ποσότητες του παραγόμενου αποτελέσματος είναι τέτοιες ώστε το οριακό κοινωνικό κόστος να ισούται με το οριακό κοινωνικό όφελος.
Αποτελεσματικότητα και εκπαίδευση Μέτρηση αποτελεσματικότητας στην εκπαίδευση: ανάλυση κόστους-αποτελέσματος: υπολογισμός του λόγου κόστους-αποτελεσματικότητας (Cost-Effectiveness Ratio, CER). Ο CER συσχετίζει το κόστος με τα συνολικά εκπαιδευτικά επιτεύγματα Υπολογίσμος CER CER = Κόστος (TC) Εκπαιδευτικό Αποτέλεσμα (ΤΒ) Εξειδίκευση της συνάρτησης παραγωγής εκπαιδευτικού αποτελέσματος Η συνάρτηση παραγωγής αντιμετωπίζει τις σχολικές μονάδες, τα πανεπιστήμια και γενικότερα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα ως θεσμούς στους οποίους παράγονται εκπαιδευτικά αποτελέσματα.
Αποτελεσματικότητα και εκπαίδευση Για τη διερεύνηση της αποτελεσματικότητας στην εκπαίδευση απαιτείται ανάλυση των προσδιοριστικών παραγόντων της προσφοράς και της ζήτησης (παράγοντες που διαμορφώνουν την συμπεριφορά των ατόμων με επιλογές που σχετίζονται με την εκπαίδευση). Ζήτηση: εγγραφή και ένταξη μαθητών στο σχολείο, συμμετοχή στην εκπαιδευτική διαδικασία και το επίπεδο προσπάθειας που καταβάλλεται σε αυτήν, τρόπος προσδιορισμού της κρατικής επιχορήγησης και των επιπτωσεων στη ζήτηση για εκπαίδευση, πως η ύπαρξη περιορισμών στην αγορά κεφαλαίου αποθαρύνει το βέλτιστο εκπαιδευτικό αποτέλεσμα Προσφορά: αλληλεπίδραση των θεσμικών φορεών που προσφέρουν εκπαίδευση (κυβέρνηση και κρατικοί φορείς χρηματοδότησης) και η επίπτωσεις τους στην παραγωγή του εκπαιδευτικού αποτελέσματος.
Για πιο λόγο οι άνθρωποι πηγαίνουν στο σχολείο; Amartya Sen: η εκπαίδευση βελτιώνει τη λειτουργικότητα (functionality) της κοινωνικής ζωής (δυνατότητα ανάγνωσης, υπολογισμού και διαχείρισης πληροφορίας)... η κατοχή ενός αγαθού δεν σημαίνει αυτόματη αύξηση της χρησιμότητας αφού το άτομο μπορεί να μην είναι ικανό να ωφεληθεί από την ύπαρξη αυτού του αγαθού. Ολοκληρωμένες θεωρητικές προσεγγίσεις Gary Becker: η εκπαίδευση αποτελεί επένδυση σε ανθρώπινο κεφάλαιο (investment in human capital). Michael Spence: Η εκπαίδευση είναι το «σήμα» που αναζητούν οι εργοδότες για τους δυνητικούς εργαζόμενους (signalling).
Ποιος είναι ο ρόλος που αποδίδουν οι άνθρωποι στην εκπαίδευση; T. W. Schultz (1963) τρέχουσα κατανάλωση (χρησιμότητα που απορρέει από την ικανοποίηση/ευχαρίστηση της γνώσης). μελλοντική κατανάλωση (η εκπαίδευση βελτιώνει την ικανότητα για κατανάλωση άλλων αγαθών). η εκπαίδευση ως επένδυση.
Θεωρητικές προσεγγίσεις Θεωρία ανθρώπινου κεφαλαίου vs. θεωρία επιχείρησης Ομοιότητες: ως προς την ύπαρξη αποδόσεων για κάθε επίπεδο επένδυσης. Διαφορές: ως προς τη φύση της επένδυσης, την κατοχή αλλά και τις ιδιότητες των αποδόσεων.
Θεωρητικές προσεγγίσεις Ανθρώπινο κεφάλαιο vs. φυσικό κεφάλαιο Το ανθρώπινο κεφάλαιο είναι ενσωματωμένο στον άνθρωπο και δεν μπορεί να διαχωριστεί από τον κάτοχο του (πλήρης μη-αναστρεψιμότητα). Το φυσικό κεφάλαιο είναι εμπορεύσιμο και στις δευτερογενείς αγορές (μερική ή και ολική αναστρεψιμότητα). Η συμπεριφορά των ανθρώπων χαρακτηρίζεται από το πρόβλημα του ηθικού κινδύνου (moral hazard). Διαφορετικός βαθμός ιδιοκτησίας και ελέγχου των εισροών (συντελεστών παραγωγής).
Θεωρητικές προσεγγίσεις Σχετικά με τον βαθμό ιδιοκτησίας και ελέγχου των εισροών Ο κάτοχος του φυσικού κεφαλαίου ονομάζεται κεφαλαιοκράτης αφού μπορεί να αποφασίσει το εάν το φυσικό κεφάλαιο που κατέχει μπορεί να το χρησιμοποιήσει στην παραγωγή ή να το μετατρέψει σε ταμειακό κεφάλαιο ( εισοδηματίας ). Ένα μορφωμενο άτομο δεν μπορεί από μόνο του να χρησιμοποιήσει το κεφάλαιο που διαθέτει στην παραγωγή, εκτός και εάν απασχοληθεί σε μια παραγωγική μονάδα με αποτέλεσμα να μετατραπεί σε μισθωτός. Άρα, το ανθρώπινο κεφάλαιο δεν έχει τον ίδιο βαθμό ελέγχου της αγοράς, όπως μπορεί να συμβεί στην περίπτωση του φυσικού κεφαλαίου.
Σχήμα 5:
Η εκπαίδευση ώς επένδυση σε ανθρώπινο κεφάλαιο Δύο τύποι αποδόσεων Ατομικές-Ιδιωτικές: Η ατομική απόδοση της εκπαίδευσης συγκρίνει τα κόστη και οφέλη της εκπαίδευσης που ένας μαθητής αντιμετωπίζει όταν επιλέγει να επενδύσει στην εκπαίδευση. Η ατομική απόδοση χρησιμοποιείται για να ερμηνευθεί η ατομική συμπεριφορά ως προς την επιλογή διαφορετικών επιπέδων εκπαίδευσης. Κοινωνικές: Η κοινωνική απόδοση της εκπαίδευσης συγκρίνει τα κόστη και οφέλη για το σύνολο της κοινωνίας και όχι για κάθε άτομο ξεχωριστά. Η κοινωνική απόδοση χρησιμοποιείται για τον σχεδιασμό εκπαιδευτικών πολιτικών αναφορικά με την επέκταση ή την συρρίκνωση διαφορετικών τύπων και επιπέδων της εκπαίδευσης.